Қазақстан Республикасында мұрағат ісін ұйымдастыру
І.ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МҰРАҒАТ ІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ТАРИХЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ҚАЗІРП ЖАҒДАЙЫ
1.1 Мұрағат ісі саласындағы РСФСР ХКК декреттері және олардын Қазақстанда мұрағат ісі саласын ұйымдастыру ісіне тигізген ықпалы
1.2 Қазақстанда алгашқы мұрағаттық мекемелер мен елкелік мұрағаттық қорларды ұйымдастыру
1.3 Мұрағат қызметкерлерінің Бірінші Бүкілресейлік конференциясы мен оның Қазақстан мұрағат кұрылысындағы мәні
1.4 РСФСР және Қазақ АССР мұрағат оріандарынын ара.каі ынасынын рәсімделуі
1.5 1918.20 жж. қабылданған нормативтік құжаттар мен заң актілері
1.6 30.ы жылдардагы Қазақстандағы мұрағат кұрылысы
1.7 1940.50.60 жж. Қазақстанның мұрағат ісі
1.8. Қазақстандағы мұрағат ісі
ІІ.ТАРАУ
РЕСПУБЛИКА МҰРАҒАТТАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ МҰРАҒАТ
ҚОРЛАРЫНДАҒЫ ҚҰЖАТТЫҚ МАТЕРИАЛДАР МЕН ҚОРЛАРДЫҢ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ
2.1 Қазақстан республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаттары
2.2 Мемлекеттік облыстық мұрағаттар
Шығыс Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаты
ІІІ.ТАРАУ
МҰРАҒАТ МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ МЕН
ҒЫЛЫМИ.ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҰМЫСТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУІ
3.1. Құжаттарды сақтауды қамтамасыз ету
3.2 Құжаттарды есептеу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МҰРАҒАТ ІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ТАРИХЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ҚАЗІРП ЖАҒДАЙЫ
1.1 Мұрағат ісі саласындағы РСФСР ХКК декреттері және олардын Қазақстанда мұрағат ісі саласын ұйымдастыру ісіне тигізген ықпалы
1.2 Қазақстанда алгашқы мұрағаттық мекемелер мен елкелік мұрағаттық қорларды ұйымдастыру
1.3 Мұрағат қызметкерлерінің Бірінші Бүкілресейлік конференциясы мен оның Қазақстан мұрағат кұрылысындағы мәні
1.4 РСФСР және Қазақ АССР мұрағат оріандарынын ара.каі ынасынын рәсімделуі
1.5 1918.20 жж. қабылданған нормативтік құжаттар мен заң актілері
1.6 30.ы жылдардагы Қазақстандағы мұрағат кұрылысы
1.7 1940.50.60 жж. Қазақстанның мұрағат ісі
1.8. Қазақстандағы мұрағат ісі
ІІ.ТАРАУ
РЕСПУБЛИКА МҰРАҒАТТАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ МҰРАҒАТ
ҚОРЛАРЫНДАҒЫ ҚҰЖАТТЫҚ МАТЕРИАЛДАР МЕН ҚОРЛАРДЫҢ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ
2.1 Қазақстан республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаттары
2.2 Мемлекеттік облыстық мұрағаттар
Шығыс Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаты
ІІІ.ТАРАУ
МҰРАҒАТ МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ МЕН
ҒЫЛЫМИ.ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҰМЫСТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУІ
3.1. Құжаттарды сақтауды қамтамасыз ету
3.2 Құжаттарды есептеу
Мұрағаттану негіздері пәнін оқуды бастамас бұрын төмендегі кәсіби терминдердің мән-мағынасымен танысып алған жөн, себебі олар негізгі түсініктемелік аппаратты құрайды және мұрағат терминологиясына кіретін кейбір мәселелерді нақтылай түседі.
Мұрағат ісі - Ұлттық мұрағат қорын құрайтын мұрағат, мұрағат корлары мен коллекциясының қалыптасуын, оларды сақтау мен пайдалануды ұйымдастыратын жеке және заңды тұлғалардың қызмет аясы.
Мұрағат құжаты - сақталған немесе қоғам үшін маңызы болғандықтан сақталуы тиіс, сондай-ақ оның иегері үшін құнды болып табылатын құжат.
Мұрағат - мұрағаттық құжаттар жиынтығы, мұрағат мекемесі, сондай-ақ мұрағаттық құжаттарды қабылдап, оны пайдаланушылар мүддесі үшін сақтайтын мекеменің, бірлестік немесе кәсіпорынның құрылымдық бөлімі.
Мұрағат қорлары - қор жасаушы қызметі аясында қалыптасқан және бір немесе бірнеше белгілері бойынша топтастырылған құжаттар жиынтығы. Мұрағат коллекциясы - өзара тарихи және логикалық тұрғыдан байланыстағы құжаттар жиынтығы.
Ведомстволық мұрағат - мемлекеттік занды тұлғаның мекемесі немесе құрылымдық бөлімі, онда жинастыру, уақытша сақтау және Ұлттық мұрағат қорына кіретін, сонымен қатар оның құрамына кірмейтін құжаттарды пайдалану істерімен айналысады.
Мемлекеттік мұрағат - жинастыру (сатып алу, иелікке алу), тұрақты сақтау мен Ұлттық мұрағат қорындағы құжаттарды пайдалануды ұйымдастыру кұқығына ие мекеме.
Құжаттар көшірмесінің мемлекеттік сақтандыру қоры - мемлекет үшін аса маңызды және олар жоғалған кезде орны толмайтын Ұлттық мұрағат қорындағы құжаттар көшірмесінің сақтандыру жиынтығы.
Құжат - материалдарда реквизиті бар әрі оны идентификациялауға болатын ақпараттар.
Ұлттық мұрағат қоры - барлық мұрағаттардың, мұрағат қорлары мен коллекциясының, құжаттық ескерткіштердін, ұлттық құндылықтар ретінде ганылған ерекше тарихи, ғылыми, саяси немесе мәдени мәні бар құжаттардың жиынтығы.
Жеке мұрағат - жинастыратын, сақтайтын және Ұлттық мұрағат қоры құжаттарын, сондай-ақ оның құрамына енбейтін құжаттарды пайдаланатын мекеме немесе мемлекеттік емес занды тұлғаның кұрылымдық бөлімі, не болмаса жеке тұлғаның қызметі кезінде қалыптаскан мұрағаты, жиналған (иелік еткен) құжаттары.
Мұрағат ісі - Ұлттық мұрағат қорын құрайтын мұрағат, мұрағат корлары мен коллекциясының қалыптасуын, оларды сақтау мен пайдалануды ұйымдастыратын жеке және заңды тұлғалардың қызмет аясы.
Мұрағат құжаты - сақталған немесе қоғам үшін маңызы болғандықтан сақталуы тиіс, сондай-ақ оның иегері үшін құнды болып табылатын құжат.
Мұрағат - мұрағаттық құжаттар жиынтығы, мұрағат мекемесі, сондай-ақ мұрағаттық құжаттарды қабылдап, оны пайдаланушылар мүддесі үшін сақтайтын мекеменің, бірлестік немесе кәсіпорынның құрылымдық бөлімі.
Мұрағат қорлары - қор жасаушы қызметі аясында қалыптасқан және бір немесе бірнеше белгілері бойынша топтастырылған құжаттар жиынтығы. Мұрағат коллекциясы - өзара тарихи және логикалық тұрғыдан байланыстағы құжаттар жиынтығы.
Ведомстволық мұрағат - мемлекеттік занды тұлғаның мекемесі немесе құрылымдық бөлімі, онда жинастыру, уақытша сақтау және Ұлттық мұрағат қорына кіретін, сонымен қатар оның құрамына кірмейтін құжаттарды пайдалану істерімен айналысады.
Мемлекеттік мұрағат - жинастыру (сатып алу, иелікке алу), тұрақты сақтау мен Ұлттық мұрағат қорындағы құжаттарды пайдалануды ұйымдастыру кұқығына ие мекеме.
Құжаттар көшірмесінің мемлекеттік сақтандыру қоры - мемлекет үшін аса маңызды және олар жоғалған кезде орны толмайтын Ұлттық мұрағат қорындағы құжаттар көшірмесінің сақтандыру жиынтығы.
Құжат - материалдарда реквизиті бар әрі оны идентификациялауға болатын ақпараттар.
Ұлттық мұрағат қоры - барлық мұрағаттардың, мұрағат қорлары мен коллекциясының, құжаттық ескерткіштердін, ұлттық құндылықтар ретінде ганылған ерекше тарихи, ғылыми, саяси немесе мәдени мәні бар құжаттардың жиынтығы.
Жеке мұрағат - жинастыратын, сақтайтын және Ұлттық мұрағат қоры құжаттарын, сондай-ақ оның құрамына енбейтін құжаттарды пайдаланатын мекеме немесе мемлекеттік емес занды тұлғаның кұрылымдық бөлімі, не болмаса жеке тұлғаның қызметі кезінде қалыптаскан мұрағаты, жиналған (иелік еткен) құжаттары.
1. Основные декреты и постановления Советского правительства по архивному делу. 1918-1919 гг.-М., 1985.
2. Валк С.Н. О тексте декретов Октябрьской социалистической революции и необходимости научного их издания//Архивное дело. - 1939- №3 (51).-С 1-22.
3 Пшеничный А.П. О подготовке декрета «О реорганизации и централизации архивного дела в РСФСР» // Советские архивы. - 1987. - № 6. - С. 16-17.
4. Максаков В.В. Архивное дело в первые годы Советской власти - М., 1959. -С.154.
5. Максаков В.В. История и организация архивного делав СССР (1917-1945 гг). - М., 1969,
6. Хасанаев М.Ж. Архивное строительство в Казахстане в первые годы установления советской государственности (1920-1922 гг.) // Материалы к курсу «Архивоведение». - Алматы, 2000.
7. Основные правила работы государственных архивов СССР. - М., 1984.
8. Теория и практика архивного дела в СССР. - М., 1980.
9. Архивное строительство в Казахстане (1918-1980 гг.) // Сборник законодательных и руководящих доқументов. - Алматы, 1980.
10. Балгазина Р.О. Архивное строительство в Казахстане (1917-1937 гг.) // Известия АН КазССР, - Алматы, - 1982. - № 6.
11. Крайская З.В. Архивоведение: Учебное пособие. - М., 1997.
12. Хасанаев М.Ж. Сохраняйте архивы // Вечерняя Алма-Ата. - 1985. - №37.
13. Балинов А.М. Комплектование и использование материалаов частных коллекций // Советские архивы. - 1974. - № 6. - С. 96-99.
14. Дмитриев С.С. Личные архивные фонды. Виды и значение их как исторических источников // Вопросы архивоведения. - 1979. - № 3. - С.45-48.
15 Колесник Т.Б. Критерии экспертизы ценности проектной доқументации (на примсре объектов магистралыюго транспортного строительства) // Советские архивы. -1990.-№3.-С. 71-75.
2. Валк С.Н. О тексте декретов Октябрьской социалистической революции и необходимости научного их издания//Архивное дело. - 1939- №3 (51).-С 1-22.
3 Пшеничный А.П. О подготовке декрета «О реорганизации и централизации архивного дела в РСФСР» // Советские архивы. - 1987. - № 6. - С. 16-17.
4. Максаков В.В. Архивное дело в первые годы Советской власти - М., 1959. -С.154.
5. Максаков В.В. История и организация архивного делав СССР (1917-1945 гг). - М., 1969,
6. Хасанаев М.Ж. Архивное строительство в Казахстане в первые годы установления советской государственности (1920-1922 гг.) // Материалы к курсу «Архивоведение». - Алматы, 2000.
7. Основные правила работы государственных архивов СССР. - М., 1984.
8. Теория и практика архивного дела в СССР. - М., 1980.
9. Архивное строительство в Казахстане (1918-1980 гг.) // Сборник законодательных и руководящих доқументов. - Алматы, 1980.
10. Балгазина Р.О. Архивное строительство в Казахстане (1917-1937 гг.) // Известия АН КазССР, - Алматы, - 1982. - № 6.
11. Крайская З.В. Архивоведение: Учебное пособие. - М., 1997.
12. Хасанаев М.Ж. Сохраняйте архивы // Вечерняя Алма-Ата. - 1985. - №37.
13. Балинов А.М. Комплектование и использование материалаов частных коллекций // Советские архивы. - 1974. - № 6. - С. 96-99.
14. Дмитриев С.С. Личные архивные фонды. Виды и значение их как исторических источников // Вопросы архивоведения. - 1979. - № 3. - С.45-48.
15 Колесник Т.Б. Критерии экспертизы ценности проектной доқументации (на примсре объектов магистралыюго транспортного строительства) // Советские архивы. -1990.-№3.-С. 71-75.
НЕГІЗГІ ТҮСІНКТЕМЕЛЕР
Мұрағаттану негіздері пәнін оқуды бастамас бұрын төмендегі кәсіби
терминдердің мән-мағынасымен танысып алған жөн, себебі олар негізгі
түсініктемелік аппаратты құрайды және мұрағат терминологиясына кіретін
кейбір мәселелерді нақтылай түседі.
Мұрағат ісі - Ұлттық мұрағат қорын құрайтын мұрағат, мұрағат корлары мен
коллекциясының қалыптасуын, оларды сақтау мен пайдалануды ұйымдастыратын
жеке және заңды тұлғалардың қызмет аясы.
Мұрағат құжаты - сақталған немесе қоғам үшін маңызы болғандықтан
сақталуы тиіс, сондай-ақ оның иегері үшін құнды болып табылатын құжат.
Мұрағат - мұрағаттық құжаттар жиынтығы, мұрағат мекемесі, сондай-ақ
мұрағаттық құжаттарды қабылдап, оны пайдаланушылар мүддесі үшін сақтайтын
мекеменің, бірлестік немесе кәсіпорынның құрылымдық бөлімі.
Мұрағат қорлары - қор жасаушы қызметі аясында қалыптасқан және бір немесе
бірнеше белгілері бойынша топтастырылған құжаттар жиынтығы. Мұрағат
коллекциясы - өзара тарихи және логикалық тұрғыдан байланыстағы құжаттар
жиынтығы.
Ведомстволық мұрағат - мемлекеттік занды тұлғаның мекемесі немесе
құрылымдық бөлімі, онда жинастыру, уақытша сақтау және Ұлттық мұрағат
қорына кіретін, сонымен қатар оның құрамына кірмейтін құжаттарды пайдалану
істерімен айналысады.
Мемлекеттік мұрағат - жинастыру (сатып алу, иелікке алу), тұрақты сақтау
мен Ұлттық мұрағат қорындағы құжаттарды пайдалануды ұйымдастыру кұқығына ие
мекеме.
Құжаттар көшірмесінің мемлекеттік сақтандыру қоры - мемлекет үшін аса
маңызды және олар жоғалған кезде орны толмайтын Ұлттық мұрағат қорындағы
құжаттар көшірмесінің сақтандыру жиынтығы.
Құжат - материалдарда реквизиті бар әрі оны идентификациялауға болатын
ақпараттар.
Ұлттық мұрағат қоры - барлық мұрағаттардың, мұрағат қорлары мен
коллекциясының, құжаттық ескерткіштердін, ұлттық құндылықтар ретінде
ганылған ерекше тарихи, ғылыми, саяси немесе мәдени мәні бар құжаттардың
жиынтығы.
Жеке мұрағат - жинастыратын, сақтайтын және Ұлттық мұрағат қоры
құжаттарын, сондай-ақ оның құрамына енбейтін құжаттарды пайдаланатын мекеме
немесе мемлекеттік емес занды тұлғаның кұрылымдық бөлімі, не болмаса жеке
тұлғаның қызметі кезінде қалыптаскан мұрағаты, жиналған (иелік еткен)
құжаттары.
Бақылау сұрақтары
Мұрағат ісі түсінігі нені білдіреді?
Мұрағат түсініп не магына береді?
Сіз мұрағаттанудың негізгі терминдерін қалай түсінесіз?
4. І-ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МҰРАҒАТ ІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ТАРИХЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ҚАЗІРП ЖАҒДАЙЫ
1.1 Мұрағат ісі саласындағы РСФСР ХКК декреттері және олардын Қазақстанда
мұрағат ісі саласын ұйымдастыру ісіне тигізген ықпалы
РСФСР құрамында жаңадан құрылған Қазақ кеңестік мемлекетінің алдында
тұрған негізгі шаралар қатарында республикада мұрағат ісін ұйымдастыру
мәселесі тұрды.
Автономиялы республикада мемлекеттік мұрағат қызметінің заңдық
алғышарттары 1918-1919 жж. мұрағат ісі саласында қабылданған ХХК РСФСР
декреттерінің негізінде қаланды.
1918 жылы 26 сәуірде В. И. Ленин терағалық еткен ХКК отырысында
Мұрағаттар мен кітапханалар Орталық басқармасын ұйымдастыру мәселелерін
қарастырылған баяндама тындалды. Аталмыш мәселені шешуге негізделген
декреттің жобасын жасау туралы шешім кабылданды. ХКК РКФСР мүшелеріне 1918
жылы 27-28 мамырда ұсынылған декрет жобасы революцияға дейін мұрағат ісі
саласында өздерінің реформаторлық ойларымен белгілі болған Н.В.Калачев және
Д.Я.Самоквасов идеяларына негізделе отырып дайындалды. Бұл мәселеге
байланысты талқылауды ұйымдастырушы белгілі тарихшы, Халыққа білім беру
комиссарының орынбасары Н.М.Покровский болған еді.
1918 жылы 1 маусымда В.И.Лениннің қол коюымен бекітілген О
реорганизации и централизации архивного дела в РСФСР декрет осы салада
жүргізілген ұлкен талқылаулар мен пікірталастардың заңды қорытындысынан
туындаған еді.
Кейбір ережелерінде азды-кемді кемшіліктер кездескенімен, бұл декрет
құжаттарды сақтауды ұйымдастыруға және мұрағат ісін орталыктандыруға
негізделген жаңа социалистік мемлекеттің ең алғашқы заңды актісі болды.
Онда барлық үкіметтік мекемелер, сонымен бірге ведомстволық мекемелер
мұрағатгары жойыльт, оларда сақталған істер мен құжаттар Біртұтас
Мемлекеттік Мұрағаттық Қор (БММҚ) құратындығы көрсетілді. БММҚ-ға 1917
жыддың 25-қазанына дейінгі кезеңде қызмет еткен мекемелер істері мен
жазбалары кірді. Мемлекеттік мұрағаттық қорды меңгеру міңдеті Мұрағат ісі
Бас Басқармасына (МІББ) (орысша - ГУАД) жүктелді. Бұл Бас басқарма Халыққа
білім беру комиссариаты құрамында ерекше бөлім ретіңде құрылды.
Осылайша, 1918 жылы 1-маусымда қабылданған декрет негізінде МІББ жоғарғы
билік органдарына бағынышты жеке-дара орталық мекеме ретінде қызмет ете
бастады.
Декрет бойынша мұрағат саласының негізі қызметі айқындалды. Олар:
құжаттардың сақталуын қамтамасыз ету, кұндылығын сұрыптау, құжаттарды
жеделдете табу және ғылыми мәнін аныктауды ұйымдастыру, ведомстволық
мекемелердің құжатпен жұмыс істейтін бөлімдеріне бақылау орнату.
Осының негізде МІББ (ГУАД) құрамына кіретін белгілі бір мақсатгарга
багытталған жаңа әлеуметтік институты бар мұрағаттық қызметтің мемлекеттік
жүйесі құрылады.
Мұрағат ісі саласындағы алғашқы декреттің ережелері ұлттық
республикаларда да мұрағат ісін ұйымдастырудың заңды негізіне айналды. Ол
Қазақстанға да қатысты еді.
1919 жылы РСФСР ХКК тағы да төрт акт қабылдады. Бұл актілер жергілікті
жерлерде мұрағат қызметін ұйымдастыруға әсерін тигізген заңцы негіздің
күшеюіне ықпал етті.
1919 жылы 2 наурызда Халық Комиссарлар Кеңесі Таратылған бұрынғы армия
істері мен мұрағаттары туралы декрет қабылдады. Ол 1914-1918 жылдардағы
империалистік соғыс кезіне қатысты құжаттарға қатысты еді және де оны
орындау жергілікті жерлердегі әскери комиссарлардың қол асты бақылауымен
іске асуы тиіс болды.
1919 жылы 31 наурызда қабылданған Губерниялық мұрағат қорлары туралы
Ереже губерниялық ортақ мұрағат қорларын құрудың занды негіздерін жасады.
Губерниялық атқару комитеттеріне мұрағаттық істер мен құжаттардың талапқа
сай сақталуын қамтамасыз етуді ұйымдастыру шараларын жүргізу және бақылауға
алу жүктелді. Олар құжаттардың губерния, уезд, болыс және губерниялык
қалаларда арнайы орындарда жинақталып сақталуын, мұрағаттарға
орналастырылуын қадағалау ісімен айналысуы тиіс болды. Губерниялық
мұрағаттық қордың меңгерушісін Мұрағат ісі Бас басқармасы тағайындады.
Ережеде мұрағат саласына байланысты жалпы сұрақтарды білікті турде
қарастыру мақсатында мұрағаттар жанынан Кеңестер құру мәселесі
қарастырылды. Бұл кеңестер құжаттарды сақтау және реттеу мәселесімен
айналысты, оның құрамына жергілікті жерлердегі белгілі ғалымдар және
педагогикалық қоғамдар өкілдері, кітапхана, мұражай қызметкерлері,
губерниялық халыққа білім беру бөлімінің депутаттары өз өкілеттілігін бір
жылдық мерзімге сақтай отырып сайланды.
Мұнымен қатар, жаңа кеңестік әкімшіліктің белсенді қызметінің
нәтижесінде құжаттардың ағымын реттеу және тек жаңа құжаттарды ғана емес,
бұрынғы құжаттардың да кұндылығын сұрыптауға деген сұранысты өсірді. 1919
жылы 31 наурызда РСФСР ХКК мұрағаттық істерді сақтау және жоюға байланысты
Қаулы қабылдады. Бұл құжаттың бірінші тармағында былай делінген: Все
оконченые дела советских учреждений, профессиональных и кооперативных
организаций сохраняются при них не более пяти лет, причем ни один доқумент
не должен быть изъят.
Тиісті уақытта мұрағат бөлімдеріне тарихи материал ретінде
қолданыстағы уақыты өткен тұрақты сақтауға қабылданған құжаттар
кабылданылады; оған тарихты зерттеулерге, дипломатиялық қатынастарға,
саяси, қоғамдық, экономикалық өмірдің сан алуан қырларына қатысты маңызды
құжаттар кіреді.
Осылайша, декрет негізінде Мемлекеттік мұрағатгық қорға қабылданатын
құжаттарды сұрыптаудың негізгі ғылыми принциптері айқындалды.
Қандай құжаттарды сақтау керек немесе қайсысын жою керектігін анықтау
үшін арнайы айқындаушы комиссиялары курілдцы. Комиссия құрамына мұрағат
басшылары, материалдарын сақтауын өткізіп отырған мекеме төрағасы кіруі
тиіс болды. Тарихи маңызы жоқ деп танылған құжаттарды айқындау белгіленген
төтенше катал нұсқауларға сәйкес тексерудің бірнеше сатысынан өтті де,
текссру комиссиясының қорытындысынан, Мұрағат ісінің Бас басқармасында
тиімнің бекітілуімен айқындадды, құжаттарды жою актісіне міндетті түрдс
МІББ-ның төрағасы қатысуы тиіс еді. Жойылған істердің тізімдемесі салаға
сяй мұрағаттарда тұрақты турде сақталды.
Кеңес үкіметі құрылған алғашқы қиын жылдарда, мұрағаттық істерді тұрақты
сақтауға алу және жою туралы декрет маңызды әрекет болғанды. Ол
мемлекеттік сақтауға құжаттарды қабылдауды ұйымдастырушы және осы саладағы
жұмыстарды бағыттаушы, негізгі принциптерді знықтаган құжат еді. МІББ-ның
Ережесі сол жылдың өзінде - ақ МІББ-ның нұсқауларында нақтыланып
көрсетілді. Бұл нұсқауларда мұрағаттарға іс жүргііу жұмыстарына бақылау
құқығы беріліп, мекемелер қызметі барысында құжаттарды сақтау және олармен
жұмысты ұйымдасгыру міндеті жүктелді. Енді мұрағаттардың кіріс және шығыс
құжаттары толығымси бакылауға алынып, құжаттардың мекеме мұрағаттарында
жылжу рсті инықтшіыіі, олардың мемлекеттік мұрағат қорына дейінгі барлық
жолы анықталды. Осындай жолмен іс жүргізуде және ведомстволык сақтауд
құжатгарды есепке алудың бастамасы жасалды.
Істерді сақтау және жоюға байланысты декрет мемлекетгік мұрағаттардың
өзге мемлекеттік мекемелермен Қырым Қатынасы ұйымдастырды және мүның
занды негізін қалады. Осылайша мемлекеттік мекемелердің жаңа жүйесінде
мұрағаттар іс жүргізу және баскару саласында бақылаушы және бағдарлаушы
мәртебесін иеленді.
1918-1919 жылдардағы РСФСР ХКК Декреттері жалпы алғанда мұрағат ісін
қалыптастырудың барлық маңызды салаларын қамтыды. Барлық саладағы маңызды
мұрағаттық құжаттардың сақталуына жағдай жасалды. 1918 жылдың 1-маусымында
қабылданған декрет негізінде бұрынғы үкіметтік мекемелердің мұрағаттары,
1917 жылдың 25 қазан айына дейін уақытша үкімет мекемелеріндегі іс-қағаздар
мен жазбалар, құжаттар тағдыры заңды турде рәсімделді.
Осы 1918-1919 жылғы мұрағат ісіне қатысты қабылданған РСФСР ХКК декреті,
жалпы алғанда мұрағат ісін құру саласындағы барлық мәселелерді қамтыды, осы
негізде атқаратын негізгі функциялар аныкталды. Олар мекемелерде іс жүргізу
жұмыстарынан басталып, құжзттардың есепке алынуы, мемлекеттік сақтауға
сұрыптап алу жұмыстары, құжатардың сақталуын қамтамасыз ету және олардың
жаңа құрылған мемлекеттің талаптарына жауап беретін ғылыми пайдалануды
ұймдастырумен аяқталды. Мұрағат ісі саласындағы декрет Қазақстанда мұрағат
ісін қалыптастыруда және ұйымдастыруда үлкен маңызға ие болды.
1.2 Қазақстанда алгашқы мұрағаттық мекемелер мен елкелік мұрағаттық
қорларды ұйымдастыру
Қазақстан аумағы революцияға дейінгі кезенде бұрынғы Ресей империясының
түрлі әкімшілік орталықтарында басқарылғандықтан, қазақ халқының тарихын
сипаттайтын отарлық мекемелеріндегі мұрағат құжаттарының басым бөлігі
сонда, яғни Орынбор, Омбы, Ташкент, Астрахань және т.б. қалаларда сақталды.
Алғашқы жылдардағы мұрағат ісінің ерекшелігі сол, ол азамат соғысы
жылдарындағы кезеңмен байланысты болды, оның үрдістері кезінде өткенге куэ
көптеген мұрағат көздері жойылып кетті.
Қазақстандағы алғашкы мұрағат мекемелерінде елкелік мұрағат корларын
кұруда Бас мұрағат басқармасының біріктірушілік қызметінің айрықша маңызы
бар.
1919 жылдың жазында РСФСР МІББ (ГУАД) Айрықша комиссиясының мэжілісінде
басқа кеңестік республикаларға өз екілдерін РСФСР Бас мұрағатымен байланыс
орнату үшін және олардың заңнамалық және де РСФСР-дағы мұрағат ісі бойынша
басқа да ұйымдастырушылық -әдістемелік материалдармен танысуға жіберу
туралы шешім қабылдады.
Алаш ұлттық үкіметін талқандағаннан кейін, 1917 жылдың карашасынан 1918
жылдың наурызына дейін болыневиктік ұйымдардың тікелей басқаруымен кеңестік
билік Қазақстанның ірі-ірі өңірлерінде түгелдей орнады. 1919 жылгы 10 шілде
де В.И.Ленин қол қойған РСФСР ХКК-нің Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару үшін
Революциялық комитет құру туралы белгілі декретінен соң, аталмыш комитет
Қазақ АССР-нің болашақ үкіметтік мекемелерінің түпкі жиынтығына айналды.
Ал, бұлар 1920 жылдың тамыз-қазан айларында занды турде қалыптасқан еді.
Қазіргі Қазақ Республикасының аумағында 1920 жылы алғашқы мұрағаттық
органдар құрылып, түрлі әкімшілік орталықтарда мұрағаттар қалыптасу үрдісі
жүріп жатты. Мұнда да бұрынғы отарлық жүйе әсері байқалып қалды. 1919
жылдың соңында Ташкентке келген РСФСР Бас мұрағатының екілі Орта Азияда
мұрағат мекемелері жоқ екендігін анықтап,
жылдың 22 желтоқсанында, Ташкентте жұмыс істеп тұрған Түркістан істері
бойынша БОАК (ВЦИК) Комиссиясына хабарлады. Бір ай өткен соң,
жылдың 21 қаңтарында Түркістан АССР-на арнап Орталық мұрағат ісі
басқармасын (Цурардел) құру туралы бұйрық жариаланды. Сол жылдың мамырында
Түркістан ОАК-нің тиісті декреті де жариаланды. Бұл декрет бойынша ОМІБ бас
басқарушысын РСФСР Бас мұрағатының келісімімен Түркістан ОАК (ЦИК)
тағайындады. Қазақстанның Жетісу және Сырдария облыстары ОМІБ (Цурардел)
қызметі қарамағына өтті. Ақмола мен Семей облыстарында 1920 жылы Омбыда
Сібір Революциялық комитеті құрған мұрағат басқармасы жұмыс істеді, ал
қалған Орал, Торғай, Закаспий, Астрахань, Орынбор, Алтай сынды Қазақ АССР
құрамындағы облыстар РСФСР облыстық және губерниялық мұрағат мекемелеріне
кірді. Алғашқы
уақыттарда Орынбор губерниясы мен Торғай облысы аумағында Орынбор Торғай
губерниялық мұрағаты құрылды да, РСФСР Бас мұрағатындағы Орынбор
өкілетгілігіне қарайды.
Кеңес үкіметінін алғашқы жылдарында Қазақстандағы мұрағат ісін
ұйымдастыруда РСФСР бас мұрағатының Орынбор өкілеттілігі маңызды рөл
атқарды, себебі Қазақ АССР-ның бірінші астанасы Орынборда жаңа социалистік
мемлекеттің үкіметтік мекемелері шоғырланған еді. Сонымен бірге, мұрағат
ісі бойынша Лениндік декреттер Кеңес үкіметінің басқа заңнамалық актілермен
бірге Қазақстанның басқа өңірлеріне карағаңда тезірек өмірге енгізілген
еді. Бұл Петроград пен Мэскеуге жақын болғандығымен де түсіндіріледі.
Мұрағат ісі бойынша декреттер В.И.Ленин қол қойганнан кейін-ақ бірден
Орынборға келіп түсіп отырды. 1919 жылы 31 наурызда РСФСР МІББ өкілеттілігі
арнайы нұсқау жасап шығарды.
Орынбор каласы бойынша МІББ өкілі А.Михайловтың қызметі 1919 жыны
қьіркүйекте ескі армия штабы мен басқармаларын қарап шыгудан, яғни мұрағат
үшін мәні бар деп табылатын заттарды мұрағатқа өткізуден басталған
болатын. А.Михайлов пен В.В.Иванов сынды алғашқы өкілдердің бастамашылық
жұмыстарының нәтижесінде тарих үшін Кеңес үкіметі органдарының алғашқы
құжатгары сақталып қалды. Олардың арасында алғашқы баспа басылымдары
(газеттер, үндеулер, хабарландыру және т.б.), әлеуметтік-құқықтық мәні бар
неке және нотариат құжаттары да бар еді.
Сонымен қатар, губерниялық әскери комиссариатқа 1919 жылғы 2
қыркүйектегі РСФСР МІББ өкілінің жазған хатында бұрынғы түрақты армияның
таратылған бөлімдері мен штабтарындағы мұрағат аса үлкен көлемде
киратылуда деп те айтылады.
Бұл мұрағаттарды сақтау олардың тарихи зерттеулерге қажеттілігінен ғана
емес, сондай-ақ жекелеген адамдардың түрлі анықтамалар мен құжаттарды талап
етуінен де туындады. Жергілікті басылымдарда қараусыз қалдырылған құжаттар
жайында мақалалар да жариаланды (Коммунар. -1919.-№212).
Орынбор - Торғай губерниялық мұрағатының жай-күйі ғимарат
жетіспеушілігімен сипатталынды, бірақ соған қарамастан 1919-1920 жылдары
онда мемлекеттік және қогамдық ұйымдардың 102 мұрағаты зерттеліп, оның 22-
сі сақтауға алынды. Мұрағатта бар болғаны төрт-ақ қызметкер жұмыс істеді.
Мұрағат ісін ұйымдастырудың қажеттілігі алғаш рет Қазақ елкелік әскери
комиссариатының 1920 жылдың 12 наурызында болган жиналысында көтерілді.
Онда бөлім төрағасының орынбасары А.П.Чулошников арнайы ғылыми мұрағат
комиссиясын қүру жайында баяндама жасады.
1920 жылғы 26 мамырда А.П.Чулошников төрағалық еткен Қазақ әскери
революциялық комитеті ғылыми бөлімінің жиналысында орталық мұрағат қорын
ұйымдастыру сауалдары көтерілді.
Кейінірек ғылыми бөлім, ғылыми сектор, кейіннен Республиканың Халық
ағарту комиссариатының Академиялық орталығы болып әлденеше рет
өзгерген бұл бөлім Қазақстан мемлекеттік мұрағат қызметін қүруға сентігін
тигізген бірқатар үкіметтік қаулылар мен өкімдер жобаларын дайындады.
1920 жылы 15 шілдеде Қазақ АССР Халық ағарту комиссариатындағы Ғылыми
комиссия мэжілісінде оған төрағалық еткен А.П.Чулошников мұрағат туралы
сауалды қайтадан кетерді. Онда орталық өлкелік мұрағат корын мемлекеттік
үлгіде құру жөнінде қаулы шығарып, оны мамандар Халық ағарту комиссариаты
коллегиясының қарауына өткізеді.
Орынборда өлкелік мұрағат қорын құру туралы ұсыныстың екінші жағы да
болды, өйткені автономиялық республиканы құру әлі заңды түрде рэсімделмеген
болатын, ал калада РСФСР Бас мұрағатына тікелей бағынатын губерниялық
мұрағат жұмыс істеді, Қалыптасқан жағдай туралы губерниялық мұрағат
меңгерушісі 1920 жылы 18 шілдеде Мэскеуге мәлімдеме жіберді. Сол жылы 12
тамызда РСФСР Бас мұрағаты мұрағат корын орталықтандыру мен басқару
әкімшілік бөлініске сай жүргізілуі керек деп түсініктеме жібереді. Сөйтіп,
Өлкелік Қырғыз (Қазақ) мұрағат қорын ұйымдастыру осы өлкені басқарудың
жалпы мәселелері шешілгенге дейін ешбір езгерістерге ұшырай қоймады.
1920 жылы 4-12 қазанда Орынборда өткен Қазақ АССР Кеңестерінің құрылтай
жиналысына Орынбор-Торғай, Акмола, Семей, Орал облыстарынан, бұрынғы Бөкей
хандығынан және баска да қазақ аудандарынан делегаттар қатысып, РСФСР
құрамында автономиялы республика кұрылғандығы туралы жариялады. Онда
мұрағат ісіне қатысты бірқатар мәселер де шешілген болатын.
1920 жылы 9 желтоқсанда Қазақ АССР Халық ағарту комиссариатының Ғылыми
бөлімі төрт бөлімнен тұратын сектор болып кұрылды. Тұңғыш рет бөлім
құкығында Бас мұрағат басқармасы автономиялы республика аумағында барлық
мұрағат кұрылысының мәселерімен айналысатын орган ретінде кұрылды.
1918 жылғы 1 маусымдағы РСФСР ХКК декреті бойынша Жергілікті жерлердегі
мұрағат құрылысын ұйымдастыруға жауапты мемлекеттік орган құрылған болатын.
Мұрағат ісін басқару жеке-дара мемлекеттік сала болмаса да, мемлекеттік
билік пен басқармалардың жоғарғы органдарына бағынды. Оның республиканың
Халық ағарту комиссариатына бағынуы кездейсоктық емес еді. РСФСР-дағы
мұрағат мекемелері де Халық ағарту комиссариаты жүйесіне бағынды, сонымен
қатар бұл уақытта халық ағарту комиссариатында ең білімді де білікті
мамандар жұмыс істеді. Мүнымен бірге Мұрағат ісі басқармасы қызметінің
шектеулігі мұрағат жұмыстарының тиісті дәрежеде кең қанат жаюына кедергі
келтірді. 1921 жылғы сәуірде Мұрағат ісі басқармасы баяндама дайындады.
Онда мұрағат ісін қайта ұйымдастыру қажет екендігі көрсетілді, республикада
бірнеше губерниялық корлар құру, кеңестік кезеңге дейінгі және революциялық
уақыттағы барлық құнды материалдар шоғырланатын Орынборда Орталық өлкелік
мұрағат ұйымдастыру секілді бірқатар ұсыныстар айтынды.
6 маусымда Мұрағат ісі басқармасы барлық кеңестік, мемлекеттік,
қоғамдық ұйымдарга және рссиуиліікіі азаматтарына құжаттарды жинап,
оларды орталықтандырып сііктііні.ік дсн үидсу тастады.
6
1920 жылы 21 қыркүйскте ХКК дскрсті бойынша Қазан революциясы мен
РКГТ(б) тарихының матсришіднрі.ш жинастыратын және зерттейтін Комиссия
құрылгандығын айтп кетксн жон. Ол (Испарт) партиялық мұрағаттардың
параллель жүйссіп жэнс дс мсйлінше мұрағаттарда бағалы материалдарды
жинастыру мен ұйммлаегырудың негізін қалады. Испарт оз мұрағаты мен
партиялық мүрагатгар торнбі.ш 1924 жылдан бастап 30-жылдарға дейін
жинастыра берді.
(1921 жылы Қазақ АССР Халық ағарту комиесариаты Орталық Өлкелік
мұрағатқа ғимарат бөлді. Сөйтіп, 1921 жылдың І-қыркүйегінен бастап тұңғыш
рет Қазақстан тарихында өлкелік мұрағат өз қызметін бастайды. Оның бірінші
меңгерушісі болып Арман Гра тағайындалды. Ол жергілікті басылымда өз
қызметіне кірісе салысымен~ақ Сохраняйте и берегите архивы атты мақала
жариялады. Алғашқыда мұрағат штаты 5 адамнан тұрды, олар: мұрағат
меңгерушісі, бірінші және екінші разрядты архивариустер, іс жүргізуші мен
карауыл. Соған қарамастан, 1921 жылдың соңына қарай 19 мекеменің мұрағаты
сақтауға келіп түсті, 2 мекеме мұрағаты есепке алынып, 11 мекеме мұрағаты
көшірілді. 1920 жылдың 20-желтоқсанында елкелік мұрағат штаты 7 адамға
дейін ұлғайды, есептеу қызметкері мен хатшы-машинист қызметтері
тағайындалды.
1922 жылы 24 қаңтарда Қазақ АССР-дағы Орталық өлкелік мұрағаты жайлы
алғашқы ресми ереже бекітілді. Оны Халық ағарту комиссариатындағы Бас
мұрағат төрағасы Михайлов тағайындаған еді. Мұрағат Қазақстан аумағындағы
барлық құнды да маңызды мұрағаттарды, яғни тарихи-ғылыми мәні бар
мемлекеттік мекемелердегі, қоғамдық бірлестіктер мен жеке тұлғалар
мұрағатын сақтайтын статус иеленді. РСФСР мұрағаттарындағы үлгі бойынша
өлкелік мұрағат аз кезегінде мұрағаттық материалдар сипаты бойынша бірнеше
секцияға бөлінді, олар: революция мұрағаты, революцияға дейінгі құжаттар
секциясы, ғылыми-анықтамалық кітапхана. Сонымен қатар Орталық өлкелік
мұрағат қорына құжаттардың келіп түсуі де баяу болса да жүріп жатқан еді.
Азамат соғысы жылдары Орынбор қадасы мен губерния мұрағаттары
Қазақстандағы барлық мұрағаттар секілді қатты бұлінген болатын. Әскери,
азаматтық және оқу мекемелерінің мұрағаттары Сібірге көшірілгенде жолда
жоғадды немесе жойыльт кетгі. Қазақ әскерлерінің, кадет корпусының, әйелдер
институтының, Ташкент темір жолының, әскери бөлімдердің мұрағаттары
осылайша жойылын кеткен болатын. Жергілікті жерлердегі мұрағаттық
мекемелердің мұрағатгары да қиратыдды. Кейбір қағаздар отын ретінде
пайдаланылып кетгі. Бұл революцияға дейінгі іс қағаздарының ешқандай маңызы
жоқ деген көзқарастан да туындаған еді. Қағаздың қат болуы мұрағаттың
бұлінуіне әсерін тигізген тағы бір фактор болды. Жаңа кеңестік мекемелер
кеңсесіне арнап іс қағаздары арасынан тазалау парақтар жұлынып алынды. Бұл
өз кезегінде көптеген кұнды да бағалы қорлардың араласып кетуіне алып
келді.
Қаражат жетіспеушілігі, 1921 жылы болған аштық және оның зардаптары
жергілікті жерлерде мұрағат ісін ұйымдастыруға кері әсерін тигізді. Мұрағат
құжаттары алып-сату затына айналды. Мысалы, 1918 жылы Алматыда ескі
мұрағаттар аукционда ашық сатылды. Айталық, Жетісу облыстық басқармасы
қорынан аукционда 114011 іс кағаздары мен 727 кітап сатылды. Отарлық
мекемелердің көпшілігінің мұрағаттары су тасқыны, өрт секілді зардаптарға
ұшырады. 1921 жылы Алматыда болған су тасқыны кезінде ұлттандырылган
банктер, кеші-қон басқармасы, т.б. мекемелердің мұрағаттары бұлінді.
Мұрағат ісін баскаратын орган ретінде Бас мұрағат 1921 жылы 5-сәуірде
А.П.Михайлов қызметіне тағайындалғаннан кейін қалыптаса бастады. Мұрағат
ісі Бас басқармасының штаты 8 қызметкерден тұрды, олар: меңгеруші,
инспектор, ғылыми қызметкер, бірінші разрядты архивариус, іс жүргізуші,
талқылаушы мен хат тасушы еді. Бас мұрағат қызметі Халық ағарту
комиссариатына бағынғандықтан, бұл мекеме үшін шаруашылык және қаржы
сауалдарын тікелей шешуді едәуір қиындатты.
Семей губерниялық мұрағаты Колчак үкіметін құлатқаннан кейін бес айдан
соң, ягни 1920 жылдың сәуірінде кұрылды. Құрамында жеті қызметкер болды.
1921 жылы оның штаты 5 адамға қысқарды. Ал, 1922 жылы мұнда жаңа қысқарту
болып, штатта тек меңгеруші, іс жүргізуші мен қарауыл (әрі хат тасушы) ғана
қалды. Қабылданған мұрағат жай-күйі Орынбор мұрағатына ұқсас еді, іс
қағаздары шашырап жатты, көптеген бағалы құжаттар Колчак шегініп кеткен
кезде қиратылды.
Азамат соғысы жағдайында және соғыстан кейінгі күйзелісте, 1921 жылғы
аштыкта мұрағаттар қоғамдық зілзалаларға ұшырады. Билікке келгендер
тарапынан керек емес деп танылған құжаттарға немкұрайдылықпен қарау орын
алды.
Қазақстанның тұңғыш астанасы қазақ-орыс қатынастары үшін маңызды болып
келген Орынбор Еуропа мен Азия шекарасындағы айрықша стратегиялық мәні бар
пункт болғандыктан, онда ертеден-ақ қазақ халқы тарихы үшін мазмұны кұнды
мұрағат құжаттары шоғырланды.
Мұрағат желісінің әлсіздігі (1921 жылы тек Орынбор және Семей
мұрағатгары ғана жұмыс істеді), кадрлардың аздығы, мұрағат ісінің қирай
бастауы Қазақ АССР үкіметін өлкедегі мұрағат ісі жағдайын қайта қарауына
мәжбүрледі. Республика Халық ағарту комиссариаты (ХАК) өзінің негізгі
проблемаларымен ғана айналысып, бұл жыддары мұрағат ісіне көп көңіл бөле
алмады. 1920-1921 жылдары ХАК коллегиясында Мұрағат ісі Бас басқармасы
бірқатар мәселелерді (жасақтау, толыктыру, сақтау, материалдық - техникалык
жабдықтау, т.б.) көтергенмен, олар ХАК тарапынан шешіле қойған жоқ.
Мұндай жайттардың одан ары белең алуына 1922 жылы 8-желтоқсанда Қазақ
АССР ХКК жіберген жедел хат аз да болса тоқтау салды. Хатқа Қазақ АССР ХКК
төрағасы Сәкен Сейфуллин қол қойды. Онда: Несмотря на неоднократные
запрещения продажи, порчи, уничтожения архивов и призывы хранить архивы как
чрезвычайно ценные хранилища материалов по
разнообразным вопросам исгории, психологии, понографии и другой науки края,
замечено, что до сст нрсмсни ирхипы не только не сохраняются достаточно
бережно, но и ниходятся іі услоинях. угрожающих сохранности и даже
распродаются без предварительного соглашения с Центральным архивом
Казахской АССР - ден жығылды.
ҚазАССР ХКК хатта 1018 жылғы 1-маусымда жариаланған декретті (барлық
мұрағаттар Орталық олкслік мурагцтқа (бұрынғы Бас мұрағат) өтуі туралы),
1919 жылы 26-маусымда республикадағы мұрағат ісін кұрту тәртібі жайындағы
декретті еске сала отырып, мұрағаттарды тек санау ғана емес, оны құртуға,
тіпті жекелеген іс қағаздарынан парақтарды Орталық өлкелік мұрағат
рұқсатынсыз қырқып алуға да тыйым салды. Сол күні Қазақ АССР ХКК төрағасы
С.Сейфуллин барлық кеңестік мекемелер мен кооперативтік ұйымдарды
мемлекеттік тіркеуге алу туралы айналыс хатқа да қол қойды.
Аталмыш шаралар өз нәтижесін көп күттірмей-ақ бере бастады. Халық ағарту
комиссариатының қызметі жандана түсті. 1923 жылдың 30-қаңтарында Қазақ АССР
Кіші Халық комиссарлар кеңесінің мәжілісінде кеңестік кооперативті
мекемелердің барлық мұрағаттық материалдарын Орталық мұрағат бөлімшелеріне
өткізудің нұсқаулық жобасы талқыланды. ХАК дайындаған бұл Нұсқаулық жоба
ішінара өзгерістер мен толықтырулардан соң қабылданды.
1923 жылы 6-ақпанда Қазақ АССР Еңбек және қорганыс кеңесіндегі
Жалпымемлекеттік жоспарлау комиссиясының Пленумы мэжілісінде Бөкей
губерниясындағы, Астрахань губерниялық мұрағатындағы мұрағат істерін көшіру
туралы қаулы қабылдады.
Қазақстанда мұрағат ісінің сауалдарын шешуде РСФСР жоғарғы партиялық
және мемлекеттік органдарының шаралары маңызды рөл атқарды. Бұрынғы
патшалық үкіметпен Уақытша үкіметтің халықаралық қатынастар туралы
мұрағаттарының маңызы арта түсті. Оларды пайдалану шетелдік мемлекеттермен
дипломатиялық қатынастар орнату, сондай-ақ өнеркәсіп, ауыл шаруашылық,
транспорт жұмыстарын қайта қалпына келтіру үшін де қажет болған еді.
Әсіресе жергілікті жерлерде кеңестік мемлекеттік аппараттарды ұйымдастыру,
әскери реформалар жүргізуде реформацияға дейінгі кезең мұрағатгарының
маңызы зор болатын.
Осы кездері мұрағаттарға түрлі мақсаттағы мемлекеттік басқару мен ғылыми-
тарихи зертгеулерге қызмет көрсету жүктелді.
Қазақстандағы мұрағат құрылысы РСФСР мұрағаттық мекемелерінің бақылауына
алынды. Олар мұрағат ісін ұйымдастыруда, жаңадан қалыптаса бастаған қиын
кезеңде көп жәрдемін тигізген де болатын. Ендігі уақытга одақтық және
автономиялық республикаларда ғылыми-ұйымдастыру желісін құру, революцияға
дейінгі мекемелер қорын есептеуді аяқтау мен жинақтау секілді мәселелер күн
тәртібінде тұрды. РСФСР-дағы, сондай-ақ Қазақ АССР-дағы мұрағат құрылысы
бойынша қордаланып қалған проблемаларды шешу үшін алғаш рет мұрағат
қызметкерлерінің Букілресейлік конференциясы шақырылды.
1.3 Мұрағат қызметкерлерінің Бірінші Бүкілресейлік
конференциясы мен оның Қазақстан мұрағат кұрылысындағы мәні
Конференция 1921 жылдың 29-кыркүйегінен 3-қазанына дейін өтті. Оған Бас
мұрағат, мэскеулік және петроградтық мұрағаттардың қызметкерлері,
губерниялық мұрағаттық мекемелер меңгерушілері, Орталық және жергілікті
Истпарт қызметкерлері, ведомстволық мұрағаттар ғылыми мекемелерінің, Мәскеу
университетінің өкілдері қатысты. Бағдарламада Мұрағат ісі Бас басқармасы
мен оның органдарының таяудағы міндеттерінің сауалдары тұрды. Жиында
мұрағат, кітапхана мен музей қызметтерін шектеу, мұрағат терминологиясы,
ғылыми тізімдеме, мұрағат көрмелері, мұрағат ісін насихаттау,
мұрағаттардағы музей, ғылыми-мұрағаттық экспедициялар, мұрағаттық-
археологиялык институттар құру жайында баяндамалар тындалды. Конференцияда
әсіресе жұмыс істеп жатқан мекемелердің мұрағаттарын ұйымдастыруға баса
назар аударылды.
Жергілікті жерлердегі мұрағат ісінің жай-күйі қанағаттанарлықсыз
екендігін айта келе конференцияға қатысушылар мұның негізгі себебі
жергілікті мемлекеттік аппараттардағы мұрағат органдарының жағдайы әлі де
нақты анықтала қоймағандығында екендігіне назар аударды. Кеңестік және
партиялық мекемелер арасындағы байланыстар әлі де әлсіз еді. Губерниялық
мұрағаттарда ағымдағы іс жүргізу нақты жолға қойылмады. Тәжірибелі
қызметкерлер, білікті мамандар жетіспеді. Конференцияға қатысушылар
губерниялык мұрағаттар үшін анығырак қызмет аясын көрсетуді қалыптастыруды
ұсынды. Өз қызметінде олар барлық кеңестік мекемелермен байланысты күшейтуі
керек болды. Сол себепті де олар кандай да болмасын губерниялық атқару
комитеттері құрамының бір бөлігі бола апмайтын еді.
Кейінгі мұрағат құрылысы үшін конференцияның шешімдері маңызды рел
атқарды. Онда жұмысты ұйымдастыру үшін РСФСР мемлекеттік аппараттағы
губерниялық мұрағат органдары мен Бас мұрағаттың орнын өзгерту қажет
екендігі айтылады. Үкіметтен Бас мұрағатты БОАК немесе ХКК секілді
мекемелер жүйесі кұрамына өткізуге ұсыныс жасалды.
Қызмет істеп тұрған мекемелер мұрағаттары туралы баяндама резолюциясында
РСФСР-ның барлық мекемелеріндегі мұрағаттар бөлігіндегі іс жүргізуді қайта
құру қажет екендігіне аса зор көңіл аударылды. Сонымен қатар мұрағат
органдарына өз ісіне өзі басшылық жасауды беру керек екендігі көрсетілді.
Онда пролетарлық революция мұрағатын сақтап қалу мәселесі тұрғандығы,
ағымдағы ісжүргізуді дұрыс ұйымдастыру тек практикалық тұрғыдан ғана емес,
тарихи жағынан да аса маңызды деп көрсетілді, себебі бұл жерде әңгіме
революция процесінде қалыптасқан мекемелер материалы туралы болып
отырғандығы толымды түрде жазылды. Резолюцияда оқу орындарында міндетті пэн
ретінде мұрағаттану курсын
енгізу қажет екендігі де айтылды. Бұл жерде іс жұргізу техникасы мен
мұрағат ісін ұйымдастыру принциптері курсы айтылған болатын.
Біртұтас Мемлекеттік Мұрағат қорының (БММҚ - ЕГАФ) секциялық кұрылымы
жайлы да сөз ербіді. Конфсрснцияға қатысушылар саяси секция мен РСФСР
Мемлекеттік Мұрағатының қызметі жайлы, тарихи-мәдени секция құру туралы
баяндамаларды да тыңдады. Партиялык құжаттарды алғашқыда сақтап қалған
мемлекеттік мұрағаттар болғандығын да айта кету керек. Алғашында Испарт
1918 жылы 1 маусымдағы декрет ережелеріне сай БММҚ секілді партиялық
мұрағат қорларының жай-күйімен келісіп отырған да болатын. Конференцияда
сез алған Испарттың терағасы С.Ольминский мұрағат мекемелерімен байланыстар
жайын сез ете келіп, орталықтағы және жергілікті жерлерде Испарт
мұрағаттарды ұйымдастыруды мақсат етіп қоймайтындығын айтып өтті. Ол: Мы
стремимся оказывать содействие и помощь архивным учреждениям, пытаемся
влиять на то, чтобы весь относящийся сюда материал (то есть доқументы,
относящиеся к истории партии и истории Октябрьской революции) поступил в
Историко-революционный архив или в другие архивные учреждения, где имеются
лица, привыкшие иметь дело с архивным материалом - деп айтты.
Яғни, Истпарт партиялық ұйымдар материалдарын өзінде сақтауға аса
мүдделі болмады. Ол тек күнделікті өмірге қажет мемуар, естелік, партиялық
жабық эдебиеттер мен құжаттардың жекелеген коллекциясы секілді дерек
көздерімен ғана шектелді. Кейінірек Біртұтас партия мұрағаты құрылғаннан
кейін ғана жағдай біршама өзгерді.
1.4 РСФСР және Қазақ АССР мұрағат оріандарынын ара-каі ынасынын
рәсімделуі
Ресей Федерациясында құрылған автономды республикалар мен облыстардың
мемлекеттік органдарының құрылуы мұрағат органдарының қызметіне қатысты
манызды міндеттердің біріне айналды.
Азамат соғысы жылдарында, яғни болашак автономды
республикалардың қатарында, соның ішінде Қазақстанда мұрағат ісімен
алғашында РСФСР бас мұрағаты өкілеттілігі, содан соң губерниялық мұрағат
басқармасы айналысты.
РСФСР құрамында автономды республикалардың жариялануы революцияға
дейінгі сақталған жергілікті мұрағаттарды қайта құруды қажет етті. Бұл
шаралардағы қиындық, автономды республикалардың және облыстардың өз
аумағындағы бұрынғы әкімшілік бөлініспен сәйкес келмегендігінен туындаған
болатын. Жеке автономды республикалар екі-үш губерния аумағына бөлшектеніп
кеткен еді. Тіпті кейде олар губернияның тек бір белігін гана алып жатты.
РСФСР кұрамында ұлттық автономияның құрылуы кезінде мұндай күрделі үрдіс
Қазақстанда да орын алған еді.
Қазақ хандығы жойылмай тұрып және Ресей құрамына қазақ ұлты
кірмей тұрған тұстағы қазақтың кең-байтақ территориясы ендігі жерде РСФСР
және Түркістан АССР-ның кұрамында енді.
Сондыктан да Ақмола, Семей облыстарында 1920 жылы кұрылған мұрағат
басқармалары жұмыс істеді.
Автономды республикаларда дұрыс жол көрсету үшін олардың шаруашылық
және мәдени дамуына құжаттык деректер керек болды. Бұл жағдай БОАК-ны (ВЦИК-
тың) (1920 жылғы 14 маусымдағы Автономды республикалардың мұрағат
мекемесі және мұрағат ісі бас басқармасының қорына қатынасы туралы
декретінен керініс тапты. Нәтижесінде мұрағат ісі женіндегі Орталык мұрағат
басқармасы кұрыла бастады^Ол мұрағат корлары, мекеме материалдарымен
қамтамасыз етілді. Бұл мекемелер негізінен басты назарын Ресей
Федерациясына аударды. Декрет бойынша автономды республикалардың құжаттары
басқармадан шалғай жерлерде орналасса, тіпті олардың кешірмесін алудың езі
қиынға соқты. Бұл жағдай Қазақстанға да әсер етті. (Автономды
республикалардың мұрағаттарында істейтін қызметкерлер мұрағат материалдарын
еркін пайдалана алды. Бұларда құжат декрет бойынша Ортақ федеративтік
және ортак ғылыми қатегорияларға және құндылыктарға бөлінді. Егер осындай
материал көп болып олардың кешірмесін жасау ыңғайсыз болса, Бас мұрағат
оларды есепке алды. Автономды республикалар мұрағаттарында олар ерекше
болімдер кұрды, олардың сақталуы да қамтамасыз етілді. Декрет бойынша
істерді орталык мұрағат басқармасына еткізіп отырды. Автономды
республикалардың құрамына губерниялардың тек белімі ғана кірсе, жергілікті
мұрағат мекемелеріне мындаган құжаттар өткізілді.
Автономды республикаларда мұрағат мекемелерінің жұмыс жасауының
алгашқы кезінен бастап барлық жұмыстарды РСФСР Бас мұрағатының Орталық
тексеру комиссиясына түсіп отырды. Кейіннен бұл
жұмыстар қиындық туғызды. Кейіннен үкімет автономды
республикалардың өздігінше жұмыс жасауларын ұйғарды.
Декретке сәйкес автономды республикалардың мұрағат мекемелерінің
әкімшілігі үкімет билігіне бағынды. Техникалык мұрағат басқармасындағы
мұрағат органдары РСФСР бас мұрағатының нұсқауы бойынша жүргізілді.
1921 жылғы декрет автономды республикалардағы мекемелердің жұмысын 1929
жылға дейін, яғни үкімет мұрағат басқармасы туралы қаулы қабылдағанға дейін
қарастырған болатын.
Бұл декрет автономиялық республикалар мен РСФСР-дың мұрағаттарының ара-
қатынасын, бағытын айқындап берген құжат болған еді.
1921 жылы бұл мұрағаттың негізінде орталык өлкелік мұрағат қүрылу керек
болды. 1921 жылы Семей губерниясының белімінің есеп беруі кезінде халық оқу-
ағарту ісіне де түсінік беріп кеткен. 1922 жылы 9-маусымда губернияның
атқарушы комитеті мен облыстық басқарушы комитеті циркуляр бағытта болды.
Мұрағаттық матерйалдарды жоюға қарсы күрес шаралары туралы атты 1922 жылы
2 Желтоқсанда 1 барлық халық
комиссарларына және өлкелік мекемелерге С.Сейфуллиннің қолы қойылған
айналыстағы (циркулярлы) хат жолданған болатын. Онда мұрағат қорларына
сараптама жасап, жойылуга жіберілетіндерін аныктап, Қаз АССР-ның Халық
ағарту комиссариаты (Наркомпросс) мұрағат басқармасын құру женінде
айтылады.
1922 жылы Орталық өлкелік мұрағатта тексерілген 69 мұрағат қоры бодды,
оларға есептік карточкалар жасалды. Мұрағатқа Қазақстан бойынша 18 салаға
қатысты қор келіп түсті. 1922 жылы мұрағаттардың жиырма үш мекемесі ретке
келтіріліп, басқа жерлерден 18 мұрағат көшірілді, бірқатар мекемелердегі
ведомстволық мұрағаттардың ұйымдастырылуы тексерілді.)
ҚазАССР-ның Орталық өлкелік мұрағаты Орынбор каласындағы бұрынғы
Консистория ғимаратында орналасты. Қыстың алғашқы айларында жылудың
болмауы, қызметкерлер санының аздығы мұрағат ісінің ұйымдастырылуына зор
нұқсан келтірді. Сонда да болса 1922 жылы мұрағат 800 анықтама берді.
Мұрағат қызметкерлеріне сол жылы мұрағат материалдарын тасымалдағаны және
ретке келтіргені үшін 52500 сом берілді. і 1922 жылы 29 желтоқсанда
Қазақстан Орталық өлкелік мұрағатының алгашқы жетекшісі Гра Арман Петрович
дүние садды.
Жоғарыда аталғандарды түйіндей келе, кеңес үкіметінің алгашқы жылдары
РСФСР үкіметі мен мұрағат органдарының қызметі Қазақстанда мемлекеттік
мұрағатгардың ғылыми-ұйымдастырушылық торабының қалыптасуына негіз қалады
деуге болады.
1918-1920 жж. РСФСР Бас мұрағатының жұмыс жасауы мұрағат ісін жойылудан
құтқарып қалды. Кейінірек Қазақстанда кеңес үкіметінің орнаған соң пайда
болган мұрағат ісі жөніндегі органдар, мұрағат қоймалары революцияга
дейінгі және одан кейінгі құжаттардың ара-жігін бөліп жинақтады.
Осылайша, 1918-1923 жж. Қазақстанда республикалық мемлекеттік мұрағаттық
қызмет саласы қалыптасты. Қазақ кеңестік мемлекеті құрылғаннан кейін
біртіндеп Кеңес халық комиссариатының 1918-1919 жж. жарияланған декреттері
Қазақстандағы мұрағаттардың қылыптасуына түрткі болып, оның заңнамалық
негізін қалыптастырды.
Декрет мәтіндеріндегі жекелеген кемшіліктер, мәтінді дүрыс түсінбеу,
тіпті түпнүсқаның онымен сай келмеуі мұрағат ісін ұйымдастырудың негізгі
принциптерін айқындап берген болатын. Мұрағаттардың күн тәртібінде
құжаттарды қалай есепке алу, ғылыми-техникалық жұмысты қалайша ұйымдастыру,
материалдарды ғылыми-техникалық тұрғыдан өңдеу мен мемлекеттік сақтауға
таңдап алу, мекемелер мен ведомстволық мұрағаттардағы іс жүргізуді бақылау,
мұрағат құжаттарының сақталуын қамтамасыз ету, құжаттарды ғылымда,
саясатта, әлеуметтік-құқықтық максаттарда пайдалану мәселелерін шешу тұрды.
Осыларың негізгісі 1918 жылы 1-маусымдағы О реорганизации и
централизации архивного дела в РСФСР декреті болды. Бұл құжат негізінде
Біртұтас мемлекеттік мұрағат қоры (ЕГАФ) құрылды.
Осы декреттің дамуы барысында үкімет тағы да терт декрет қабылдады. Олар
1919 жылы наурызда қабылданған Халық кеңесі комиссариатының Об архивах и
делах расформированной прежней армии, О губернских архивных фондах
(Положение), О хранении и уничтожении архивных дел декреттері, шілде
айындағы Об отмене права частной собственности на архивы умерших русских
писателей, композиторов, художников и ученых, хранящихся в музеях и
библиотеках декреті еді.
Бұл декреттер ел ішінде, соның ішінде Қазақстан бойынша мұрағат ісін
қайта ұйымдастырудың құқықтық негіздерін қалады.
РСФСР Бас мұрағатының өкілдіктерінің басты қызметі мұрағаттарды сақтау,
құжаттық коллекцияларды қорғау, құжаттарды шашыратпау болған еді. Бұл
уақытта Қазақстан мұрағат ісін ұйымдастырудың қиын кезеңдерін басынан
кешіріп жатты. Аумақ ауқымының үлкендігі, өзіндік әкімшілік бөлініс, әскери
мекемелердің қоғамда маңызды рөл атқаруы, отарлық типтегі мекемелердің
болуы, азамат соғысы кезінде жайттар мұрағаттар ісін сақтауды,
ұйымдастыруды қиындатып жіберген болатын.
Әскери мекемелердің жетекші рөлі 1920 жылы Қазақ өлкелік әскери
комиссариатының тарихи-статистика бөлімінің негізінде ерекше Ғылыми мұрағат
комиссиясын ұйымдастырумен де сипатталынады. Негізінен алғанда бұл іс-шара
Қазақстанда мұрағаттардың құрылуының бастамасы болған еді.
1921 жылы Қазақ АССР Халық ағарту комиссариаты жанынан Орталық өлкелік
мұрағат басқармасы Орынбор-Торгай губерниялық мұрағатының негізінде Мұрағат
басқармасын құрады. Республикадағы мұрағат мекемелерінің алғашқы негізгі
міндетіне-революцияға дейінгі, сондай-ақ Ақпан және Қазан революциялары
кезеңдерін қамти отырып кеңестік дэуірдегі жаңа істер мен құжаттарды табу
кірді.
Революцияға дейінгі құжаттармен жұмыс негізінен 1917 жылға дейінгі
тәртіптер мен нұсқаулармен жүргізіліп отырдьц Бұл байырғы мұрағаттанушы
кадрлардың жаңа заманда мұрағатпен жұмыс істеудің жоспары мен әдістерін
үздіксіз жалғастыруынан туындаған еді.
БММҚ-да (ЕГАФ) секциялық сақтауды ұйымдастыру әр түрлі ғылыми,
әдістемелік, техникалық, шаруашылық сипаттағы мәселелерді шешуді қажет
етті. Секция бөлімдеріне тарқатылған ведомстволық мұрағаттардың қағаздары
келіп түсіп отырды, олар көбіне ретсіз, толыққанды жазылмаған материалдар
болғандықтан, жұмысты қиындата әрі ауырлата түсті. Бұл шараларды қалпына
әрі осы саладағы жұмыстарды бір ретке келтіру үшін жаңаша нұсқаулар мен
тәртіптер керек еді.
Мұндай мәселелерді шешуде негізгі қызмет Бас мұрағат басқармасына
жүктелді. Мұрағат қорларын қүтқарып қалу мен сақтауда РСФСР Бас мұрағаты,
ҚазАССР Бас мұрағаты және ҚазАССР ХКК-нын ғылыми, қоғамдық, мемлекеттік
ұйымдарға арнап айтқан үндеуі маңызды рөл атқарды. Мұрағат ісінің жағдайын
талдауға байланысты сұрақтар мұрағат
қызметкерлерінің Бірінші Бүкілресейлік конференциясында көтерілген болатын.
Ол 1921 жылы қыркүйек-қазан айларында өткен еді.
Конференцияға қатысушылар пікірінше, мұрағат ісінің жұмысын ұйымдастырудың
қанағаттанарлыксыз болуы, жергілікті мемлекет аппараттарындағы
мұрағат оріандарынын жағдайы нақты
анықталмағандығынан болып отыр деген байлам жасады.
Бұл жағдай әсіресе Қазақстан аумагынан да көрініс тапты, бұған әлі де
болса әкімшілік-территориялардың бөлінуі толығымен бітпегендігі де себепкер
болған еді. Республикада ҚазЛССР Бас мұрағатымен қатар Түркістан АССР
Цурарделі, Сібір ревкомының Мұрағат басқармалары да қатар жұмыс істеп
жатқан еді. Мұның өзі мұрағат мекемелері арасындағы қактығыстарға алып
келді.
1920-23 жылдары Қазақстанда орталықтанған мұрағат ісін құру мүмкін
болмады. Себебі Халық ағарту комиссариаты құрамында болған мұрағат
мекемелері әлі де дербес басқарылмаған еді.
Күн тәртібінде ғылыми тұрғыдан ұйымдастырылған мемлекеттік мұрағаттар
кұру, революцияға дейінгі кезеңге жататын құжаттарды есепке алуды аяқтау
мен шоғырландыру мәселесі тұрды. Бірақ хаостық жағдайда материаддарды табу
қиынға соқты. Олар жүйеленбей, тізімі айқындалмай, жаңа тізбесі жасалмай
жатты.
1921 жылы 14 шілдедегі БОАК-ң О взаимоотношениях между Главным
управлением архивным делом и архивными учреждениями автономных республика
декреті ортақ федеративтік және ортақ ғылыми құжат материалдарының
құндылығы жайлы приоритетті заңнамалық тұрғыдан бекітті. Нәтижесінде
автономиялық республикалар (Қазақ, Татар, Башқорт, Бурят, Якут, т.б.)
мұрағаттарында сақталған мұрағат қорлары мен жеке істер тарихи қалыптасқан
кешендерден алынып, РСФСР орталық мұрағатына жөнелтілуі тиіс еді. Іс
жүзінде бұл декрет талабын орындау қорлардың бөлшектенуіне, құнсыздануына
алып келді.
Қазақстан автономиялық республика жағдайында болғанымен, мұрағат
қүрылымы женінен толығымен РСФСР-на бағынды. Халық ағарту
қомиссариатына бағынған РСФСР-ндағы, Қазақ АССР-ндағы мұрағат ісін
басқару органдарының өзара ұқсас еді. Республикалық Халық ағарту
комиссариаты құрамында болу 1920-22 жылдары мұрағат ісін
орталықтандыруға мүмкіндік бермеді.
Бақылау сұрақтары
Республикада мұрағат кұрылуының алгашқы жылдары қандай заң акгілері
кабылданды?
Кеңес кезенінде мұрағатгардын кұрылуында 01.06.1918 жылғы декретгің
каншалықты маңызы болды?
Мұрағаттарды мемлекеттендіру ұгымын қалай түсінесіз және мұрағат
кұрамында оның әсері кандай?
ҚазАССР-ң алғашкы жылдарында мұрағат базасының занын кандай
кенестік зандык актілер қамтамасыз етті?
Қазақстанда мұрағатгарды орталыктандыру қалай жүргізілді?
РСФСР Мұрағат басқармасы мен республика
мемлекеттік мұрағатгарынын ара-қатынасы қандай?
Алғашкы мұрағат органы қандай мәселелерді шешті?
Қаз АССР-да мұрағат мекемелерін ұйымдастыруда С.Сейфуллиннің рөлі қандай?
Мұрағат қызметкерлерінің алғашқы бұкілресейлік конференциясының
негізгі көтерген мәселесі қандай мағынада болды?
1.5 1918-20 жж. қабылданған нормативтік құжаттар мен заң
актілері
1918 жылы 1-маусымда В.И.Ленин қол қойған РСФСР ХКК-ң
Ореорганизации и централизации архивного дела декреті мұрағат ісінің
қалыптаса түсуіне шын мәнінде зор септігін тигізгенді.
Қабылданған декрет бойынша революцияға дейінгі мұрағат мекемелері
патшалық кездегі мекемелер ретінде жойылуы тиіс еді. Сонымен қатар, ондағы
құжат материалдарын сақтап қалу да қажет болды. Бұл сияқты маңызды істер
республикадағы кеңестік мұрағат органдарының кұрылғанынан кейін ғана
шешілді.
Мұрағат ісіндегі негізгі атқарылатын шаралар мемлекет тарапынан
жүргізілді. Үкімет мекемелерінің құжаттары Біртүтас мұрағат қорын кұрады,
оған кеңес дәуіріне дейінгі мемлекеттік билік органдарының құжаттары да
келіп түседі, сонымен қатар бұған 1917 жылы 25 қазанға шейін атқарылған
істердің қағаздары, кеңестік үкіметтік мекемелердің материалдары да түсіп
отырды.
Екіншіден, барлық мұрағат мекемелерін орталықтандыру мәселесі де
көтерілді. Аталмыш шара төмеңдегідей мәселелердің бүге-шігесін шешетін еді:
біртұтас мұрағат саясатын жүргізу, мұрағатты мұрағат басқармасының орталық
органына өткізу. Осындай жұмыстарды атқару арқылы мұрағаттың сақталуын
қамтамасыз етуге болатын еді, яғни жоғалудан сақтау, есеп жүргізу, реттеу,
сонымен қатар мұрағат құжаттарын іс жүзінде пайдалану істері шешілер еді.
1919 жылы 31 наурызда РСФСР ХКК басшылығымен Губерниялық
мұрағат қорлары туралы атты Ереженің бекітілуі, 1923-25 жж. мұрағаттарды
жүйелендірудегі маңызды орын алған іс болды.
Губерниялық калалар және уездердегі барлық мұрағаттар мен іс жүргізу.
1918 жылы қабылданған декрет бойынша жүргізіліп келді де, республикадағы
біртұтас мұрағат қорын құрады.
1920 жылдың ортасында мұрағаттарды үлттандыру кезінде өткен
ғасырдағы, яғни XIX ғасырдағы көрнекті жазушы, суретші, композиторлардың
мұрағатына деген жеке меншіктерді жойған акт маңызды
рөл атқарды, онда кітапханаларға, музей мұрағаттарына өткізген жария
құжаттарға (қайтыс болып кеткен жазушылардың бір-біріне жазған хаттары,
қолжазбалар) мемлекет үшін ешқандай шектеушілік қойылмайтындығы, оларды
қайта басу құқығы мемлекетке жүктелетіндігі анық көрсетілді. Қазақстан да
РСФСР-ң құрамындагы автономиялы республика болғандықтан сол қабылдаған
декреттерге бағынды да, осы заңнамалық құжаттар негізінде ез мұрағат
мекемелерін құрды. Мұрағаттар қажетіне азды-кемді қаражаттар да бөлінді.
Бас мұрағат басқарушының жұмыстары кейіннен Халық ағарту комиссариатына
өткізілген еді. Бұған байланысты алғашқы қадамдардың бірі Орталық өлкелік
мұрағаттағы Орынбор - Торғай мұрағатын қайта құру болды.
РСФСР-дағы орталық мұрағат мекемелерінің үлгісі бойынша секциялар
ұйымдастырылды. Халық агарту комиссариаты Ғылыми кеңесінің отырысында
ғылыми бөлімді қайта ұйымдастыру мәселесі қаралады. Ғылыми белімді қайта
кұру негізінде мұрағатты әлеуметтік қамсыздандыру бөлімі, бас мұрағат
басқармасы, музей басқармасы және мұрағат жұмысына жетекшілік жасайтын
ғылыми бөлім құрылады. Мұрағат деректерінің негізінде Қазақстан тарихы
бойынша материалдар жинастырылуы, өңделуі керек болды. Сонымен қатар
Орынбор қаласында өлкелік мұрағат кұру жөнінде жұмыс жүргізілдц Оган
ғимарат табу өте қиын болды. Барлық уездерге, губерниялық мекемелерге
құжаттарды жинақтау үндеуі жеткізіліп, тиісті тапсырма берідді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мұрағаттану негіздері пәнін оқуды бастамас бұрын төмендегі кәсіби
терминдердің мән-мағынасымен танысып алған жөн, себебі олар негізгі
түсініктемелік аппаратты құрайды және мұрағат терминологиясына кіретін
кейбір мәселелерді нақтылай түседі.
Мұрағат ісі - Ұлттық мұрағат қорын құрайтын мұрағат, мұрағат корлары мен
коллекциясының қалыптасуын, оларды сақтау мен пайдалануды ұйымдастыратын
жеке және заңды тұлғалардың қызмет аясы.
Мұрағат құжаты - сақталған немесе қоғам үшін маңызы болғандықтан
сақталуы тиіс, сондай-ақ оның иегері үшін құнды болып табылатын құжат.
Мұрағат - мұрағаттық құжаттар жиынтығы, мұрағат мекемесі, сондай-ақ
мұрағаттық құжаттарды қабылдап, оны пайдаланушылар мүддесі үшін сақтайтын
мекеменің, бірлестік немесе кәсіпорынның құрылымдық бөлімі.
Мұрағат қорлары - қор жасаушы қызметі аясында қалыптасқан және бір немесе
бірнеше белгілері бойынша топтастырылған құжаттар жиынтығы. Мұрағат
коллекциясы - өзара тарихи және логикалық тұрғыдан байланыстағы құжаттар
жиынтығы.
Ведомстволық мұрағат - мемлекеттік занды тұлғаның мекемесі немесе
құрылымдық бөлімі, онда жинастыру, уақытша сақтау және Ұлттық мұрағат
қорына кіретін, сонымен қатар оның құрамына кірмейтін құжаттарды пайдалану
істерімен айналысады.
Мемлекеттік мұрағат - жинастыру (сатып алу, иелікке алу), тұрақты сақтау
мен Ұлттық мұрағат қорындағы құжаттарды пайдалануды ұйымдастыру кұқығына ие
мекеме.
Құжаттар көшірмесінің мемлекеттік сақтандыру қоры - мемлекет үшін аса
маңызды және олар жоғалған кезде орны толмайтын Ұлттық мұрағат қорындағы
құжаттар көшірмесінің сақтандыру жиынтығы.
Құжат - материалдарда реквизиті бар әрі оны идентификациялауға болатын
ақпараттар.
Ұлттық мұрағат қоры - барлық мұрағаттардың, мұрағат қорлары мен
коллекциясының, құжаттық ескерткіштердін, ұлттық құндылықтар ретінде
ганылған ерекше тарихи, ғылыми, саяси немесе мәдени мәні бар құжаттардың
жиынтығы.
Жеке мұрағат - жинастыратын, сақтайтын және Ұлттық мұрағат қоры
құжаттарын, сондай-ақ оның құрамына енбейтін құжаттарды пайдаланатын мекеме
немесе мемлекеттік емес занды тұлғаның кұрылымдық бөлімі, не болмаса жеке
тұлғаның қызметі кезінде қалыптаскан мұрағаты, жиналған (иелік еткен)
құжаттары.
Бақылау сұрақтары
Мұрағат ісі түсінігі нені білдіреді?
Мұрағат түсініп не магына береді?
Сіз мұрағаттанудың негізгі терминдерін қалай түсінесіз?
4. І-ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МҰРАҒАТ ІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ТАРИХЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ҚАЗІРП ЖАҒДАЙЫ
1.1 Мұрағат ісі саласындағы РСФСР ХКК декреттері және олардын Қазақстанда
мұрағат ісі саласын ұйымдастыру ісіне тигізген ықпалы
РСФСР құрамында жаңадан құрылған Қазақ кеңестік мемлекетінің алдында
тұрған негізгі шаралар қатарында республикада мұрағат ісін ұйымдастыру
мәселесі тұрды.
Автономиялы республикада мемлекеттік мұрағат қызметінің заңдық
алғышарттары 1918-1919 жж. мұрағат ісі саласында қабылданған ХХК РСФСР
декреттерінің негізінде қаланды.
1918 жылы 26 сәуірде В. И. Ленин терағалық еткен ХКК отырысында
Мұрағаттар мен кітапханалар Орталық басқармасын ұйымдастыру мәселелерін
қарастырылған баяндама тындалды. Аталмыш мәселені шешуге негізделген
декреттің жобасын жасау туралы шешім кабылданды. ХКК РКФСР мүшелеріне 1918
жылы 27-28 мамырда ұсынылған декрет жобасы революцияға дейін мұрағат ісі
саласында өздерінің реформаторлық ойларымен белгілі болған Н.В.Калачев және
Д.Я.Самоквасов идеяларына негізделе отырып дайындалды. Бұл мәселеге
байланысты талқылауды ұйымдастырушы белгілі тарихшы, Халыққа білім беру
комиссарының орынбасары Н.М.Покровский болған еді.
1918 жылы 1 маусымда В.И.Лениннің қол коюымен бекітілген О
реорганизации и централизации архивного дела в РСФСР декрет осы салада
жүргізілген ұлкен талқылаулар мен пікірталастардың заңды қорытындысынан
туындаған еді.
Кейбір ережелерінде азды-кемді кемшіліктер кездескенімен, бұл декрет
құжаттарды сақтауды ұйымдастыруға және мұрағат ісін орталыктандыруға
негізделген жаңа социалистік мемлекеттің ең алғашқы заңды актісі болды.
Онда барлық үкіметтік мекемелер, сонымен бірге ведомстволық мекемелер
мұрағатгары жойыльт, оларда сақталған істер мен құжаттар Біртұтас
Мемлекеттік Мұрағаттық Қор (БММҚ) құратындығы көрсетілді. БММҚ-ға 1917
жыддың 25-қазанына дейінгі кезеңде қызмет еткен мекемелер істері мен
жазбалары кірді. Мемлекеттік мұрағаттық қорды меңгеру міңдеті Мұрағат ісі
Бас Басқармасына (МІББ) (орысша - ГУАД) жүктелді. Бұл Бас басқарма Халыққа
білім беру комиссариаты құрамында ерекше бөлім ретіңде құрылды.
Осылайша, 1918 жылы 1-маусымда қабылданған декрет негізінде МІББ жоғарғы
билік органдарына бағынышты жеке-дара орталық мекеме ретінде қызмет ете
бастады.
Декрет бойынша мұрағат саласының негізі қызметі айқындалды. Олар:
құжаттардың сақталуын қамтамасыз ету, кұндылығын сұрыптау, құжаттарды
жеделдете табу және ғылыми мәнін аныктауды ұйымдастыру, ведомстволық
мекемелердің құжатпен жұмыс істейтін бөлімдеріне бақылау орнату.
Осының негізде МІББ (ГУАД) құрамына кіретін белгілі бір мақсатгарга
багытталған жаңа әлеуметтік институты бар мұрағаттық қызметтің мемлекеттік
жүйесі құрылады.
Мұрағат ісі саласындағы алғашқы декреттің ережелері ұлттық
республикаларда да мұрағат ісін ұйымдастырудың заңды негізіне айналды. Ол
Қазақстанға да қатысты еді.
1919 жылы РСФСР ХКК тағы да төрт акт қабылдады. Бұл актілер жергілікті
жерлерде мұрағат қызметін ұйымдастыруға әсерін тигізген заңцы негіздің
күшеюіне ықпал етті.
1919 жылы 2 наурызда Халық Комиссарлар Кеңесі Таратылған бұрынғы армия
істері мен мұрағаттары туралы декрет қабылдады. Ол 1914-1918 жылдардағы
империалистік соғыс кезіне қатысты құжаттарға қатысты еді және де оны
орындау жергілікті жерлердегі әскери комиссарлардың қол асты бақылауымен
іске асуы тиіс болды.
1919 жылы 31 наурызда қабылданған Губерниялық мұрағат қорлары туралы
Ереже губерниялық ортақ мұрағат қорларын құрудың занды негіздерін жасады.
Губерниялық атқару комитеттеріне мұрағаттық істер мен құжаттардың талапқа
сай сақталуын қамтамасыз етуді ұйымдастыру шараларын жүргізу және бақылауға
алу жүктелді. Олар құжаттардың губерния, уезд, болыс және губерниялык
қалаларда арнайы орындарда жинақталып сақталуын, мұрағаттарға
орналастырылуын қадағалау ісімен айналысуы тиіс болды. Губерниялық
мұрағаттық қордың меңгерушісін Мұрағат ісі Бас басқармасы тағайындады.
Ережеде мұрағат саласына байланысты жалпы сұрақтарды білікті турде
қарастыру мақсатында мұрағаттар жанынан Кеңестер құру мәселесі
қарастырылды. Бұл кеңестер құжаттарды сақтау және реттеу мәселесімен
айналысты, оның құрамына жергілікті жерлердегі белгілі ғалымдар және
педагогикалық қоғамдар өкілдері, кітапхана, мұражай қызметкерлері,
губерниялық халыққа білім беру бөлімінің депутаттары өз өкілеттілігін бір
жылдық мерзімге сақтай отырып сайланды.
Мұнымен қатар, жаңа кеңестік әкімшіліктің белсенді қызметінің
нәтижесінде құжаттардың ағымын реттеу және тек жаңа құжаттарды ғана емес,
бұрынғы құжаттардың да кұндылығын сұрыптауға деген сұранысты өсірді. 1919
жылы 31 наурызда РСФСР ХКК мұрағаттық істерді сақтау және жоюға байланысты
Қаулы қабылдады. Бұл құжаттың бірінші тармағында былай делінген: Все
оконченые дела советских учреждений, профессиональных и кооперативных
организаций сохраняются при них не более пяти лет, причем ни один доқумент
не должен быть изъят.
Тиісті уақытта мұрағат бөлімдеріне тарихи материал ретінде
қолданыстағы уақыты өткен тұрақты сақтауға қабылданған құжаттар
кабылданылады; оған тарихты зерттеулерге, дипломатиялық қатынастарға,
саяси, қоғамдық, экономикалық өмірдің сан алуан қырларына қатысты маңызды
құжаттар кіреді.
Осылайша, декрет негізінде Мемлекеттік мұрағатгық қорға қабылданатын
құжаттарды сұрыптаудың негізгі ғылыми принциптері айқындалды.
Қандай құжаттарды сақтау керек немесе қайсысын жою керектігін анықтау
үшін арнайы айқындаушы комиссиялары курілдцы. Комиссия құрамына мұрағат
басшылары, материалдарын сақтауын өткізіп отырған мекеме төрағасы кіруі
тиіс болды. Тарихи маңызы жоқ деп танылған құжаттарды айқындау белгіленген
төтенше катал нұсқауларға сәйкес тексерудің бірнеше сатысынан өтті де,
текссру комиссиясының қорытындысынан, Мұрағат ісінің Бас басқармасында
тиімнің бекітілуімен айқындадды, құжаттарды жою актісіне міндетті түрдс
МІББ-ның төрағасы қатысуы тиіс еді. Жойылған істердің тізімдемесі салаға
сяй мұрағаттарда тұрақты турде сақталды.
Кеңес үкіметі құрылған алғашқы қиын жылдарда, мұрағаттық істерді тұрақты
сақтауға алу және жою туралы декрет маңызды әрекет болғанды. Ол
мемлекеттік сақтауға құжаттарды қабылдауды ұйымдастырушы және осы саладағы
жұмыстарды бағыттаушы, негізгі принциптерді знықтаган құжат еді. МІББ-ның
Ережесі сол жылдың өзінде - ақ МІББ-ның нұсқауларында нақтыланып
көрсетілді. Бұл нұсқауларда мұрағаттарға іс жүргііу жұмыстарына бақылау
құқығы беріліп, мекемелер қызметі барысында құжаттарды сақтау және олармен
жұмысты ұйымдасгыру міндеті жүктелді. Енді мұрағаттардың кіріс және шығыс
құжаттары толығымси бакылауға алынып, құжаттардың мекеме мұрағаттарында
жылжу рсті инықтшіыіі, олардың мемлекеттік мұрағат қорына дейінгі барлық
жолы анықталды. Осындай жолмен іс жүргізуде және ведомстволык сақтауд
құжатгарды есепке алудың бастамасы жасалды.
Істерді сақтау және жоюға байланысты декрет мемлекетгік мұрағаттардың
өзге мемлекеттік мекемелермен Қырым Қатынасы ұйымдастырды және мүның
занды негізін қалады. Осылайша мемлекеттік мекемелердің жаңа жүйесінде
мұрағаттар іс жүргізу және баскару саласында бақылаушы және бағдарлаушы
мәртебесін иеленді.
1918-1919 жылдардағы РСФСР ХКК Декреттері жалпы алғанда мұрағат ісін
қалыптастырудың барлық маңызды салаларын қамтыды. Барлық саладағы маңызды
мұрағаттық құжаттардың сақталуына жағдай жасалды. 1918 жылдың 1-маусымында
қабылданған декрет негізінде бұрынғы үкіметтік мекемелердің мұрағаттары,
1917 жылдың 25 қазан айына дейін уақытша үкімет мекемелеріндегі іс-қағаздар
мен жазбалар, құжаттар тағдыры заңды турде рәсімделді.
Осы 1918-1919 жылғы мұрағат ісіне қатысты қабылданған РСФСР ХКК декреті,
жалпы алғанда мұрағат ісін құру саласындағы барлық мәселелерді қамтыды, осы
негізде атқаратын негізгі функциялар аныкталды. Олар мекемелерде іс жүргізу
жұмыстарынан басталып, құжзттардың есепке алынуы, мемлекеттік сақтауға
сұрыптап алу жұмыстары, құжатардың сақталуын қамтамасыз ету және олардың
жаңа құрылған мемлекеттің талаптарына жауап беретін ғылыми пайдалануды
ұймдастырумен аяқталды. Мұрағат ісі саласындағы декрет Қазақстанда мұрағат
ісін қалыптастыруда және ұйымдастыруда үлкен маңызға ие болды.
1.2 Қазақстанда алгашқы мұрағаттық мекемелер мен елкелік мұрағаттық
қорларды ұйымдастыру
Қазақстан аумағы революцияға дейінгі кезенде бұрынғы Ресей империясының
түрлі әкімшілік орталықтарында басқарылғандықтан, қазақ халқының тарихын
сипаттайтын отарлық мекемелеріндегі мұрағат құжаттарының басым бөлігі
сонда, яғни Орынбор, Омбы, Ташкент, Астрахань және т.б. қалаларда сақталды.
Алғашқы жылдардағы мұрағат ісінің ерекшелігі сол, ол азамат соғысы
жылдарындағы кезеңмен байланысты болды, оның үрдістері кезінде өткенге куэ
көптеген мұрағат көздері жойылып кетті.
Қазақстандағы алғашкы мұрағат мекемелерінде елкелік мұрағат корларын
кұруда Бас мұрағат басқармасының біріктірушілік қызметінің айрықша маңызы
бар.
1919 жылдың жазында РСФСР МІББ (ГУАД) Айрықша комиссиясының мэжілісінде
басқа кеңестік республикаларға өз екілдерін РСФСР Бас мұрағатымен байланыс
орнату үшін және олардың заңнамалық және де РСФСР-дағы мұрағат ісі бойынша
басқа да ұйымдастырушылық -әдістемелік материалдармен танысуға жіберу
туралы шешім қабылдады.
Алаш ұлттық үкіметін талқандағаннан кейін, 1917 жылдың карашасынан 1918
жылдың наурызына дейін болыневиктік ұйымдардың тікелей басқаруымен кеңестік
билік Қазақстанның ірі-ірі өңірлерінде түгелдей орнады. 1919 жылгы 10 шілде
де В.И.Ленин қол қойған РСФСР ХКК-нің Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару үшін
Революциялық комитет құру туралы белгілі декретінен соң, аталмыш комитет
Қазақ АССР-нің болашақ үкіметтік мекемелерінің түпкі жиынтығына айналды.
Ал, бұлар 1920 жылдың тамыз-қазан айларында занды турде қалыптасқан еді.
Қазіргі Қазақ Республикасының аумағында 1920 жылы алғашқы мұрағаттық
органдар құрылып, түрлі әкімшілік орталықтарда мұрағаттар қалыптасу үрдісі
жүріп жатты. Мұнда да бұрынғы отарлық жүйе әсері байқалып қалды. 1919
жылдың соңында Ташкентке келген РСФСР Бас мұрағатының екілі Орта Азияда
мұрағат мекемелері жоқ екендігін анықтап,
жылдың 22 желтоқсанында, Ташкентте жұмыс істеп тұрған Түркістан істері
бойынша БОАК (ВЦИК) Комиссиясына хабарлады. Бір ай өткен соң,
жылдың 21 қаңтарында Түркістан АССР-на арнап Орталық мұрағат ісі
басқармасын (Цурардел) құру туралы бұйрық жариаланды. Сол жылдың мамырында
Түркістан ОАК-нің тиісті декреті де жариаланды. Бұл декрет бойынша ОМІБ бас
басқарушысын РСФСР Бас мұрағатының келісімімен Түркістан ОАК (ЦИК)
тағайындады. Қазақстанның Жетісу және Сырдария облыстары ОМІБ (Цурардел)
қызметі қарамағына өтті. Ақмола мен Семей облыстарында 1920 жылы Омбыда
Сібір Революциялық комитеті құрған мұрағат басқармасы жұмыс істеді, ал
қалған Орал, Торғай, Закаспий, Астрахань, Орынбор, Алтай сынды Қазақ АССР
құрамындағы облыстар РСФСР облыстық және губерниялық мұрағат мекемелеріне
кірді. Алғашқы
уақыттарда Орынбор губерниясы мен Торғай облысы аумағында Орынбор Торғай
губерниялық мұрағаты құрылды да, РСФСР Бас мұрағатындағы Орынбор
өкілетгілігіне қарайды.
Кеңес үкіметінін алғашқы жылдарында Қазақстандағы мұрағат ісін
ұйымдастыруда РСФСР бас мұрағатының Орынбор өкілеттілігі маңызды рөл
атқарды, себебі Қазақ АССР-ның бірінші астанасы Орынборда жаңа социалистік
мемлекеттің үкіметтік мекемелері шоғырланған еді. Сонымен бірге, мұрағат
ісі бойынша Лениндік декреттер Кеңес үкіметінің басқа заңнамалық актілермен
бірге Қазақстанның басқа өңірлеріне карағаңда тезірек өмірге енгізілген
еді. Бұл Петроград пен Мэскеуге жақын болғандығымен де түсіндіріледі.
Мұрағат ісі бойынша декреттер В.И.Ленин қол қойганнан кейін-ақ бірден
Орынборға келіп түсіп отырды. 1919 жылы 31 наурызда РСФСР МІББ өкілеттілігі
арнайы нұсқау жасап шығарды.
Орынбор каласы бойынша МІББ өкілі А.Михайловтың қызметі 1919 жыны
қьіркүйекте ескі армия штабы мен басқармаларын қарап шыгудан, яғни мұрағат
үшін мәні бар деп табылатын заттарды мұрағатқа өткізуден басталған
болатын. А.Михайлов пен В.В.Иванов сынды алғашқы өкілдердің бастамашылық
жұмыстарының нәтижесінде тарих үшін Кеңес үкіметі органдарының алғашқы
құжатгары сақталып қалды. Олардың арасында алғашқы баспа басылымдары
(газеттер, үндеулер, хабарландыру және т.б.), әлеуметтік-құқықтық мәні бар
неке және нотариат құжаттары да бар еді.
Сонымен қатар, губерниялық әскери комиссариатқа 1919 жылғы 2
қыркүйектегі РСФСР МІББ өкілінің жазған хатында бұрынғы түрақты армияның
таратылған бөлімдері мен штабтарындағы мұрағат аса үлкен көлемде
киратылуда деп те айтылады.
Бұл мұрағаттарды сақтау олардың тарихи зерттеулерге қажеттілігінен ғана
емес, сондай-ақ жекелеген адамдардың түрлі анықтамалар мен құжаттарды талап
етуінен де туындады. Жергілікті басылымдарда қараусыз қалдырылған құжаттар
жайында мақалалар да жариаланды (Коммунар. -1919.-№212).
Орынбор - Торғай губерниялық мұрағатының жай-күйі ғимарат
жетіспеушілігімен сипатталынды, бірақ соған қарамастан 1919-1920 жылдары
онда мемлекеттік және қогамдық ұйымдардың 102 мұрағаты зерттеліп, оның 22-
сі сақтауға алынды. Мұрағатта бар болғаны төрт-ақ қызметкер жұмыс істеді.
Мұрағат ісін ұйымдастырудың қажеттілігі алғаш рет Қазақ елкелік әскери
комиссариатының 1920 жылдың 12 наурызында болган жиналысында көтерілді.
Онда бөлім төрағасының орынбасары А.П.Чулошников арнайы ғылыми мұрағат
комиссиясын қүру жайында баяндама жасады.
1920 жылғы 26 мамырда А.П.Чулошников төрағалық еткен Қазақ әскери
революциялық комитеті ғылыми бөлімінің жиналысында орталық мұрағат қорын
ұйымдастыру сауалдары көтерілді.
Кейінірек ғылыми бөлім, ғылыми сектор, кейіннен Республиканың Халық
ағарту комиссариатының Академиялық орталығы болып әлденеше рет
өзгерген бұл бөлім Қазақстан мемлекеттік мұрағат қызметін қүруға сентігін
тигізген бірқатар үкіметтік қаулылар мен өкімдер жобаларын дайындады.
1920 жылы 15 шілдеде Қазақ АССР Халық ағарту комиссариатындағы Ғылыми
комиссия мэжілісінде оған төрағалық еткен А.П.Чулошников мұрағат туралы
сауалды қайтадан кетерді. Онда орталық өлкелік мұрағат корын мемлекеттік
үлгіде құру жөнінде қаулы шығарып, оны мамандар Халық ағарту комиссариаты
коллегиясының қарауына өткізеді.
Орынборда өлкелік мұрағат қорын құру туралы ұсыныстың екінші жағы да
болды, өйткені автономиялық республиканы құру әлі заңды түрде рэсімделмеген
болатын, ал калада РСФСР Бас мұрағатына тікелей бағынатын губерниялық
мұрағат жұмыс істеді, Қалыптасқан жағдай туралы губерниялық мұрағат
меңгерушісі 1920 жылы 18 шілдеде Мэскеуге мәлімдеме жіберді. Сол жылы 12
тамызда РСФСР Бас мұрағаты мұрағат корын орталықтандыру мен басқару
әкімшілік бөлініске сай жүргізілуі керек деп түсініктеме жібереді. Сөйтіп,
Өлкелік Қырғыз (Қазақ) мұрағат қорын ұйымдастыру осы өлкені басқарудың
жалпы мәселелері шешілгенге дейін ешбір езгерістерге ұшырай қоймады.
1920 жылы 4-12 қазанда Орынборда өткен Қазақ АССР Кеңестерінің құрылтай
жиналысына Орынбор-Торғай, Акмола, Семей, Орал облыстарынан, бұрынғы Бөкей
хандығынан және баска да қазақ аудандарынан делегаттар қатысып, РСФСР
құрамында автономиялы республика кұрылғандығы туралы жариялады. Онда
мұрағат ісіне қатысты бірқатар мәселер де шешілген болатын.
1920 жылы 9 желтоқсанда Қазақ АССР Халық ағарту комиссариатының Ғылыми
бөлімі төрт бөлімнен тұратын сектор болып кұрылды. Тұңғыш рет бөлім
құкығында Бас мұрағат басқармасы автономиялы республика аумағында барлық
мұрағат кұрылысының мәселерімен айналысатын орган ретінде кұрылды.
1918 жылғы 1 маусымдағы РСФСР ХКК декреті бойынша Жергілікті жерлердегі
мұрағат құрылысын ұйымдастыруға жауапты мемлекеттік орган құрылған болатын.
Мұрағат ісін басқару жеке-дара мемлекеттік сала болмаса да, мемлекеттік
билік пен басқармалардың жоғарғы органдарына бағынды. Оның республиканың
Халық ағарту комиссариатына бағынуы кездейсоктық емес еді. РСФСР-дағы
мұрағат мекемелері де Халық ағарту комиссариаты жүйесіне бағынды, сонымен
қатар бұл уақытта халық ағарту комиссариатында ең білімді де білікті
мамандар жұмыс істеді. Мүнымен бірге Мұрағат ісі басқармасы қызметінің
шектеулігі мұрағат жұмыстарының тиісті дәрежеде кең қанат жаюына кедергі
келтірді. 1921 жылғы сәуірде Мұрағат ісі басқармасы баяндама дайындады.
Онда мұрағат ісін қайта ұйымдастыру қажет екендігі көрсетілді, республикада
бірнеше губерниялық корлар құру, кеңестік кезеңге дейінгі және революциялық
уақыттағы барлық құнды материалдар шоғырланатын Орынборда Орталық өлкелік
мұрағат ұйымдастыру секілді бірқатар ұсыныстар айтынды.
6 маусымда Мұрағат ісі басқармасы барлық кеңестік, мемлекеттік,
қоғамдық ұйымдарга және рссиуиліікіі азаматтарына құжаттарды жинап,
оларды орталықтандырып сііктііні.ік дсн үидсу тастады.
6
1920 жылы 21 қыркүйскте ХКК дскрсті бойынша Қазан революциясы мен
РКГТ(б) тарихының матсришіднрі.ш жинастыратын және зерттейтін Комиссия
құрылгандығын айтп кетксн жон. Ол (Испарт) партиялық мұрағаттардың
параллель жүйссіп жэнс дс мсйлінше мұрағаттарда бағалы материалдарды
жинастыру мен ұйммлаегырудың негізін қалады. Испарт оз мұрағаты мен
партиялық мүрагатгар торнбі.ш 1924 жылдан бастап 30-жылдарға дейін
жинастыра берді.
(1921 жылы Қазақ АССР Халық ағарту комиесариаты Орталық Өлкелік
мұрағатқа ғимарат бөлді. Сөйтіп, 1921 жылдың І-қыркүйегінен бастап тұңғыш
рет Қазақстан тарихында өлкелік мұрағат өз қызметін бастайды. Оның бірінші
меңгерушісі болып Арман Гра тағайындалды. Ол жергілікті басылымда өз
қызметіне кірісе салысымен~ақ Сохраняйте и берегите архивы атты мақала
жариялады. Алғашқыда мұрағат штаты 5 адамнан тұрды, олар: мұрағат
меңгерушісі, бірінші және екінші разрядты архивариустер, іс жүргізуші мен
карауыл. Соған қарамастан, 1921 жылдың соңына қарай 19 мекеменің мұрағаты
сақтауға келіп түсті, 2 мекеме мұрағаты есепке алынып, 11 мекеме мұрағаты
көшірілді. 1920 жылдың 20-желтоқсанында елкелік мұрағат штаты 7 адамға
дейін ұлғайды, есептеу қызметкері мен хатшы-машинист қызметтері
тағайындалды.
1922 жылы 24 қаңтарда Қазақ АССР-дағы Орталық өлкелік мұрағаты жайлы
алғашқы ресми ереже бекітілді. Оны Халық ағарту комиссариатындағы Бас
мұрағат төрағасы Михайлов тағайындаған еді. Мұрағат Қазақстан аумағындағы
барлық құнды да маңызды мұрағаттарды, яғни тарихи-ғылыми мәні бар
мемлекеттік мекемелердегі, қоғамдық бірлестіктер мен жеке тұлғалар
мұрағатын сақтайтын статус иеленді. РСФСР мұрағаттарындағы үлгі бойынша
өлкелік мұрағат аз кезегінде мұрағаттық материалдар сипаты бойынша бірнеше
секцияға бөлінді, олар: революция мұрағаты, революцияға дейінгі құжаттар
секциясы, ғылыми-анықтамалық кітапхана. Сонымен қатар Орталық өлкелік
мұрағат қорына құжаттардың келіп түсуі де баяу болса да жүріп жатқан еді.
Азамат соғысы жылдары Орынбор қадасы мен губерния мұрағаттары
Қазақстандағы барлық мұрағаттар секілді қатты бұлінген болатын. Әскери,
азаматтық және оқу мекемелерінің мұрағаттары Сібірге көшірілгенде жолда
жоғадды немесе жойыльт кетгі. Қазақ әскерлерінің, кадет корпусының, әйелдер
институтының, Ташкент темір жолының, әскери бөлімдердің мұрағаттары
осылайша жойылын кеткен болатын. Жергілікті жерлердегі мұрағаттық
мекемелердің мұрағатгары да қиратыдды. Кейбір қағаздар отын ретінде
пайдаланылып кетгі. Бұл революцияға дейінгі іс қағаздарының ешқандай маңызы
жоқ деген көзқарастан да туындаған еді. Қағаздың қат болуы мұрағаттың
бұлінуіне әсерін тигізген тағы бір фактор болды. Жаңа кеңестік мекемелер
кеңсесіне арнап іс қағаздары арасынан тазалау парақтар жұлынып алынды. Бұл
өз кезегінде көптеген кұнды да бағалы қорлардың араласып кетуіне алып
келді.
Қаражат жетіспеушілігі, 1921 жылы болған аштық және оның зардаптары
жергілікті жерлерде мұрағат ісін ұйымдастыруға кері әсерін тигізді. Мұрағат
құжаттары алып-сату затына айналды. Мысалы, 1918 жылы Алматыда ескі
мұрағаттар аукционда ашық сатылды. Айталық, Жетісу облыстық басқармасы
қорынан аукционда 114011 іс кағаздары мен 727 кітап сатылды. Отарлық
мекемелердің көпшілігінің мұрағаттары су тасқыны, өрт секілді зардаптарға
ұшырады. 1921 жылы Алматыда болған су тасқыны кезінде ұлттандырылган
банктер, кеші-қон басқармасы, т.б. мекемелердің мұрағаттары бұлінді.
Мұрағат ісін баскаратын орган ретінде Бас мұрағат 1921 жылы 5-сәуірде
А.П.Михайлов қызметіне тағайындалғаннан кейін қалыптаса бастады. Мұрағат
ісі Бас басқармасының штаты 8 қызметкерден тұрды, олар: меңгеруші,
инспектор, ғылыми қызметкер, бірінші разрядты архивариус, іс жүргізуші,
талқылаушы мен хат тасушы еді. Бас мұрағат қызметі Халық ағарту
комиссариатына бағынғандықтан, бұл мекеме үшін шаруашылык және қаржы
сауалдарын тікелей шешуді едәуір қиындатты.
Семей губерниялық мұрағаты Колчак үкіметін құлатқаннан кейін бес айдан
соң, ягни 1920 жылдың сәуірінде кұрылды. Құрамында жеті қызметкер болды.
1921 жылы оның штаты 5 адамға қысқарды. Ал, 1922 жылы мұнда жаңа қысқарту
болып, штатта тек меңгеруші, іс жүргізуші мен қарауыл (әрі хат тасушы) ғана
қалды. Қабылданған мұрағат жай-күйі Орынбор мұрағатына ұқсас еді, іс
қағаздары шашырап жатты, көптеген бағалы құжаттар Колчак шегініп кеткен
кезде қиратылды.
Азамат соғысы жағдайында және соғыстан кейінгі күйзелісте, 1921 жылғы
аштыкта мұрағаттар қоғамдық зілзалаларға ұшырады. Билікке келгендер
тарапынан керек емес деп танылған құжаттарға немкұрайдылықпен қарау орын
алды.
Қазақстанның тұңғыш астанасы қазақ-орыс қатынастары үшін маңызды болып
келген Орынбор Еуропа мен Азия шекарасындағы айрықша стратегиялық мәні бар
пункт болғандыктан, онда ертеден-ақ қазақ халқы тарихы үшін мазмұны кұнды
мұрағат құжаттары шоғырланды.
Мұрағат желісінің әлсіздігі (1921 жылы тек Орынбор және Семей
мұрағатгары ғана жұмыс істеді), кадрлардың аздығы, мұрағат ісінің қирай
бастауы Қазақ АССР үкіметін өлкедегі мұрағат ісі жағдайын қайта қарауына
мәжбүрледі. Республика Халық ағарту комиссариаты (ХАК) өзінің негізгі
проблемаларымен ғана айналысып, бұл жыддары мұрағат ісіне көп көңіл бөле
алмады. 1920-1921 жылдары ХАК коллегиясында Мұрағат ісі Бас басқармасы
бірқатар мәселелерді (жасақтау, толыктыру, сақтау, материалдық - техникалык
жабдықтау, т.б.) көтергенмен, олар ХАК тарапынан шешіле қойған жоқ.
Мұндай жайттардың одан ары белең алуына 1922 жылы 8-желтоқсанда Қазақ
АССР ХКК жіберген жедел хат аз да болса тоқтау салды. Хатқа Қазақ АССР ХКК
төрағасы Сәкен Сейфуллин қол қойды. Онда: Несмотря на неоднократные
запрещения продажи, порчи, уничтожения архивов и призывы хранить архивы как
чрезвычайно ценные хранилища материалов по
разнообразным вопросам исгории, психологии, понографии и другой науки края,
замечено, что до сст нрсмсни ирхипы не только не сохраняются достаточно
бережно, но и ниходятся іі услоинях. угрожающих сохранности и даже
распродаются без предварительного соглашения с Центральным архивом
Казахской АССР - ден жығылды.
ҚазАССР ХКК хатта 1018 жылғы 1-маусымда жариаланған декретті (барлық
мұрағаттар Орталық олкслік мурагцтқа (бұрынғы Бас мұрағат) өтуі туралы),
1919 жылы 26-маусымда республикадағы мұрағат ісін кұрту тәртібі жайындағы
декретті еске сала отырып, мұрағаттарды тек санау ғана емес, оны құртуға,
тіпті жекелеген іс қағаздарынан парақтарды Орталық өлкелік мұрағат
рұқсатынсыз қырқып алуға да тыйым салды. Сол күні Қазақ АССР ХКК төрағасы
С.Сейфуллин барлық кеңестік мекемелер мен кооперативтік ұйымдарды
мемлекеттік тіркеуге алу туралы айналыс хатқа да қол қойды.
Аталмыш шаралар өз нәтижесін көп күттірмей-ақ бере бастады. Халық ағарту
комиссариатының қызметі жандана түсті. 1923 жылдың 30-қаңтарында Қазақ АССР
Кіші Халық комиссарлар кеңесінің мәжілісінде кеңестік кооперативті
мекемелердің барлық мұрағаттық материалдарын Орталық мұрағат бөлімшелеріне
өткізудің нұсқаулық жобасы талқыланды. ХАК дайындаған бұл Нұсқаулық жоба
ішінара өзгерістер мен толықтырулардан соң қабылданды.
1923 жылы 6-ақпанда Қазақ АССР Еңбек және қорганыс кеңесіндегі
Жалпымемлекеттік жоспарлау комиссиясының Пленумы мэжілісінде Бөкей
губерниясындағы, Астрахань губерниялық мұрағатындағы мұрағат істерін көшіру
туралы қаулы қабылдады.
Қазақстанда мұрағат ісінің сауалдарын шешуде РСФСР жоғарғы партиялық
және мемлекеттік органдарының шаралары маңызды рөл атқарды. Бұрынғы
патшалық үкіметпен Уақытша үкіметтің халықаралық қатынастар туралы
мұрағаттарының маңызы арта түсті. Оларды пайдалану шетелдік мемлекеттермен
дипломатиялық қатынастар орнату, сондай-ақ өнеркәсіп, ауыл шаруашылық,
транспорт жұмыстарын қайта қалпына келтіру үшін де қажет болған еді.
Әсіресе жергілікті жерлерде кеңестік мемлекеттік аппараттарды ұйымдастыру,
әскери реформалар жүргізуде реформацияға дейінгі кезең мұрағатгарының
маңызы зор болатын.
Осы кездері мұрағаттарға түрлі мақсаттағы мемлекеттік басқару мен ғылыми-
тарихи зертгеулерге қызмет көрсету жүктелді.
Қазақстандағы мұрағат құрылысы РСФСР мұрағаттық мекемелерінің бақылауына
алынды. Олар мұрағат ісін ұйымдастыруда, жаңадан қалыптаса бастаған қиын
кезеңде көп жәрдемін тигізген де болатын. Ендігі уақытга одақтық және
автономиялық республикаларда ғылыми-ұйымдастыру желісін құру, революцияға
дейінгі мекемелер қорын есептеуді аяқтау мен жинақтау секілді мәселелер күн
тәртібінде тұрды. РСФСР-дағы, сондай-ақ Қазақ АССР-дағы мұрағат құрылысы
бойынша қордаланып қалған проблемаларды шешу үшін алғаш рет мұрағат
қызметкерлерінің Букілресейлік конференциясы шақырылды.
1.3 Мұрағат қызметкерлерінің Бірінші Бүкілресейлік
конференциясы мен оның Қазақстан мұрағат кұрылысындағы мәні
Конференция 1921 жылдың 29-кыркүйегінен 3-қазанына дейін өтті. Оған Бас
мұрағат, мэскеулік және петроградтық мұрағаттардың қызметкерлері,
губерниялық мұрағаттық мекемелер меңгерушілері, Орталық және жергілікті
Истпарт қызметкерлері, ведомстволық мұрағаттар ғылыми мекемелерінің, Мәскеу
университетінің өкілдері қатысты. Бағдарламада Мұрағат ісі Бас басқармасы
мен оның органдарының таяудағы міндеттерінің сауалдары тұрды. Жиында
мұрағат, кітапхана мен музей қызметтерін шектеу, мұрағат терминологиясы,
ғылыми тізімдеме, мұрағат көрмелері, мұрағат ісін насихаттау,
мұрағаттардағы музей, ғылыми-мұрағаттық экспедициялар, мұрағаттық-
археологиялык институттар құру жайында баяндамалар тындалды. Конференцияда
әсіресе жұмыс істеп жатқан мекемелердің мұрағаттарын ұйымдастыруға баса
назар аударылды.
Жергілікті жерлердегі мұрағат ісінің жай-күйі қанағаттанарлықсыз
екендігін айта келе конференцияға қатысушылар мұның негізгі себебі
жергілікті мемлекеттік аппараттардағы мұрағат органдарының жағдайы әлі де
нақты анықтала қоймағандығында екендігіне назар аударды. Кеңестік және
партиялық мекемелер арасындағы байланыстар әлі де әлсіз еді. Губерниялық
мұрағаттарда ағымдағы іс жүргізу нақты жолға қойылмады. Тәжірибелі
қызметкерлер, білікті мамандар жетіспеді. Конференцияға қатысушылар
губерниялык мұрағаттар үшін анығырак қызмет аясын көрсетуді қалыптастыруды
ұсынды. Өз қызметінде олар барлық кеңестік мекемелермен байланысты күшейтуі
керек болды. Сол себепті де олар кандай да болмасын губерниялық атқару
комитеттері құрамының бір бөлігі бола апмайтын еді.
Кейінгі мұрағат құрылысы үшін конференцияның шешімдері маңызды рел
атқарды. Онда жұмысты ұйымдастыру үшін РСФСР мемлекеттік аппараттағы
губерниялық мұрағат органдары мен Бас мұрағаттың орнын өзгерту қажет
екендігі айтылады. Үкіметтен Бас мұрағатты БОАК немесе ХКК секілді
мекемелер жүйесі кұрамына өткізуге ұсыныс жасалды.
Қызмет істеп тұрған мекемелер мұрағаттары туралы баяндама резолюциясында
РСФСР-ның барлық мекемелеріндегі мұрағаттар бөлігіндегі іс жүргізуді қайта
құру қажет екендігіне аса зор көңіл аударылды. Сонымен қатар мұрағат
органдарына өз ісіне өзі басшылық жасауды беру керек екендігі көрсетілді.
Онда пролетарлық революция мұрағатын сақтап қалу мәселесі тұрғандығы,
ағымдағы ісжүргізуді дұрыс ұйымдастыру тек практикалық тұрғыдан ғана емес,
тарихи жағынан да аса маңызды деп көрсетілді, себебі бұл жерде әңгіме
революция процесінде қалыптасқан мекемелер материалы туралы болып
отырғандығы толымды түрде жазылды. Резолюцияда оқу орындарында міндетті пэн
ретінде мұрағаттану курсын
енгізу қажет екендігі де айтылды. Бұл жерде іс жұргізу техникасы мен
мұрағат ісін ұйымдастыру принциптері курсы айтылған болатын.
Біртұтас Мемлекеттік Мұрағат қорының (БММҚ - ЕГАФ) секциялық кұрылымы
жайлы да сөз ербіді. Конфсрснцияға қатысушылар саяси секция мен РСФСР
Мемлекеттік Мұрағатының қызметі жайлы, тарихи-мәдени секция құру туралы
баяндамаларды да тыңдады. Партиялык құжаттарды алғашқыда сақтап қалған
мемлекеттік мұрағаттар болғандығын да айта кету керек. Алғашында Испарт
1918 жылы 1 маусымдағы декрет ережелеріне сай БММҚ секілді партиялық
мұрағат қорларының жай-күйімен келісіп отырған да болатын. Конференцияда
сез алған Испарттың терағасы С.Ольминский мұрағат мекемелерімен байланыстар
жайын сез ете келіп, орталықтағы және жергілікті жерлерде Испарт
мұрағаттарды ұйымдастыруды мақсат етіп қоймайтындығын айтып өтті. Ол: Мы
стремимся оказывать содействие и помощь архивным учреждениям, пытаемся
влиять на то, чтобы весь относящийся сюда материал (то есть доқументы,
относящиеся к истории партии и истории Октябрьской революции) поступил в
Историко-революционный архив или в другие архивные учреждения, где имеются
лица, привыкшие иметь дело с архивным материалом - деп айтты.
Яғни, Истпарт партиялық ұйымдар материалдарын өзінде сақтауға аса
мүдделі болмады. Ол тек күнделікті өмірге қажет мемуар, естелік, партиялық
жабық эдебиеттер мен құжаттардың жекелеген коллекциясы секілді дерек
көздерімен ғана шектелді. Кейінірек Біртұтас партия мұрағаты құрылғаннан
кейін ғана жағдай біршама өзгерді.
1.4 РСФСР және Қазақ АССР мұрағат оріандарынын ара-каі ынасынын
рәсімделуі
Ресей Федерациясында құрылған автономды республикалар мен облыстардың
мемлекеттік органдарының құрылуы мұрағат органдарының қызметіне қатысты
манызды міндеттердің біріне айналды.
Азамат соғысы жылдарында, яғни болашак автономды
республикалардың қатарында, соның ішінде Қазақстанда мұрағат ісімен
алғашында РСФСР бас мұрағаты өкілеттілігі, содан соң губерниялық мұрағат
басқармасы айналысты.
РСФСР құрамында автономды республикалардың жариялануы революцияға
дейінгі сақталған жергілікті мұрағаттарды қайта құруды қажет етті. Бұл
шаралардағы қиындық, автономды республикалардың және облыстардың өз
аумағындағы бұрынғы әкімшілік бөлініспен сәйкес келмегендігінен туындаған
болатын. Жеке автономды республикалар екі-үш губерния аумағына бөлшектеніп
кеткен еді. Тіпті кейде олар губернияның тек бір белігін гана алып жатты.
РСФСР кұрамында ұлттық автономияның құрылуы кезінде мұндай күрделі үрдіс
Қазақстанда да орын алған еді.
Қазақ хандығы жойылмай тұрып және Ресей құрамына қазақ ұлты
кірмей тұрған тұстағы қазақтың кең-байтақ территориясы ендігі жерде РСФСР
және Түркістан АССР-ның кұрамында енді.
Сондыктан да Ақмола, Семей облыстарында 1920 жылы кұрылған мұрағат
басқармалары жұмыс істеді.
Автономды республикаларда дұрыс жол көрсету үшін олардың шаруашылық
және мәдени дамуына құжаттык деректер керек болды. Бұл жағдай БОАК-ны (ВЦИК-
тың) (1920 жылғы 14 маусымдағы Автономды республикалардың мұрағат
мекемесі және мұрағат ісі бас басқармасының қорына қатынасы туралы
декретінен керініс тапты. Нәтижесінде мұрағат ісі женіндегі Орталык мұрағат
басқармасы кұрыла бастады^Ол мұрағат корлары, мекеме материалдарымен
қамтамасыз етілді. Бұл мекемелер негізінен басты назарын Ресей
Федерациясына аударды. Декрет бойынша автономды республикалардың құжаттары
басқармадан шалғай жерлерде орналасса, тіпті олардың кешірмесін алудың езі
қиынға соқты. Бұл жағдай Қазақстанға да әсер етті. (Автономды
республикалардың мұрағаттарында істейтін қызметкерлер мұрағат материалдарын
еркін пайдалана алды. Бұларда құжат декрет бойынша Ортақ федеративтік
және ортак ғылыми қатегорияларға және құндылыктарға бөлінді. Егер осындай
материал көп болып олардың кешірмесін жасау ыңғайсыз болса, Бас мұрағат
оларды есепке алды. Автономды республикалар мұрағаттарында олар ерекше
болімдер кұрды, олардың сақталуы да қамтамасыз етілді. Декрет бойынша
істерді орталык мұрағат басқармасына еткізіп отырды. Автономды
республикалардың құрамына губерниялардың тек белімі ғана кірсе, жергілікті
мұрағат мекемелеріне мындаган құжаттар өткізілді.
Автономды республикаларда мұрағат мекемелерінің жұмыс жасауының
алгашқы кезінен бастап барлық жұмыстарды РСФСР Бас мұрағатының Орталық
тексеру комиссиясына түсіп отырды. Кейіннен бұл
жұмыстар қиындық туғызды. Кейіннен үкімет автономды
республикалардың өздігінше жұмыс жасауларын ұйғарды.
Декретке сәйкес автономды республикалардың мұрағат мекемелерінің
әкімшілігі үкімет билігіне бағынды. Техникалык мұрағат басқармасындағы
мұрағат органдары РСФСР бас мұрағатының нұсқауы бойынша жүргізілді.
1921 жылғы декрет автономды республикалардағы мекемелердің жұмысын 1929
жылға дейін, яғни үкімет мұрағат басқармасы туралы қаулы қабылдағанға дейін
қарастырған болатын.
Бұл декрет автономиялық республикалар мен РСФСР-дың мұрағаттарының ара-
қатынасын, бағытын айқындап берген құжат болған еді.
1921 жылы бұл мұрағаттың негізінде орталык өлкелік мұрағат қүрылу керек
болды. 1921 жылы Семей губерниясының белімінің есеп беруі кезінде халық оқу-
ағарту ісіне де түсінік беріп кеткен. 1922 жылы 9-маусымда губернияның
атқарушы комитеті мен облыстық басқарушы комитеті циркуляр бағытта болды.
Мұрағаттық матерйалдарды жоюға қарсы күрес шаралары туралы атты 1922 жылы
2 Желтоқсанда 1 барлық халық
комиссарларына және өлкелік мекемелерге С.Сейфуллиннің қолы қойылған
айналыстағы (циркулярлы) хат жолданған болатын. Онда мұрағат қорларына
сараптама жасап, жойылуга жіберілетіндерін аныктап, Қаз АССР-ның Халық
ағарту комиссариаты (Наркомпросс) мұрағат басқармасын құру женінде
айтылады.
1922 жылы Орталық өлкелік мұрағатта тексерілген 69 мұрағат қоры бодды,
оларға есептік карточкалар жасалды. Мұрағатқа Қазақстан бойынша 18 салаға
қатысты қор келіп түсті. 1922 жылы мұрағаттардың жиырма үш мекемесі ретке
келтіріліп, басқа жерлерден 18 мұрағат көшірілді, бірқатар мекемелердегі
ведомстволық мұрағаттардың ұйымдастырылуы тексерілді.)
ҚазАССР-ның Орталық өлкелік мұрағаты Орынбор каласындағы бұрынғы
Консистория ғимаратында орналасты. Қыстың алғашқы айларында жылудың
болмауы, қызметкерлер санының аздығы мұрағат ісінің ұйымдастырылуына зор
нұқсан келтірді. Сонда да болса 1922 жылы мұрағат 800 анықтама берді.
Мұрағат қызметкерлеріне сол жылы мұрағат материалдарын тасымалдағаны және
ретке келтіргені үшін 52500 сом берілді. і 1922 жылы 29 желтоқсанда
Қазақстан Орталық өлкелік мұрағатының алгашқы жетекшісі Гра Арман Петрович
дүние садды.
Жоғарыда аталғандарды түйіндей келе, кеңес үкіметінің алгашқы жылдары
РСФСР үкіметі мен мұрағат органдарының қызметі Қазақстанда мемлекеттік
мұрағатгардың ғылыми-ұйымдастырушылық торабының қалыптасуына негіз қалады
деуге болады.
1918-1920 жж. РСФСР Бас мұрағатының жұмыс жасауы мұрағат ісін жойылудан
құтқарып қалды. Кейінірек Қазақстанда кеңес үкіметінің орнаған соң пайда
болган мұрағат ісі жөніндегі органдар, мұрағат қоймалары революцияга
дейінгі және одан кейінгі құжаттардың ара-жігін бөліп жинақтады.
Осылайша, 1918-1923 жж. Қазақстанда республикалық мемлекеттік мұрағаттық
қызмет саласы қалыптасты. Қазақ кеңестік мемлекеті құрылғаннан кейін
біртіндеп Кеңес халық комиссариатының 1918-1919 жж. жарияланған декреттері
Қазақстандағы мұрағаттардың қылыптасуына түрткі болып, оның заңнамалық
негізін қалыптастырды.
Декрет мәтіндеріндегі жекелеген кемшіліктер, мәтінді дүрыс түсінбеу,
тіпті түпнүсқаның онымен сай келмеуі мұрағат ісін ұйымдастырудың негізгі
принциптерін айқындап берген болатын. Мұрағаттардың күн тәртібінде
құжаттарды қалай есепке алу, ғылыми-техникалық жұмысты қалайша ұйымдастыру,
материалдарды ғылыми-техникалық тұрғыдан өңдеу мен мемлекеттік сақтауға
таңдап алу, мекемелер мен ведомстволық мұрағаттардағы іс жүргізуді бақылау,
мұрағат құжаттарының сақталуын қамтамасыз ету, құжаттарды ғылымда,
саясатта, әлеуметтік-құқықтық максаттарда пайдалану мәселелерін шешу тұрды.
Осыларың негізгісі 1918 жылы 1-маусымдағы О реорганизации и
централизации архивного дела в РСФСР декреті болды. Бұл құжат негізінде
Біртұтас мемлекеттік мұрағат қоры (ЕГАФ) құрылды.
Осы декреттің дамуы барысында үкімет тағы да терт декрет қабылдады. Олар
1919 жылы наурызда қабылданған Халық кеңесі комиссариатының Об архивах и
делах расформированной прежней армии, О губернских архивных фондах
(Положение), О хранении и уничтожении архивных дел декреттері, шілде
айындағы Об отмене права частной собственности на архивы умерших русских
писателей, композиторов, художников и ученых, хранящихся в музеях и
библиотеках декреті еді.
Бұл декреттер ел ішінде, соның ішінде Қазақстан бойынша мұрағат ісін
қайта ұйымдастырудың құқықтық негіздерін қалады.
РСФСР Бас мұрағатының өкілдіктерінің басты қызметі мұрағаттарды сақтау,
құжаттық коллекцияларды қорғау, құжаттарды шашыратпау болған еді. Бұл
уақытта Қазақстан мұрағат ісін ұйымдастырудың қиын кезеңдерін басынан
кешіріп жатты. Аумақ ауқымының үлкендігі, өзіндік әкімшілік бөлініс, әскери
мекемелердің қоғамда маңызды рөл атқаруы, отарлық типтегі мекемелердің
болуы, азамат соғысы кезінде жайттар мұрағаттар ісін сақтауды,
ұйымдастыруды қиындатып жіберген болатын.
Әскери мекемелердің жетекші рөлі 1920 жылы Қазақ өлкелік әскери
комиссариатының тарихи-статистика бөлімінің негізінде ерекше Ғылыми мұрағат
комиссиясын ұйымдастырумен де сипатталынады. Негізінен алғанда бұл іс-шара
Қазақстанда мұрағаттардың құрылуының бастамасы болған еді.
1921 жылы Қазақ АССР Халық ағарту комиссариаты жанынан Орталық өлкелік
мұрағат басқармасы Орынбор-Торгай губерниялық мұрағатының негізінде Мұрағат
басқармасын құрады. Республикадағы мұрағат мекемелерінің алғашқы негізгі
міндетіне-революцияға дейінгі, сондай-ақ Ақпан және Қазан революциялары
кезеңдерін қамти отырып кеңестік дэуірдегі жаңа істер мен құжаттарды табу
кірді.
Революцияға дейінгі құжаттармен жұмыс негізінен 1917 жылға дейінгі
тәртіптер мен нұсқаулармен жүргізіліп отырдьц Бұл байырғы мұрағаттанушы
кадрлардың жаңа заманда мұрағатпен жұмыс істеудің жоспары мен әдістерін
үздіксіз жалғастыруынан туындаған еді.
БММҚ-да (ЕГАФ) секциялық сақтауды ұйымдастыру әр түрлі ғылыми,
әдістемелік, техникалық, шаруашылық сипаттағы мәселелерді шешуді қажет
етті. Секция бөлімдеріне тарқатылған ведомстволық мұрағаттардың қағаздары
келіп түсіп отырды, олар көбіне ретсіз, толыққанды жазылмаған материалдар
болғандықтан, жұмысты қиындата әрі ауырлата түсті. Бұл шараларды қалпына
әрі осы саладағы жұмыстарды бір ретке келтіру үшін жаңаша нұсқаулар мен
тәртіптер керек еді.
Мұндай мәселелерді шешуде негізгі қызмет Бас мұрағат басқармасына
жүктелді. Мұрағат қорларын қүтқарып қалу мен сақтауда РСФСР Бас мұрағаты,
ҚазАССР Бас мұрағаты және ҚазАССР ХКК-нын ғылыми, қоғамдық, мемлекеттік
ұйымдарға арнап айтқан үндеуі маңызды рөл атқарды. Мұрағат ісінің жағдайын
талдауға байланысты сұрақтар мұрағат
қызметкерлерінің Бірінші Бүкілресейлік конференциясында көтерілген болатын.
Ол 1921 жылы қыркүйек-қазан айларында өткен еді.
Конференцияға қатысушылар пікірінше, мұрағат ісінің жұмысын ұйымдастырудың
қанағаттанарлыксыз болуы, жергілікті мемлекет аппараттарындағы
мұрағат оріандарынын жағдайы нақты
анықталмағандығынан болып отыр деген байлам жасады.
Бұл жағдай әсіресе Қазақстан аумагынан да көрініс тапты, бұған әлі де
болса әкімшілік-территориялардың бөлінуі толығымен бітпегендігі де себепкер
болған еді. Республикада ҚазЛССР Бас мұрағатымен қатар Түркістан АССР
Цурарделі, Сібір ревкомының Мұрағат басқармалары да қатар жұмыс істеп
жатқан еді. Мұның өзі мұрағат мекемелері арасындағы қактығыстарға алып
келді.
1920-23 жылдары Қазақстанда орталықтанған мұрағат ісін құру мүмкін
болмады. Себебі Халық ағарту комиссариаты құрамында болған мұрағат
мекемелері әлі де дербес басқарылмаған еді.
Күн тәртібінде ғылыми тұрғыдан ұйымдастырылған мемлекеттік мұрағаттар
кұру, революцияға дейінгі кезеңге жататын құжаттарды есепке алуды аяқтау
мен шоғырландыру мәселесі тұрды. Бірақ хаостық жағдайда материаддарды табу
қиынға соқты. Олар жүйеленбей, тізімі айқындалмай, жаңа тізбесі жасалмай
жатты.
1921 жылы 14 шілдедегі БОАК-ң О взаимоотношениях между Главным
управлением архивным делом и архивными учреждениями автономных республика
декреті ортақ федеративтік және ортақ ғылыми құжат материалдарының
құндылығы жайлы приоритетті заңнамалық тұрғыдан бекітті. Нәтижесінде
автономиялық республикалар (Қазақ, Татар, Башқорт, Бурят, Якут, т.б.)
мұрағаттарында сақталған мұрағат қорлары мен жеке істер тарихи қалыптасқан
кешендерден алынып, РСФСР орталық мұрағатына жөнелтілуі тиіс еді. Іс
жүзінде бұл декрет талабын орындау қорлардың бөлшектенуіне, құнсыздануына
алып келді.
Қазақстан автономиялық республика жағдайында болғанымен, мұрағат
қүрылымы женінен толығымен РСФСР-на бағынды. Халық ағарту
қомиссариатына бағынған РСФСР-ндағы, Қазақ АССР-ндағы мұрағат ісін
басқару органдарының өзара ұқсас еді. Республикалық Халық ағарту
комиссариаты құрамында болу 1920-22 жылдары мұрағат ісін
орталықтандыруға мүмкіндік бермеді.
Бақылау сұрақтары
Республикада мұрағат кұрылуының алгашқы жылдары қандай заң акгілері
кабылданды?
Кеңес кезенінде мұрағатгардын кұрылуында 01.06.1918 жылғы декретгің
каншалықты маңызы болды?
Мұрағаттарды мемлекеттендіру ұгымын қалай түсінесіз және мұрағат
кұрамында оның әсері кандай?
ҚазАССР-ң алғашкы жылдарында мұрағат базасының занын кандай
кенестік зандык актілер қамтамасыз етті?
Қазақстанда мұрағатгарды орталыктандыру қалай жүргізілді?
РСФСР Мұрағат басқармасы мен республика
мемлекеттік мұрағатгарынын ара-қатынасы қандай?
Алғашкы мұрағат органы қандай мәселелерді шешті?
Қаз АССР-да мұрағат мекемелерін ұйымдастыруда С.Сейфуллиннің рөлі қандай?
Мұрағат қызметкерлерінің алғашқы бұкілресейлік конференциясының
негізгі көтерген мәселесі қандай мағынада болды?
1.5 1918-20 жж. қабылданған нормативтік құжаттар мен заң
актілері
1918 жылы 1-маусымда В.И.Ленин қол қойған РСФСР ХКК-ң
Ореорганизации и централизации архивного дела декреті мұрағат ісінің
қалыптаса түсуіне шын мәнінде зор септігін тигізгенді.
Қабылданған декрет бойынша революцияға дейінгі мұрағат мекемелері
патшалық кездегі мекемелер ретінде жойылуы тиіс еді. Сонымен қатар, ондағы
құжат материалдарын сақтап қалу да қажет болды. Бұл сияқты маңызды істер
республикадағы кеңестік мұрағат органдарының кұрылғанынан кейін ғана
шешілді.
Мұрағат ісіндегі негізгі атқарылатын шаралар мемлекет тарапынан
жүргізілді. Үкімет мекемелерінің құжаттары Біртүтас мұрағат қорын кұрады,
оған кеңес дәуіріне дейінгі мемлекеттік билік органдарының құжаттары да
келіп түседі, сонымен қатар бұған 1917 жылы 25 қазанға шейін атқарылған
істердің қағаздары, кеңестік үкіметтік мекемелердің материалдары да түсіп
отырды.
Екіншіден, барлық мұрағат мекемелерін орталықтандыру мәселесі де
көтерілді. Аталмыш шара төмеңдегідей мәселелердің бүге-шігесін шешетін еді:
біртұтас мұрағат саясатын жүргізу, мұрағатты мұрағат басқармасының орталық
органына өткізу. Осындай жұмыстарды атқару арқылы мұрағаттың сақталуын
қамтамасыз етуге болатын еді, яғни жоғалудан сақтау, есеп жүргізу, реттеу,
сонымен қатар мұрағат құжаттарын іс жүзінде пайдалану істері шешілер еді.
1919 жылы 31 наурызда РСФСР ХКК басшылығымен Губерниялық
мұрағат қорлары туралы атты Ереженің бекітілуі, 1923-25 жж. мұрағаттарды
жүйелендірудегі маңызды орын алған іс болды.
Губерниялық калалар және уездердегі барлық мұрағаттар мен іс жүргізу.
1918 жылы қабылданған декрет бойынша жүргізіліп келді де, республикадағы
біртұтас мұрағат қорын құрады.
1920 жылдың ортасында мұрағаттарды үлттандыру кезінде өткен
ғасырдағы, яғни XIX ғасырдағы көрнекті жазушы, суретші, композиторлардың
мұрағатына деген жеке меншіктерді жойған акт маңызды
рөл атқарды, онда кітапханаларға, музей мұрағаттарына өткізген жария
құжаттарға (қайтыс болып кеткен жазушылардың бір-біріне жазған хаттары,
қолжазбалар) мемлекет үшін ешқандай шектеушілік қойылмайтындығы, оларды
қайта басу құқығы мемлекетке жүктелетіндігі анық көрсетілді. Қазақстан да
РСФСР-ң құрамындагы автономиялы республика болғандықтан сол қабылдаған
декреттерге бағынды да, осы заңнамалық құжаттар негізінде ез мұрағат
мекемелерін құрды. Мұрағаттар қажетіне азды-кемді қаражаттар да бөлінді.
Бас мұрағат басқарушының жұмыстары кейіннен Халық ағарту комиссариатына
өткізілген еді. Бұған байланысты алғашқы қадамдардың бірі Орталық өлкелік
мұрағаттағы Орынбор - Торғай мұрағатын қайта құру болды.
РСФСР-дағы орталық мұрағат мекемелерінің үлгісі бойынша секциялар
ұйымдастырылды. Халық агарту комиссариаты Ғылыми кеңесінің отырысында
ғылыми бөлімді қайта ұйымдастыру мәселесі қаралады. Ғылыми белімді қайта
кұру негізінде мұрағатты әлеуметтік қамсыздандыру бөлімі, бас мұрағат
басқармасы, музей басқармасы және мұрағат жұмысына жетекшілік жасайтын
ғылыми бөлім құрылады. Мұрағат деректерінің негізінде Қазақстан тарихы
бойынша материалдар жинастырылуы, өңделуі керек болды. Сонымен қатар
Орынбор қаласында өлкелік мұрағат кұру жөнінде жұмыс жүргізілдц Оган
ғимарат табу өте қиын болды. Барлық уездерге, губерниялық мекемелерге
құжаттарды жинақтау үндеуі жеткізіліп, тиісті тапсырма берідді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz