Шоқан Уәлихановтың ғылыми – зерттеу жұмыстары және оны тарихта оқыту
Жоспар
Кіріспе
І Шоқан Уәлиханов және қазақ қоғамы.
І.1 ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамы;
І.2 Шоқанның өмір жолы, өскен ортасы;
І.3 Шоқан . алғашқы қазақ деректанушысы.
ІІ Шоқан Уәлиханов . этнограф, шығыстанушы.
ІІ.1 Шоқан . саяхатшы, шығыстанушы;
ІІ.2 Түркі халқының халық ауыз әдебиеті мен музыка мәдениеті туралы зерттеулер;
ІІ.3 Діни наным . сенімдер мен салт.дәстүрлер туралы зерттеулер.
ІІІ. Шоқан Уәлихановты тарихта оқыту.әдістемесі.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
І Шоқан Уәлиханов және қазақ қоғамы.
І.1 ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамы;
І.2 Шоқанның өмір жолы, өскен ортасы;
І.3 Шоқан . алғашқы қазақ деректанушысы.
ІІ Шоқан Уәлиханов . этнограф, шығыстанушы.
ІІ.1 Шоқан . саяхатшы, шығыстанушы;
ІІ.2 Түркі халқының халық ауыз әдебиеті мен музыка мәдениеті туралы зерттеулер;
ІІ.3 Діни наным . сенімдер мен салт.дәстүрлер туралы зерттеулер.
ІІІ. Шоқан Уәлихановты тарихта оқыту.әдістемесі.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ұлы ғалымы, жарқын жұлдызы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов отандық шығыстану ғалымы мен әдебиет тарихында үлкен орын алады. Оның қысқа, жарқын өмірі мен ғылыми қызметі қазақ халқының көпғасырлық дамуының рухани ізденістерінің тамаша қорытындысы, биік жалғасы болды, қоғамдық ой санасың биіктей өркендеуіне ықпал етті.
Шоқан Уәлиханов өзінен кейін мол әдеби – тарихи мұра қалдырды. Өзінің тым қысқа ғұмырының барысында Шоқан европалық ғылым үшін “белгісіз”, “жұмбақ” болып келген Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы, географиясы мен этнографиясына арналған бірсыпыра еңбектері мен қоғамдық саяси тақырыптағы толып жатқан шығармалар жазып үлгерді. Шоқан Уәлиханов терең энциклопедиялық білімі бар, өз заманындағы бірқатар мәселелерді жаңаша көтере білген кемелді ғалым болды.
Шоқан Уәлихановтың қоғамдық тарихи майданда көріне бастаған дәуірі қазақ халқының тарихындағы маңызды кезең – қазақ халқының орыс халқымен және оның алдыңғы қатарлы демоктариялық мәдениетімен жақындасу дәуірі, сондай – ақ толық отарлыққа түскен дәуірі еді. Сол кездегі Шоқанның қоғамдық өмірдегі қызметі көп қкрлы. Сондықтан да ол көптеген зерттеу еңбектерінің тақырыптарының негізіне алына алады. Бүгінгі таңда еліміз егемендігін алған уақытта отандық тарихымыз өзінің тарихи қайраткерлерінің тұлғасын зерттеуге зор көңіл бөліп отыр. Әсіресе ұлтымыздың қазақ екендігін дәлелдеп бағуға тырысқан ғалымымыз – Шоқан Уәлихановтың бай тарихи, ғылыми мұрасын зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Еліміз демократиялық қоғам қуруға ұмтылып келе жатқанда қазақтың ұлы ғалымы және ағартушысы Шоқан Уәлихановтың өз халқының тарихын зерттеп, әлемге таныту мен төл мәдениетін өркендетуге ұмтылған қызметі муқият саралап зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Шоқан Уәлиханов өз заманында дүниежүзілік шығыстану ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан әр салалы, терең мазмұнды еңбектер қалдырды. Шоқан Уәлихановтың жеке басы, қоғамдық қызметі тарихтың әр кезеңінде жоғары бағаланды Шоқан Уәлихановтың жолдары жарқын мінезі, кемелді ақылы, көптеген дарынды қабілеттері жайлы замандастары жан тебірентерлік жылы лебіздер қалдырды. Шығысты зерттеуші әйгілі ғалым Е.И.Ковалевский Шоқанды “Асқан данышпан жас жігіт, қазақ халқының ең жақын досы, әрі орыстың мемлекеттік мүддесін қадір тұтушы” деп атады 5.21 б. Көрнекті саяхатшы және Сібір, Қазақстан, Моңғолия мен Орта Азияны зерттеуші И.Н.Потанин Шоқан Уәлихановтың еңбектерін жоғары бағалай отырып, “Шоқан қазақ ішінен оқырман қауымын талқан болса, ол өз халқының шын мәнісіндегі асқан данышпаны болар еді” – дейді. 28. 74 б. Атақты шығыстанушы ғалым Н.И.Веселовский өзінің еңбектерінде Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметтерінің нәтижелерін пайдалана отырып: “Шоқан Уәлиханов шығыстану әлемінің аспанынан құйрықты жұлдыздай жарқ етіп өте шықты – орыс ориенталистері бірауыздай оны таңғажайып құбылыс деп қарады, одан түркі халықтарының тағдыры туралы аса маңызды ұлы жаңалықтар ашады деп үміт күтіп еді” - деп жазады. 5. 42 б.
Шоқанның жақын достарының бірі Ф.М.Достоевский өзінің хаттарында Шоқанға: “Европалық білімге тұнғыш қолы жеткен адамсыз. Сахараның не екенін “оның маңызын және өз халқыңыздың Ресейге қандай қатысты бар екенін Ресей халқына түсіндіру… сізге көп міндеттер жүктейді” – деп жазып, оны алдығақарай шығыстану зерттеу жұмыстарына итермейді. 5. 61 б.
Шоқан Уәлихановтың шығармалары тұңғыш рет 1904 жылы орыс географиялық қоғамымен басып шығарылды. Бұл басылым құнды мәліметтер бергенімен, патшалық цензураға қатты ұшыраған, қайта өңделген Шоқанның ғылыми еңбектері, саяхат күнделіктерікеңес уақытында да мұқият сараланады. Оның қолжазбаларымен текстологиялық жұмысты ҚазССР Ғылым Академиясының академигі А.Х.Марғұлан, ғылыми қызметшілер А.Б.Никольская, М.С.Тұрсынова, П.Г.Галузо, Л.М.Әуезова жүргізеді. Осы зерттеулердің негізінде 1958 жылы, ал кейіннен толықтырылып, 1970,1985 жылдары Шоқанның шығармалар жинағы басылып шығарыла бастайды.
Шоқан Уәлихановтың шығармаларының негізінде оның саяси, экономикалық, философиялық көзқарастары, тарихи танымдары, этнографиялық мұралары жекелей саралап зерттеліне бастады.
“Сот реформасы туралы жазбалар”, “Қазақтардың қонысы туралы” және т.б. көптеген шығармаларының негізінде Шоқанның саяси және экономикалық көзқарастарын С.Д.Зиманов, А.Б.Әтішев өздерінің “Шоқан Уәлихановтың саяси көзқарастары” атты еңбегінде қарастырады. Мұнда олар Шоқанның қазақтың билер институтының құрылымын зерттеді, патша реформасының олқылықтарын көрсетуі, қазақ қоғамының өмірінде көшпелі мал шаруашылығының алатын орнына арналған ойлары сараланады (қараңыз 2,13 әдебиет)
Шоқанның 150 жылдық мерейтойына байланысты Бүкілодақтық конференция өткізіледі, осында Шоқанның жеке басы мен мұраларына қатысты бірнеше құнды баяндамалар жасалады. Болашақ зерттеу жұмыстарына негіз қаланады Н.Е.Бекмаханова Валиханов және орыс мәдениеті атты баяндамасында Шоқанның көзқастарының қалыптасуына әсер еткен Омбы қаласында оқыған жылдар, алдыңғы қатарлы орыс демократиялық мәдениет пен оның өкілдерінің ықпалы таразыға салынып талқыланады 37. 105 б.
Шоқанның ағартушылық ойлары да зерттеу нысанасына айналды. Х.А.Арғынбаев, А.Марғұлан, Ш.Абдрахманова, Н.Ивлев, А.Х.Қасымжанов, С.Көпеков өзінің еңбектерін ғалымның ағартушылық ойларына арнайды. Шоқан тарихтағы экономикалық және саяси факторлардың маңызды рөлін ескерді, әлеуметтік құбылыстарды ағартушылық көзқарас тұрғысынан түсіндіруге тырысты деген қорытынды жасалды. 35. 105 б., 23. 80 б.
Шоқанның ғылыми мұраларының басым көпшілігі оның саяхаттарының нәтижесінде жиналып жазылғандығы баршамызға белгілі. Шоқанды саяхатшы – зерттеуші ретінде А.С. Бейсенова, Б.А.Литвинский, Н.К.Стрелкова, Т.Бекниязов және т.б. көптеген зерттеушілер зерттеді. “Елдерді сипаттауда Шоқанда географиялық очерк басым болды” деп атай келіп 3. 244 б.. А.С.Бейсенова Шоқанның барған жерлерін сипаттау тәсілін атап көрсетеді. Б.А.Литвинский Уәлихановтың Ыстықкөл мен Жоңғарияға барған саяхаттарын зерттеп, Шоқан жайлы Орталық Азияны зерттеуші ретінде сөз қозғайды. Шоқан – универсал, оның экспедициялардың есептік материалдарына объектілерді кешенді зерттеу тән. Оны халықтардың – қазақ, қырғыз, ұйғырлардың тарихы, қазіргі жағдайы, көршілермен қарым – қатынастары, тұрмысы мен салттары “қызықтырды”,- деп жазады. 37.105 б.
Шоқанның тарихи танымдары бүгінгі таңда негізгі зерттеу нысанасына айналып отыр. Д.Дулатова, Р.Б.Сүлейменов, Д.А.Моисеев, Н.Қанафияұлы, И.Шәмшәтұлы Шоқанды шығыстанушы тарихшы ретінде қарастырады “Халықтар тарихын зерттеуде, Шоқан ауыз әдебиеті мен жазба ескерткіштерді кешенді түрде пайдаланды” – деп ескертеді Д.Дулатова. 12.28б. Р.Б.Сүлейменов, В.А.Моисеев, Н.Қанафияұлы өздерінің еңбектерінде Шоқанның халық тарихын зерттеудегі ауыз әдебиетінің рөлін мұқият қарастырады. Шоқан тек қазақ ғана емес, қырғыз тарихнамасының да негізін қалаумы деп атап көрсетеді. 20. 96 б
Шоқан ғылыми әдебиетте этнограф ретінде де жоғары бағаланады. Ол халықтардың рухани және материалдық мәдениетін зерттеуге зор үлес қосты. Осы зерттеулерін В.П.Курылев, З.Еркімбеков, А.Қонысбаева, Ш.Момынова және т.б. өте жоғары бағалайды. “Шоқанның этнографиялық әдеби мұралары орысшығыстануына зор үлес қосты” деп бағаланады. 47.55б. Шоқанның ғылыми мұралары әлі де болса, көптеген зерттеу жұмыстарын талап етеді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Уәлихановтың дүниежүзілік шығыстану ғылымына қосқан құнды ғылыми, тарихи, әдеби және этнографиялық зерттеулерінің мазмұнын және олардың қоғамдық - мәдени дамуға тигізген әсерін ғалымның шығармалары мен соңғы жылдары жазылған ғылыми еңбектер негізінде зерделеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
Шоқан Уәлихановтың ғылыми материалдары мен әр түрлі тарихи - әдеби мұраларына талдау жасау негізінде диплом жұмысына төмендегі міндеттер қойылды:
- Шоқан Уәлихановтың дүниетанымының, көзқастарының қалыптасуына әсер еткен ортасын, өмір жолын қарастыру;
- Шоқан Уәлихановтың қазақ халқын әлемге танытуға деген ұмтылыстарын, саяси – экономикалық көзқарастары мен философиялық дүниетанымын саралау;
- Алғашқы қазақ деректанушысы ретінде Уәлихановтың қазақ халқының шығутегі, хандары, батырлары туралы деректеріне сипаттама беру;
Шоқан Уәлиханов өзінен кейін мол әдеби – тарихи мұра қалдырды. Өзінің тым қысқа ғұмырының барысында Шоқан европалық ғылым үшін “белгісіз”, “жұмбақ” болып келген Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы, географиясы мен этнографиясына арналған бірсыпыра еңбектері мен қоғамдық саяси тақырыптағы толып жатқан шығармалар жазып үлгерді. Шоқан Уәлиханов терең энциклопедиялық білімі бар, өз заманындағы бірқатар мәселелерді жаңаша көтере білген кемелді ғалым болды.
Шоқан Уәлихановтың қоғамдық тарихи майданда көріне бастаған дәуірі қазақ халқының тарихындағы маңызды кезең – қазақ халқының орыс халқымен және оның алдыңғы қатарлы демоктариялық мәдениетімен жақындасу дәуірі, сондай – ақ толық отарлыққа түскен дәуірі еді. Сол кездегі Шоқанның қоғамдық өмірдегі қызметі көп қкрлы. Сондықтан да ол көптеген зерттеу еңбектерінің тақырыптарының негізіне алына алады. Бүгінгі таңда еліміз егемендігін алған уақытта отандық тарихымыз өзінің тарихи қайраткерлерінің тұлғасын зерттеуге зор көңіл бөліп отыр. Әсіресе ұлтымыздың қазақ екендігін дәлелдеп бағуға тырысқан ғалымымыз – Шоқан Уәлихановтың бай тарихи, ғылыми мұрасын зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Еліміз демократиялық қоғам қуруға ұмтылып келе жатқанда қазақтың ұлы ғалымы және ағартушысы Шоқан Уәлихановтың өз халқының тарихын зерттеп, әлемге таныту мен төл мәдениетін өркендетуге ұмтылған қызметі муқият саралап зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Шоқан Уәлиханов өз заманында дүниежүзілік шығыстану ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан әр салалы, терең мазмұнды еңбектер қалдырды. Шоқан Уәлихановтың жеке басы, қоғамдық қызметі тарихтың әр кезеңінде жоғары бағаланды Шоқан Уәлихановтың жолдары жарқын мінезі, кемелді ақылы, көптеген дарынды қабілеттері жайлы замандастары жан тебірентерлік жылы лебіздер қалдырды. Шығысты зерттеуші әйгілі ғалым Е.И.Ковалевский Шоқанды “Асқан данышпан жас жігіт, қазақ халқының ең жақын досы, әрі орыстың мемлекеттік мүддесін қадір тұтушы” деп атады 5.21 б. Көрнекті саяхатшы және Сібір, Қазақстан, Моңғолия мен Орта Азияны зерттеуші И.Н.Потанин Шоқан Уәлихановтың еңбектерін жоғары бағалай отырып, “Шоқан қазақ ішінен оқырман қауымын талқан болса, ол өз халқының шын мәнісіндегі асқан данышпаны болар еді” – дейді. 28. 74 б. Атақты шығыстанушы ғалым Н.И.Веселовский өзінің еңбектерінде Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметтерінің нәтижелерін пайдалана отырып: “Шоқан Уәлиханов шығыстану әлемінің аспанынан құйрықты жұлдыздай жарқ етіп өте шықты – орыс ориенталистері бірауыздай оны таңғажайып құбылыс деп қарады, одан түркі халықтарының тағдыры туралы аса маңызды ұлы жаңалықтар ашады деп үміт күтіп еді” - деп жазады. 5. 42 б.
Шоқанның жақын достарының бірі Ф.М.Достоевский өзінің хаттарында Шоқанға: “Европалық білімге тұнғыш қолы жеткен адамсыз. Сахараның не екенін “оның маңызын және өз халқыңыздың Ресейге қандай қатысты бар екенін Ресей халқына түсіндіру… сізге көп міндеттер жүктейді” – деп жазып, оны алдығақарай шығыстану зерттеу жұмыстарына итермейді. 5. 61 б.
Шоқан Уәлихановтың шығармалары тұңғыш рет 1904 жылы орыс географиялық қоғамымен басып шығарылды. Бұл басылым құнды мәліметтер бергенімен, патшалық цензураға қатты ұшыраған, қайта өңделген Шоқанның ғылыми еңбектері, саяхат күнделіктерікеңес уақытында да мұқият сараланады. Оның қолжазбаларымен текстологиялық жұмысты ҚазССР Ғылым Академиясының академигі А.Х.Марғұлан, ғылыми қызметшілер А.Б.Никольская, М.С.Тұрсынова, П.Г.Галузо, Л.М.Әуезова жүргізеді. Осы зерттеулердің негізінде 1958 жылы, ал кейіннен толықтырылып, 1970,1985 жылдары Шоқанның шығармалар жинағы басылып шығарыла бастайды.
Шоқан Уәлихановтың шығармаларының негізінде оның саяси, экономикалық, философиялық көзқарастары, тарихи танымдары, этнографиялық мұралары жекелей саралап зерттеліне бастады.
“Сот реформасы туралы жазбалар”, “Қазақтардың қонысы туралы” және т.б. көптеген шығармаларының негізінде Шоқанның саяси және экономикалық көзқарастарын С.Д.Зиманов, А.Б.Әтішев өздерінің “Шоқан Уәлихановтың саяси көзқарастары” атты еңбегінде қарастырады. Мұнда олар Шоқанның қазақтың билер институтының құрылымын зерттеді, патша реформасының олқылықтарын көрсетуі, қазақ қоғамының өмірінде көшпелі мал шаруашылығының алатын орнына арналған ойлары сараланады (қараңыз 2,13 әдебиет)
Шоқанның 150 жылдық мерейтойына байланысты Бүкілодақтық конференция өткізіледі, осында Шоқанның жеке басы мен мұраларына қатысты бірнеше құнды баяндамалар жасалады. Болашақ зерттеу жұмыстарына негіз қаланады Н.Е.Бекмаханова Валиханов және орыс мәдениеті атты баяндамасында Шоқанның көзқастарының қалыптасуына әсер еткен Омбы қаласында оқыған жылдар, алдыңғы қатарлы орыс демократиялық мәдениет пен оның өкілдерінің ықпалы таразыға салынып талқыланады 37. 105 б.
Шоқанның ағартушылық ойлары да зерттеу нысанасына айналды. Х.А.Арғынбаев, А.Марғұлан, Ш.Абдрахманова, Н.Ивлев, А.Х.Қасымжанов, С.Көпеков өзінің еңбектерін ғалымның ағартушылық ойларына арнайды. Шоқан тарихтағы экономикалық және саяси факторлардың маңызды рөлін ескерді, әлеуметтік құбылыстарды ағартушылық көзқарас тұрғысынан түсіндіруге тырысты деген қорытынды жасалды. 35. 105 б., 23. 80 б.
Шоқанның ғылыми мұраларының басым көпшілігі оның саяхаттарының нәтижесінде жиналып жазылғандығы баршамызға белгілі. Шоқанды саяхатшы – зерттеуші ретінде А.С. Бейсенова, Б.А.Литвинский, Н.К.Стрелкова, Т.Бекниязов және т.б. көптеген зерттеушілер зерттеді. “Елдерді сипаттауда Шоқанда географиялық очерк басым болды” деп атай келіп 3. 244 б.. А.С.Бейсенова Шоқанның барған жерлерін сипаттау тәсілін атап көрсетеді. Б.А.Литвинский Уәлихановтың Ыстықкөл мен Жоңғарияға барған саяхаттарын зерттеп, Шоқан жайлы Орталық Азияны зерттеуші ретінде сөз қозғайды. Шоқан – универсал, оның экспедициялардың есептік материалдарына объектілерді кешенді зерттеу тән. Оны халықтардың – қазақ, қырғыз, ұйғырлардың тарихы, қазіргі жағдайы, көршілермен қарым – қатынастары, тұрмысы мен салттары “қызықтырды”,- деп жазады. 37.105 б.
Шоқанның тарихи танымдары бүгінгі таңда негізгі зерттеу нысанасына айналып отыр. Д.Дулатова, Р.Б.Сүлейменов, Д.А.Моисеев, Н.Қанафияұлы, И.Шәмшәтұлы Шоқанды шығыстанушы тарихшы ретінде қарастырады “Халықтар тарихын зерттеуде, Шоқан ауыз әдебиеті мен жазба ескерткіштерді кешенді түрде пайдаланды” – деп ескертеді Д.Дулатова. 12.28б. Р.Б.Сүлейменов, В.А.Моисеев, Н.Қанафияұлы өздерінің еңбектерінде Шоқанның халық тарихын зерттеудегі ауыз әдебиетінің рөлін мұқият қарастырады. Шоқан тек қазақ ғана емес, қырғыз тарихнамасының да негізін қалаумы деп атап көрсетеді. 20. 96 б
Шоқан ғылыми әдебиетте этнограф ретінде де жоғары бағаланады. Ол халықтардың рухани және материалдық мәдениетін зерттеуге зор үлес қосты. Осы зерттеулерін В.П.Курылев, З.Еркімбеков, А.Қонысбаева, Ш.Момынова және т.б. өте жоғары бағалайды. “Шоқанның этнографиялық әдеби мұралары орысшығыстануына зор үлес қосты” деп бағаланады. 47.55б. Шоқанның ғылыми мұралары әлі де болса, көптеген зерттеу жұмыстарын талап етеді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Уәлихановтың дүниежүзілік шығыстану ғылымына қосқан құнды ғылыми, тарихи, әдеби және этнографиялық зерттеулерінің мазмұнын және олардың қоғамдық - мәдени дамуға тигізген әсерін ғалымның шығармалары мен соңғы жылдары жазылған ғылыми еңбектер негізінде зерделеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
Шоқан Уәлихановтың ғылыми материалдары мен әр түрлі тарихи - әдеби мұраларына талдау жасау негізінде диплом жұмысына төмендегі міндеттер қойылды:
- Шоқан Уәлихановтың дүниетанымының, көзқастарының қалыптасуына әсер еткен ортасын, өмір жолын қарастыру;
- Шоқан Уәлихановтың қазақ халқын әлемге танытуға деген ұмтылыстарын, саяси – экономикалық көзқарастары мен философиялық дүниетанымын саралау;
- Алғашқы қазақ деректанушысы ретінде Уәлихановтың қазақ халқының шығутегі, хандары, батырлары туралы деректеріне сипаттама беру;
1. Әбуев Қ. Қазақстан тарихының “ақтаңдақ” беттерінен. А: “Қазақстан” 1994 ж. 143 б.
2. Әтішев Ә “Ш.Уәлихановтың социологиялық және мемлекеттік – правалық көз қарастары” А: “Ғылым” 1974 ж. 294 б.
3. Бейсенова А.С., “Исследование природы Казахстана” А: “Қазақстан” 1979ж. 243 б.
4. Бердібай Р., “Ел боламыз десек: Ұлт тағдыры туралы толғау” А: “Қазақстан” 2000 ж. 398 б.
5. Валиханов Ч., “Таңдамалы” А: “Жазушы” 1985 ж. 560 б.
6. Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.1. А: Каз.Сов.энциклопедия.
7. Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.2. А: Каз.Сов.энциклопедия.
8. Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.3. А: Каз.Сов.энциклопедия 1985 г.
9. Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.4. А: Каз.Сов.энциклопедия.
10. Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.5. А: Каз.Сов.энциклопедия 1985 г. 528 б.
11. Валиханов Ч.Ч., “Записка о судебной реформе” А: “Әділет” 1999 ж. 99 б.
12. Дулатова Д., “Шоқан - тарихшы” А: “Қазақстан” 1982 ж.
13. Зиманов С.Д., Атишев А.Б., “Политические взгляды Чокана Валиханова” А: “Наука” 1965 г. 321 б.
14. История Казахстана: с древнейших времен до наших дней в 5- ти томах Т.3. А: “Атамұра” 2000 ж. 766 б.
15. Қанафияұлы Н. “Ұлы Дала және Шоқан” А: “Өнер” 1997 ж. 104 б.
16. Мұқтарұлы С. “Шоқан және өнер” А: “Өнер” 1985 ж. 312 б.
17. Маргулан А. “Великие ученые средней Азии и Казахстана VIII – XIX вв”
18. Сатбаева И.К. “Чокан Валиханов - филолог” А: “Ғылым” 1987 ж.
19. Сегизбаев О.А. “Казахская философия XV начало XX вв” А: “Қазақстан” 1996 ж.
20. Сүлейменов Р.Б., Моисеев В.В. “Шоқан Уәлиханов - шығыстанушы” А: “Ғылым” 1985 ж. 112 б.
21. Стрелкова Н.К. Валиханов (2-е изд. доп) М: “Мол. гвардия” 1990 г. 298 б.
22. Чокан Валиханов и современность (Сборник материалов Всесоюзной научной конференции)
Мерзімді басылымдар тізімі:
23. Абдрахманова Ш. О просвитительстве и демократизме Чокана Валиханова // Мысль 1998 г. №2 80-81 б.
24. Абдрахманова Ш. “Ұлы ғалымның тағы ой қыры” // Ақиқат 1997 ж. №2 90-91 б.
25. Әуезов Ә. Шоқанның Қарқаралыға екі сапары // Жас Алаш 2002 ж. 16 ақпан 5- бет
26. Бекниязов Т. Дала жиһанкезі // Жас Алаш 2002 ж. 9- мамыр 4- бет
27. Бекниязов Т. Шоқан бастаған жолсапар очеркі // ҚазМУ хабаршысы журналистика сериясы 2000 ж. №9 73-79 б.
28. Бікебаева И. Ш.Уәлиханов – ғалым – ағартушы // Қазақ тарихы 2001 №5 73-75 б.
29. Дулатов М. Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов // Қазақ тарихы 1994 №6 27 б.
30. Дгуреп Я.К. Русское окружение Чокана Валиханова: Люди. События. Факты // Вопросы истории№ 2002 №1
31. Елшынбеков С., Сабденалиева А. Шоқан – табиғат зерттеушісі // Атамекен 2001 ж. 22 маусым 4 б.
32. Еркімбеков З. Шоқан Уәлиханов шығармалары // Қазақ тілі мен әдебиетьі 1999 ж. № 11-12 44 б.
33. Жексембин Б. Ұлы Шоқан ірі ұрпаққа үлгі // Қазақстан мектебі 2002 ж. №3 49-52 б.
34. Ивлев Н. Арабские биографии. Встречи Ч. Валиханова с Семеновым – Тянь – Шанским // Простор 1982 г. №1 139-151 б.
35. Ивлев Н. Первое издание сочинений Ч.Валиханова // Простор 1983 г. № 7 113-120 б.
36. Ивлев Н. Я буду говоить откровенно (Ч.Валиханов и Г.А. Колпаковский) // Простор 1995 г. №9-10 141-149 б.
37. Ивлев Н. Поборник просвещения. Новое о Чокане // Простор 1993 №10
38. Касымжанов А.Х., Уразбеков А. “Ч. Валиханов – ученый и мыслитель” // Вопр. философии 1984 г. №5 124-130 б.
39. Касымжанова А.Х., Абрамов М.В. Чокан Валиханов // наука в СССР 1987 г. №6 112 б.
40. Қарасбаева З “Ш.Уәлиханов – ұлы ғалым” // Қазақ тарихы 1998 №4-5 70-75 б.
41. Көкенов С. “Қазақ ағартушы ойшылдарының дүниетанымдық мұралары” // Биология. География. Химия 2002 ж. №2 18-23 б.
42. Көрпебаев Қ. “Ұмытпаңдар мені” // Егемен Қазақстан 2001 ж. 26 қыркүйек 11 б.
43. Конысбаева А. “Ш. Уәлиханов о духовной и материальной культуре казахов” // Ұлағат 2001 г. №6 57-63 б.
44. Макунин Ю. Встреча с Валихановым // Слова 1996 г. № 9-10 24-26 б.
45. Маргулан А. “Русские и западноевропейские ученые о Ч.Валиханове” // Вест. АНКазССР 1985 г. №8 3-12 б.
46. Мизанбаев Р. Шоқан салған суреттер // Қазақстан мектебі 1999 ж. №3 41-45 б.
47. Момынова Ш. Вклад Ч.Валиханова в развитие русского востоковедения // Отан тарихы 2001 г. № 2 50-58 б.
48. Момынова Ш. Шоқан және Ұлық ұлыс // Қазақ тарихы 2000 ж. № 4 29-31 б.
49. Муканова З.А. Ориентализм в произведениях Ч.Валиханова // Вестн КазГУ сер. филолог 2001 г. № 11 60-67 б.
50. Муканова З.А. Вкропление из восточных языков в произведениях Ч.Валиханова // Вестн. КазГУ сер. востоковедения 2001 г. № 1 72-74 б.
51. Мұхамедиұлы М. Ғалымдардың ғажайып достығы // Үш анық 2000 ж. Шілде 3 б.
52. Мағауин Е. “Едіге” жыры және Шоқан // Жұлдыз 1992 ж. №3 182 б.
53. Нурышева Г. Ш. Уәлиханов адам және оның өмірінің мәні туралы философиялық көзқарастары // Қазақстан жоғары мектебі 2001 ж. №2 203-208 б.
54. Өтекнизов С. Шоқан және Шыңғыстау // Ақиқат 1996 ж. № 9 73-75 б.
55. Сатбаев Е. Ч. Валиханов и античные памятники // ВВШ Казахстана 1998 г. № 2 44-46 б.
56. Стрелкова И. К 150- летию Ч.Валиханова // Вопросы истории 1986 г. № 1
57. Сулейменов О. Шоқан // Ақиқат 1996 ж. №4 50 б.
58. Ударцев С. Ч.Ч. Валиханов во всеобщей георафии // Простор 1985 г. №9 203 б.
59. Үнсенова Т. Ш. Уәлиханов отбасы және неке хақында // Қазақ тарихы 1996 ж. № 4 19-21 б.
60. Шәмшәтұлы И. Шоқанның тарихы танымдары жайында // Қазақстан жоғары мектебі 2000 ж. № 6 104-112 б.
2. Әтішев Ә “Ш.Уәлихановтың социологиялық және мемлекеттік – правалық көз қарастары” А: “Ғылым” 1974 ж. 294 б.
3. Бейсенова А.С., “Исследование природы Казахстана” А: “Қазақстан” 1979ж. 243 б.
4. Бердібай Р., “Ел боламыз десек: Ұлт тағдыры туралы толғау” А: “Қазақстан” 2000 ж. 398 б.
5. Валиханов Ч., “Таңдамалы” А: “Жазушы” 1985 ж. 560 б.
6. Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.1. А: Каз.Сов.энциклопедия.
7. Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.2. А: Каз.Сов.энциклопедия.
8. Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.3. А: Каз.Сов.энциклопедия 1985 г.
9. Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.4. А: Каз.Сов.энциклопедия.
10. Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.5. А: Каз.Сов.энциклопедия 1985 г. 528 б.
11. Валиханов Ч.Ч., “Записка о судебной реформе” А: “Әділет” 1999 ж. 99 б.
12. Дулатова Д., “Шоқан - тарихшы” А: “Қазақстан” 1982 ж.
13. Зиманов С.Д., Атишев А.Б., “Политические взгляды Чокана Валиханова” А: “Наука” 1965 г. 321 б.
14. История Казахстана: с древнейших времен до наших дней в 5- ти томах Т.3. А: “Атамұра” 2000 ж. 766 б.
15. Қанафияұлы Н. “Ұлы Дала және Шоқан” А: “Өнер” 1997 ж. 104 б.
16. Мұқтарұлы С. “Шоқан және өнер” А: “Өнер” 1985 ж. 312 б.
17. Маргулан А. “Великие ученые средней Азии и Казахстана VIII – XIX вв”
18. Сатбаева И.К. “Чокан Валиханов - филолог” А: “Ғылым” 1987 ж.
19. Сегизбаев О.А. “Казахская философия XV начало XX вв” А: “Қазақстан” 1996 ж.
20. Сүлейменов Р.Б., Моисеев В.В. “Шоқан Уәлиханов - шығыстанушы” А: “Ғылым” 1985 ж. 112 б.
21. Стрелкова Н.К. Валиханов (2-е изд. доп) М: “Мол. гвардия” 1990 г. 298 б.
22. Чокан Валиханов и современность (Сборник материалов Всесоюзной научной конференции)
Мерзімді басылымдар тізімі:
23. Абдрахманова Ш. О просвитительстве и демократизме Чокана Валиханова // Мысль 1998 г. №2 80-81 б.
24. Абдрахманова Ш. “Ұлы ғалымның тағы ой қыры” // Ақиқат 1997 ж. №2 90-91 б.
25. Әуезов Ә. Шоқанның Қарқаралыға екі сапары // Жас Алаш 2002 ж. 16 ақпан 5- бет
26. Бекниязов Т. Дала жиһанкезі // Жас Алаш 2002 ж. 9- мамыр 4- бет
27. Бекниязов Т. Шоқан бастаған жолсапар очеркі // ҚазМУ хабаршысы журналистика сериясы 2000 ж. №9 73-79 б.
28. Бікебаева И. Ш.Уәлиханов – ғалым – ағартушы // Қазақ тарихы 2001 №5 73-75 б.
29. Дулатов М. Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов // Қазақ тарихы 1994 №6 27 б.
30. Дгуреп Я.К. Русское окружение Чокана Валиханова: Люди. События. Факты // Вопросы истории№ 2002 №1
31. Елшынбеков С., Сабденалиева А. Шоқан – табиғат зерттеушісі // Атамекен 2001 ж. 22 маусым 4 б.
32. Еркімбеков З. Шоқан Уәлиханов шығармалары // Қазақ тілі мен әдебиетьі 1999 ж. № 11-12 44 б.
33. Жексембин Б. Ұлы Шоқан ірі ұрпаққа үлгі // Қазақстан мектебі 2002 ж. №3 49-52 б.
34. Ивлев Н. Арабские биографии. Встречи Ч. Валиханова с Семеновым – Тянь – Шанским // Простор 1982 г. №1 139-151 б.
35. Ивлев Н. Первое издание сочинений Ч.Валиханова // Простор 1983 г. № 7 113-120 б.
36. Ивлев Н. Я буду говоить откровенно (Ч.Валиханов и Г.А. Колпаковский) // Простор 1995 г. №9-10 141-149 б.
37. Ивлев Н. Поборник просвещения. Новое о Чокане // Простор 1993 №10
38. Касымжанов А.Х., Уразбеков А. “Ч. Валиханов – ученый и мыслитель” // Вопр. философии 1984 г. №5 124-130 б.
39. Касымжанова А.Х., Абрамов М.В. Чокан Валиханов // наука в СССР 1987 г. №6 112 б.
40. Қарасбаева З “Ш.Уәлиханов – ұлы ғалым” // Қазақ тарихы 1998 №4-5 70-75 б.
41. Көкенов С. “Қазақ ағартушы ойшылдарының дүниетанымдық мұралары” // Биология. География. Химия 2002 ж. №2 18-23 б.
42. Көрпебаев Қ. “Ұмытпаңдар мені” // Егемен Қазақстан 2001 ж. 26 қыркүйек 11 б.
43. Конысбаева А. “Ш. Уәлиханов о духовной и материальной культуре казахов” // Ұлағат 2001 г. №6 57-63 б.
44. Макунин Ю. Встреча с Валихановым // Слова 1996 г. № 9-10 24-26 б.
45. Маргулан А. “Русские и западноевропейские ученые о Ч.Валиханове” // Вест. АНКазССР 1985 г. №8 3-12 б.
46. Мизанбаев Р. Шоқан салған суреттер // Қазақстан мектебі 1999 ж. №3 41-45 б.
47. Момынова Ш. Вклад Ч.Валиханова в развитие русского востоковедения // Отан тарихы 2001 г. № 2 50-58 б.
48. Момынова Ш. Шоқан және Ұлық ұлыс // Қазақ тарихы 2000 ж. № 4 29-31 б.
49. Муканова З.А. Ориентализм в произведениях Ч.Валиханова // Вестн КазГУ сер. филолог 2001 г. № 11 60-67 б.
50. Муканова З.А. Вкропление из восточных языков в произведениях Ч.Валиханова // Вестн. КазГУ сер. востоковедения 2001 г. № 1 72-74 б.
51. Мұхамедиұлы М. Ғалымдардың ғажайып достығы // Үш анық 2000 ж. Шілде 3 б.
52. Мағауин Е. “Едіге” жыры және Шоқан // Жұлдыз 1992 ж. №3 182 б.
53. Нурышева Г. Ш. Уәлиханов адам және оның өмірінің мәні туралы философиялық көзқарастары // Қазақстан жоғары мектебі 2001 ж. №2 203-208 б.
54. Өтекнизов С. Шоқан және Шыңғыстау // Ақиқат 1996 ж. № 9 73-75 б.
55. Сатбаев Е. Ч. Валиханов и античные памятники // ВВШ Казахстана 1998 г. № 2 44-46 б.
56. Стрелкова И. К 150- летию Ч.Валиханова // Вопросы истории 1986 г. № 1
57. Сулейменов О. Шоқан // Ақиқат 1996 ж. №4 50 б.
58. Ударцев С. Ч.Ч. Валиханов во всеобщей георафии // Простор 1985 г. №9 203 б.
59. Үнсенова Т. Ш. Уәлиханов отбасы және неке хақында // Қазақ тарихы 1996 ж. № 4 19-21 б.
60. Шәмшәтұлы И. Шоқанның тарихы танымдары жайында // Қазақстан жоғары мектебі 2000 ж. № 6 104-112 б.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақстан тарихы кафедрасы
Бітіру жұмысы
Тақырыбы: Шоқан Уәлихановтың ғылыми – зерттеу жұмыстары және оны тарихта
оқыту.
Орындаған:
Қорғауға жіберілді:
____________ 20__ ж.
Кафедра меңгерушісі:
Жоспар
Кіріспе
І Шоқан Уәлиханов және қазақ қоғамы.
І.1 ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамы;
І.2 Шоқанның өмір жолы, өскен ортасы;
І.3 Шоқан – алғашқы қазақ деректанушысы.
ІІ Шоқан Уәлиханов – этнограф, шығыстанушы.
ІІ.1 Шоқан – саяхатшы, шығыстанушы;
ІІ.2 Түркі халқының халық ауыз әдебиеті мен музыка мәдениеті туралы
зерттеулер;
ІІ.3 Діни наным - сенімдер мен салт-дәстүрлер туралы зерттеулер.
ІІІ. Шоқан Уәлихановты тарихта оқыту-әдістемесі.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ұлы ғалымы, жарқын жұлдызы
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов отандық шығыстану ғалымы мен әдебиет тарихында
үлкен орын алады. Оның қысқа, жарқын өмірі мен ғылыми қызметі қазақ
халқының көпғасырлық дамуының рухани ізденістерінің тамаша қорытындысы,
биік жалғасы болды, қоғамдық ой санасың биіктей өркендеуіне ықпал етті.
Шоқан Уәлиханов өзінен кейін мол әдеби – тарихи мұра қалдырды.
Өзінің тым қысқа ғұмырының барысында Шоқан европалық ғылым үшін “белгісіз”,
“жұмбақ” болып келген Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы,
географиясы мен этнографиясына арналған бірсыпыра еңбектері мен қоғамдық
саяси тақырыптағы толып жатқан шығармалар жазып үлгерді. Шоқан Уәлиханов
терең энциклопедиялық білімі бар, өз заманындағы бірқатар мәселелерді
жаңаша көтере білген кемелді ғалым болды.
Шоқан Уәлихановтың қоғамдық тарихи майданда көріне бастаған дәуірі
қазақ халқының тарихындағы маңызды кезең – қазақ халқының орыс халқымен
және оның алдыңғы қатарлы демоктариялық мәдениетімен жақындасу дәуірі,
сондай – ақ толық отарлыққа түскен дәуірі еді. Сол кездегі Шоқанның
қоғамдық өмірдегі қызметі көп қкрлы. Сондықтан да ол көптеген зерттеу
еңбектерінің тақырыптарының негізіне алына алады. Бүгінгі таңда еліміз
егемендігін алған уақытта отандық тарихымыз өзінің тарихи қайраткерлерінің
тұлғасын зерттеуге зор көңіл бөліп отыр. Әсіресе ұлтымыздың қазақ екендігін
дәлелдеп бағуға тырысқан ғалымымыз – Шоқан Уәлихановтың бай тарихи, ғылыми
мұрасын зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Еліміз демократиялық қоғам қуруға ұмтылып келе жатқанда қазақтың
ұлы ғалымы және ағартушысы Шоқан Уәлихановтың өз халқының тарихын зерттеп,
әлемге таныту мен төл мәдениетін өркендетуге ұмтылған қызметі муқият
саралап зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Шоқан Уәлиханов өз заманында дүниежүзілік шығыстану ғылымының
дамуына елеулі үлес қосқан әр салалы, терең мазмұнды еңбектер қалдырды.
Шоқан Уәлихановтың жеке басы, қоғамдық қызметі тарихтың әр кезеңінде жоғары
бағаланды Шоқан Уәлихановтың жолдары жарқын мінезі, кемелді ақылы, көптеген
дарынды қабілеттері жайлы замандастары жан тебірентерлік жылы лебіздер
қалдырды. Шығысты зерттеуші әйгілі ғалым Е.И.Ковалевский Шоқанды “Асқан
данышпан жас жігіт, қазақ халқының ең жақын досы, әрі орыстың мемлекеттік
мүддесін қадір тұтушы” деп атады (5.21 б.( Көрнекті саяхатшы және Сібір,
Қазақстан, Моңғолия мен Орта Азияны зерттеуші И.Н.Потанин Шоқан
Уәлихановтың еңбектерін жоғары бағалай отырып, “Шоқан қазақ ішінен оқырман
қауымын талқан болса, ол өз халқының шын мәнісіндегі асқан данышпаны болар
еді” – дейді. (28. 74 б.( Атақты шығыстанушы ғалым Н.И.Веселовский өзінің
еңбектерінде Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметтерінің нәтижелерін пайдалана
отырып: “Шоқан Уәлиханов шығыстану әлемінің аспанынан құйрықты жұлдыздай
жарқ етіп өте шықты – орыс ориенталистері бірауыздай оны таңғажайып құбылыс
деп қарады, одан түркі халықтарының тағдыры туралы аса маңызды ұлы
жаңалықтар ашады деп үміт күтіп еді” - деп жазады. (5. 42 б.(
Шоқанның жақын достарының бірі Ф.М.Достоевский өзінің хаттарында
Шоқанға: “Европалық білімге тұнғыш қолы жеткен адамсыз. Сахараның не екенін
“оның маңызын және өз халқыңыздың Ресейге қандай қатысты бар екенін Ресей
халқына түсіндіру... сізге көп міндеттер жүктейді” – деп жазып, оны
алдығақарай шығыстану зерттеу жұмыстарына итермейді. (5. 61 б.(
Шоқан Уәлихановтың шығармалары тұңғыш рет 1904 жылы орыс
географиялық қоғамымен басып шығарылды. Бұл басылым құнды мәліметтер
бергенімен, патшалық цензураға қатты ұшыраған, қайта өңделген Шоқанның
ғылыми еңбектері, саяхат күнделіктерікеңес уақытында да мұқият сараланады.
Оның қолжазбаларымен текстологиялық жұмысты ҚазССР Ғылым Академиясының
академигі А.Х.Марғұлан, ғылыми қызметшілер А.Б.Никольская, М.С.Тұрсынова,
П.Г.Галузо, Л.М.Әуезова жүргізеді. Осы зерттеулердің негізінде 1958 жылы,
ал кейіннен толықтырылып, 1970,1985 жылдары Шоқанның шығармалар жинағы
басылып шығарыла бастайды.
Шоқан Уәлихановтың шығармаларының негізінде оның саяси,
экономикалық, философиялық көзқарастары, тарихи танымдары, этнографиялық
мұралары жекелей саралап зерттеліне бастады.
“Сот реформасы туралы жазбалар”, “Қазақтардың қонысы туралы” және
т.б. көптеген шығармаларының негізінде Шоқанның саяси және экономикалық
көзқарастарын С.Д.Зиманов, А.Б.Әтішев өздерінің “Шоқан Уәлихановтың саяси
көзқарастары” атты еңбегінде қарастырады. Мұнда олар Шоқанның қазақтың
билер институтының құрылымын зерттеді, патша реформасының олқылықтарын
көрсетуі, қазақ қоғамының өмірінде көшпелі мал шаруашылығының алатын орнына
арналған ойлары сараланады (қараңыз 2,13 әдебиет)
Шоқанның 150 жылдық мерейтойына байланысты Бүкілодақтық конференция
өткізіледі, осында Шоқанның жеке басы мен мұраларына қатысты бірнеше құнды
баяндамалар жасалады. Болашақ зерттеу жұмыстарына негіз қаланады
Н.Е.Бекмаханова Валиханов және орыс мәдениеті атты баяндамасында Шоқанның
көзқастарының қалыптасуына әсер еткен Омбы қаласында оқыған жылдар, алдыңғы
қатарлы орыс демократиялық мәдениет пен оның өкілдерінің ықпалы таразыға
салынып талқыланады (37. 105 б.(
Шоқанның ағартушылық ойлары да зерттеу нысанасына айналды.
Х.А.Арғынбаев, А.Марғұлан, Ш.Абдрахманова, Н.Ивлев, А.Х.Қасымжанов,
С.Көпеков өзінің еңбектерін ғалымның ағартушылық ойларына арнайды. Шоқан
тарихтағы экономикалық және саяси факторлардың маңызды рөлін ескерді,
әлеуметтік құбылыстарды ағартушылық көзқарас тұрғысынан түсіндіруге тырысты
деген қорытынды жасалды. (35. 105 б., 23. 80 б.(
Шоқанның ғылыми мұраларының басым көпшілігі оның саяхаттарының
нәтижесінде жиналып жазылғандығы баршамызға белгілі. Шоқанды саяхатшы –
зерттеуші ретінде А.С. Бейсенова, Б.А.Литвинский, Н.К.Стрелкова,
Т.Бекниязов және т.б. көптеген зерттеушілер зерттеді. “Елдерді сипаттауда
Шоқанда географиялық очерк басым болды” деп атай келіп (3. 244 б.(.
А.С.Бейсенова Шоқанның барған жерлерін сипаттау тәсілін атап көрсетеді.
Б.А.Литвинский Уәлихановтың Ыстықкөл мен Жоңғарияға барған саяхаттарын
зерттеп, Шоқан жайлы Орталық Азияны зерттеуші ретінде сөз қозғайды. Шоқан –
универсал, оның экспедициялардың есептік материалдарына объектілерді
кешенді зерттеу тән. Оны халықтардың – қазақ, қырғыз, ұйғырлардың тарихы,
қазіргі жағдайы, көршілермен қарым – қатынастары, тұрмысы мен салттары
“қызықтырды”,- деп жазады. (37.105 б.(
Шоқанның тарихи танымдары бүгінгі таңда негізгі зерттеу нысанасына
айналып отыр. Д.Дулатова, Р.Б.Сүлейменов, Д.А.Моисеев, Н.Қанафияұлы,
И.Шәмшәтұлы Шоқанды шығыстанушы тарихшы ретінде қарастырады “Халықтар
тарихын зерттеуде, Шоқан ауыз әдебиеті мен жазба ескерткіштерді кешенді
түрде пайдаланды” – деп ескертеді Д.Дулатова. (12.28б.( Р.Б.Сүлейменов,
В.А.Моисеев, Н.Қанафияұлы өздерінің еңбектерінде Шоқанның халық тарихын
зерттеудегі ауыз әдебиетінің рөлін мұқият қарастырады. Шоқан тек қазақ ғана
емес, қырғыз тарихнамасының да негізін қалаумы деп атап көрсетеді. (20. 96
б(
Шоқан ғылыми әдебиетте этнограф ретінде де жоғары бағаланады. Ол
халықтардың рухани және материалдық мәдениетін зерттеуге зор үлес қосты.
Осы зерттеулерін В.П.Курылев, З.Еркімбеков, А.Қонысбаева, Ш.Момынова және
т.б. өте жоғары бағалайды. “Шоқанның этнографиялық әдеби мұралары
орысшығыстануына зор үлес қосты” деп бағаланады. (47.55б.( Шоқанның ғылыми
мұралары әлі де болса, көптеген зерттеу жұмыстарын талап етеді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Уәлихановтың дүниежүзілік шығыстану
ғылымына қосқан құнды ғылыми, тарихи, әдеби және этнографиялық
зерттеулерінің мазмұнын және олардың қоғамдық - мәдени дамуға тигізген
әсерін ғалымның шығармалары мен соңғы жылдары жазылған ғылыми еңбектер
негізінде зерделеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
Шоқан Уәлихановтың ғылыми материалдары мен әр түрлі тарихи - әдеби
мұраларына талдау жасау негізінде диплом жұмысына төмендегі міндеттер
қойылды:
- Шоқан Уәлихановтың дүниетанымының, көзқастарының қалыптасуына әсер еткен
ортасын, өмір жолын қарастыру;
- Шоқан Уәлихановтың қазақ халқын әлемге танытуға деген ұмтылыстарын, саяси
– экономикалық көзқарастары мен философиялық дүниетанымын саралау;
- Алғашқы қазақ деректанушысы ретінде Уәлихановтың қазақ халқының шығутегі,
хандары, батырлары туралы деректеріне сипаттама беру;
- Ғалымның атын әлемге әйгілі еткен, зерттеу жұмыстарына негіз болған
георафиялық сапарлары мен еңбектері жайлы мәліметтер көрсету;
- Шоқанның түркі халықтарының ауыз әдебиеті, салт – дәстүрлері, діни наным
– сенімдері, музыка мәдениеті туралы зерттеулерінің шығыстану ғылымына
қосқан үлесінің көлемін анықтау.
Диплом жұмысының практикалық маңызы.
Егеменді еліміздің өзінің төл тарихын танып білуге көңілі ерекше ауып
тұрған жағдайда Шоқан Уәлихановтың зерттеу еңбетері оның көптеген беттеріне
жарық түсіреді, сол уақыттағы тарихи жағдайын терең түсінуге жол ашады.
Диплом жұмысында Шоқан Уәлихановтың қоғамдық, ғылыми қызметі халықтың
мүддесіне сай жүргізілгені объективті түрде дәлелденеді және тарихи - әдеби
шығармалары соңғы кездегі зерттеулерге негіз болғандықтан, олардың
ұқсастықтары мен ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан толданады. Осы материалдарды
оқулықтар мен мектеп бағдарламаларына енгізіп, арнайы курстар түрінде де
өткізуге болады.
Диплом жұмысының методологиялық негізі.
Шоқан Уәлихановтың әдеби, тарихи, географиялық және этнографиялық
еңбектері жарық көргенімен де, олар алғашында патша үкіметімен, ал кейінен
кеңес билігімен сынға ұшырады. Диплом жұмысында біз кейінгі жылдардағы
зерттеу жұмыстарының нәтижелерінің негізінде объективтілік, бірізділік және
даму принциптеріне сүйеніп, ғалымның ғылыми мұрасы өркениеттік көзқарас
тұрғысынан қарастырылады.
Диплом жұмысының хронологиялық және географиялық шеңбері.
Ғалым, тарихшы, этнограф ретінде Шоқан Уәлихановтың қоғамыдық
қызметін ашу үшін диплом жұмысы ғалымның өмір сүрген 1835-1865 жылдары мен
ол өмір сүрген және сапарлармен аралаған Қазақстан, Орта Азия, Орталық Азия
және Ресей елдері тарихын қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы.
Кіпріспеден, үш тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымша
материалдардан тұрады. “Шоқан және қазақ қоғамы” атты тарауда Шоқанның
қазақ халқынынң тарихи мен бүгінгі таңдағы, яғни ХІХ ғ. жағдайын зерттеуге
арналған еңбектері талқыланады. “Шоқан Уәлиханов – этнограф, шығыстанушы”
атты тарауда Шоқанның аралаған елдері, географиялық, әдеби, этнографиялық
және тарихи мұралары зерттеу нысанасы етіп алынады. “Шоқан Уәлихановты
тарихта оқыту - әдістемесі” атты тарауда мектептегі жаңа әдіс- тәсілді
қолдану барысы.
І Шоқан Уәлиханов және қазақ қоғамы
І.1 ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамы
Қазақ халқының дарынды ұлдарының бірі Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов өз
халқының даму жолында жарқын із қалдырды. Шоқанның өмір сүрген уақыты
патшалық Ресейдің Орта Азияға, Оңтүстік Қазақстанға аранын ашып, жалмап
жұтуға ұмтылып кем жатқан дәуірімен тұстас келді. Бұл бір қалыпты,
жайбарақат процес болған жоқ. Қазақстың ақсүйектері өзінің құқықтары мен
үстемділігіне нұқсан келеді деп қауіптеніп, Ресейге қосылуға кедергі жасап
бақты жер жерлерде жанданған ұлт – азаттық көтерілістер мен түрлі қарсылық
әрекеттері Қазақстандағы Ресейден айыруға бағытталды. Патша үкіметінің
отарлық саясатының нәтижесінде көшпелі қазақ жайылымдыққа қажетшурайлы
жерлерінен айрылды. Бұл халықтың дәстүрлі құқықтарына қолсұғушылық болды.
Отарлық әкімшілік тек осымен ғана шектелмей, ел ішінде феодалдық
бытыранқылықты шиеленістіріп, халықтың дәстүрлі билік формасы – хандық
билікті де жойды.Қазақ жері әкімшілік – территориялық бөлініске ұшырап,
генерал – губернаторларға бағындырылды.
Ресей Қазақ Даласына ішкерлей енген сайын, көп сөзбастан түрлі
әлеуметтік – саяси және әкімшілік – территориялық реформалар жүргізе
отырып, олар енді толық отарлауға бағытталды. Қанаттың бір сілтеуімен,
былайша айтқанда, ешқандай толқу мен қобалжусыз, 400 мың тұрғыны бар кең
байтақ дала екі облысқа бөлініп, болашаққа деген үлкен үмітпен империяның
құрамына толығымен берік құйылды! (7.311 б.( Патшалықтың далалық өлкені
саяси басқару саласындағы өзгертулерін қорытындылай келе, Шоқан Уәлиханов,
осы шаралардың нәтижесінде “Дала мүлдем жаңа келбетке ие болды” (7. 309 б.(
деп қорытынды шығарып, бұл қазақтардың ғасырлар бойы қалыптасқан
дәстүрлеріне мүлдем қайшы болғандығын мойындайды.
Шеткі ұлт аймақтарының, соның ішінде, қазақ даласының, саяси және
экономикалық дамуына әсер ететін оқиғалар Ресейдің өз ішінде жүріп жатты.
ХІХ ғасырдың ортасында крепостниктік дағдарысқа байланысты Ресейде саяси
және идеологиялық күрес ишеленісе түсті. Ресейдегі осы үрдіске пітрлік
реформалар мен орыс кәсіпкерлігінің дамуы зор ықпалын тигізді. Ресейде осы
тарихи кезеңде Европаның алдыңғы қатарлы идеяларының таралуына ғана емес,
өзіндік жаратылысты – ғылыми, философиялық, саяси, әлеуметтік ойдың
қалыптасуы мен дамуына қолайлы тамаша әлеуметтік – саяси және мәдени негіз
қаланды 1816 жылы ақпан реформаларынан кейін түрлі идеялық ағымдар арасында
крепостнойлық құқық жойылғаннан кейін ишеленісе түсті. (56. 55 б.(.
ресейдегі, сондай – ақ Қазақстандағы саяси жағдайдың ишеленісуі Шоқан
Уәлихановтың көзқарастарына әсер етпей қоймады. Шоқанның шығармаларында
қазақ халқы өмірінің ең жанды мәселелері сөз болады, халқының таукіметін
жеңілдетудің жолын іздейді. Шоқанды өз халқының тарихы, қоғамдық құрылымы,
саяси өмірі, білімі, кәсібі, имандылық қасиеттері әр уақытта толғандырды.
Бұлар оның шығармаларының өзекті тақырыптарына айналды “Қазақ барлық
сенім, әдетімен де, ойын – сауығымен де, әр кезде жасаған адамдарының
тарихи мәні бар оқиғаларды баяндайтын поэтикалық құны күшті аңыздар, өлең –
жырлар жасауымен де, сауыққа құмарлығымен де, халықтық заңның көптеген
кодекстерін сақтауымен де, соттық шешімдерімен де ең ақылдылардың қатарына
қосылады”, - деп мақтанышты сезіммен жазады. (6. 109 б.(
Шоқан Уәлиханов теориялық түрде өз халқының қоғамдық болмысының шынайы
процестерін дұрыс анықтап, мұнда үнемі ағартушы бағыттағы батыс және орыс
ойшылдарының іліміне негізделді. Бірақ, ол оларға соқыр ілеспей, олардың
идеяларын ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының өмірінде жүріп
жатқан тарихи оқиғалармен сәйкестендіруге тырысты. Сол себепті оның
әлеуметтік – экономикалық көзқарастары ерекше және терең болғандығы
соншалық, бір оларды мұқият саралай отырып, бүгінгі таңның да өзекті
мәселелерін іздейміз.
Шоқанқазақтардың орыс бодандығының астына өтуінің жақтаушысы
болғанымен, патша үкіметінің осы шараның өзінің пайдакүнем саяси
мақсатарында, қазақ халқының мүдделеріне нұқсан келтіретінтүрде
пайдалануына немқұрайлы қарай алмады. Ол 1822 жылы патша жарғысымен Орта
жүзде хандық биліктің жойылуын шын жүректен уайымдады. Қазақтардың бұрынғы
рулық бірлестіктерінің орнында Далада приказдар, округтер, уездер, облыстар
және тағы сол сияқтылар құрыла бастап бұл Даланы билеудің ғасырлық
дәстүрлерінің бұзылуына әкелді, оны Ресейдің әкімшілік – саяси бөлігіне
айналдырды. Ресей империясының жүргізген реформалары халықтар өмірінің
ұйымдастырылуына айтарлықтай өзгерістер әкелгенімен, алға қарай дамыды
білдірмей, патшалықтың ұлыдержавалық ұмтылыстары мен ресейлік және
жергілікті ауқатты сословиелердің мүдделерін қанағаттандыруға бағытталды.
Шоқан Уәлихановтың қазақ халқының тұрмысын жақсартып, оны
мешеуліктен шығару жолдарын іздестіру көзқарасының қалыптасуына патша
үкіметінің қазақ даласына саяси ойлары үшін жер аударылған орыс қоғамының
озық демократиялық бөлігі – декабристер мен петрашевийлердің әсері зор еді.
Омбы кадет корпусында оқып жүрген уақытында және кейіннен Батыс Сібір
генерал – губернаторлығында қызмет еткен жылдары, Петербургте болған
күндерінде Шоқан революционерлік – демократиялық идеялармен танысады.
Шоқанның жақын досы болған Ф.М.Достоевскийдің, орыс революцоинер –
демократтары Н.Г.Чернышевский мен Н.А.Добролюбовтың идеялары Шоқан
санасында терең із қалдырады. Шоқан Уәлиханов көзқарасының қалыптасуына
әсер еткен басқа бір “құдірет” – қазақ халқының көпғасырлық мәдениеті,
оның саяси тарихы, азаттық пен бейбітшілік жолындағы халық күресі еді.
Шоқан Уәлиханов патриархалды – феодалдық қазақ қоғамын сынады,
отаршылдық – бюрократтық патша аппаратын кінәлады, ислам дініне реакцияшыл
мазмұн берді, орыс және қазақ халықтарының ұлы достығына шексіз сенді.
Сахарада болған уақыттарда Шоқан артта қалған ортағасырлық мешеуліктің
мұнды көрінісіне, отарлаушы чиновниктердің жүгенсіз озбырлығы мен қазақ
сұлтандарының, бай – феодалдарының заңсыз тағылығының зардабын тартып, екі
жақтан бірдей езіліп отырған құқықсыз халық буқарасының қайғылы болмысына
душар болды. Шоқан сол өз тұсындағы қазақ өмірінің шындығына көне алмайды
да, үкімет орындарының өкілдері мен қазақ ақсүйектерінің арасынан шыққан
солардың қолшоқпарларына қарсы, езушілікке қарсы күрес бастайды. (5.71 б.(
Бірақ ол утопиялық идеяларға беріліп, “халықтың бақытын” жоғарыдан,
“өкімет билігімен” орнатуға болады деген пікірмен теріс жолға түседі.
Атбасар оқиғасы (1862 жыл), яғни, Атбасардың аға сұлтанын сайлаған кезде
Уалихановтың осы орынға кандидатурасын ұсынуы, оның осы қатесін дәлелдейді.
“Бір кезде менің өз отандастарыма пайда келтірейін, оларды чиновниктер мен
қазақ байларының озбырлығынан қорағайын деп, сұлтан болсам ба деген ниетін
де болған. Сондағы көбінесе ойлағаным – оқыған правитель – сұлтанның қандай
пайдалы болатынын жерлестеріме өз ісіммен көрсету еді”, - дейді Шоқан
өзінің Достоевскийге жазған хатында. (3.562 б.(
Шоқанның патша үкіметі тұсында демократиялық бостандық беріледі деп
үміттенуі, әрине, бекер еді. Демократиялық бостандық алу үшін патша
үкіметін жою керек, олай болмаған күнде езілген халықты ешкім де қанаудан
қорғай алмайды. (3.71 б.(
Шоқан Уәлихановтың шығармаларында қазақ қауымының бұдан бұрынғы
тарихы өркендеу жолы туралы ойлары жібек арқау болып тартылып отырады. Ол
қазқ ақсүйектерінің саясаты қазақ халқын күйреуге әкелетінін, феодалдық
ортағасырлық мешеулікті сақтап қалатынын жақсы түсінді.
Ресей мен Қазақстанның өзара жақындасуы тарихи қажеттіліктен
туындағанын ол терең де, дұрыс түсіне білді және сол процесті өз халқын
артта қалушылық пен жоқшылықтан мүмкіндігінше тезірек құтқаруға пайдаланбақ
болды. (6.96 б.( Сонымен қатар Шоқан Уәлиханов қазақ жеріне өктемдік пен
заңсыздық әкелген пашалық отаршылық үкіметті батыл сынаушы болды. Көптеген
шығармаларында, әсіресе, орыс достарына жазған хаттарында қазақ халқының
қараңғылығын пайдаланып, ашықтан –ашық тонап жатқан патша чиновниктері
туралы өте ашына айтады. Ашықтан –ашық аямай сорады, - деп дала әкімшілігі
жайлы ызамен жазады.
Шоқан Уәлихановтың патша үкіметінің Қазақстандағы шектен шығу әрекеті
қазақ халқында болашаққа деген сенімсіздік тудыратынын және өткен үкіметтік
форманы сақтап қалатынын түсінді: “Орыс басшыларының әрбір әрекетінен, -
деп жазады Шоқан – қырғыздар басына қырсық, еркіне тежеу салынады деп
түсінеді. Онысы түсініктіде, өйткені жер – жердегі заседательдардың әрекеті
орыс басшылары осылай деген ой туғызады. (8. 204 б.( Осылай дей
тұрғанымен, Шоқан Уәлиханов қоғамды түбегейлі қайта құру үшін радикалды
шаралардың қажет екенін түсіну деңгейіне көтеріле алмады. (2. 51 б.( Ол
қырсықтың бәрі тек отарлық жүйеде ғана емес, патшалық әкімшіліктің
жекелеген өкілдерінде екенін жете түсіне алмады. Осыдан келіп ол реакциялық
чиновниктерді либералдық көзқарастағы адамдармен алмастыруға әрекет жасады.
Қазақ ауылдарының өміріне жіті көз жібере отырып, Шоқан өз
шаруашылығынанайрылған кедейлердің бай туыстарына болмашы ақыға жалданып,
ал олардың өзі болса, өз кезегінде, бұларды туыстық дәстүрді бүркеніп,
аяусыз қанат отырғанын байқады. Жас ғалым кедей шаруалардың өз үй – ішін
аштан өлуден сақтап қалу үшін өз балаларын бір табақ ұнға сатуға дейін
баратынын ащы ашу – ызамен жазды. (21. 69 б.(
Езілген тапқа Шоқанның жаны қатты ашыды, олардың мүддесін қорғау үшін
ол сын мақалалар жазып, осы арқылы қазақ даласына билік жүргізу жөнінде
үкімет пен әкімшіліктің қабылдамақшы болып жатқан реформасының сипатына
әсер еткен болады.
Шоқан өзі өмір сүрген дәуірді “Қазір ескі мен жаңаның арасында бірден
байқала қоймайтын, бірақ өте қатал күрес жүріп жатыр. Бірі мұсылмандық
шығысқа, екіншісі орысқа еліктейді”, - деп жазды. Патша өкіметі жүргізіп
отырған түрлі экономикалық, саяси реформалар тек билет – төстеушілер үшін
ғана пайдалы екенін жақсы түсінген ойшыл оның көздеген арам мақсатына қарсы
шықты.
1802 жылы Шоқан Уәлиханов Сібір қазақтарының облыстық басқармасының
қызметкері И.Е. Яценкомен бірге біраз жұмыс істеген. Ал И.Е.Яцеконың өзі
1852 жылы (70 жыл бұрын) қазақтардың заң жинағын жасау үшін шекаралық
басқарманың комитет төрағасы болып тағайындалған. Шоқан Уәлихановтың айтуы
бойынша, қоғамды жоғары таптық адамдары мен төменгі тап адамдарының
бірталай мәселелерге көзқарастары қарама – қарсы болады. Қарапайым халық
көбінесе өз мүддесін толық түсінбейді, саяси өмірге араласуы бояу.
Сондықтан халықтық пікірдің қалыптасуы мыңдаған жағдайларға байланысты.
Көзі ашық емес адам бала сияқты, өз пайдасын түсіне алмайды, көп жағдайда
қателеседі, шындық пен өтірікті айыра алмайды. Қоғамдық мәселелер арасында
халық реформаларындай маңызды мәселе жоқ. Барлық заңшылар мен реформаторлар
қоғамдық пайданы көздейді, ал әр түрлі ғасырларда қоғамдық пайда әр түрлі
түсіндіріледі.
Шоқан Уәлиханов өкімет билігінің бір топ қазақ феодалдарының
мүдделеріне емес, халық бұқарасының мүдделеріне сай келетін түрін іздейді.
“Султандар мен билердің пікірлері қадір тутуға тіпті де лайық емес, - дейді
Шоқан, - өйткені түгел бір ұлттың мүдделері, шын әділдігіне келгенде”, жеке
сословиелік топтың көретін пайдасынан анағурлым жоғары тұруы керек.
(9. 497 б.(
Шоқан Уәлиханов өзінің бірсыпыра еңбектері мен хаттарында езілген
еңбекші бұқараның жанашыр қамқоршысы екендігін көрсетеді. Жергілікті
сұлтандар және байлармен тату емеспін, - дейді Шоқан А.Н.Майковқа жазған
хатында, - өйткені олар өздерінің бұрынғы құлдарын жаман ұстайды, ал енді
бұл құлдар қазірде бостандық алғанымен де, қалай кетерін білмей, сол
бұрынғы қожаларының қолында жүр.Мен олардан талай рет бұларға еңбекақы
төлеңдер және өздерін адам санатында устаңдар деп талап етіп, олай болмаған
күнде жауапқа тартыласыңдар деп қорқыттым. Бірақ олармен жұғыспасам да,
оның есесіне дала пролетариатымен қатты доспын және олармен тез – ақ үйлесе
кетемін. (8. 567 – 569 б.(
Дегенмен Шоқан Уәлиханов қоғамды бай мен кедей деп бөлуден әрі аса
алмады. Ол қоғамның тапқа бөліну негізін ғылыми түрде дәлелдей алмады,
реформаның ең тиімді жолын мойындай келе, көпшілік қауымның мәдениетін
арттыру басты мақсат екенін айта отырып, Шоқан Уәлиханов қазақ халқының
қараңғылығы мен көрген қорлығын еске алып қайғырады. Бірақ ол революциялық
әрекет етуге бармайды. Шоқан халықтың ауыр халін баяндаумен тынады, еңбекші
бұқараның халін жақсартуға оқу- ағарту, бүкіл таратудан басқа да әрекеттер
борын көріп – біле алмады.
Шоқан Уәлиханов аса дарынды ғалым ретінде қазақ қоғамының тұрмыстық
жағдайына көп көңіл аударған өзінің “Қазақтардың қонысы туралы”, “Мал
шаруашылығы – халық байлығы”, “Өнеркәсіп және сауда”, “Өлшем және ақша
системасы” сияқты еңбектерінде тақырыпқа кеңінен тоқталады. Бұл
туындыларында ол халық өмірін терең, жан – жақты білетін зерттеуші ретінде
танылады. Көшпелі халықтың байлығының бірден – бір негізі мал екені даусыз,
мал өсіру - оның негізгі және басты кәсібі. Мал басының амандағы – оның
бақыты. Сондықтан да көшпелілер кездескеннен – ақ “Мал – жан аман ба?”
деседі. “Жан” дегені оның отбасы жөнінде сұрағаны. Бірақ ол жанды малдан
кейін әдейі “өзінің ұғымы боыйнша төмен қойыпотыр”.
Шоқан Уәлиханов көшпелі халықтардың оның ішінде қазақтардың халық
өмірінде малдың рөлін өте жоғары бағалаған ғалымның мұндай тұжырымдарын
патшаның қазақ даласындағы жерді пайдалану жөніндегі саясатына қарсы жазған
“Қазақтардың қонысы туралы” деген хатында айқын аңғартады. “Біздің
жерімізді өлкелерге бөлу, қысқы және жазғы жайылымдарды жеке рулар мен
балардың қарамағына беру мал шаруашылығына зиянын тигізетін себептердің
бірі болып саналуы тиіс”.
Сонымен бірге, Шоқан қазақ халқының кең сахарада өрістетіп мал
өсірудегі ғасырлар бойы қолданылып келген шаруашылық әдістеріне тоқталады
және олардың жылдың әр мезгілдеріне сәйкес жерлерінің болуын талап
ететінін айтады. Бұл ретте ол мындай қорытындылар жасайды: мал қыстатуға
ықтасын орманды, қамысты жерлер керек болса, ал жазда суы мол дала тиімді.
Сөйтіп, көшпелі мал шаруашылығына бейімделген халыққа өте кең жердің
керектігін Шоқан тарихи – экономикалық тұрғыдан дәлелдеді. (32. 63 б.(
“Айталық, Кіші жүз қазақтары, - деп жазды ол, - жазда Орынбор маңайы мен
Мұғалжар тауларын мекендесе, қысты Сыр бойында және Борсық пен Қарақұм
далаларында өткізеді. Орта жүздің қазақтары бір жазда Семейден Перойцкіге
дейін барып, қайта оралатын”. Бұған қоса, Шоқан бұл кәсіпті халық
шаруашылығының басқа салаларымен, әсіресе, егіншілікпен ұштастырса ғана
жемісті өркендейтінін көре білді. Ол, “Егеншілік келешекте жалпы халықтық
іс болуға тиіс” – деп көрсетті. Өткені, егіншілік көшпелі халықты
отырықшылыққа бейімдейді, оларды жемісті еңбекке тәрбиелейді.
Тарихи деректерге көз салсақ, Қазақстанның оңтүстік аудандарында
егіншілік ерте заманнан үйреншікті кәсіпке айналғаны мәлі. Алайда елдің
орталық, солтүстік аудандарында егіншілікке жете көңіл бөлінбейді. Соның
салдарынан жер жырту әдістерінің өзі өте төмен, жабайы сатыда болды.
ХІХ г. орта кезінде әр жүздің қазақтары Ресейге әр түрлі салықтар
төлеп келді. Мысалы, кіші жүздіктер жыл сайын түндік басына 1 сом 50
тиыннан күміс ақша есебімен үй салығын төлесе, ал орта жүздіктер әр жүз мал
басынан бір мал төлеп отырды. Ал кейбір жерлерде көлік беру салығы деген
түрлері де болды. Бұл салықтардың түрімен бұға, салмағы да ауырлай түсті.
Мысалы, 1822 жылы “Сібір қазақтарының Ережесі” бойынша салық көлемі
жоғарылап, әр жылқыдан 18 сом, сиырдан 8 сом, қой ешкіден 1 сом күміс
жиналатын болады.
Шоқан өзінің салық туралы мақалаларында мұндай жағдайлардың заңсыз
екндігін дәлелдеуге тырысады. Әсіресе, ешбір заңға симайтын “көлік міну
салығына” қарсы шыққан. Қазақтардың көлік міну салығында ешқандай тәртіп
болмайтын – деп көрсетті ол : “Чиновниктердің көпшілігі қазірдің өзінде бір
сапардың үстінде 40-60 жылқы алады және иелеріне ештеңе төлемейді. Кейбір
лауға алған аттарды қайтармай кетуі де жиі кездеседі. Патша чиновниктерінің
осындай бассыздық пиғылдарын көрсете келіп, Шоқан өкімет орындарынан
олардың жолсыздық істерін қатаң жазалауды талап етеді”.
Шоқан байлар өкіметінің озбырлығы мен зорлығына қарсы күресуге
тырысып, өз кандидатурасын Атбасар округінің аға сұлтандық қызметіне
ұсынады. Бірақ сайлауда жеңгенімен, оның кандидатурасын генерал –
губернатор О.И.Дюгамельбекітпеді, өйткені оны жемқорлар мен бюрократтардың
тобыры үшін қауіпті адам деп санады. (20.52 б.(
Сонымен, Шоқан Уәлиханов еңбектерінде өзінің езілген халқының мүддесін
қорғаушы шынайы гуманист ретінде ғана емес, сонымен бірге бір халықтың
заңдарын өзінің заңдары, мінез – құлқы, салт – санасы бар басқа халыққа
қалай болса солай көшіре салудың зиянды екенін терең сезінетін ғалым
ретінде де көрінеді. Өз халқына деген сүйіспеншілік оны тар шеңберлі
ұлтшылдыққа, өткенді дәрптеушілікке әкеп соқтырған жоқ, қайта ол қазақ
халқының бойындағы өмірлік күшті, оның болашағын мойындай отырып, оның
кемшіліктері, оның мәдениет және экономика жағынан мешеулігі туралы ашық
айтты, халықты европалық мәдениетке ұмтылуға, ұлттық томаға тұйықтықтан
арылуға шақырды. Птша үкіметінің қазақ даласындағы реформаларын жөнге салу
үшін, көптеген қазақ қоғамына қатысты шығармалар шығарып, халықтың жағдайын
көтеруге ұмтылады.
І.2 Шоқанның өмір жолы, өскен ортасы
Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов 1835 жылы қараша
айының ішінде сол кездері Құсмұрын дуанының аға сұлтаны, майор
дәрежесіндегі Шыңғыс Уәлихановтың қара шаңырағында дүниеге келген. Шоқанның
кіндік қаны тамған Құсмұрын бекінісінің ескі жұрты қазіргі Қостанай облысы,
Жетікөл ауданы Шөптікөл аулынан үш – төрт шақырым жерде орналасқан. Азан
шақырылып қойылған есімі Мухамедқанафия болғанына қарамастан, анасының
Шоқан деп еркелетіп қойған есімі өмір бойына сақталып кетеді.
Шоқанның анасы Зейнеп – қазақша хат таныған, өз заманының көзі қарақты
қыз – келіншектерінің бірі.Оның әкесі – бала жасынан шешендік өнерімен ел
ішінде аты аңызға айналған, кейінен Сібір қазақтары арасынан алғаш рет аға
сұлтандық әкімдікке қолы жеткен, атақты Шорман би.
Шоқанның балалық шағы негізінен оның сүйікті әжесі Айғанымның аулы –
Сырымбетте өтті. Орта жүз ханы Уәлидің кіші әйелі – Айғаным жігерлі әрі
көреген әйел болған. Ол шығыстың бірнеше тілдерін білген, орыс мәдениетіне
мейлінше ден қойып, Сыртқы істер министрлігінің Азиялық департаментімен
және Петербургтегі Сібір комитетімен хат жазысып, байланысып отырған. (29.
5 б.( Сырымбетте тұңғыш қазақ мектебін аштырды (екіншісін Құсмұрында оның
баласы Шыңғыс салдырды). (17. 12 б.(
Уәлихановтардың отбасында Шоқаннан басқа алты ұлы және төрт қыз
болды, оларға қарағанда Шоқан жастайынан өзінің ақылы, өжеттігі,
табандылығы және қабілеттілігі мен ерекшеленетін. Шоқанның балалық шағы
сахарада, өзінің өткендегі ерлік істері жайлы көптеген аңыздарды есінде
сақтап отырған халықтың арасында өтеді, сөйтіп сезімтал бала тарихи
аңыздарға жастайынан құлақ қойып, халықтың халық ортасынан шыққан
адамдармен араласуға, халқтың өлең – жырлары мен әңгімелерін тыңдауға
құштар болып өседі.
Бала Шоқанның сана – сезімі ерте оянып, рухани өсіп жетіле беруіне
әжесі Айғаным үлкен әсер еткен. Тумысынан сезімтал, дарынды балаға әжесі
“халық даналығының сарқылмас білім бұлағы” болған. Халықтың озық дәстурлері
мен салтын бойына сіңірген әжесінің жарқын бейнесін Шоқан өмірінің аяғына
дейін ұмытпай есінде сақтаған.
Шоқан ерте, кейбір мәліметтер бойынша, төрт жасында хат таныған. Әдетте
балахат танымай тұрып – ақ сурет салуға құрштарлана береді. Шоқанның әкесі
Шыңғыстың үйіне чиновниктер, офицерлер, олардың ішінде топографтар жиі
тоқтайтын. Шоқан солардың жұмысымен танысып, еліктей жүріп, алдымен
қаламмен, сиямен, ал кейіннен бояумен сурет салуды үйренеді.Сурет салу
баланың аңғарымпаздығын ұштап, оның өмір құбылыстарына тереңірек бойлай
түсуіне көмектесті.
1840 жылдары Тобылда губернатор, кейіннен Орынбор шекара комиссиясының
төрағасы болған М.В.Ладыженский қазақ халқының сот ісіне қатысты ғұрыптары
мен ауыз әдебиеті нұсқаларын жинақтауға көп көңіл бөлген. Шыңғыс
Ладыженскийдің бірнеше талап – тілектен тұратын өтінішін орындау үшін өз
үйіне әйгілі жыршылар мен аңызшы - әңгімелерді, ақын, әнші, күйшілерді
шақырғанда, шекаралық басшылықтың тікелей тапсырмасымен Аманқарағай,
Құсмұрын төңірегіндегі жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарына
араласқанда Шоқанды үнемі ертіп жүрген. Зерделі, зерек Шоқан бес жаста
екендігіне қарамастан, А.А.Сотниковтың басшылығымен Күнтимес пен
Қараобадағы қазба жұмыстарынан үлкен әсер алады.
Жеті жасынан бастап мектепке барған Шоқан молданың қолынан араб
жазуының негіздерін меңгереді. Бұл схоластикалық мектепте тек шағатай
тіліндегі ортағасырлық әдебиет мұраларын оқумен, араб және парсы тілдерінде
сөйлеп жаттығу және шығыс ақындарының өлеңдерін тақпақтай жатқа айтумен
ғана айналысқан.
Даланың дәстүрі бойынша, сұлтанның балаларына бірнеше шығыс тілдерін
үйрену, яғни “жеті жұрттың тілін білу” парыз болған. Сондықтан Шоқан шығыс
тілдерін оқуға ден қойып, әуелі араб тілін, кейін ұйғыр тілін де жақсы
меңгерген.
Айғаным әжесінің айтқан әңгімелері, елдің атақты от ауыз ақын –
жырауларының өлең- жырлары баланың халық поэзиясына деген ынтасын ерте
оятты. Халық поэзиясына жастайынан құмартқан Шоқан, оның классикалық
үлгілерін жазып алып, өзінің ата- анасына дауыстап оқып беріп жүреді.
“Еркокше” және “Қозы Көрпеш - Баян сұлу” атты халық дастандарын ол тіпті
бала кезінде – ақ жазып алып, кейін өзінің ұстазы Н.Ф.Костылецкийге берген.
(30. 20 б.( Шығыстың басқа халықтарының поэзиясымен де шұғылданған Шоқан,
ауылда жүрген кезінің өзінде де ол шығыс әдебиеті классиктерінің өлеңдерін
оқудан бас көтерген емес.
Шоқанның ғылымға ден қоюына әкесінің алдыңғы қатарлы орыс
интеллигенциясының өкілдерімен тығыз байланыста болуы үлкен әсер етеді.
Академик А.И.Шренк, Сібір қазақтарының облыстық басқармасында қызмет
істеген декабристер С.М.Семенов, В.И.Штейнгель, Н.В.Басаргин және Қазан
университетінің студенттері С.Сотников, Н.Ф.Костылецкий, Т.Сейфулин сияқты
көптеген жоғары білімді адамдар Шыңғыстың аулында бірнеше рет болған. (1.22
б.(
Шоқанның білімге деген құштарлығы барған сайын күшейе түседі. Алайда
оның үй маңайында алған білімі шындығында да діни, схолостикалық сипатта
еді, бұл сол тарихи кезеңнің өзінде тіпті сұлтан баласының өсуінің өзіне аз
болатын.
ХІХ ғасырдың ортасынан бастап Ресейдің қазақ өлкесін отарлауы күшейе
түскен уақытта ескі феодалдық тәртіптің күйрей бастады патша үкіметі мен
үстемдік жүргізушібай феодалдар мүдделерінің біте қойнасуынан көрінді. Осы
жағдайда билік тізгінін қолдан шығарып алмас үшін орыс мәдениетіне
ұмтылудың қажет екенін түсіне бастаған қазақ ақсүйектері өз балаларын орыс
мектептері мен училищілеріне, жоғары оқу орындарына бере бастады. Шоқанның
әкесі мен әжесі чиновниктік мансапқа жету үшін оның тек қана европалық
білім алуы қажет екенін түсінді. Бұл жерде Шыңғыс Уәлихановтың көптеген
орыс ғалымдарымен тығыз байланыс жасағанын да айта кету керек.
1847 жылы күзде Шыңғыс өзінің орыс достарының көмегімен баласын
Сібірдегі сол кездегі ең жақсы оқу орны деп саналған Сібір кадет корпусына
оқуға түсіреді.Кадет корпустары әскери негіздегі арнаулы жабық оқу орны
саналғандықтан, онда офицерлер мен бай – шонжарлар балаларының ғани түсіп
оқу мүмкіндігі болған. Бұл оқу орнының мәдени өмірдегі маңызын дәл бағалау
өте қиын еді. Аса көрнекті қоғам және әскер қайраткерлері ғалымдар мен
публицистер осында тәрбиеленіп шықты.
Кадет корпусының оқу мерзімі – даярлық класы екі жыл, негізгі
кластары бес жыл, арнаулы класы бір жыл, барлығы сегіз жылға созылған.
Арнаулы класта тактика, артиллерия, далалық фортификация секілді
әскери ғылымдар жүретін болғандықтан, хан тұқымынан екендігіне қарамастан,
патшалық өкіметке сенімсіз бұратана ұлт өкім болып табылатын Шоқан арнайы
оқу бағдарламасы – “Офицер етіп шығару үшін қырғыз сұлтандарының балаларына
Сібір кадет корпусында өтуге мүмкін депсаналатын пәндердің жалпы
бағдарламасы” бойынша білім алған. (20. 45 б.(
Әскери офицерлік немесе азаматтық шені бор қырғыздрдың корпустан
тәрбие алушы балалары әскери ғылымдар өте бастайтын класқа дейін бүкіл
пәндер бойынша әскери оқу орындарына арналып бекітілген жалпыға бірдей оқу
жүйесі ізімен білім алып келеді де, онан кейін жаңадан жасалған корпус
жүйесінің жобасы бойынша, корпустағы өзге тәрбиеленушілерге қарағанда бір
ғана жыл бұрын, яғни олар өз оқу курсын жалпы кластың бесінші класында
бітіріп шығады.
Шәкірттер, кадет корпусында, әскери пәндерімен бірге философия
негіздерін, орыс тарихын және жалпы тарихты, орыс және батыс Еуропа
әдебиеттерін, географияны, ботаниканы, зоологияны, физиканы, математиканы,
геодезияны, архитектураны, сурет салуды, сызуды, европа мен шығыс тілдерін
оқып үйренді.
Шоқан кадет корпусына келген уақытында орыс тілін білмейтін, бірақ
сирек кездесетін қабілетінің арқасында осы қиыншылықты тез жеңіп шықты.
Үздік оқыған Шоқан өз құрдастарының алдына түсті. Шоқанның ерекше қабілеті
тарихты, географияны және шығыс филологиясын оқып – үйрену тұсында айқын
көрінді және осы арқылы жұрт назарын өзіне аударды. Болашақ офицерлерді
даярлау олардың алдағы қызметіне сай жүргізілді. Бағдарламада тек Сібір мен
Қазақстанды ғана емес, шығыс елдері – Қытай, Иран, Ауғаныстан, Үндістанды
да зерттеп білуге көп көңіл бөлінді. (19. 17 б.(
Шоқан Уәлиханов өмірінің кадет корпусында оқыған кезеңі едәуір
дәрежеде оның болашақ тағдырына - орыс армиясы офицерінің ғана емес,
сонымен бірге зерттеуші ретінде қалыптасуына әсер етті. Нақ сол кездері
оның дүниетаным көзқарасының негіздері қаланып, өмірде алар орны мен
қоршаған ортаның шындығына деген қарым- қатынасы қалыптасты. (13.
21 б.(
Шәкірттердің ішінен оның жалғыз өзіне ғана кітапхана қорларымен
танысуға рұқсат берілді, ол орыс және шетел әдебиетін құныға оқыды.
(19. 17 б.(
Корпуста оқыған жылдары Шоқан тек орыс тілін ғана емес, неміс және
француз тілдерін де меңгерген, сонымен бірге өзі бұрыннан білетін араб тілі
білімін барынша жетілдіре түсті. Осында жүріп Шоқан сол кездегі ең
көкейтесті өмірлік мәселелерді қозғап жатқан маңдай алды журналдармен
таныса алды, атап айтқанда “Современник” журналын оқыды. (19. 17 б.(
Екінші курстан бастап Шоқан мен оның ұстаздары арасында етене
жақындық және достық қатынастар орнайды. Сезімтал шәкіртке корпустың
оқытушысы Н.Ф.Костылецкийдің күшті ықпалы тиді, оның айналадағы өмірге сын
көзімен қарау сезімін оятты, өзінің қазақ халық эпостарын зерттеу ғылыми
жұмысына тартты. Н.Костылецкийді Шоқанның дала өмір салты мен дәстурлерін
жақсы білетіні қызықтырды.
Демалыс күндері Шоқан алма кезек алғашқы кезде корпус оқытушыларының,
кейіннен Омбы қаласы чиновниктері мен интеллигенциясының үйінде – оның
ішінде аса білімді адамдардың бірі – К.К.Гутковскийдің үйінде қонақта болып
жүрді. Гутковскийлердің отбасында әрдайым жолаушы жүрген атақты адамдар -
әдебиетшілер, саяхатшылар, жер аударылған петрошевийлер, чиновниктер мен
әскери адамдар жиналатын. (30. 68 б.( Қаладағы ең таңдаулы, адамгершілігі
мол әрі оқыған отбасылармен таныс дамуына елеулі ықпал етті, - деп куәгер
болады Г.Н.Потанин. (45. 7 б.(
Сібір кадет корпусы екі бөлімшеге: ротаға және эскадронға бөлінетін.
Әдетте ротаға чиновниктер мен офицерлердің балалары қабылданатын.
Эскадронда казактардың және “бұратаналардың” балалары оқыды. Жағдайдың
әмірімен Шыңғыс сұлтанның баласы эскадронға қабылданды. Нақ осы жағдай
даланың ақсүйегі Шоқан бұқарамен жақынырақ танысып, оның мұң – мұқтажы мен
тілегін жақсырақ білуге көмектесті, мұның өзі сонымен бірге біршама
дәрежеде оның демократиялық сенімінің қалыптасуына ықпал етті. (19. 19 б.(
Шоқан Уәлиханов Омбыға тап болған демократиялық орта, оның көптеген
достары мен оқытушыларының ізгі мақсаты мен ынта –ықыласы, ең алдымен
олардың ғылым саласындағы адал қызметі Шоқанның сыршыл ой – санасына әсер
етпей, оның назарын білімнің мәңгі өшпес мәніне аудармай қойған жоқ. Ол
өркениет пен мәдениеттің биік шыңына көтерілгенімен мешеу қалған, езілген
халықтың өкілі болған Шоқан туған халқының білім алуға мұқтаж екенін,
сондықтан өзінің тікелей парызы оған өз тарихын, әлі ешкім жазбаған тарихын
ұғынуға көмектесу екенін, өз халқы мен орыстың білімді қоғамының арасында
“дәнекерші” екенін түсінді. (45. 9 б.(
Шоқан кадет корпусын 1853 жылы он сегіз жасында аяқтап, армиялық атты
әскерлердің көрнекті деген офицерлік шен алып шығады. Ресми түрде Сібірдің
казак әскерлерінің алтыншы атты әскер полкының офицері болып
тағайындалғанымен, іс жүзінде, Шоқан Батыс Сібір генерал – губернаторының
жанында қалдырылады да, арада бір жыл өткеннен кейін Батыс Сібір мен
Қазақстанның солтүстік – шығыс аудандарын басқарып отырған генерал
Гасфорттың адъютанты болып тағайындалды. Сонымен қатар өлкенің Бас
басқармасы Шоқанға төтенше тапсырмаларды орындайтын офицер қызметін
жүктеді.
Қызметке орналасысымен – ақ Шоқан Уәлиханов бірден офицерлер мен
чиновниктер ортасына, яғни корпустағы өзіне мәлім оқымысты, алдыңғы қатарлы
ойшыл адамдарға мүлдем қарама – қарсы ортаға тап болды. Өлкедегі жоғары
әкімшілік аппаратта қызмет ететін Дюгамель, Фридрихс,Кройерустар және патша
үкіметінің осы сияқты қойған адамдары тонаушы чиновниктер, бір ғана бос
пайдасын көздейтін, жеке өзінің олна тауып, баюын ойлайтын қаскүнемдер
болды.
Шоқан мұндай қара ниетті ортадан құтылып, қоғамдық пайдалы еңбекпен
шұғылданудың жолдарын іздейді. Ақыры ол осындай мүмкіндікке ие болды. Бұл
сол кезде Қазақстанды Ұлы жүз қазақтары мен Ыстықкөл қырғыздарының Ресейге
өз еркімен қосылуына байланысты болған тарихи жағдайдың бірегейлігіне
байланысты еді. Осы жерлерге Қоқан хандығының ықпалын тойтару үшін Жетісуда
осы территорияны бейбіт жолмен қосуға бағытталған сақ және көреген саясат
жүргізу қажет болды. Алға қойылған міндетті шешумен офицерлердің бір тобы
тиіс болып, мұнда К.К.Гутковский, М.М.хоментовский, М.Д.Перемышельский және
Шоқан Уәлиханов жетекші рөл атқарды. Жергілікті халықтың арасынан шыққан
жоғарғы білімді мамандарға патша әкімшілігі зәру болды. Бұл жөнінде Шоқан
таптырмайтын адам еді. Жастығына қарамастан, ол қазақ халқының тұрмысымен,
әдеп –ғұрпымен тамаша таныс тілдерін үйренген болашақ ғалым болды. Аталған
себептер арқасында Шоқан осы маңызды міндетті орындауға тартылды.
1854-1857 жылдары Шоқан Ұлы жүз қазақтарының және қырғыздардан бұғы,
Сарыбағыш және солтуруларының Ресейге бейбіт жолмен қосылуы туралы мәселені
шешуге жігерлі түрде қатысады. Сонымен бірге ол қазақтар мен қырғыздардың
географиясын, тарихын, әдет – ғурпын, халық ауыз әдебиетін күш салып
зерттей бастайды.
1855 жылы жазда Шоқан Уәлиханов генерал – губернаторға Батыс Сібір
губерниясының құрамында жаңа құрылған Семей облысына тексеруге шыққан
сапарында ерекше тапсырмалар орындайтын офицер ретінде еріп жүреді.
Г.Х.Гасфорттың экспедициясымен бірге Омбы – Семей –Қапал – Верный арқылы
сапар шеккен Шоқан Жетісуда қалып қойып, өлкенің саяси жағдайы туралы
мәліметтер жинайды. Ұлы жүз қазақтары мен қырғыздардың қоныстануын, өлкенің
тарихы мен географиясын зерттейді. Осы сапарынан мол мағлумат алып келген
Шоқанды Гасфорт мақтау мінездемемн сый беруге ұсынып Шоқан Уәлиханов
поручик шенін алады.
Омбыға қайтып келгеннен кейін Шоқан өзінің жинаған материалдарын
қорытындылай келіп, сол материалдарының негізінде қазақтардың жерді
пайдалану мәселесі жөнінде, олардың рулық және некелік қарым- қатынастары
мен ертедегі діні жайлы ресми жазбалар жазады.
1856 жылы Шоқан Уәлиханов М.М.Хоментовскийдің басшылығымен
ұйымдастырылған үлкен әскери- ғылыми экспедицияға қатысады. Экспедицияның
мақсаты қырғыз халқымен танысу және Ыстықкөл алқабын картаға түсіру еді.
Ғылыми тұрғыдан алғандаҚырғыстанға бару Шоқан үшін аса жемісті болды. Оның
күнделіктері, салған суреттері, жинаған коллекциялары бүгінгі күніде қырғыз
халқының тарихын және тарихи этнографиясын жасауда түрнұсқалар болып
табылады, ол Шоқан Уәлихановты тек қазақтың ғана емес, қырғыздың да
тарихнамасының негізін салушылардың бірі деп атау лайық. (20. 98 б.(
1856 жылдың жазы мен күзінде Тянь-Шаньның солтүстік өңірін Орыс
география қоғамының тожырмасыбойынша, аса көрнекті ғалым – географ
П.П.Семенов- Тянь- Шаньский зерттеді. П.П. Семеновпен таныс болу Шоқан
Уәлихановтың өмірінен елеулі орыналады, оның бүкіл ғылыми қызметтерінің
бағытын белгілі бір арнаға салады. Шоқанмен жақынырақ танысқаннан кейін
Семенов оның асқан дарындылығына, терең біліміне ерекше ықылас қойып, жас
досының Петербургке барып , университеттік лекциялар курсын тыңдағысы
келетін талабын қуаттай түседі. Сонымен қатар, Шоқанның Орта Азия мен Батыс
Қытайға сапар шегу мақсатын да қызу қолдайды. Семенов екеуінің әңгімелері
Шоқанға ұмтылмастай әсер етіп, жас ғалымды қанаттандыра түседі. Шоқанды
Ресейдің сол кездегі ғылымның штабы – орыс география қоғамының толық мүшесі
етіп қабылдау туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан тарихы кафедрасы
Бітіру жұмысы
Тақырыбы: Шоқан Уәлихановтың ғылыми – зерттеу жұмыстары және оны тарихта
оқыту.
Орындаған:
Қорғауға жіберілді:
____________ 20__ ж.
Кафедра меңгерушісі:
Жоспар
Кіріспе
І Шоқан Уәлиханов және қазақ қоғамы.
І.1 ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамы;
І.2 Шоқанның өмір жолы, өскен ортасы;
І.3 Шоқан – алғашқы қазақ деректанушысы.
ІІ Шоқан Уәлиханов – этнограф, шығыстанушы.
ІІ.1 Шоқан – саяхатшы, шығыстанушы;
ІІ.2 Түркі халқының халық ауыз әдебиеті мен музыка мәдениеті туралы
зерттеулер;
ІІ.3 Діни наным - сенімдер мен салт-дәстүрлер туралы зерттеулер.
ІІІ. Шоқан Уәлихановты тарихта оқыту-әдістемесі.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ұлы ғалымы, жарқын жұлдызы
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов отандық шығыстану ғалымы мен әдебиет тарихында
үлкен орын алады. Оның қысқа, жарқын өмірі мен ғылыми қызметі қазақ
халқының көпғасырлық дамуының рухани ізденістерінің тамаша қорытындысы,
биік жалғасы болды, қоғамдық ой санасың биіктей өркендеуіне ықпал етті.
Шоқан Уәлиханов өзінен кейін мол әдеби – тарихи мұра қалдырды.
Өзінің тым қысқа ғұмырының барысында Шоқан европалық ғылым үшін “белгісіз”,
“жұмбақ” болып келген Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы,
географиясы мен этнографиясына арналған бірсыпыра еңбектері мен қоғамдық
саяси тақырыптағы толып жатқан шығармалар жазып үлгерді. Шоқан Уәлиханов
терең энциклопедиялық білімі бар, өз заманындағы бірқатар мәселелерді
жаңаша көтере білген кемелді ғалым болды.
Шоқан Уәлихановтың қоғамдық тарихи майданда көріне бастаған дәуірі
қазақ халқының тарихындағы маңызды кезең – қазақ халқының орыс халқымен
және оның алдыңғы қатарлы демоктариялық мәдениетімен жақындасу дәуірі,
сондай – ақ толық отарлыққа түскен дәуірі еді. Сол кездегі Шоқанның
қоғамдық өмірдегі қызметі көп қкрлы. Сондықтан да ол көптеген зерттеу
еңбектерінің тақырыптарының негізіне алына алады. Бүгінгі таңда еліміз
егемендігін алған уақытта отандық тарихымыз өзінің тарихи қайраткерлерінің
тұлғасын зерттеуге зор көңіл бөліп отыр. Әсіресе ұлтымыздың қазақ екендігін
дәлелдеп бағуға тырысқан ғалымымыз – Шоқан Уәлихановтың бай тарихи, ғылыми
мұрасын зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Еліміз демократиялық қоғам қуруға ұмтылып келе жатқанда қазақтың
ұлы ғалымы және ағартушысы Шоқан Уәлихановтың өз халқының тарихын зерттеп,
әлемге таныту мен төл мәдениетін өркендетуге ұмтылған қызметі муқият
саралап зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Шоқан Уәлиханов өз заманында дүниежүзілік шығыстану ғылымының
дамуына елеулі үлес қосқан әр салалы, терең мазмұнды еңбектер қалдырды.
Шоқан Уәлихановтың жеке басы, қоғамдық қызметі тарихтың әр кезеңінде жоғары
бағаланды Шоқан Уәлихановтың жолдары жарқын мінезі, кемелді ақылы, көптеген
дарынды қабілеттері жайлы замандастары жан тебірентерлік жылы лебіздер
қалдырды. Шығысты зерттеуші әйгілі ғалым Е.И.Ковалевский Шоқанды “Асқан
данышпан жас жігіт, қазақ халқының ең жақын досы, әрі орыстың мемлекеттік
мүддесін қадір тұтушы” деп атады (5.21 б.( Көрнекті саяхатшы және Сібір,
Қазақстан, Моңғолия мен Орта Азияны зерттеуші И.Н.Потанин Шоқан
Уәлихановтың еңбектерін жоғары бағалай отырып, “Шоқан қазақ ішінен оқырман
қауымын талқан болса, ол өз халқының шын мәнісіндегі асқан данышпаны болар
еді” – дейді. (28. 74 б.( Атақты шығыстанушы ғалым Н.И.Веселовский өзінің
еңбектерінде Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметтерінің нәтижелерін пайдалана
отырып: “Шоқан Уәлиханов шығыстану әлемінің аспанынан құйрықты жұлдыздай
жарқ етіп өте шықты – орыс ориенталистері бірауыздай оны таңғажайып құбылыс
деп қарады, одан түркі халықтарының тағдыры туралы аса маңызды ұлы
жаңалықтар ашады деп үміт күтіп еді” - деп жазады. (5. 42 б.(
Шоқанның жақын достарының бірі Ф.М.Достоевский өзінің хаттарында
Шоқанға: “Европалық білімге тұнғыш қолы жеткен адамсыз. Сахараның не екенін
“оның маңызын және өз халқыңыздың Ресейге қандай қатысты бар екенін Ресей
халқына түсіндіру... сізге көп міндеттер жүктейді” – деп жазып, оны
алдығақарай шығыстану зерттеу жұмыстарына итермейді. (5. 61 б.(
Шоқан Уәлихановтың шығармалары тұңғыш рет 1904 жылы орыс
географиялық қоғамымен басып шығарылды. Бұл басылым құнды мәліметтер
бергенімен, патшалық цензураға қатты ұшыраған, қайта өңделген Шоқанның
ғылыми еңбектері, саяхат күнделіктерікеңес уақытында да мұқият сараланады.
Оның қолжазбаларымен текстологиялық жұмысты ҚазССР Ғылым Академиясының
академигі А.Х.Марғұлан, ғылыми қызметшілер А.Б.Никольская, М.С.Тұрсынова,
П.Г.Галузо, Л.М.Әуезова жүргізеді. Осы зерттеулердің негізінде 1958 жылы,
ал кейіннен толықтырылып, 1970,1985 жылдары Шоқанның шығармалар жинағы
басылып шығарыла бастайды.
Шоқан Уәлихановтың шығармаларының негізінде оның саяси,
экономикалық, философиялық көзқарастары, тарихи танымдары, этнографиялық
мұралары жекелей саралап зерттеліне бастады.
“Сот реформасы туралы жазбалар”, “Қазақтардың қонысы туралы” және
т.б. көптеген шығармаларының негізінде Шоқанның саяси және экономикалық
көзқарастарын С.Д.Зиманов, А.Б.Әтішев өздерінің “Шоқан Уәлихановтың саяси
көзқарастары” атты еңбегінде қарастырады. Мұнда олар Шоқанның қазақтың
билер институтының құрылымын зерттеді, патша реформасының олқылықтарын
көрсетуі, қазақ қоғамының өмірінде көшпелі мал шаруашылығының алатын орнына
арналған ойлары сараланады (қараңыз 2,13 әдебиет)
Шоқанның 150 жылдық мерейтойына байланысты Бүкілодақтық конференция
өткізіледі, осында Шоқанның жеке басы мен мұраларына қатысты бірнеше құнды
баяндамалар жасалады. Болашақ зерттеу жұмыстарына негіз қаланады
Н.Е.Бекмаханова Валиханов және орыс мәдениеті атты баяндамасында Шоқанның
көзқастарының қалыптасуына әсер еткен Омбы қаласында оқыған жылдар, алдыңғы
қатарлы орыс демократиялық мәдениет пен оның өкілдерінің ықпалы таразыға
салынып талқыланады (37. 105 б.(
Шоқанның ағартушылық ойлары да зерттеу нысанасына айналды.
Х.А.Арғынбаев, А.Марғұлан, Ш.Абдрахманова, Н.Ивлев, А.Х.Қасымжанов,
С.Көпеков өзінің еңбектерін ғалымның ағартушылық ойларына арнайды. Шоқан
тарихтағы экономикалық және саяси факторлардың маңызды рөлін ескерді,
әлеуметтік құбылыстарды ағартушылық көзқарас тұрғысынан түсіндіруге тырысты
деген қорытынды жасалды. (35. 105 б., 23. 80 б.(
Шоқанның ғылыми мұраларының басым көпшілігі оның саяхаттарының
нәтижесінде жиналып жазылғандығы баршамызға белгілі. Шоқанды саяхатшы –
зерттеуші ретінде А.С. Бейсенова, Б.А.Литвинский, Н.К.Стрелкова,
Т.Бекниязов және т.б. көптеген зерттеушілер зерттеді. “Елдерді сипаттауда
Шоқанда географиялық очерк басым болды” деп атай келіп (3. 244 б.(.
А.С.Бейсенова Шоқанның барған жерлерін сипаттау тәсілін атап көрсетеді.
Б.А.Литвинский Уәлихановтың Ыстықкөл мен Жоңғарияға барған саяхаттарын
зерттеп, Шоқан жайлы Орталық Азияны зерттеуші ретінде сөз қозғайды. Шоқан –
универсал, оның экспедициялардың есептік материалдарына объектілерді
кешенді зерттеу тән. Оны халықтардың – қазақ, қырғыз, ұйғырлардың тарихы,
қазіргі жағдайы, көршілермен қарым – қатынастары, тұрмысы мен салттары
“қызықтырды”,- деп жазады. (37.105 б.(
Шоқанның тарихи танымдары бүгінгі таңда негізгі зерттеу нысанасына
айналып отыр. Д.Дулатова, Р.Б.Сүлейменов, Д.А.Моисеев, Н.Қанафияұлы,
И.Шәмшәтұлы Шоқанды шығыстанушы тарихшы ретінде қарастырады “Халықтар
тарихын зерттеуде, Шоқан ауыз әдебиеті мен жазба ескерткіштерді кешенді
түрде пайдаланды” – деп ескертеді Д.Дулатова. (12.28б.( Р.Б.Сүлейменов,
В.А.Моисеев, Н.Қанафияұлы өздерінің еңбектерінде Шоқанның халық тарихын
зерттеудегі ауыз әдебиетінің рөлін мұқият қарастырады. Шоқан тек қазақ ғана
емес, қырғыз тарихнамасының да негізін қалаумы деп атап көрсетеді. (20. 96
б(
Шоқан ғылыми әдебиетте этнограф ретінде де жоғары бағаланады. Ол
халықтардың рухани және материалдық мәдениетін зерттеуге зор үлес қосты.
Осы зерттеулерін В.П.Курылев, З.Еркімбеков, А.Қонысбаева, Ш.Момынова және
т.б. өте жоғары бағалайды. “Шоқанның этнографиялық әдеби мұралары
орысшығыстануына зор үлес қосты” деп бағаланады. (47.55б.( Шоқанның ғылыми
мұралары әлі де болса, көптеген зерттеу жұмыстарын талап етеді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Уәлихановтың дүниежүзілік шығыстану
ғылымына қосқан құнды ғылыми, тарихи, әдеби және этнографиялық
зерттеулерінің мазмұнын және олардың қоғамдық - мәдени дамуға тигізген
әсерін ғалымның шығармалары мен соңғы жылдары жазылған ғылыми еңбектер
негізінде зерделеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
Шоқан Уәлихановтың ғылыми материалдары мен әр түрлі тарихи - әдеби
мұраларына талдау жасау негізінде диплом жұмысына төмендегі міндеттер
қойылды:
- Шоқан Уәлихановтың дүниетанымының, көзқастарының қалыптасуына әсер еткен
ортасын, өмір жолын қарастыру;
- Шоқан Уәлихановтың қазақ халқын әлемге танытуға деген ұмтылыстарын, саяси
– экономикалық көзқарастары мен философиялық дүниетанымын саралау;
- Алғашқы қазақ деректанушысы ретінде Уәлихановтың қазақ халқының шығутегі,
хандары, батырлары туралы деректеріне сипаттама беру;
- Ғалымның атын әлемге әйгілі еткен, зерттеу жұмыстарына негіз болған
георафиялық сапарлары мен еңбектері жайлы мәліметтер көрсету;
- Шоқанның түркі халықтарының ауыз әдебиеті, салт – дәстүрлері, діни наным
– сенімдері, музыка мәдениеті туралы зерттеулерінің шығыстану ғылымына
қосқан үлесінің көлемін анықтау.
Диплом жұмысының практикалық маңызы.
Егеменді еліміздің өзінің төл тарихын танып білуге көңілі ерекше ауып
тұрған жағдайда Шоқан Уәлихановтың зерттеу еңбетері оның көптеген беттеріне
жарық түсіреді, сол уақыттағы тарихи жағдайын терең түсінуге жол ашады.
Диплом жұмысында Шоқан Уәлихановтың қоғамдық, ғылыми қызметі халықтың
мүддесіне сай жүргізілгені объективті түрде дәлелденеді және тарихи - әдеби
шығармалары соңғы кездегі зерттеулерге негіз болғандықтан, олардың
ұқсастықтары мен ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан толданады. Осы материалдарды
оқулықтар мен мектеп бағдарламаларына енгізіп, арнайы курстар түрінде де
өткізуге болады.
Диплом жұмысының методологиялық негізі.
Шоқан Уәлихановтың әдеби, тарихи, географиялық және этнографиялық
еңбектері жарық көргенімен де, олар алғашында патша үкіметімен, ал кейінен
кеңес билігімен сынға ұшырады. Диплом жұмысында біз кейінгі жылдардағы
зерттеу жұмыстарының нәтижелерінің негізінде объективтілік, бірізділік және
даму принциптеріне сүйеніп, ғалымның ғылыми мұрасы өркениеттік көзқарас
тұрғысынан қарастырылады.
Диплом жұмысының хронологиялық және географиялық шеңбері.
Ғалым, тарихшы, этнограф ретінде Шоқан Уәлихановтың қоғамыдық
қызметін ашу үшін диплом жұмысы ғалымның өмір сүрген 1835-1865 жылдары мен
ол өмір сүрген және сапарлармен аралаған Қазақстан, Орта Азия, Орталық Азия
және Ресей елдері тарихын қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы.
Кіпріспеден, үш тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымша
материалдардан тұрады. “Шоқан және қазақ қоғамы” атты тарауда Шоқанның
қазақ халқынынң тарихи мен бүгінгі таңдағы, яғни ХІХ ғ. жағдайын зерттеуге
арналған еңбектері талқыланады. “Шоқан Уәлиханов – этнограф, шығыстанушы”
атты тарауда Шоқанның аралаған елдері, географиялық, әдеби, этнографиялық
және тарихи мұралары зерттеу нысанасы етіп алынады. “Шоқан Уәлихановты
тарихта оқыту - әдістемесі” атты тарауда мектептегі жаңа әдіс- тәсілді
қолдану барысы.
І Шоқан Уәлиханов және қазақ қоғамы
І.1 ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамы
Қазақ халқының дарынды ұлдарының бірі Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов өз
халқының даму жолында жарқын із қалдырды. Шоқанның өмір сүрген уақыты
патшалық Ресейдің Орта Азияға, Оңтүстік Қазақстанға аранын ашып, жалмап
жұтуға ұмтылып кем жатқан дәуірімен тұстас келді. Бұл бір қалыпты,
жайбарақат процес болған жоқ. Қазақстың ақсүйектері өзінің құқықтары мен
үстемділігіне нұқсан келеді деп қауіптеніп, Ресейге қосылуға кедергі жасап
бақты жер жерлерде жанданған ұлт – азаттық көтерілістер мен түрлі қарсылық
әрекеттері Қазақстандағы Ресейден айыруға бағытталды. Патша үкіметінің
отарлық саясатының нәтижесінде көшпелі қазақ жайылымдыққа қажетшурайлы
жерлерінен айрылды. Бұл халықтың дәстүрлі құқықтарына қолсұғушылық болды.
Отарлық әкімшілік тек осымен ғана шектелмей, ел ішінде феодалдық
бытыранқылықты шиеленістіріп, халықтың дәстүрлі билік формасы – хандық
билікті де жойды.Қазақ жері әкімшілік – территориялық бөлініске ұшырап,
генерал – губернаторларға бағындырылды.
Ресей Қазақ Даласына ішкерлей енген сайын, көп сөзбастан түрлі
әлеуметтік – саяси және әкімшілік – территориялық реформалар жүргізе
отырып, олар енді толық отарлауға бағытталды. Қанаттың бір сілтеуімен,
былайша айтқанда, ешқандай толқу мен қобалжусыз, 400 мың тұрғыны бар кең
байтақ дала екі облысқа бөлініп, болашаққа деген үлкен үмітпен империяның
құрамына толығымен берік құйылды! (7.311 б.( Патшалықтың далалық өлкені
саяси басқару саласындағы өзгертулерін қорытындылай келе, Шоқан Уәлиханов,
осы шаралардың нәтижесінде “Дала мүлдем жаңа келбетке ие болды” (7. 309 б.(
деп қорытынды шығарып, бұл қазақтардың ғасырлар бойы қалыптасқан
дәстүрлеріне мүлдем қайшы болғандығын мойындайды.
Шеткі ұлт аймақтарының, соның ішінде, қазақ даласының, саяси және
экономикалық дамуына әсер ететін оқиғалар Ресейдің өз ішінде жүріп жатты.
ХІХ ғасырдың ортасында крепостниктік дағдарысқа байланысты Ресейде саяси
және идеологиялық күрес ишеленісе түсті. Ресейдегі осы үрдіске пітрлік
реформалар мен орыс кәсіпкерлігінің дамуы зор ықпалын тигізді. Ресейде осы
тарихи кезеңде Европаның алдыңғы қатарлы идеяларының таралуына ғана емес,
өзіндік жаратылысты – ғылыми, философиялық, саяси, әлеуметтік ойдың
қалыптасуы мен дамуына қолайлы тамаша әлеуметтік – саяси және мәдени негіз
қаланды 1816 жылы ақпан реформаларынан кейін түрлі идеялық ағымдар арасында
крепостнойлық құқық жойылғаннан кейін ишеленісе түсті. (56. 55 б.(.
ресейдегі, сондай – ақ Қазақстандағы саяси жағдайдың ишеленісуі Шоқан
Уәлихановтың көзқарастарына әсер етпей қоймады. Шоқанның шығармаларында
қазақ халқы өмірінің ең жанды мәселелері сөз болады, халқының таукіметін
жеңілдетудің жолын іздейді. Шоқанды өз халқының тарихы, қоғамдық құрылымы,
саяси өмірі, білімі, кәсібі, имандылық қасиеттері әр уақытта толғандырды.
Бұлар оның шығармаларының өзекті тақырыптарына айналды “Қазақ барлық
сенім, әдетімен де, ойын – сауығымен де, әр кезде жасаған адамдарының
тарихи мәні бар оқиғаларды баяндайтын поэтикалық құны күшті аңыздар, өлең –
жырлар жасауымен де, сауыққа құмарлығымен де, халықтық заңның көптеген
кодекстерін сақтауымен де, соттық шешімдерімен де ең ақылдылардың қатарына
қосылады”, - деп мақтанышты сезіммен жазады. (6. 109 б.(
Шоқан Уәлиханов теориялық түрде өз халқының қоғамдық болмысының шынайы
процестерін дұрыс анықтап, мұнда үнемі ағартушы бағыттағы батыс және орыс
ойшылдарының іліміне негізделді. Бірақ, ол оларға соқыр ілеспей, олардың
идеяларын ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының өмірінде жүріп
жатқан тарихи оқиғалармен сәйкестендіруге тырысты. Сол себепті оның
әлеуметтік – экономикалық көзқарастары ерекше және терең болғандығы
соншалық, бір оларды мұқият саралай отырып, бүгінгі таңның да өзекті
мәселелерін іздейміз.
Шоқанқазақтардың орыс бодандығының астына өтуінің жақтаушысы
болғанымен, патша үкіметінің осы шараның өзінің пайдакүнем саяси
мақсатарында, қазақ халқының мүдделеріне нұқсан келтіретінтүрде
пайдалануына немқұрайлы қарай алмады. Ол 1822 жылы патша жарғысымен Орта
жүзде хандық биліктің жойылуын шын жүректен уайымдады. Қазақтардың бұрынғы
рулық бірлестіктерінің орнында Далада приказдар, округтер, уездер, облыстар
және тағы сол сияқтылар құрыла бастап бұл Даланы билеудің ғасырлық
дәстүрлерінің бұзылуына әкелді, оны Ресейдің әкімшілік – саяси бөлігіне
айналдырды. Ресей империясының жүргізген реформалары халықтар өмірінің
ұйымдастырылуына айтарлықтай өзгерістер әкелгенімен, алға қарай дамыды
білдірмей, патшалықтың ұлыдержавалық ұмтылыстары мен ресейлік және
жергілікті ауқатты сословиелердің мүдделерін қанағаттандыруға бағытталды.
Шоқан Уәлихановтың қазақ халқының тұрмысын жақсартып, оны
мешеуліктен шығару жолдарын іздестіру көзқарасының қалыптасуына патша
үкіметінің қазақ даласына саяси ойлары үшін жер аударылған орыс қоғамының
озық демократиялық бөлігі – декабристер мен петрашевийлердің әсері зор еді.
Омбы кадет корпусында оқып жүрген уақытында және кейіннен Батыс Сібір
генерал – губернаторлығында қызмет еткен жылдары, Петербургте болған
күндерінде Шоқан революционерлік – демократиялық идеялармен танысады.
Шоқанның жақын досы болған Ф.М.Достоевскийдің, орыс революцоинер –
демократтары Н.Г.Чернышевский мен Н.А.Добролюбовтың идеялары Шоқан
санасында терең із қалдырады. Шоқан Уәлиханов көзқарасының қалыптасуына
әсер еткен басқа бір “құдірет” – қазақ халқының көпғасырлық мәдениеті,
оның саяси тарихы, азаттық пен бейбітшілік жолындағы халық күресі еді.
Шоқан Уәлиханов патриархалды – феодалдық қазақ қоғамын сынады,
отаршылдық – бюрократтық патша аппаратын кінәлады, ислам дініне реакцияшыл
мазмұн берді, орыс және қазақ халықтарының ұлы достығына шексіз сенді.
Сахарада болған уақыттарда Шоқан артта қалған ортағасырлық мешеуліктің
мұнды көрінісіне, отарлаушы чиновниктердің жүгенсіз озбырлығы мен қазақ
сұлтандарының, бай – феодалдарының заңсыз тағылығының зардабын тартып, екі
жақтан бірдей езіліп отырған құқықсыз халық буқарасының қайғылы болмысына
душар болды. Шоқан сол өз тұсындағы қазақ өмірінің шындығына көне алмайды
да, үкімет орындарының өкілдері мен қазақ ақсүйектерінің арасынан шыққан
солардың қолшоқпарларына қарсы, езушілікке қарсы күрес бастайды. (5.71 б.(
Бірақ ол утопиялық идеяларға беріліп, “халықтың бақытын” жоғарыдан,
“өкімет билігімен” орнатуға болады деген пікірмен теріс жолға түседі.
Атбасар оқиғасы (1862 жыл), яғни, Атбасардың аға сұлтанын сайлаған кезде
Уалихановтың осы орынға кандидатурасын ұсынуы, оның осы қатесін дәлелдейді.
“Бір кезде менің өз отандастарыма пайда келтірейін, оларды чиновниктер мен
қазақ байларының озбырлығынан қорағайын деп, сұлтан болсам ба деген ниетін
де болған. Сондағы көбінесе ойлағаным – оқыған правитель – сұлтанның қандай
пайдалы болатынын жерлестеріме өз ісіммен көрсету еді”, - дейді Шоқан
өзінің Достоевскийге жазған хатында. (3.562 б.(
Шоқанның патша үкіметі тұсында демократиялық бостандық беріледі деп
үміттенуі, әрине, бекер еді. Демократиялық бостандық алу үшін патша
үкіметін жою керек, олай болмаған күнде езілген халықты ешкім де қанаудан
қорғай алмайды. (3.71 б.(
Шоқан Уәлихановтың шығармаларында қазақ қауымының бұдан бұрынғы
тарихы өркендеу жолы туралы ойлары жібек арқау болып тартылып отырады. Ол
қазқ ақсүйектерінің саясаты қазақ халқын күйреуге әкелетінін, феодалдық
ортағасырлық мешеулікті сақтап қалатынын жақсы түсінді.
Ресей мен Қазақстанның өзара жақындасуы тарихи қажеттіліктен
туындағанын ол терең де, дұрыс түсіне білді және сол процесті өз халқын
артта қалушылық пен жоқшылықтан мүмкіндігінше тезірек құтқаруға пайдаланбақ
болды. (6.96 б.( Сонымен қатар Шоқан Уәлиханов қазақ жеріне өктемдік пен
заңсыздық әкелген пашалық отаршылық үкіметті батыл сынаушы болды. Көптеген
шығармаларында, әсіресе, орыс достарына жазған хаттарында қазақ халқының
қараңғылығын пайдаланып, ашықтан –ашық тонап жатқан патша чиновниктері
туралы өте ашына айтады. Ашықтан –ашық аямай сорады, - деп дала әкімшілігі
жайлы ызамен жазады.
Шоқан Уәлихановтың патша үкіметінің Қазақстандағы шектен шығу әрекеті
қазақ халқында болашаққа деген сенімсіздік тудыратынын және өткен үкіметтік
форманы сақтап қалатынын түсінді: “Орыс басшыларының әрбір әрекетінен, -
деп жазады Шоқан – қырғыздар басына қырсық, еркіне тежеу салынады деп
түсінеді. Онысы түсініктіде, өйткені жер – жердегі заседательдардың әрекеті
орыс басшылары осылай деген ой туғызады. (8. 204 б.( Осылай дей
тұрғанымен, Шоқан Уәлиханов қоғамды түбегейлі қайта құру үшін радикалды
шаралардың қажет екенін түсіну деңгейіне көтеріле алмады. (2. 51 б.( Ол
қырсықтың бәрі тек отарлық жүйеде ғана емес, патшалық әкімшіліктің
жекелеген өкілдерінде екенін жете түсіне алмады. Осыдан келіп ол реакциялық
чиновниктерді либералдық көзқарастағы адамдармен алмастыруға әрекет жасады.
Қазақ ауылдарының өміріне жіті көз жібере отырып, Шоқан өз
шаруашылығынанайрылған кедейлердің бай туыстарына болмашы ақыға жалданып,
ал олардың өзі болса, өз кезегінде, бұларды туыстық дәстүрді бүркеніп,
аяусыз қанат отырғанын байқады. Жас ғалым кедей шаруалардың өз үй – ішін
аштан өлуден сақтап қалу үшін өз балаларын бір табақ ұнға сатуға дейін
баратынын ащы ашу – ызамен жазды. (21. 69 б.(
Езілген тапқа Шоқанның жаны қатты ашыды, олардың мүддесін қорғау үшін
ол сын мақалалар жазып, осы арқылы қазақ даласына билік жүргізу жөнінде
үкімет пен әкімшіліктің қабылдамақшы болып жатқан реформасының сипатына
әсер еткен болады.
Шоқан өзі өмір сүрген дәуірді “Қазір ескі мен жаңаның арасында бірден
байқала қоймайтын, бірақ өте қатал күрес жүріп жатыр. Бірі мұсылмандық
шығысқа, екіншісі орысқа еліктейді”, - деп жазды. Патша өкіметі жүргізіп
отырған түрлі экономикалық, саяси реформалар тек билет – төстеушілер үшін
ғана пайдалы екенін жақсы түсінген ойшыл оның көздеген арам мақсатына қарсы
шықты.
1802 жылы Шоқан Уәлиханов Сібір қазақтарының облыстық басқармасының
қызметкері И.Е. Яценкомен бірге біраз жұмыс істеген. Ал И.Е.Яцеконың өзі
1852 жылы (70 жыл бұрын) қазақтардың заң жинағын жасау үшін шекаралық
басқарманың комитет төрағасы болып тағайындалған. Шоқан Уәлихановтың айтуы
бойынша, қоғамды жоғары таптық адамдары мен төменгі тап адамдарының
бірталай мәселелерге көзқарастары қарама – қарсы болады. Қарапайым халық
көбінесе өз мүддесін толық түсінбейді, саяси өмірге араласуы бояу.
Сондықтан халықтық пікірдің қалыптасуы мыңдаған жағдайларға байланысты.
Көзі ашық емес адам бала сияқты, өз пайдасын түсіне алмайды, көп жағдайда
қателеседі, шындық пен өтірікті айыра алмайды. Қоғамдық мәселелер арасында
халық реформаларындай маңызды мәселе жоқ. Барлық заңшылар мен реформаторлар
қоғамдық пайданы көздейді, ал әр түрлі ғасырларда қоғамдық пайда әр түрлі
түсіндіріледі.
Шоқан Уәлиханов өкімет билігінің бір топ қазақ феодалдарының
мүдделеріне емес, халық бұқарасының мүдделеріне сай келетін түрін іздейді.
“Султандар мен билердің пікірлері қадір тутуға тіпті де лайық емес, - дейді
Шоқан, - өйткені түгел бір ұлттың мүдделері, шын әділдігіне келгенде”, жеке
сословиелік топтың көретін пайдасынан анағурлым жоғары тұруы керек.
(9. 497 б.(
Шоқан Уәлиханов өзінің бірсыпыра еңбектері мен хаттарында езілген
еңбекші бұқараның жанашыр қамқоршысы екендігін көрсетеді. Жергілікті
сұлтандар және байлармен тату емеспін, - дейді Шоқан А.Н.Майковқа жазған
хатында, - өйткені олар өздерінің бұрынғы құлдарын жаман ұстайды, ал енді
бұл құлдар қазірде бостандық алғанымен де, қалай кетерін білмей, сол
бұрынғы қожаларының қолында жүр.Мен олардан талай рет бұларға еңбекақы
төлеңдер және өздерін адам санатында устаңдар деп талап етіп, олай болмаған
күнде жауапқа тартыласыңдар деп қорқыттым. Бірақ олармен жұғыспасам да,
оның есесіне дала пролетариатымен қатты доспын және олармен тез – ақ үйлесе
кетемін. (8. 567 – 569 б.(
Дегенмен Шоқан Уәлиханов қоғамды бай мен кедей деп бөлуден әрі аса
алмады. Ол қоғамның тапқа бөліну негізін ғылыми түрде дәлелдей алмады,
реформаның ең тиімді жолын мойындай келе, көпшілік қауымның мәдениетін
арттыру басты мақсат екенін айта отырып, Шоқан Уәлиханов қазақ халқының
қараңғылығы мен көрген қорлығын еске алып қайғырады. Бірақ ол революциялық
әрекет етуге бармайды. Шоқан халықтың ауыр халін баяндаумен тынады, еңбекші
бұқараның халін жақсартуға оқу- ағарту, бүкіл таратудан басқа да әрекеттер
борын көріп – біле алмады.
Шоқан Уәлиханов аса дарынды ғалым ретінде қазақ қоғамының тұрмыстық
жағдайына көп көңіл аударған өзінің “Қазақтардың қонысы туралы”, “Мал
шаруашылығы – халық байлығы”, “Өнеркәсіп және сауда”, “Өлшем және ақша
системасы” сияқты еңбектерінде тақырыпқа кеңінен тоқталады. Бұл
туындыларында ол халық өмірін терең, жан – жақты білетін зерттеуші ретінде
танылады. Көшпелі халықтың байлығының бірден – бір негізі мал екені даусыз,
мал өсіру - оның негізгі және басты кәсібі. Мал басының амандағы – оның
бақыты. Сондықтан да көшпелілер кездескеннен – ақ “Мал – жан аман ба?”
деседі. “Жан” дегені оның отбасы жөнінде сұрағаны. Бірақ ол жанды малдан
кейін әдейі “өзінің ұғымы боыйнша төмен қойыпотыр”.
Шоқан Уәлиханов көшпелі халықтардың оның ішінде қазақтардың халық
өмірінде малдың рөлін өте жоғары бағалаған ғалымның мұндай тұжырымдарын
патшаның қазақ даласындағы жерді пайдалану жөніндегі саясатына қарсы жазған
“Қазақтардың қонысы туралы” деген хатында айқын аңғартады. “Біздің
жерімізді өлкелерге бөлу, қысқы және жазғы жайылымдарды жеке рулар мен
балардың қарамағына беру мал шаруашылығына зиянын тигізетін себептердің
бірі болып саналуы тиіс”.
Сонымен бірге, Шоқан қазақ халқының кең сахарада өрістетіп мал
өсірудегі ғасырлар бойы қолданылып келген шаруашылық әдістеріне тоқталады
және олардың жылдың әр мезгілдеріне сәйкес жерлерінің болуын талап
ететінін айтады. Бұл ретте ол мындай қорытындылар жасайды: мал қыстатуға
ықтасын орманды, қамысты жерлер керек болса, ал жазда суы мол дала тиімді.
Сөйтіп, көшпелі мал шаруашылығына бейімделген халыққа өте кең жердің
керектігін Шоқан тарихи – экономикалық тұрғыдан дәлелдеді. (32. 63 б.(
“Айталық, Кіші жүз қазақтары, - деп жазды ол, - жазда Орынбор маңайы мен
Мұғалжар тауларын мекендесе, қысты Сыр бойында және Борсық пен Қарақұм
далаларында өткізеді. Орта жүздің қазақтары бір жазда Семейден Перойцкіге
дейін барып, қайта оралатын”. Бұған қоса, Шоқан бұл кәсіпті халық
шаруашылығының басқа салаларымен, әсіресе, егіншілікпен ұштастырса ғана
жемісті өркендейтінін көре білді. Ол, “Егеншілік келешекте жалпы халықтық
іс болуға тиіс” – деп көрсетті. Өткені, егіншілік көшпелі халықты
отырықшылыққа бейімдейді, оларды жемісті еңбекке тәрбиелейді.
Тарихи деректерге көз салсақ, Қазақстанның оңтүстік аудандарында
егіншілік ерте заманнан үйреншікті кәсіпке айналғаны мәлі. Алайда елдің
орталық, солтүстік аудандарында егіншілікке жете көңіл бөлінбейді. Соның
салдарынан жер жырту әдістерінің өзі өте төмен, жабайы сатыда болды.
ХІХ г. орта кезінде әр жүздің қазақтары Ресейге әр түрлі салықтар
төлеп келді. Мысалы, кіші жүздіктер жыл сайын түндік басына 1 сом 50
тиыннан күміс ақша есебімен үй салығын төлесе, ал орта жүздіктер әр жүз мал
басынан бір мал төлеп отырды. Ал кейбір жерлерде көлік беру салығы деген
түрлері де болды. Бұл салықтардың түрімен бұға, салмағы да ауырлай түсті.
Мысалы, 1822 жылы “Сібір қазақтарының Ережесі” бойынша салық көлемі
жоғарылап, әр жылқыдан 18 сом, сиырдан 8 сом, қой ешкіден 1 сом күміс
жиналатын болады.
Шоқан өзінің салық туралы мақалаларында мұндай жағдайлардың заңсыз
екндігін дәлелдеуге тырысады. Әсіресе, ешбір заңға симайтын “көлік міну
салығына” қарсы шыққан. Қазақтардың көлік міну салығында ешқандай тәртіп
болмайтын – деп көрсетті ол : “Чиновниктердің көпшілігі қазірдің өзінде бір
сапардың үстінде 40-60 жылқы алады және иелеріне ештеңе төлемейді. Кейбір
лауға алған аттарды қайтармай кетуі де жиі кездеседі. Патша чиновниктерінің
осындай бассыздық пиғылдарын көрсете келіп, Шоқан өкімет орындарынан
олардың жолсыздық істерін қатаң жазалауды талап етеді”.
Шоқан байлар өкіметінің озбырлығы мен зорлығына қарсы күресуге
тырысып, өз кандидатурасын Атбасар округінің аға сұлтандық қызметіне
ұсынады. Бірақ сайлауда жеңгенімен, оның кандидатурасын генерал –
губернатор О.И.Дюгамельбекітпеді, өйткені оны жемқорлар мен бюрократтардың
тобыры үшін қауіпті адам деп санады. (20.52 б.(
Сонымен, Шоқан Уәлиханов еңбектерінде өзінің езілген халқының мүддесін
қорғаушы шынайы гуманист ретінде ғана емес, сонымен бірге бір халықтың
заңдарын өзінің заңдары, мінез – құлқы, салт – санасы бар басқа халыққа
қалай болса солай көшіре салудың зиянды екенін терең сезінетін ғалым
ретінде де көрінеді. Өз халқына деген сүйіспеншілік оны тар шеңберлі
ұлтшылдыққа, өткенді дәрптеушілікке әкеп соқтырған жоқ, қайта ол қазақ
халқының бойындағы өмірлік күшті, оның болашағын мойындай отырып, оның
кемшіліктері, оның мәдениет және экономика жағынан мешеулігі туралы ашық
айтты, халықты европалық мәдениетке ұмтылуға, ұлттық томаға тұйықтықтан
арылуға шақырды. Птша үкіметінің қазақ даласындағы реформаларын жөнге салу
үшін, көптеген қазақ қоғамына қатысты шығармалар шығарып, халықтың жағдайын
көтеруге ұмтылады.
І.2 Шоқанның өмір жолы, өскен ортасы
Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов 1835 жылы қараша
айының ішінде сол кездері Құсмұрын дуанының аға сұлтаны, майор
дәрежесіндегі Шыңғыс Уәлихановтың қара шаңырағында дүниеге келген. Шоқанның
кіндік қаны тамған Құсмұрын бекінісінің ескі жұрты қазіргі Қостанай облысы,
Жетікөл ауданы Шөптікөл аулынан үш – төрт шақырым жерде орналасқан. Азан
шақырылып қойылған есімі Мухамедқанафия болғанына қарамастан, анасының
Шоқан деп еркелетіп қойған есімі өмір бойына сақталып кетеді.
Шоқанның анасы Зейнеп – қазақша хат таныған, өз заманының көзі қарақты
қыз – келіншектерінің бірі.Оның әкесі – бала жасынан шешендік өнерімен ел
ішінде аты аңызға айналған, кейінен Сібір қазақтары арасынан алғаш рет аға
сұлтандық әкімдікке қолы жеткен, атақты Шорман би.
Шоқанның балалық шағы негізінен оның сүйікті әжесі Айғанымның аулы –
Сырымбетте өтті. Орта жүз ханы Уәлидің кіші әйелі – Айғаным жігерлі әрі
көреген әйел болған. Ол шығыстың бірнеше тілдерін білген, орыс мәдениетіне
мейлінше ден қойып, Сыртқы істер министрлігінің Азиялық департаментімен
және Петербургтегі Сібір комитетімен хат жазысып, байланысып отырған. (29.
5 б.( Сырымбетте тұңғыш қазақ мектебін аштырды (екіншісін Құсмұрында оның
баласы Шыңғыс салдырды). (17. 12 б.(
Уәлихановтардың отбасында Шоқаннан басқа алты ұлы және төрт қыз
болды, оларға қарағанда Шоқан жастайынан өзінің ақылы, өжеттігі,
табандылығы және қабілеттілігі мен ерекшеленетін. Шоқанның балалық шағы
сахарада, өзінің өткендегі ерлік істері жайлы көптеген аңыздарды есінде
сақтап отырған халықтың арасында өтеді, сөйтіп сезімтал бала тарихи
аңыздарға жастайынан құлақ қойып, халықтың халық ортасынан шыққан
адамдармен араласуға, халқтың өлең – жырлары мен әңгімелерін тыңдауға
құштар болып өседі.
Бала Шоқанның сана – сезімі ерте оянып, рухани өсіп жетіле беруіне
әжесі Айғаным үлкен әсер еткен. Тумысынан сезімтал, дарынды балаға әжесі
“халық даналығының сарқылмас білім бұлағы” болған. Халықтың озық дәстурлері
мен салтын бойына сіңірген әжесінің жарқын бейнесін Шоқан өмірінің аяғына
дейін ұмытпай есінде сақтаған.
Шоқан ерте, кейбір мәліметтер бойынша, төрт жасында хат таныған. Әдетте
балахат танымай тұрып – ақ сурет салуға құрштарлана береді. Шоқанның әкесі
Шыңғыстың үйіне чиновниктер, офицерлер, олардың ішінде топографтар жиі
тоқтайтын. Шоқан солардың жұмысымен танысып, еліктей жүріп, алдымен
қаламмен, сиямен, ал кейіннен бояумен сурет салуды үйренеді.Сурет салу
баланың аңғарымпаздығын ұштап, оның өмір құбылыстарына тереңірек бойлай
түсуіне көмектесті.
1840 жылдары Тобылда губернатор, кейіннен Орынбор шекара комиссиясының
төрағасы болған М.В.Ладыженский қазақ халқының сот ісіне қатысты ғұрыптары
мен ауыз әдебиеті нұсқаларын жинақтауға көп көңіл бөлген. Шыңғыс
Ладыженскийдің бірнеше талап – тілектен тұратын өтінішін орындау үшін өз
үйіне әйгілі жыршылар мен аңызшы - әңгімелерді, ақын, әнші, күйшілерді
шақырғанда, шекаралық басшылықтың тікелей тапсырмасымен Аманқарағай,
Құсмұрын төңірегіндегі жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарына
араласқанда Шоқанды үнемі ертіп жүрген. Зерделі, зерек Шоқан бес жаста
екендігіне қарамастан, А.А.Сотниковтың басшылығымен Күнтимес пен
Қараобадағы қазба жұмыстарынан үлкен әсер алады.
Жеті жасынан бастап мектепке барған Шоқан молданың қолынан араб
жазуының негіздерін меңгереді. Бұл схоластикалық мектепте тек шағатай
тіліндегі ортағасырлық әдебиет мұраларын оқумен, араб және парсы тілдерінде
сөйлеп жаттығу және шығыс ақындарының өлеңдерін тақпақтай жатқа айтумен
ғана айналысқан.
Даланың дәстүрі бойынша, сұлтанның балаларына бірнеше шығыс тілдерін
үйрену, яғни “жеті жұрттың тілін білу” парыз болған. Сондықтан Шоқан шығыс
тілдерін оқуға ден қойып, әуелі араб тілін, кейін ұйғыр тілін де жақсы
меңгерген.
Айғаным әжесінің айтқан әңгімелері, елдің атақты от ауыз ақын –
жырауларының өлең- жырлары баланың халық поэзиясына деген ынтасын ерте
оятты. Халық поэзиясына жастайынан құмартқан Шоқан, оның классикалық
үлгілерін жазып алып, өзінің ата- анасына дауыстап оқып беріп жүреді.
“Еркокше” және “Қозы Көрпеш - Баян сұлу” атты халық дастандарын ол тіпті
бала кезінде – ақ жазып алып, кейін өзінің ұстазы Н.Ф.Костылецкийге берген.
(30. 20 б.( Шығыстың басқа халықтарының поэзиясымен де шұғылданған Шоқан,
ауылда жүрген кезінің өзінде де ол шығыс әдебиеті классиктерінің өлеңдерін
оқудан бас көтерген емес.
Шоқанның ғылымға ден қоюына әкесінің алдыңғы қатарлы орыс
интеллигенциясының өкілдерімен тығыз байланыста болуы үлкен әсер етеді.
Академик А.И.Шренк, Сібір қазақтарының облыстық басқармасында қызмет
істеген декабристер С.М.Семенов, В.И.Штейнгель, Н.В.Басаргин және Қазан
университетінің студенттері С.Сотников, Н.Ф.Костылецкий, Т.Сейфулин сияқты
көптеген жоғары білімді адамдар Шыңғыстың аулында бірнеше рет болған. (1.22
б.(
Шоқанның білімге деген құштарлығы барған сайын күшейе түседі. Алайда
оның үй маңайында алған білімі шындығында да діни, схолостикалық сипатта
еді, бұл сол тарихи кезеңнің өзінде тіпті сұлтан баласының өсуінің өзіне аз
болатын.
ХІХ ғасырдың ортасынан бастап Ресейдің қазақ өлкесін отарлауы күшейе
түскен уақытта ескі феодалдық тәртіптің күйрей бастады патша үкіметі мен
үстемдік жүргізушібай феодалдар мүдделерінің біте қойнасуынан көрінді. Осы
жағдайда билік тізгінін қолдан шығарып алмас үшін орыс мәдениетіне
ұмтылудың қажет екенін түсіне бастаған қазақ ақсүйектері өз балаларын орыс
мектептері мен училищілеріне, жоғары оқу орындарына бере бастады. Шоқанның
әкесі мен әжесі чиновниктік мансапқа жету үшін оның тек қана европалық
білім алуы қажет екенін түсінді. Бұл жерде Шыңғыс Уәлихановтың көптеген
орыс ғалымдарымен тығыз байланыс жасағанын да айта кету керек.
1847 жылы күзде Шыңғыс өзінің орыс достарының көмегімен баласын
Сібірдегі сол кездегі ең жақсы оқу орны деп саналған Сібір кадет корпусына
оқуға түсіреді.Кадет корпустары әскери негіздегі арнаулы жабық оқу орны
саналғандықтан, онда офицерлер мен бай – шонжарлар балаларының ғани түсіп
оқу мүмкіндігі болған. Бұл оқу орнының мәдени өмірдегі маңызын дәл бағалау
өте қиын еді. Аса көрнекті қоғам және әскер қайраткерлері ғалымдар мен
публицистер осында тәрбиеленіп шықты.
Кадет корпусының оқу мерзімі – даярлық класы екі жыл, негізгі
кластары бес жыл, арнаулы класы бір жыл, барлығы сегіз жылға созылған.
Арнаулы класта тактика, артиллерия, далалық фортификация секілді
әскери ғылымдар жүретін болғандықтан, хан тұқымынан екендігіне қарамастан,
патшалық өкіметке сенімсіз бұратана ұлт өкім болып табылатын Шоқан арнайы
оқу бағдарламасы – “Офицер етіп шығару үшін қырғыз сұлтандарының балаларына
Сібір кадет корпусында өтуге мүмкін депсаналатын пәндердің жалпы
бағдарламасы” бойынша білім алған. (20. 45 б.(
Әскери офицерлік немесе азаматтық шені бор қырғыздрдың корпустан
тәрбие алушы балалары әскери ғылымдар өте бастайтын класқа дейін бүкіл
пәндер бойынша әскери оқу орындарына арналып бекітілген жалпыға бірдей оқу
жүйесі ізімен білім алып келеді де, онан кейін жаңадан жасалған корпус
жүйесінің жобасы бойынша, корпустағы өзге тәрбиеленушілерге қарағанда бір
ғана жыл бұрын, яғни олар өз оқу курсын жалпы кластың бесінші класында
бітіріп шығады.
Шәкірттер, кадет корпусында, әскери пәндерімен бірге философия
негіздерін, орыс тарихын және жалпы тарихты, орыс және батыс Еуропа
әдебиеттерін, географияны, ботаниканы, зоологияны, физиканы, математиканы,
геодезияны, архитектураны, сурет салуды, сызуды, европа мен шығыс тілдерін
оқып үйренді.
Шоқан кадет корпусына келген уақытында орыс тілін білмейтін, бірақ
сирек кездесетін қабілетінің арқасында осы қиыншылықты тез жеңіп шықты.
Үздік оқыған Шоқан өз құрдастарының алдына түсті. Шоқанның ерекше қабілеті
тарихты, географияны және шығыс филологиясын оқып – үйрену тұсында айқын
көрінді және осы арқылы жұрт назарын өзіне аударды. Болашақ офицерлерді
даярлау олардың алдағы қызметіне сай жүргізілді. Бағдарламада тек Сібір мен
Қазақстанды ғана емес, шығыс елдері – Қытай, Иран, Ауғаныстан, Үндістанды
да зерттеп білуге көп көңіл бөлінді. (19. 17 б.(
Шоқан Уәлиханов өмірінің кадет корпусында оқыған кезеңі едәуір
дәрежеде оның болашақ тағдырына - орыс армиясы офицерінің ғана емес,
сонымен бірге зерттеуші ретінде қалыптасуына әсер етті. Нақ сол кездері
оның дүниетаным көзқарасының негіздері қаланып, өмірде алар орны мен
қоршаған ортаның шындығына деген қарым- қатынасы қалыптасты. (13.
21 б.(
Шәкірттердің ішінен оның жалғыз өзіне ғана кітапхана қорларымен
танысуға рұқсат берілді, ол орыс және шетел әдебиетін құныға оқыды.
(19. 17 б.(
Корпуста оқыған жылдары Шоқан тек орыс тілін ғана емес, неміс және
француз тілдерін де меңгерген, сонымен бірге өзі бұрыннан білетін араб тілі
білімін барынша жетілдіре түсті. Осында жүріп Шоқан сол кездегі ең
көкейтесті өмірлік мәселелерді қозғап жатқан маңдай алды журналдармен
таныса алды, атап айтқанда “Современник” журналын оқыды. (19. 17 б.(
Екінші курстан бастап Шоқан мен оның ұстаздары арасында етене
жақындық және достық қатынастар орнайды. Сезімтал шәкіртке корпустың
оқытушысы Н.Ф.Костылецкийдің күшті ықпалы тиді, оның айналадағы өмірге сын
көзімен қарау сезімін оятты, өзінің қазақ халық эпостарын зерттеу ғылыми
жұмысына тартты. Н.Костылецкийді Шоқанның дала өмір салты мен дәстурлерін
жақсы білетіні қызықтырды.
Демалыс күндері Шоқан алма кезек алғашқы кезде корпус оқытушыларының,
кейіннен Омбы қаласы чиновниктері мен интеллигенциясының үйінде – оның
ішінде аса білімді адамдардың бірі – К.К.Гутковскийдің үйінде қонақта болып
жүрді. Гутковскийлердің отбасында әрдайым жолаушы жүрген атақты адамдар -
әдебиетшілер, саяхатшылар, жер аударылған петрошевийлер, чиновниктер мен
әскери адамдар жиналатын. (30. 68 б.( Қаладағы ең таңдаулы, адамгершілігі
мол әрі оқыған отбасылармен таныс дамуына елеулі ықпал етті, - деп куәгер
болады Г.Н.Потанин. (45. 7 б.(
Сібір кадет корпусы екі бөлімшеге: ротаға және эскадронға бөлінетін.
Әдетте ротаға чиновниктер мен офицерлердің балалары қабылданатын.
Эскадронда казактардың және “бұратаналардың” балалары оқыды. Жағдайдың
әмірімен Шыңғыс сұлтанның баласы эскадронға қабылданды. Нақ осы жағдай
даланың ақсүйегі Шоқан бұқарамен жақынырақ танысып, оның мұң – мұқтажы мен
тілегін жақсырақ білуге көмектесті, мұның өзі сонымен бірге біршама
дәрежеде оның демократиялық сенімінің қалыптасуына ықпал етті. (19. 19 б.(
Шоқан Уәлиханов Омбыға тап болған демократиялық орта, оның көптеген
достары мен оқытушыларының ізгі мақсаты мен ынта –ықыласы, ең алдымен
олардың ғылым саласындағы адал қызметі Шоқанның сыршыл ой – санасына әсер
етпей, оның назарын білімнің мәңгі өшпес мәніне аудармай қойған жоқ. Ол
өркениет пен мәдениеттің биік шыңына көтерілгенімен мешеу қалған, езілген
халықтың өкілі болған Шоқан туған халқының білім алуға мұқтаж екенін,
сондықтан өзінің тікелей парызы оған өз тарихын, әлі ешкім жазбаған тарихын
ұғынуға көмектесу екенін, өз халқы мен орыстың білімді қоғамының арасында
“дәнекерші” екенін түсінді. (45. 9 б.(
Шоқан кадет корпусын 1853 жылы он сегіз жасында аяқтап, армиялық атты
әскерлердің көрнекті деген офицерлік шен алып шығады. Ресми түрде Сібірдің
казак әскерлерінің алтыншы атты әскер полкының офицері болып
тағайындалғанымен, іс жүзінде, Шоқан Батыс Сібір генерал – губернаторының
жанында қалдырылады да, арада бір жыл өткеннен кейін Батыс Сібір мен
Қазақстанның солтүстік – шығыс аудандарын басқарып отырған генерал
Гасфорттың адъютанты болып тағайындалды. Сонымен қатар өлкенің Бас
басқармасы Шоқанға төтенше тапсырмаларды орындайтын офицер қызметін
жүктеді.
Қызметке орналасысымен – ақ Шоқан Уәлиханов бірден офицерлер мен
чиновниктер ортасына, яғни корпустағы өзіне мәлім оқымысты, алдыңғы қатарлы
ойшыл адамдарға мүлдем қарама – қарсы ортаға тап болды. Өлкедегі жоғары
әкімшілік аппаратта қызмет ететін Дюгамель, Фридрихс,Кройерустар және патша
үкіметінің осы сияқты қойған адамдары тонаушы чиновниктер, бір ғана бос
пайдасын көздейтін, жеке өзінің олна тауып, баюын ойлайтын қаскүнемдер
болды.
Шоқан мұндай қара ниетті ортадан құтылып, қоғамдық пайдалы еңбекпен
шұғылданудың жолдарын іздейді. Ақыры ол осындай мүмкіндікке ие болды. Бұл
сол кезде Қазақстанды Ұлы жүз қазақтары мен Ыстықкөл қырғыздарының Ресейге
өз еркімен қосылуына байланысты болған тарихи жағдайдың бірегейлігіне
байланысты еді. Осы жерлерге Қоқан хандығының ықпалын тойтару үшін Жетісуда
осы территорияны бейбіт жолмен қосуға бағытталған сақ және көреген саясат
жүргізу қажет болды. Алға қойылған міндетті шешумен офицерлердің бір тобы
тиіс болып, мұнда К.К.Гутковский, М.М.хоментовский, М.Д.Перемышельский және
Шоқан Уәлиханов жетекші рөл атқарды. Жергілікті халықтың арасынан шыққан
жоғарғы білімді мамандарға патша әкімшілігі зәру болды. Бұл жөнінде Шоқан
таптырмайтын адам еді. Жастығына қарамастан, ол қазақ халқының тұрмысымен,
әдеп –ғұрпымен тамаша таныс тілдерін үйренген болашақ ғалым болды. Аталған
себептер арқасында Шоқан осы маңызды міндетті орындауға тартылды.
1854-1857 жылдары Шоқан Ұлы жүз қазақтарының және қырғыздардан бұғы,
Сарыбағыш және солтуруларының Ресейге бейбіт жолмен қосылуы туралы мәселені
шешуге жігерлі түрде қатысады. Сонымен бірге ол қазақтар мен қырғыздардың
географиясын, тарихын, әдет – ғурпын, халық ауыз әдебиетін күш салып
зерттей бастайды.
1855 жылы жазда Шоқан Уәлиханов генерал – губернаторға Батыс Сібір
губерниясының құрамында жаңа құрылған Семей облысына тексеруге шыққан
сапарында ерекше тапсырмалар орындайтын офицер ретінде еріп жүреді.
Г.Х.Гасфорттың экспедициясымен бірге Омбы – Семей –Қапал – Верный арқылы
сапар шеккен Шоқан Жетісуда қалып қойып, өлкенің саяси жағдайы туралы
мәліметтер жинайды. Ұлы жүз қазақтары мен қырғыздардың қоныстануын, өлкенің
тарихы мен географиясын зерттейді. Осы сапарынан мол мағлумат алып келген
Шоқанды Гасфорт мақтау мінездемемн сый беруге ұсынып Шоқан Уәлиханов
поручик шенін алады.
Омбыға қайтып келгеннен кейін Шоқан өзінің жинаған материалдарын
қорытындылай келіп, сол материалдарының негізінде қазақтардың жерді
пайдалану мәселесі жөнінде, олардың рулық және некелік қарым- қатынастары
мен ертедегі діні жайлы ресми жазбалар жазады.
1856 жылы Шоқан Уәлиханов М.М.Хоментовскийдің басшылығымен
ұйымдастырылған үлкен әскери- ғылыми экспедицияға қатысады. Экспедицияның
мақсаты қырғыз халқымен танысу және Ыстықкөл алқабын картаға түсіру еді.
Ғылыми тұрғыдан алғандаҚырғыстанға бару Шоқан үшін аса жемісті болды. Оның
күнделіктері, салған суреттері, жинаған коллекциялары бүгінгі күніде қырғыз
халқының тарихын және тарихи этнографиясын жасауда түрнұсқалар болып
табылады, ол Шоқан Уәлихановты тек қазақтың ғана емес, қырғыздың да
тарихнамасының негізін салушылардың бірі деп атау лайық. (20. 98 б.(
1856 жылдың жазы мен күзінде Тянь-Шаньның солтүстік өңірін Орыс
география қоғамының тожырмасыбойынша, аса көрнекті ғалым – географ
П.П.Семенов- Тянь- Шаньский зерттеді. П.П. Семеновпен таныс болу Шоқан
Уәлихановтың өмірінен елеулі орыналады, оның бүкіл ғылыми қызметтерінің
бағытын белгілі бір арнаға салады. Шоқанмен жақынырақ танысқаннан кейін
Семенов оның асқан дарындылығына, терең біліміне ерекше ықылас қойып, жас
досының Петербургке барып , университеттік лекциялар курсын тыңдағысы
келетін талабын қуаттай түседі. Сонымен қатар, Шоқанның Орта Азия мен Батыс
Қытайға сапар шегу мақсатын да қызу қолдайды. Семенов екеуінің әңгімелері
Шоқанға ұмтылмастай әсер етіп, жас ғалымды қанаттандыра түседі. Шоқанды
Ресейдің сол кездегі ғылымның штабы – орыс география қоғамының толық мүшесі
етіп қабылдау туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz