Ақшаның пайда болуы және оның мәні
Ақшаның пайда болуы және оның мәні 2
Ақшаның формалары мен түрдері ... ...
1.тарау. Ақшаның қажеттілігі, мәні жанс түрлері 5
I БӨЛІМ. Ақша және ақша жүиесі 6
2.1. Қ¥н өлшемі 7
I БӨЛІМ. Ақша жоне ақша жүйесі 8
2.2. Айналыс құралы 8
2.3« Төлем құралы 9
2.тарау. Ақшаның ролі және нарықтық экоіюмика 10
Жинақтау және қорлану құрады 10
2.5. Әлемдік ақшалар 11
4.2. Ақша жүйесінің түрлері 13
4.тарау. Ақша жүйесі жане оның Қазақстандағы қалыптасуы 15
Экономикасы дамыған еддердің ақша жүйесі 16
Эмиссия ұғымы және оның түрлері 17
АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРІ 18
§2. АҚШАНЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ 20
, АҚША ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ДАМУЫ 22
Ақшаның формалары мен түрдері ... ...
1.тарау. Ақшаның қажеттілігі, мәні жанс түрлері 5
I БӨЛІМ. Ақша және ақша жүиесі 6
2.1. Қ¥н өлшемі 7
I БӨЛІМ. Ақша жоне ақша жүйесі 8
2.2. Айналыс құралы 8
2.3« Төлем құралы 9
2.тарау. Ақшаның ролі және нарықтық экоіюмика 10
Жинақтау және қорлану құрады 10
2.5. Әлемдік ақшалар 11
4.2. Ақша жүйесінің түрлері 13
4.тарау. Ақша жүйесі жане оның Қазақстандағы қалыптасуы 15
Экономикасы дамыған еддердің ақша жүйесі 16
Эмиссия ұғымы және оның түрлері 17
АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРІ 18
§2. АҚШАНЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ 20
, АҚША ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ДАМУЫ 22
Бүл жағдайда ақша балама негізде тауарды сатып алу - са-туда делдал ретінде эрекет етеді. Бүны жүзеге асыру үшін саты-латын тауарды (Т) ақшамен өлшеу керек жэне осы сомаға басқа тауарды (Т1) сатып алу қажет. Жалпыға ортақ балама рөлінде эрекет етуші ақша жоқ болган жағдайда осы сэттегі нарықта сұраныс пен ұсыныстың сәйкессіздігіне байланысты айырбас жүзеге аспай қалуы мүмкін. Ақша үнемі тауарға қарама-қайшы болады. Тауар мен ақша бір-бірінен ажырамас категориялар. Де-генмен ақшаның өзі тауар, яғни тауар өндірісі мен айналысының өнімі, олардың айрықша тауар жөніндегі мэселелерді тақырып-тың келесі тарауларында сөз етеміз.
Демек, ақша - бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар айырбасы процесінің ұзаққа созылған дамуының объек-тивті негізделген нэтижесі.
Ақша жалпыға ортак балама ретіндегі тауар өндірісі мен тауар айырбасына қажет, ол еңбектің эр түрлі жіктелуі кезінде эр түрлі өнімдерді дайындауға қажетті қогамдық еңбек шығын-дарын салыстьфуға мүмкіндік береді.
Байқап отырғанымыздай, акша өндірістік қатынастардың барлық жиынтығының маңызды буыны, онсыз тауар өндірісі өмір сүре алмайды.
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ олардың арасында маңызды айырмашылық та бар. Егер тауар айналыс аясында уақытша болса (ол түтынуға кетеді), ал ақша айналыста тұрақты, мэңгілік болады, айналыс аясынан кетпейді. Сондықтан, тауарлар арасында дами отырып, ақша бүкіл тауар элемінен ерек-шеленетін айрықша тауар болып қала береді.
Ақша - қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар өн-дірушілерді және нарықты ортақ экономикалык организмге бірік-тіруші айналыс құралы. Ол жеке меншік еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне қосады, тауар өндірушілер арасындағы айырбастың ба-ламалылығын қамтамасыз етеді.
Ақшаны өзен үстінен өткен көпірмен салыстыруга болады, оның эр түрлі жагалауларында сатушылар мен сатып алушылар, сұраныс пен ұсыныс, бага мен еңбекакы орналасқан.
1-тарау. Ақшаньщ қажеттілііі, мәні және Іурлері
Қазіргі кездегі нарықта акшаның кажеттілігін жаксырақ көр-сету мақсатында Дж. Долан, Д. Кемпбелл, Дж. Кемпбеллдің сыз-басын көрсетуді дүрыс деп есептедік. Бүл сызба «Деньги, бан-ковское дело и денежно-кредитная политика» кітабында (Мэскеу-Ленинград, 1991 ж., 1 3-бет) келтірілген.
Демек, ақша - бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар айырбасы процесінің ұзаққа созылған дамуының объек-тивті негізделген нэтижесі.
Ақша жалпыға ортак балама ретіндегі тауар өндірісі мен тауар айырбасына қажет, ол еңбектің эр түрлі жіктелуі кезінде эр түрлі өнімдерді дайындауға қажетті қогамдық еңбек шығын-дарын салыстьфуға мүмкіндік береді.
Байқап отырғанымыздай, акша өндірістік қатынастардың барлық жиынтығының маңызды буыны, онсыз тауар өндірісі өмір сүре алмайды.
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ олардың арасында маңызды айырмашылық та бар. Егер тауар айналыс аясында уақытша болса (ол түтынуға кетеді), ал ақша айналыста тұрақты, мэңгілік болады, айналыс аясынан кетпейді. Сондықтан, тауарлар арасында дами отырып, ақша бүкіл тауар элемінен ерек-шеленетін айрықша тауар болып қала береді.
Ақша - қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар өн-дірушілерді және нарықты ортақ экономикалык организмге бірік-тіруші айналыс құралы. Ол жеке меншік еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне қосады, тауар өндірушілер арасындағы айырбастың ба-ламалылығын қамтамасыз етеді.
Ақшаны өзен үстінен өткен көпірмен салыстыруга болады, оның эр түрлі жагалауларында сатушылар мен сатып алушылар, сұраныс пен ұсыныс, бага мен еңбекакы орналасқан.
1-тарау. Ақшаньщ қажеттілііі, мәні және Іурлері
Қазіргі кездегі нарықта акшаның кажеттілігін жаксырақ көр-сету мақсатында Дж. Долан, Д. Кемпбелл, Дж. Кемпбеллдің сыз-басын көрсетуді дүрыс деп есептедік. Бүл сызба «Деньги, бан-ковское дело и денежно-кредитная политика» кітабында (Мэскеу-Ленинград, 1991 ж., 1 3-бет) келтірілген.
СОДЕРЖАНИЕ
Ақшаның пайда болуы және оның мәні 2
Ақшаның формалары мен түрдері________ 4
1-тарау. Ақшаның қажеттілігі, мәні жанс түрлері 5
I БӨЛІМ. Ақша және ақша жүиесі 6
2.1. Қ¥н өлшемі 7
I БӨЛІМ. Ақша жоне ақша жүйесі 8
2.2. Айналыс құралы 8
2.3 Төлем құралы 9
2-тарау. Ақшаның ролі және нарықтық экоіюмика 10
Жинақтау және қорлану құрады 10
2.5. Әлемдік ақшалар 11
4.2. Ақша жүйесінің түрлері 13
4-тарау. Ақша жүйесі жане оның Қазақстандағы қалыптасуы 15
Экономикасы дамыған еддердің ақша жүйесі 16
Эмиссия ұғымы және оның түрлері 17
АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРІ 18
§2. АҚШАНЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ 20
, АҚША ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ДАМУЫ 22
лады. Бүл жағдайда ақша балама негізде тауарды сатып алу - са-туда делдал
ретінде эрекет етеді. Бүны жүзеге асыру үшін саты-латын тауарды (Т) ақшамен
өлшеу керек жэне осы сомаға басқа тауарды (Т1) сатып алу қажет. Жалпыға
ортақ балама рөлінде эрекет етуші ақша жоқ болган жағдайда осы сэттегі
нарықта сұраныс пен ұсыныстың сәйкессіздігіне байланысты айырбас жүзеге
аспай қалуы мүмкін. Ақша үнемі тауарға қарама-қайшы болады. Тауар мен ақша
бір-бірінен ажырамас категориялар. Де-генмен ақшаның өзі тауар, яғни тауар
өндірісі мен айналысының өнімі, олардың айрықша тауар жөніндегі мэселелерді
тақырып-тың келесі тарауларында сөз етеміз.
Демек, ақша - бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар айырбасы
процесінің ұзаққа созылған дамуының объек-тивті негізделген нэтижесі.
Ақша жалпыға ортак балама ретіндегі тауар өндірісі мен тауар айырбасына
қажет, ол еңбектің эр түрлі жіктелуі кезінде эр түрлі өнімдерді дайындауға
қажетті қогамдық еңбек шығын-дарын салыстьфуға мүмкіндік береді.
Байқап отырғанымыздай, акша өндірістік қатынастардың барлық жиынтығының
маңызды буыны, онсыз тауар өндірісі өмір сүре алмайды.
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ олардың арасында маңызды
айырмашылық та бар. Егер тауар айналыс аясында уақытша болса (ол түтынуға
кетеді), ал ақша айналыста тұрақты, мэңгілік болады, айналыс аясынан
кетпейді. Сондықтан, тауарлар арасында дами отырып, ақша бүкіл тауар
элемінен ерек-шеленетін айрықша тауар болып қала береді.
Ақша - қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар өн-дірушілерді және
нарықты ортақ экономикалык организмге бірік-тіруші айналыс құралы. Ол жеке
меншік еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне қосады, тауар өндірушілер арасындағы
айырбастың ба-ламалылығын қамтамасыз етеді.
Ақшаны өзен үстінен өткен көпірмен салыстыруга болады, оның эр түрлі
жагалауларында сатушылар мен сатып алушылар, сұраныс пен ұсыныс, бага мен
еңбекакы орналасқан.
1-тарау. Ақшаньщ қажеттілііі, мәні және Іурлері
Қазіргі кездегі нарықта акшаның кажеттілігін жаксырақ көр-сету мақсатында
Дж. Долан, Д. Кемпбелл, Дж. Кемпбеллдің сыз-басын көрсетуді дүрыс деп
есептедік. Бүл сызба Деньги, бан-ковское дело и денежно-кредитная
политика кітабында (Мэскеу-Ленинград, 1991 ж., 1 3-бет) келтірілген.
тауарлар
тауарлар
ұлттык өнімнің
шығыны
Өнім нарьны
жиынтық
Фирмалар
Отбасы шаруашылыгы
ресурстардыц
Ресурстар нарыгы
Үлггык
табыс
рес рстар - акша ресурстар
1.1. сьгзба. Тауарлар мен кызметтер агымынык сызбасы.
Сызбада тауарлар мен қызметтер ағымы көрсетілген, оларды үй шаруашылықтары
(кәсіпкерлер) жэне фирмалар (занды түлға-лар) айырбастайды, бүл ағым
айырбас кезінде жүзеге асырылған ақшалай төлемдердің қарама-қарсы ағымымен
теңестіріледі. Та-уарлар мен қызметтердің ағымдары сағат тілі бойынша бағыт-
талган; ақшалай төлемдердің ағымдары сағат тіліне қарсы бағыт-талған. Осы
экономикалық жүйеде жеке кәсіпкерлер (үй шаруа-шылықтары) және фирмалар
ендіретін тауарлар мен қызметтерді сатып алады. Сызбаның төменгі бөлігінде
көрсетілген фирмалар нарығындагы фирмалар өз өндірістері үшін кажетті
ресурстарды - жұмысшы күшін, капиталды жэне табиги ресурстарды сатып алады.
Осы жағдайда барлық ресурстар үй шаруашылықтарына тие-сілі, бүл
шаруашылықтар сэйкес акша төлемдерін ресурстар үшін фирмаларға сатады; яғни
төлемдер еңбекақы, пайыз, ренталық төлемдер жэне т.б. түрді кабылдайды.
Ішкі айналымда ел масштабындағы жиынтық айиалымдагы ұлтгық табыс пен
ресурстар қозгалысы көрсетілген.
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байла-ныскан, ол
шығындалған еңбектің саны бойынша ғана емес, со-нымен бірге сапасы бойынша
еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажетгілігін туындатады. Сондықтан акша
еңбек шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қолданылады, өйткені
материалдық құндылықтарды бөлу коғам мүшелерінің шығын-даған еңбегінің саны
мен сапасына сэйкес жүзеге асады. Сонымен қатар ақшаның болуы мынадан
туындайды:
шаруашылық қызмет нәтижелерін нақты өлшегіштерде ғана емес, сонымен қатар
қүндық өлшемдермен есепке алу қажеттілігінен;
меншік нысандарының эр түрлі болуымен жэне оларға сэйкес өндірістік
қатынастардың болуымен, олар тауар-ақша қатынастарына негізделген
коммерциялық есеп не-гізінде шаруашылық қызметтін, ұйымдастырылуын жэне
жүргізілуін алдын ала болжайды.
1.2.
Ақшаның пайда болуы және оның мәні
Экономикадағы ақшаның пайда болуын, мэнін, қызметі мен рөлін анықтау
ұмтылыстарының көп гасырлык тарихы бар, атап айтқанда бүл сұрақтар
Аристотель, А. Смит, Д. Рикардо, К. Маркс жэне т.б. еңбектерінде-ақ
қарастырылған. Ақша теориясын XX ғасырдың бірінші жартысында А. Маршал, П.
Самуэльсон, Дж. Тобин, Дж. Хикс, Ф. Мишкин, М. Фридмэн және т.б. сияқты
қазіргі кездегі экономикалық ғылым өкілдері дамытты.
Ақшанын пайда болуы, жаратылысы жэне мэні туралы ортақ пікір жок. Бірақ та
ақшаны анықтаудың көп түрін шартты түрде екі тұжырымдамаға бөлуге болады:
рационалистік жэне эволю-циялық.
Тарасов В.И. Деньги, кредит, банки. Учебное Іюсобие. Минск: Миланта, 2003.
-С. 10.
Біріншісі (ол XIX ғасырдың аяғына дейін үстемдік етті) ақшаның туындауын
мемлекеттің немесе адамзаттың жалпы келі-сімді бекітуінің нэтижесі ретінде
түсіндіреді, яғни ақшаның туындауы тауарлық өндіріспен байланыстырылмайды.
Біздің пікірімізше, келесі тұжырым ғылыми көзқарас болып саналады, ол
тауардың айырбастық құнының эволюциялық даму нэтижесі ретінде
түсіндіріледі, ақша адамдардың еркіне тэуелсіз түрде пайда болды.
Айырбастық құн - бүл олардың салыстыр-малы өрнектелуі немесе сатып алушылық
құны.
Қү.н тауарларды бір-біріне айырбастау кезінде ғана анықта-луы мүмкін
екендігі баршаға аян жэне ол мұнда айырбас құны формасында эрекет етеді.
Тауар - бүл сату немесе айырбастауға арналған еңбек өнімі. Адам дайындаган
зат сату немесе айыр-бастау кезінде тауарға айналады. Ал бүл ақшаның
туындауы үшін объективті алгышарттарды қалыптастырады. Тауардың тулыну құны
жэне құны (оны өндіруге кеткен еңбек шығындары) бола-ды. Тауарлардың
пайдалылығына (үй, машина) байланысты құ-нының эр түрлі формалары бар, олар
тауардың тұтынушылық құны деп аталады. Тауардың құны оны өндіруші адам
еңбегінің өзгерісімен анықталады.
Тауар айырбасының дамуы тауарлар құнының эр түрлі фор-маларының ақырындап
алмасуы нэтижесінде жүзеге асты:
- қарапайым немесе кездейсоқ форма, ол алғашқы қауым-дық құрылыс
кезеңінде, ягни тауардың бір түрін бас-қасына қарапайым айырбастау кезінде
(1 қой = 1 қап бидай) туындады. Бұл жағдайда бір тауар өзіне қарама-қарсы
тауарда өз құнын өрнектеді. Тауардың басқа тауар-ға айырбасталу қабілеті
соңғының құнын өрнектейді, яғни тауарда құн бар;
- толық немесе жайылыңқы формадағы құн егіншілер мен малшылардың алғашқы
ірі қоғамдық еңбек бөлінісі нэ-тижесінде туындаған айырбастың дамуымен
байланыс-қан. Көптеген айырбасталатын тауарлар ішінен бір неме-се бірнеше
өтімді тауарлар (тұз, мал, астық) айқында-лады, оларды басқа тауарларға
айырбастауға болады. Осылайша, құнның қарапайым (кездейсоқ) түрінен жайы-
12
I БӨЛІМ. Ақша және ақша жүйесі
лыңқы формасына өту жүзеге асырылады, яғни эр алуан тауарлардың құны бір
немесе бірнеше балама тауардың құнымен (тұз, мал, астық) өрнектеледі. Әр
түрлі тауар-ларды айырбастау кездейсок форма кезіндегідей өзара емес, бір
немесе бірнеше ерекшеленген тауарлар арқылы жүзеге асырады. Алтынның 10
унциясы 10 кг темірге, 1 қойға, 1 қап бидайға айырбасталады; құнның жалпы
формасы. Тауарлык элемнен жалпы бала-ма ретінде бір тауар алынады (басқаша
айтқанда ығыс-тырылады). Барлық тауарлар осы тауарға теңестіріледі, сол
арқылы олардың арасындағы құн салыстырылады. 10 кг темір, 1 кой, 1 қап
астық 10 унция алтынға теңес-тіріледі.
Әр түрлі аймақтарда осындай тауар ретінде эр түрлі тауарлар алынды. Мысалы,
солтүстіктің халқы ақша ретінде бағалы аң терісін, оңтүстіктің мал өсіруші
халықтары - малды, егін егуші халықтар - астықты, қалаларда - металды, яғни
темірді, қорға-сынды,бағалы металдарды жэне т.б. қолданды.
Тауарды үлкен кеңістік ортасынан барлық басқа тауарлар ығыстырған жағдайда
ғана, ол ақшаның жалпы бапамасы рөлінде бола алады. Мұндай ығыстыру
аяқталған соң, арнайы тауар пайда болады, оның нақты формасымен жалпы
балама формасы бірігеді де, бұл тауар ақша деген атауды алады:
- кұнның ақшалай формасы ары қарайғы айырбас нэти-жесінде жалпы балама
орнына бір ақшалай тауарды коюмен сипатталады. Бүл рөлді тарихи тұрғыда
алтын мен күміс жеңіп алды. Бүл тауарларды олардың шынайы табиғи
қасиеттеріне (біртектілігі, бөлінбеуі, өз қасиет-терін сақтау қабілеті,
жоғары құны жэне т.б.) байланысты бөлу жүзеге асты. 1 унция - 1 фунт
стерлинг. Алтын ақшалар өз құнын ақшалай тауардың құндық субстан-циясынан
алады, ол алтынды өндіру саласында пайда болады, яғни олардың қү_ны кез
келген басқа тауардың құны сияқты жұмыс уакытымен анықталады, соның нэти-
жесінде тауарды ақшаға айырбастау баламалардың айыр-басы болып табылады.
1-тарау. Ақшаның қажеттілігі, мәні және түрлері
13
Сондыктан да акшаның мэні мынада болады, яғни тауарлык өндірісі мен
айырбасы нэтижесінде тауарлық элемнен накты фор-масы бар бір арнайы тауар
бөлініп шығады.
Ақшаның мэні үш қасиеттің біртұтастығымен өрнектеледі:
- ақшаның жалпы тікелей айырбасталу қасиеті бар, ягни оны тауарлар мен
қызметтер үшін төлем құралы ретінде эрқашан жэне барлық жерде ешқандай
шектеусіз қабыл-дануы тиіс;
- ақша тауардың айырбас құнын бейнелейді. Соның көме-гімен тауардың
бағасы анықталады, ол айырбасты қам-тамасыз етеді жэне эр түрлі тұтыну құны
бар эр түрлі тауарларды сандық тұрғыда салыстырады;
- ақша тауарда жинақталған жалпы жұмыс уақытының көрінісі болып
табылады, жұмыс уақытының шығындары арқылы тауарлар кұны ақшамен өлшенеді.
1.3.
Ақшаның формалары мен түрдері________
Ақша айналымының тарихы мынаны дэлелдейді, яғни ақша біртекті масса болып
табылмайды. Ол өтуі бойынша жэне өмір сүру уақыты бойынша, сонымен бірге
айналым шарттары бойын-ша алуан түрлі болып келеді. Іс жүзінде ақшаның
формасы де-геніміз - ақшаның белгіленген типіндегі заттық айырбас құны, ол
айналымдағы тұрақтылықты көрсетеді. Әр түрлі балама тауар-ларға, бағалы
металдарға, қарыз міндеттемелеріне, банк депозит-теріне өзгере отырып, ақша
өз формасын қалыптастырады. Ақша формалары ретінде алтын, күміс монеталар,
қағаз жэне несиелік ақшалар баршаға аян.
Ақшаның материалдық-заттық ерекшеліктеріне сэйкес оны толыққүнды жэне
пюлыққұнсыз деп шартты түрде бөлуге болады.
Толыққұнды ақша - номиналды қүлы сатып алушылық құ_-нымен сэйкес келетін
ақша, яғни дайындау кезінде көрсетілген ҚрІ.олардың құрамындағы металдың
(алтын, күміс) құнына сэй-кес келеді. Оларға алтын жэне күміс монеталар
жатады.
14
I БӨЛІМ. Ақша және ақша жүйесі
Толыққунды емес ақша - сатып алушылык кұны ақша қаты-настарының
тасымалдаушысы ретіндегі тауар кұнынан асатын ақша. Толыққұнсыз емес
ақшаларға билондық монеталар, қағаз және несиелік ақшалар жатады.
Ақша өзінің даму эволюциясында мынандай сатыларды өтті:
1) Металдық;
2) Қагаздық;
3) Несиелік;
4) Электрондық акша.
Металл ақшалар - бүл толыққұнды, нағыз ақшалар, олар-дың номиналдык құны
(оларга қойылған құн) нақты құнына, яғни өздері дайындалган металл құнына
сәйкес келеді. Металл ақ-шалар (мыс, күміс, алтын) әр түрлі формада болады:
алдымен бірліктік, содан соң салмақтық. Олар монета түрінде шығарылды.
Монета - бүл заңмен бекітілген формасы, сыртқы пішіні, салмақтық құрамы бар
металдан дайындалған ақша белгісі.
Мемлекет монетадағы таза металдың құрамын (пробасын), салмағын, массасын,
типін, эмиссия ережесін және т.б. белгі-лейді.
Металл ақшалар өз дамуында ұзақ жол жүрді, яғни олар мыс монета түрінде
біздің дэуірімізге дейінгі ІІІ-ІІ ғасырларда Римде пайда болды. Ең алдымен
белгіленген салмағы жэне пробасы бар жэне сәйкес таңбалармен (Мысыр, Рим,
Вавилон) бекітілген ме-талл құймалар айналымға шықты.
Алғашқы монетапар біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырда Лидия мемлекетінде
құйыла бастады, ал біздің дэуірімізге дейінгі 279-жылы Римде металдың
стандартты бөліктері монета деп аталды.
Өз бейінін монетада кескіндеген түлға А. Македонский болды.
Айналымға сэйкестендірілген, стандартты монеталардың ен-гізілуі ақшалардың
толық көлемде қү.н шамасының қызметін, айналым мен жинақтау құралы қызметін
атқаруы үшін жағдайлар жасады. Монеталар бағалы металдардан да, сонымен
бірге өте арзан түсті металдардан және олардың қоспаларынан дайын-далды.
1-тарау. Ақшаның қажеттілігі, мәні және түрлері
15
Монеталар толыққұнды, сонымен бірге айырбастық болып бөлінеді. Толыққұнды
монеталар бағалы металдардан және олар-дың қоспаларынан дайындалады,
олардың номиналдық құны нақты құнмен сәйкес келеді, олар ақшаның барлық
қызметін атқарады.
Айырбас монеталары арзан түсті металдардың қоспаларынан дайындалады,
олардағы номиналдық құн құрамындағы металл кұнынан асып кетеді.
Монеталарды құю эмиссия ретінде қарастырылады. Эмиссия латындық
етІ88Іосөзінен аударғанда шығару деген мағына-ны береді. Ақшаныц
эмиссиясы - бұл ақша белгілерінің барлық түрлерінің айналымға шыгару, ол
айналымдағы ақша массасын үлғайтуға бағытталған.
Ақшаның рөлі тарихи тұрғыда алтынға бекітілген. Алтынның барлық басқа
тауарлар құ-нын өрнектеу қасиеті шынайы табиғи қасиет болып саналмайды. К.
Маркс табиғат ақшаны жасамайды деп атап көрсеткен. Бұл қасиет алтынға қоғам
тарапынан берілді. Алтын жалпы балама рөлін атқару үшін өте сәйкес келетін
тауар болып саналады, ол мыналарға байланысты болады:
Біріншіден, тұрақты, эдемі, жеңіл, шығынсыз бөліну сияқты табиғи
қасиеттеріне;
Екіншіден, оның жоғары құны бар, ягни басқа металдармен салыстырганда, оны
өндіру үшін көбірек уақыт шығыны кетеді.
Алтынды өндіру - өте қиын эрі капитал сыйымды жұмыс. Мысалы, 1 кг алтынды
алу үшін орташа тереңдігі 3000 м жердің 100 тонна тау кенін өңдеу керек.
Алтынның негізгі өндірушілері болып Оңтүстік Африка Республикасы (элемдік
өндірістің 13 бөлігі), Ресей, Өзбекстан саналады.
Қазақстанда көптеген алтын кеніштері бар, шамамен алганда алтынның жылдық
өндірісі 30 тоннаны құрайды.
Тауарлық өндіріс пен айналым көлемдерін кеңейту айырбас операцияларының
өсуіне экелді. Толыққұнды ақшалар шектеулі саны және жогары шыгындарына
байланысты шаруашылықтың өскелең сұранысын қанағаттандыра алмайды. Алтын
өндіру тауар өндірісін қуып жете алмады, ақшаға деген сүранысты қамтамасыз
16
I БӨЛІМ. Ақша және ақша жүйесі
ете алмады, сонымен бірге жоғары кұндылыгы бар алтын ақ-шалар құны бойынша
аз айналымды қамтамасыз ете алмады. Сондықтан оны өзінің орынбасарларымен
(құн белгілері) алмас-тыру қажеттілігі туындады, олардың номиналды құны
оларды өндіруге кеткен еңбектің шынайы құнынан жоғары болады.
Оларға үсақ монеталар, қағаз жэне несиелік ақшалар жатады.
Қагаз ацшалар - нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихи тұр-ғыда қагаз ақшалар
металдық айналымнан туындады жэне бұ-рын-сонды айналымда болған күміс жэне
алтын монеталардың орынбасарлары ретінде эрекет етті. Айналым барысында
металл ақшалар көшті жэне тозды, бастапқы формасы мен құнын жо-ғалтты,
сонымен бірге оларды сақтау, тасымалдау жэне тауар-ларды көп мөлшерде сатып
алу кезінде пайдалану өте ыңғайлы. Осыған байланысты оларды нағыз
ақшалардың орынбасарла-рымен, яғни қағаз ақшалармен апмастырудың объективті
мүм-кіндігі туындады. Олардың мэнісі мынада, яғни олар мемлекет тарапынан
мэжбүрлі бағаммен шығарылатын ақша белгілері болып табылады.
Қағаз ақшалардың өзіндік құны жоқ, егер оларды шығару шыгындары болса, онда
олар номиналды құнға сэйкес келмейді. Мысалы, 5 мың теңгелік қағаз ақшаның
бір купюраны шығару шыгындарына тең қүны болуы мүмкін, ал ол шыгын тиын
ғана тұруы мүмкін. Бұл купюраға 5 мың теңгелік құны бар тауарды сатып алуға
болады.
Табиғаты бойынша қағаз ақшаларға тұрақсыздық тән екен-дігін атап өту керек.
Олар үнемі ақша айналымы арнасында жүреді, оларды толтырады жэне шектен тыс
эмиссия негізінде акша массасының айналымда жүрген тауар массасына сэйкес
келмеуі нэтижесінде құнсызданады, сэйкесінше ол инфляцияға әкеледі.
Әрбір егеменді мемлекет өзінің ұлттық валютасын, яғни өз атауы бар, әр
түрлі купюра мен бағаммен қағаз акшаларын шы-ғарады. АҚШ өз валютасын -
доллар, Ресей - рубль, Қазақстан -теңге деп атайды. Қагаз ақшалардьщ
кемшіліктері де бар. Олар-дың ең бастысы мынада жатыр, яғни біріншіден,
оларды ұрлап алу өте оңай, екіншіден, оларды тасымалдау өте қымбатқа
түседі.
1-тарау. Ақшаның қажеттілігі, мәні жанс түрлері
17
Өндірістің дамуы, коммерциялық жэне банктік несиелеу са-ласының кеңеюі
нэтижесінде металл ақшалар тауар айналы-мының кажеттіліктерін
қанағаттандыруды тоқтатты жэне оның орынбасарларымен катар несиелік
кағаздар пайда болды.
Қағаз ақшалар сатып алу жэне төлем құралдары ретінде мем-лекет
қажеттіліктерін қанагаттандыру үшін арналған. Қазақстан-дағы олардың
эмитенттері болып Ұлттық Банк есептеледі. Шыға-рылған ақшаның номиналды
құны жэне оларды шығару құны (қағаз шығындары, басып шығару) арасындағы
айырма мемле-кеттік бюджетке кететін эмиссиялық табысты қүрайды. Қағаз
ақшалар екі қызметті гана атқарады: айналым қүралы жэне төлем құралы. Олар
алтын стандартты алып тастағаннан кейін ішінара жинақтау қызметін атқара
алады.
Қағаз - ақша айналымы үнемі көмекші сипатта болады.Қағаз ақшалардың ұзақ,
дербес айналымы мүмкін емес, өйткені олар-дың жоғарыда көрсетілген
кемшіліктері бар. Сондықтан олармен қатар несиелік ақшалар эрекет етеді.
Несиелік ақшалар - айналымдағы толыққұнды ақшаларды алмастыратын жэне несие
белгісі ретінде эрекет етуші қағаз ақша белгілері. Олардың өзіндік құны
болмайды, балама тауарда көр-сетілген құнның өрнегі. Несиелік ақшалардың
негізгі эмитенті болып банк жүйесі есептеледі.
Тауарларды сатып алу бойынша ірі мэмілелерге банктердің несие беруі қағаз
ақшаларды алмастырады, яғни несиелік ақша-лар тауар айналымының
қажеттілігін қанағаттандырады.
Несиелік ақшапар өз дамуында мынандай сатылардан өтті: вексель, банкнота,
чек, электронды ақшалар жэне олардың соңғы түрі - несиелік жэне пластикалық
карточка.
Вексель - бүл вексель айналысының заңымен бекітілген мерзім ішінде онда
көрсетілген соманы сөзсіз төлеу жөніндегі қарыздық міндеттеме. Вексельдер
жай жэне аудармалы деп бө-лінеді. Жай вексельді қарыз алушы береді. Бұл
вексель берушінің сөзсіз міндеттемесі, ол вексель ұсынушыға белгіленген
соманы төлеуі тиіс.
;• Аудармалы вексель (тратта) - вексель беруші кредитордың (Ірассант) қарыз
алушыға (трассат) белгіленген мерзімде көрсе-ТІПГРҢ ^пманы ү"';"'"; түлғаға
(ремитентке) төлеуі жөніндегі бұй-2 1э*ш • • '••- ^-'
18
I БӨЛІМ. Ақша және ақша жүиесі
рығы. Вексель бойынша төлем аваль (вексельдік кепілдік) көме-гімен төленуі
мүмкін, ол қосымша беттегі вексельде жэне ал-лонжда аваль ретінде есептеу
деген жазумен ресімделеді.
Вексель абстрактылығымен, яғни құжатта мэміле түрі жөнін-дегі ақпараттың
жоқтығымен; вексельдің міндетгі төлемін көрсе-тетін даусыздыгымен;
айналымдылығымен, яғни вексельді төлем құралы ретінде басқа кредиторларға
беруге болатындығымен сипатталады.
Демек, вексель несие жэне ақшалық есеп айырысу құралы ретінде эрекет етеді.
Ол несиеге қойылған тауарларды кепілді вексельдік міндеттемемен төлеуді
қамтамасыз етеді.
Вексельдерді пайдапану айналым шыгындарын үнемдеуге ықпал етеді. Қазіргі
танда Қазақстанда вексель астық шаруашы-лығында қолданылады. Вексель
берушілер ретінде астық егуші шаруашылықтар есептеледі, олар Азық-түлік
корпорациясына жанар-жағар май, тұқым, тыңайтқыштар, өсімдіктерді қорғау
қү_-ралдарын сатып алу үшін вексель береді, олар күзде астықпен қайтару
міндеттемесін өз мойнына алады.
Вексельді айналым нэтижесінде банкноттык айналым пайда болды.
Банкнота - бұл эмитент банктің міндеттемесі. Ол вексель-ден екі маңызды
көрсеткіш бойынша ерекшеленеді: біріншіден, мерзімділігі бойынша: вексель
белгіленген мерзімге шыгарыла-ды, ал банкнота шексіз мерзімге беріледі;
екіншіден, қамтамасыз етілуі бойынша: банкнота мемлекет кепілдемесі бойынша
едцің Орталық банкімен айналымга шығарылады, ал вексельді жеке кепілдеме
бойынша жекелеген заңды және жеке тұлға шығарады.
Қазақстандағы банкноттардың эмитенті болып Ұлттық Банк саналады, олар
Республиканың аумағында ұлттық ақша болып табылады. Тауарлар немесе алтын
түріндегі материалдық қамсыз-дандырылмаған, бірақ банкноттардың несиелік
негізі бар, өйткені олар банктік несиелеу ережесіне сәйкес айналымға
шығарылады жэне қарыздық (ссудалық) қордың элементі болып табылады.
Банкноттық айналым кеңістіктегі несиелік ақшалардың әре-кет етуін кеңейтуге
мүмкіндік берді жэне де банкноттардың ай-налыс құралы қызметін атқаруын
қамтамасыз етті.
1-тарау. Ақшаныц қажеттілігі, мәні және түрлері
19
£
Несиелік ақшаның келесі түрі чек болып табылады.
Чек - бұл талап бойынша кұрылған қатаң есеп берудің ак-здіалай құжаты, онда
чек берушінің (шот иесінің) чекте көрсетіл-ЛН соманы чек ұсынушыға
(ұстаушыға) банктің төлеуі жөніндегі сөзсіз бұйрығы бар. Ол қысқа мерзімді
әрекеттегі ақшалай құжат ретінде заңды төлем құралы мэртебесін иеленбейді.
Ол ел ішінде . және халықаралық есеп айырысуларда қолданылады. Негізінен
Чектер ақшалай жэне есеп айырысу чегі болып бөлінеді.
Ішкі айналымдагы чектер банктерден қолма-кол ақшаны алу үшін; тауарлар мен
кызметтер үшін есеп айырысу мақсатында; банктердегі шоттар бойынша
аударымдар жасау арқылы жүзеге асырылатын колма-қолсыз есеп айырысу формасы
ретінде қол-данылады.
Есеп айырысу чектері ордер сипатында болады. Шот иеле-ріне арнайы чек
кітапшалары беріледі. Чектік есеп айырысу кі-тапшаларындагы чектер тауарлар
мен көрсетілген қызметер үшін Чколданылады.
Банк қызметіне механикаландыру мен автоматтандыруды енгізу, банктік есеп
айырысу тэжірибесінде ЭЕМ мен компъютер-дерді кең қолдануға өту электрондық
ақшалардың пайда болуына • ыкпал етгі, яғни компъютер жадындағы шоттарда
ақшаның бо-луы, қолма-қол ақшалар мен чектерді несиелік карточкалармен
'һлмастыру. Олар клиенттің шоты негізінде орнатылған микро-сызбасы бар
пластикалық карточка түрінде банк тарапынан шы-гарылады. Пластикалық
карточкалардың иелері тауарларды са-тып алып жэне қызметтерге төлем төлеп
қана қоймай, сонымен бірге тұтынушылық мақсатта банктерден қысқа мерзімді
несие-лерді де ала алады. Қазіргі танда пластикалық карточкалардың бірнеше
түрлері қолданылады, олардың ішінде банктік және 'еаудалық карточкалар өте
кең таралған.
Электрондық төлемдер жүйесі қоғамның өте кең тобының еміріне тікелей ықпал
етті. Көптеген дүкендер пластикалық кар-"Іючкалар көмегімен сатып алуларды
жүзеге асыруға мүмкіндік береді, қажетті сома тауарларға төлеу үшін сіздің
шотыңыздан алынады. Коммуналдық кызметтер төлемі сияқгы қайталанатын
төлемдер айына бір рет сіздің шотыңыздан аудару арқылы ав-
2.1. Қ¥н өлшемі
Ақшаның алғашқы жэне негізгі қызметі болып құндардың, барлық тауарлар
күнының өлшемі қызметі болып табылады, ол тауарлардың балама айырбасын
қамтамасыз етеді. Бірақ та тауар-ларды салыстырмалы ететін ақша емес,
тауарды өндіруге кеткен қоғамдық қажетті адам еңбегі саналады. Барлық
тауарлар қажетті еңбек өнімі болып табылады, сондықтан да өзіндік қүны бар
шы-найы ақшалар олардың құнының өлшемі бола алады. Ондай тауар болып алтын
есептеледі, оны өндіру үшін құнды туындататын қоғамдык еңбек шығындалады.
Ақша мен тауар салыстыру үшін біртекті базаны иеленуіне байланысты, барлық
тауарлар өзара салыстырмалы болады. Ақшапар құн өлшемі қызметінде өте жақ-
сы эрекет етеді. Бүл мынаны түсіндіреді, құнның тауарлық фор-масының
ақшалай формаға айналуы үшін тауарлар бағасын бел-гілеу жеткілікті, бүл
жагдайда тауарларды өткізу сатып алушыда нақты ақша болган жағдайда гана
жүзеге асады.
Баға - тауар құнынын, ақшапай көрінісі болып табылады. Ол тауарды өндіру
мен өткізуге кететін қоғамдық қажетті еңбек шыгындарымен анықталады, яғни
баға бүл тауардың қоғамдық танылған құ_ны болып табылады. Тауар бағасы
нарықта қалып-тасады, тауарларға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі
кезінде ол тауар құнына жэне ақша қүнына тэуелді болады. На-рықтағы сұраныс
пен ұсыныстың тауар бағасына сэйкессіздігіне байланысты оның қү_ны сөзсіз
төмендейді. Құндары эр түрлі тауарлардың бағаларын салыстыру үшін оларды
бір масштабқа келтіру керек, яғни оларды бірдей ақша бірліктерімен сандык
өрнектеу керек.
Металл айналысы кезінде багалардың масштабы ақшалай металдың сапмақтық
көлемі деп аталады, ол берілген елде ақша бірлігі ретінде жэне баска барлык
тауарлардың бағаларын өлшеу үшін қызмет етеді. Егер ақша ретінде алтын
есептелетін болса, онда бүкіл тауарлық әлем аптынның эр түрлі көлеміне
теңес-тіріледі. Алтын арқылы тауарлар өзара салыстырмалы бола бас-
тады. Алтынның фунтқа және унцияга бөліну қасиеті бар. Ал-
" ташқы ақшалардың аты ақшалай металл (алтын,күміс) акшаның
еалмақтық құрамымен сэйкес келді, ал салмактық масштабтың
? аты бағалар масштабы деп аталады. Күмістің фунты фунт стер-
линг деген атауды туындатты.
Бағалар масштабының рөлі мынада, ягни ол өз ретінде үлт-тық ақша бірлігі
салмағын түрақтандырушы ретінде эрекет етеді. Бұрын мемлекет ақшаның
алтындық кұрамын октын-оқтын бел-гілеп отырған. Бірақ та 1976-1978 жылы
енгізілген Ямайка ва-люта жүйесі алтынның ресми бағасын жэне Халықаралық
валюта қорына (ХВҚ) қатысушы елдердің ақша бірліктерінің алтындық КҮ-рамын
алып тастады. Қазіргі таңда бағалар масштабы баға көмегімен тауар қүнын
салыстыру арқылы нарықтық үрдісте берекесіздік түрде қалыптасып жатыр.
Құн өлшемі жэне бағалар масштабы ретінде ақша эр түрлі 'қызметті атқарады.
Олар адам еңбегінің қоғамдық еңбекке ай-ретінде қүн өлшемі болып
айқындалады, бағалар масшта-
- металдың тұрақгы салмағы ретінде карастырылады. Сон-да құн өлшемімен құн
ретіндегі тауарлар, жэне керісінше, бағалар масштабы алтынның берілген
көлемімен оның эр түрлі көлемі өлшенеді.
Қазіргі жағдайда алтын ақшаның міндетін атқарудан қалды, яғни ол ақша
қызметін, соның ішінде құн өлшемі кызметін жоғалтты. Алтын несиелік
ақшалармен алмастырылды.
Әрбір мемлекет өз құн өлшемін белгілейді. Қазақстанда қүн өлшемі ретінде
теңге, Ресейде - рубль, АҚШ-та - доллар, Еуро-лалық Одакта - евро саналады.
Ел шеңберіндегі ішкі айналыста 5ағалар масштабы айрыкша рөлді атқармайды,
ал ел шегінен тыс сыртқы айналыста ол ақшаның сатып алушылық қабілетін анық-
тау үшін үлкен рөль ойнайды. Айрыкша қажетті жағдайда үкімет алдын ала
белгіленген бағалар масштабын өзгертеді. Мүндай өзгерту ақша реформасы деп
аталады. Ақша реформасы - бүл құнңың бір өлшемінен басқасына өту, ол
ақшаның жалпы кө-лемінің азаюымен түсіндіріледі.
Демек, қү-Н өлшемі - бүл ақша бірлігі, ол тауарлар мен қыз-меттер құнын
өлшеу жэне салыстыру үшін қолданылады.
24
I БӨЛІМ. Ақша жоне ақша жүйесі
2.2. Айналыс құралы
Бұл қызметтің маңызын тауар айналымының Т-А-Т1 клас-сикалық формуласының
көмегімен ашуга болады. Бүл жағдайда ақша тауар айналымындағы делдал рөлін
атқарады, оның негізі болып айырбас баламасы саналады. Формуладағы тауарлық
айна-лым екі актіден тұрады: тауарды сату, яғни оның ақшаға айналуы жэне
тауарды сатып алу, яғни ақшаның тауарға айналуы. Бұл жағдайда ақша айналыс
қүралы қызметіндегі делдал болып табылады. Осы қызметті орындау үшін ақша
унемі қолда болуы тиіс, яғни бүл қызметті шынайы эрекет етуші ақшалар
атқара алады. Егер сатып алушыда ақша болмаса, онда ол тауарды сатып
алмайды. Бұл жағдайда ақша басқа тауарды сатып алу үшін қажет болады. Олар
тауар сатушының қалтасында жатпайды, сатушы-лар оларды басқа қажетті
тауарды сатып алу үшін қолданады, ақша үнемі айналыста жүреді. Сондықтан
бүл жерде ақшаның рөлі өте жылдам жэне ол бір тауарды екіншісіне айырбастау
процесіне қызмет көрсету үшін қажет. Осыган байланысты айна-лыс қүралы
ретіндегі ақша үшін олардың құндық құрамы маңыз-ды емес, яғни айналыс
қүралы ретінде ақша шынайы ақшалык тауардан бөлінуі мүмкін. Осының
салдарынан айналыста шы-найы толыққұнды ақшалар емес, қағаз ақша белгілері
сиякты олардың орынбасарлары болуы мүмкін.
Несиелік ақшалар. Тікелей тауар айналымы кезінде, яғни бартерде (тауарды
тауарға) сатып алу мен сату сэйкес келді. Ай-налыс құралы ретіндегі ақша
қызметі кезінде тауарларды сатып алу жэне сату актілері арасында алшақтық
пайда болады, дербес болады, уақыт бойынша сэйкес келмейді. Сатушы тауарды
сатып болған соң, қолдағы ақшасын басқа тауарды сатып алу үшін жұмсауға
асықпайды. Бүл айырбастың бұзылуының объективті мүмкіндігін қалыптастырады,
ягни сатылған тауар сатып алынған тауардан көп, нэтижесінде дагдарыстық
жағдай калыптасады.
Тауар айырбасының бастапқы сатыларында, яғни алтын тауарлық элемнен жалпы
балама ретінде бөлініп шыққан кезде.ол бір мезетте эрі қүн өлшемі, эрі
айналыс құралы ретінде ақша қызметін орындады. Ондагы екі қызмет бір-біріне
сэйкес келмеді.
2-тарау. Ақшаныц ролі жоне нарықтық экономика
25
Тауарлық айналымның ары карай дамуы акшаның осы қыз-метінің бір-бірінен
бөлектенуіне экелді, құн өлшемі қызметін толыққұнсыз ақшалар орындады, ал
айналыс өлшемі қызметін -олардың белгілері: қағаз жэне несиелік ақшалар
атқарды.
Қүн өлшемі ретіндегі ақша гиперинфляция кезеңінде айна-лыс қүралы қызметін
аткармайды, Қазакстанда 1994-1997 жыл-дары тауар багалары американдық
долларда, немесе екі багада: долларда жэне тецгеде белгіленді. Негізінен
теңгедегі багалар күн сайын долларға қатысты айырбас курсы негізінде қайта
есеп-теліп отырды. Бүл мезетте теңгемен өрнектелген бағалар жедел өсті,
доллардагы бағалар өзгеріссіз қалды. Бүл мына себепке байланысты болды,
ягни айналыстағы ақша массасы тауар масса-сына қарағанда едэуір өсті, ол
ақшаның құнсыздануына, яғни инфляцияға экелді.
Осылайша, айналыс құралы - тауарлар мен қызметтерді са-тып алу үшін,
сонымен бірге қарыздарды төлеу үшін қолданы-латын ақшалар. Акшаның айналыс
құралы ретіндегі қызметінің айрықша белгілерінің бірі - бүл тауардың жэне
де ақшаның қа-рама-карсы қозғалысын белгілеу; оны колма-кол ақшалар атқа-
рады, өйткені бүл қызметте ақшалар тауарлар айырбасы кезіндегі ұшқыр делдап
ретінде эрекет етеді, онда оны толыққұнды ақша-лар емес, оның орынбасарлары
- кағаз жэне несиелік ақшалар орындайды.
2.3 Төлем құралы
Тауар өндірісі жэне тауар айналымының дамуы, сонымен бірге несиелік
қатынастардың дамуы нэтижесінде ақшаның төлем қэдэалы деген тагы бір
кызметі туындады. Бүл жағдайда Т-А-Т1 айналымы барысында Т-А жэне А-Т1
деген екі метафора бөлініп шығады. Ақшаның сатушыға жетуінен гөрі тауар
сатып алушы-ның қолына жылдамырак жетеді. Бүл жағдайда тауарды сатушы несие
берушіге, ал сатып алушы - қарыз апушыға айналады. Сату және төлем актінің
бөлінуі нэтижесінде ақшалар төлем құралы
26
I БӨЛІМ. Акша және ақша жүйесі
деген жаңа қызметті орындай бастады. Тауар сатылганнан кейін, төлем
құралдары айналымға түседі. Ақша айналым процесін бас-тамайды, оны
аяқтайды.Сатып алушы тауар үшін ақша төлемейді, міндеттеме төлейді. Сонда
тауар несиеге сатылады екен. Төлем міндеттемені (несиені) өтегеннен кейін
жүзеге асады, сэйкесінше, ақшалар сату-сатып алу актін анықтамайды, несиені
жаба оты-рып, тек қана оны аяқтайды.
Нэтижесінде тауарларға катысты ақшаның салыстырмалы дербес қозғалысы жүзеге
асады.
Егер акшаның айналыс кұралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен тауардың
қарама-қарсы козгалысы орын алады, бүл қозғалыс барысында уақыт бойынша
алшақтык болады, яғни қа-рыз алушы сатушыга қарыз міндеттемесін береді, ол
белгіленген мерзімде ғана төленеді. Төлем құралы ретінде ақшаны пайда-
лануды К. Маркс былайша сипаттады: Бір тауар иесі қолма-қол тауарды
сатады, ал екіншісі ақша өкілі немесе болашақ ақша иесі ретінде эрекет ете
отырып, сатып алады. Сатушы несие беруші болса, сатып алушы - карыз алушы
болады. (К. Маркс, Ф. Энгельс, жинақтың 23-томы, 146-бет).
Төлем қүралы ретіндегі ақша тауарлық айналысқа ғана емес, сонымен бірге
қаржылық жэне несиелік қатынастарға қызмет етеді: тауарлар мен қызметтерді
сату кезінде, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу кезінде,
салықтарды және басқа қаржылық міндеттемелерді мемлекетке төлеу кезінде,
банктік қарызды қорландыру төлемдерін, айыппүлдарды, санкцияларды өтеу
кезінде.
Ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметінің дамуы қолма-қолсыз есеп айырысуды
жэне несиелік ақшаларды дамытуға ықпал етті. Осылайша, айналыс шығындары
қыскарады, төлем-дер жеделдетіледі жэне қолма-қол ақшалар айналыстан шыға-
рылады. Сонымен қатар несиелік электрондық ақшалармен ал-мастырылады. Төлем
құралы қызметіндегі ақшалар көптеген та-уар иелерін, сатушылар мен сатып
алушыларды өзара байла-ныстырады, олардың эрқайсысы тауарды несиеге сатып
алады жэне сатады. Егер белгілі бір буынға қарыз міндеттемелері (жет-
кізушінің шоты бойынша) бойынша төлемдер нақты уақытында
2-тарау. Ақшаның ролі және нарықтық экоіюмика
27
Ігүспесе, ягни төлемдік тізбектің бір буынында үзіліс болса, онда жайт
өзінін артынан төлем жасамаудың біртұтас тізбегін ыз бойынша мерзімінен
асып кеткен борыш, бюджетке төлем бойынша, еңбекақы бойынша жэне т.б.)
жүргізеді. Мұндай дағ-
Ц.дарыстар 1991-1996 жылдары Қазакстан тэжірибесінде болған. Ол
экономикамызға аса зор матрриалдық, моральдык шығын әкелді, жекелеген
кэсіпорындар мен кәсіпкерлерді дағдарысқа жэне банкротқа ұшыратты.
Қазіргі кездегі қоғамда несиелік, электрондық акшаның да-муы кезінде есеп
айырысудың басым формасы ретінде қолма-қол есеп айырысумен салыстырғанда
қолма-қолсыз есеп айырысу қолданылады, яғни төлем кұралы кызметіндегі ақша
айналыс қү-ралы қызметімен салыстырғанда артықшылығы басым болып келеді.
Сонымен катар төлем құралы кызметін қолма-қол акша-лар да атқара алады.
Фирмалар, кішігірім кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер төлем құралы
кызметіндегі қолма-кол ақшаларды қолданады: еңбекакыны төлеу, сыйақы беру,
жэрдемақы, зейнет-ақы, стипендия төлеу, облигация, лотореялық билет бойынша
ұгыстарды төлеу, тұтынушылық қажеттіліктерге жэне ипотекаға несие беру,
сонымен бірге халықтың коммуналдық кызметтер үшін төлемі жэне т.б.
2.4.
Жинақтау және қорлану құрады
Төлем құралы ретіндегі ақша кызметінің дамуы ақша қар-жылары резервтерін
қүрудың қажеттілігін, яғни ақшаның жинақ құралы ретінде эрекет етуін
туындатады. Ақшаны жинактаудың қажетгілігі қайтадан Т-А-Т1 айналымының екі
кұндық актІге Т-А және А-Т1 бөлінуімен байланысқан. (К. Маркс, Ф. Энгельс,
жи-нақ, 23-том, 146-бет).
Бірінші актіде тауар сатылады жэне ақшаға айналады, бұл жағдайда өз
қажеттіліктерінді қанағаттандырудан жиі бас тартуға тура келеді. Алтын
адамдардың көз жауын алады. Сондықтан
I БӨЛІМ. Ақша жоно ақша жүйесі
эны жинақтау мен сақтауға ұмтылады, өйткені бүл кор кез келген гауарды
сатып алуға немесе кез келген қызметті алуға, яғни кез келген уақытта
өзінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Бұл
жағдайда акша жинақ құралы қызметін атқарады. Жэне олар осы қызметте
коғамдык байлықтың жалпы көрінісі болып саналады. Адамдар өз байлыктарын
асыл тастар, өнер туындылары, жылжымалы мүлік, акциялар, облигациялар,
банктегі ақша жэне т.б. түрде сақтай алады. Бірақ ақша көбінесе осы
қызметті орындайды, өйткені оларға өтімділік тэн, өтімді актив төлем кұралы
ретінде пайдалануға болатын және тіркелген атаулы құны бар актив саналады.
Ол төлем құралы ретінде пай-даланылады жэне олар құн өлшемі қызметін
атқарғандықтан, олар эрекет етуші масштаб шеңберінде өзінің жеке тұрақты
құнын өзгертпейді.
Бірақ та жоғары инфляция кезінде ақша өзінің жогары өтімді-лігіне
қарамастан, қор жинау құралы ретінде өз кұндылығын жо-галтады. Егер
долларга немесе тенгеге сатып алуға болатын тауарлар саны күннен-күнге
төмендей берсе, яғни ақша құн-сызданса, онда адамдар өте қысқа мерзімге
оларды қорланудан жэне жинаудан бас тартады. КСРО азаматтарының жинақтары
соның айқын мысалы, олар Одақтас Республикалар дербестігін алган кезде
толығымен жоғалып кетті. Қазақстан өз азаматта-рының осындай жинақтарының
елеусіз ғана бөлігін өтеді. Бұл ақшаның құнсыздануының классикалық мысалы.
Айналым кұра-лы қызметінен жэне төлем құралы қызметімен салыстырғанда жинақ
құралы ретінде ақша белгіленген мерзімге өз құнын сақ-тауы тиіс жэне
міндетті түрде нақты болуы тиіс. Бүл жинақтау қызметін негізінен толыққұнды
нақты ақша (алтын, күміс, пла-тина) атқарады, бірақ ол қағаз, несиелік
ақшалардың өкілдерімен алмастырылуы мүмкін, жогарыда айтылғандай,
гиперинфляция немесе дағдарыс кезінде өз қызметін жоғалтады.
Жекелеген адамдар сияқты, мемлекет алтын коры жэне ха-лықаралық резерв қоры
түрінде қорландыру қорын кұрады, ол оған салыстырмалы экономикалық
тэуелсіздікті кепілдейді, яғни мемлекет кез келген сэтте өзінің халықаралық
міндеттемелері бойынша есеп айырысады.
2-тарау. Ақшаньің ролі жәіш нарықтық экопомика
29
2005 жылдың 1 қаңтарына қарай Халыкаралык резервтік қор 8 млрд доллардан
асты. Мұндай резервтерге үлттык кор да кіреді, ол 5,3 млрд долларды қүрады.
Алтынды айналымнан шыгару нәтижесінде оның жинақ жэне қазыналық кұрал
ретіндегі рөлі төмендегенімен, алтын элі де қазына құралы ретінде
қолданылады. Алтын резервтерінің көлемі елдің байлыгын көрсетеді жэне басқа
елдер мен инвесторлардың осы елге деген сенімін камтамасыз етеді. Қазіргі
кезде алтынның ең үлкен коры - АҚШ-та 260 млн тройск унциясы, (1 тройск
унциясы - 31,1 г.), Германияда- 120, Францияда- 102, Ресейде -150 млн
тройск унциясы бар.
Ақшаның жинақтау жэне қазыналык қызметінің объективті алғышарты бар жэне ол
ақша айналысы заңымен байланысқан. Айналыстағы ақша көлемі үнемі өзгеріп
отырады, ақша айналыс аясынан жинақтау аясына жэне керісінше жылжиды.
Мысалы Қазақстанда 2004 жылы мұнай бағасының жоғарылауы шартта-рында
экспорттық түсімдер айналыска түсіп, айналыстағы ақша массасын көбейтті,
сондықтан ҚР Ұлттық банкі жедел шараларды қолдануға мэжбүр болды, яғни бүл
ақшаны сақтандыру қорына, ұлттык қорға жіберді. Осылайша, акша айналымының
тұрақты-лыгына қол жеткізілді, инфляция жойылды.
2.5. Әлемдік ақшалар
Ақша формасының дамуындағы сапалы жаңа кезең элемдік ақшаарқылы өрнектелді.
Ақшаның барлық касиеттерін өзіне жұмылдыра отырып, ақ-ша формасының тікелей
логикалық жалғасы болып табылады, ол қазыналык жэне төлем құралы қызметінің
тұтастығы арқылы өрнектеледі. К. Маркс былай жазған: Қазына жэне жаппай
төлем құралы ретінде ақша әлемдік нарықта жаппай құралы, өз түсінігі Ғана
емес, сонымен бірге эрекет ету эдісі бойынша жалпыға ортак тауар болып
есептеледі. Осыган байланысты элемдік ақшалар-дың табиғаты, экономикалық
категория ретіндегі маңызы олар-
30
I БӨЛІМ. Ақша жане ақіпа жүйесі
дың қызметінде айкын көрініс табады, мұндағы ақшаның өзіндік ерекшелігі
жаппай интернационалды тауар ретінде көрінеді. Халыкаралық төлем қүралы
кызметі жөнінде айтсак, онда ол құнның үлттық белгілері арқылы жэне ішкі
ақша айналымына ұқсас калыптасатын құнның айрыкша интернационалдық белгі-
лері бойынша жүзеге асырылады.
Егер ел ішінде ақша мемлекет тарапынан заіідастырылған үлттық ақша
формасында эрекет етсе, онда оның шекарасынан тыс жерде К. Маркстің
пікірінше ақша өзінен үлттык киімін шешеді де, өзінің бастапқы формасы -
бағалы металл құймалары түрінде эрекет етеді .
Алтын монометаллизмнің эрекет етуі кезеңінде, яғни алтын монета жэне
алтынга айырбасталатын несиелік ақшалар айна-лымда жүрген кезде, элемдік
ақша нарығына ақшаның шығуы жэне элемдік ақша ретінде эрекет етуі
кедергісіз жүзеге асты.
Қазіргі танда айналымда алтын монетаның жоқ болуына байланысты, несиелік
ақшалар (банкноттар) алтынға айырбастал-майды, әлемдік ақша ретінде алтын
қүймалар жэне еркін айыр-басталымды валюта түрінде қолданылды. Бірақ та XX
ғасырдың бірінші жартысынан бастап төлем құралы ретінде еркіы айырбас-
талатын валюта тарапынан ығыстырыла бастады, яғни шет елдік валюталарды
барлық басқа мемлекеттер тарапынан қабылданады. Мұндай валюталарға
американдық доллар, евро жэнё фунт стер-линг жатады. АҚШ доллары қазіргі
кезде Қазақстанның элемдік нарығында (тауар айналымының 70 пайызға жуығы)
кең қолда-нылатын төлем кұралы болып табылады. Барлық төлемдердің 20
пайызға жуығы евро, басқа валюталар арқылы жүзеге асыры-лады. Барлық мұнай,
металл долларға экспортқа шығарылады.
Әлемдік акша қызметін валюталық-қаржылық институттар-дың арнайы есептік
бірліктері, атап айтқанда Халықаралық валю-талық қор (ХВҚ) тарапынан
айналысқа ақша шығару, қарыз берудің арнайы құқықтары (СДР), Ортақ нарық
елдерінің есептік бірлігі (ЭКЮ), ол XX ғасырдың 90-жылдарының соңында
евроға ауысты, Варшава Келісімі елдері арасында ауыстырылған рубль
қолданылды, олар социализмнің күйреуі нәтижесінде жоғалды.
К 2-тарау. Ақшаныц ролі және нарықтілқ 'зкопомика
31
Жаппай сатып алушылық құралы ретінде толыққұнды элем-; дік ақшалар
(алтын) елдер арасында өзара қарым-қатынастар және есеп айырысулардың
қалыпты режимі бұзылган кезде не-Іесе жоқ болған жағдайда эрекет етеді
(астықтың шықпауы, -^іерекесіздік апаттар жэне т.б). Мысалы, XX гасырдың 60-
жыл-дарында Қазақстанда астық өнімдері шықпай қалған кезде КСРО гықты
алтынға сатып алды.
Ақшаны қоғамдық байлықтың абстрактылык заттанған фор-ріасында пайдалану
мына жағдайда жүзеге асады: елдің алтын кәне валюталық қорын толтыру
кезінде, алтын немесе еркін ІИЙырбасталымды валюта түрінде басқа елдерге
несие ұсыну.
Егер елдің төлем балансы активті болса, ягни экспорт им-'щорттан үлкен
болса, онда еркін айырбасталымды валюта ва-яюталық резервтерді толтыруға
багытталады, егер төлем балансы теріс болса, онда керісінше, резервтердегі
айырма жабылады.
Біз қарастырган ақша қызметтері бір-бірімен өзара байла-ныскан, бір-бірін
толықтырады жэне жаппай балама ретінде ақ-шаның біртұтас мэнісі
айқындалады. Олар тығыз байланыста жэ-не бірлікте болады. Логикалық жэне
тарихи тұрғыда әрбір келесі қызмет алдыңғылардың танымал дамуын алдын ала
көрсетеді. Ақша қызметтерінің өзара байланысының негізі болып құн өл-шемі
ретіндегі ақша қызметі есептеледі. Бүл өте орынды, өйткені ақшаның бұл
қызметі анықтауыш болып саналады. Ақшаларда бұл қызмет болмаған жағдайда
барлық басқа қызметтер өз рөлін іс жүзінде толық құнды атқара алмайды.
2.6. Ақшаның экономикадағы ролі
Қазіргі замандағы қогамда ақша өте үлкен және алуан түрлі пді атқарады.
Ақшаның ролі жалпы балама түріндегі ма-іызымен анықталады, өйткені бүл
ролге айрықша арнайы тауар-бөліп шығару тауар өндірісі мен айнапысының заңы
болып Цаабылады. Ақша тауарларды айырбастау құралы ретінде эрекет
Щ К. Маркс, Ф.Энгельс, Жинактыц 46 томы, 11 болімі, 415-бет.
- акша белгілерінің түрлері, оларды шығарудын тэртібі жэ-не қамтамасыз
ету сипаты;
- акша айналымын акша-несие тұрғысынан реттеудің тетігі;
- үлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айыр-бастаудың тэртібі.
Ақша жуйесін үйымдастырудын принциптері мыналар:
- ақша жүйесінің орталықтандырылган баскару принципі. Ол көбінесе
шаруашылық жүргізуші субъектілердің уэж-демесіне (мотивация) негізделген
экономикалық әдістерге жүгінеді;
- тиісті болжауларды жасау негізінде акша айналымын жос-парлау принципі;
- акша айналымының тұрактылығы жэне икемділік прин-циптері, ақша айналымы
экономиканы ақшалай қаражат-пен қамтамасыз ету керек, алайда инфляцияның
дамуына жол бермеуі қажет;
- ақша эмиссиясының несиелік сипатының принципі. Бұл ақша эмиссиясының
несие операциялары негізінде жүзеге асырылатынын білдіреді;
- эмиссияланған ақшаның қамтамасыз етілу принципі;
- Орталық банк тәуелсіздігінің принципі.
Ақша бірліктерінің атауы. Ақша бірлігі - барлық тауар ба-галарын өлшеуге
жэне тулғалауға қызмет ететін, заңмен бекітіл-ген ақша белгісі. Орталық
банк монополиялық тұрғыдан эмиссия-лайтын барлық ақша белгілері заңды төлем
құралы болып табы-лады, яғни бұл Қазақстан аумағында бұрыштарды өтеуге заң
бойынша міндетті түрде қабылданатын ақша белгілері:
Ақша бірлігі (үлттык вапюта) Қазақстан Республикасында 100 тиыннан тұратын
қазақстандык теңге болып табылады.
Теңге мен алтын немесе басқа да құнды метапдар арасында ресми арақатынас
белгілейді.
Ақша белгілерінін түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз ету
сипаты. Барлык төлем түрлеріне олардын көрсетулі құны бойынша міндетті
түрде кабылданатын, банкнот пен тиыннан тұратын айналымдағы мемлекеттің
ақша белгілері. Ақша белгілерін шығаруды олардың айналымын ұйымдастыруды
. \к,ша жүиесі жзне оның Қазақстандағы қалыптасуы
65
жэне айналымнан алуды Орталық банк колма-кол акшасыз бала-ма алу арқылы
банкнот пен монетаны сату түрінде тек бір өзі гана жүзеге асырады.
ҚР Үлттық банк банкноттары мен тиындары Үлттық банктің сөзсіз (даусыз)
міндеттемелері болып табылады эрі оның барлық активтерімен қамтамасыз
етіледі. Ұлттық банк алтын-валюталық активтердің мөлшерлері туралы
хабарламаларды бұқаралық ақпа-рат қүралдарында ү_дайы жариялап отырады.
Ақша түрлері. Занды төлем қүрапдары: қағаз жэне несие акшалар - акшаның
түрлеріне жатады.
Ақша-несие айналымының тетігі - акша-несиелік реттеу (тікелей жэне жанама)
құралдарының, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақшаның пайда болуы және оның мәні 2
Ақшаның формалары мен түрдері________ 4
1-тарау. Ақшаның қажеттілігі, мәні жанс түрлері 5
I БӨЛІМ. Ақша және ақша жүиесі 6
2.1. Қ¥н өлшемі 7
I БӨЛІМ. Ақша жоне ақша жүйесі 8
2.2. Айналыс құралы 8
2.3 Төлем құралы 9
2-тарау. Ақшаның ролі және нарықтық экоіюмика 10
Жинақтау және қорлану құрады 10
2.5. Әлемдік ақшалар 11
4.2. Ақша жүйесінің түрлері 13
4-тарау. Ақша жүйесі жане оның Қазақстандағы қалыптасуы 15
Экономикасы дамыған еддердің ақша жүйесі 16
Эмиссия ұғымы және оның түрлері 17
АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРІ 18
§2. АҚШАНЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ 20
, АҚША ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ДАМУЫ 22
лады. Бүл жағдайда ақша балама негізде тауарды сатып алу - са-туда делдал
ретінде эрекет етеді. Бүны жүзеге асыру үшін саты-латын тауарды (Т) ақшамен
өлшеу керек жэне осы сомаға басқа тауарды (Т1) сатып алу қажет. Жалпыға
ортақ балама рөлінде эрекет етуші ақша жоқ болган жағдайда осы сэттегі
нарықта сұраныс пен ұсыныстың сәйкессіздігіне байланысты айырбас жүзеге
аспай қалуы мүмкін. Ақша үнемі тауарға қарама-қайшы болады. Тауар мен ақша
бір-бірінен ажырамас категориялар. Де-генмен ақшаның өзі тауар, яғни тауар
өндірісі мен айналысының өнімі, олардың айрықша тауар жөніндегі мэселелерді
тақырып-тың келесі тарауларында сөз етеміз.
Демек, ақша - бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар айырбасы
процесінің ұзаққа созылған дамуының объек-тивті негізделген нэтижесі.
Ақша жалпыға ортак балама ретіндегі тауар өндірісі мен тауар айырбасына
қажет, ол еңбектің эр түрлі жіктелуі кезінде эр түрлі өнімдерді дайындауға
қажетті қогамдық еңбек шығын-дарын салыстьфуға мүмкіндік береді.
Байқап отырғанымыздай, акша өндірістік қатынастардың барлық жиынтығының
маңызды буыны, онсыз тауар өндірісі өмір сүре алмайды.
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ олардың арасында маңызды
айырмашылық та бар. Егер тауар айналыс аясында уақытша болса (ол түтынуға
кетеді), ал ақша айналыста тұрақты, мэңгілік болады, айналыс аясынан
кетпейді. Сондықтан, тауарлар арасында дами отырып, ақша бүкіл тауар
элемінен ерек-шеленетін айрықша тауар болып қала береді.
Ақша - қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар өн-дірушілерді және
нарықты ортақ экономикалык организмге бірік-тіруші айналыс құралы. Ол жеке
меншік еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне қосады, тауар өндірушілер арасындағы
айырбастың ба-ламалылығын қамтамасыз етеді.
Ақшаны өзен үстінен өткен көпірмен салыстыруга болады, оның эр түрлі
жагалауларында сатушылар мен сатып алушылар, сұраныс пен ұсыныс, бага мен
еңбекакы орналасқан.
1-тарау. Ақшаньщ қажеттілііі, мәні және Іурлері
Қазіргі кездегі нарықта акшаның кажеттілігін жаксырақ көр-сету мақсатында
Дж. Долан, Д. Кемпбелл, Дж. Кемпбеллдің сыз-басын көрсетуді дүрыс деп
есептедік. Бүл сызба Деньги, бан-ковское дело и денежно-кредитная
политика кітабында (Мэскеу-Ленинград, 1991 ж., 1 3-бет) келтірілген.
тауарлар
тауарлар
ұлттык өнімнің
шығыны
Өнім нарьны
жиынтық
Фирмалар
Отбасы шаруашылыгы
ресурстардыц
Ресурстар нарыгы
Үлггык
табыс
рес рстар - акша ресурстар
1.1. сьгзба. Тауарлар мен кызметтер агымынык сызбасы.
Сызбада тауарлар мен қызметтер ағымы көрсетілген, оларды үй шаруашылықтары
(кәсіпкерлер) жэне фирмалар (занды түлға-лар) айырбастайды, бүл ағым
айырбас кезінде жүзеге асырылған ақшалай төлемдердің қарама-қарсы ағымымен
теңестіріледі. Та-уарлар мен қызметтердің ағымдары сағат тілі бойынша бағыт-
талган; ақшалай төлемдердің ағымдары сағат тіліне қарсы бағыт-талған. Осы
экономикалық жүйеде жеке кәсіпкерлер (үй шаруа-шылықтары) және фирмалар
ендіретін тауарлар мен қызметтерді сатып алады. Сызбаның төменгі бөлігінде
көрсетілген фирмалар нарығындагы фирмалар өз өндірістері үшін кажетті
ресурстарды - жұмысшы күшін, капиталды жэне табиги ресурстарды сатып алады.
Осы жағдайда барлық ресурстар үй шаруашылықтарына тие-сілі, бүл
шаруашылықтар сэйкес акша төлемдерін ресурстар үшін фирмаларға сатады; яғни
төлемдер еңбекақы, пайыз, ренталық төлемдер жэне т.б. түрді кабылдайды.
Ішкі айналымда ел масштабындағы жиынтық айиалымдагы ұлтгық табыс пен
ресурстар қозгалысы көрсетілген.
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байла-ныскан, ол
шығындалған еңбектің саны бойынша ғана емес, со-нымен бірге сапасы бойынша
еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажетгілігін туындатады. Сондықтан акша
еңбек шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қолданылады, өйткені
материалдық құндылықтарды бөлу коғам мүшелерінің шығын-даған еңбегінің саны
мен сапасына сэйкес жүзеге асады. Сонымен қатар ақшаның болуы мынадан
туындайды:
шаруашылық қызмет нәтижелерін нақты өлшегіштерде ғана емес, сонымен қатар
қүндық өлшемдермен есепке алу қажеттілігінен;
меншік нысандарының эр түрлі болуымен жэне оларға сэйкес өндірістік
қатынастардың болуымен, олар тауар-ақша қатынастарына негізделген
коммерциялық есеп не-гізінде шаруашылық қызметтін, ұйымдастырылуын жэне
жүргізілуін алдын ала болжайды.
1.2.
Ақшаның пайда болуы және оның мәні
Экономикадағы ақшаның пайда болуын, мэнін, қызметі мен рөлін анықтау
ұмтылыстарының көп гасырлык тарихы бар, атап айтқанда бүл сұрақтар
Аристотель, А. Смит, Д. Рикардо, К. Маркс жэне т.б. еңбектерінде-ақ
қарастырылған. Ақша теориясын XX ғасырдың бірінші жартысында А. Маршал, П.
Самуэльсон, Дж. Тобин, Дж. Хикс, Ф. Мишкин, М. Фридмэн және т.б. сияқты
қазіргі кездегі экономикалық ғылым өкілдері дамытты.
Ақшанын пайда болуы, жаратылысы жэне мэні туралы ортақ пікір жок. Бірақ та
ақшаны анықтаудың көп түрін шартты түрде екі тұжырымдамаға бөлуге болады:
рационалистік жэне эволю-циялық.
Тарасов В.И. Деньги, кредит, банки. Учебное Іюсобие. Минск: Миланта, 2003.
-С. 10.
Біріншісі (ол XIX ғасырдың аяғына дейін үстемдік етті) ақшаның туындауын
мемлекеттің немесе адамзаттың жалпы келі-сімді бекітуінің нэтижесі ретінде
түсіндіреді, яғни ақшаның туындауы тауарлық өндіріспен байланыстырылмайды.
Біздің пікірімізше, келесі тұжырым ғылыми көзқарас болып саналады, ол
тауардың айырбастық құнының эволюциялық даму нэтижесі ретінде
түсіндіріледі, ақша адамдардың еркіне тэуелсіз түрде пайда болды.
Айырбастық құн - бүл олардың салыстыр-малы өрнектелуі немесе сатып алушылық
құны.
Қү.н тауарларды бір-біріне айырбастау кезінде ғана анықта-луы мүмкін
екендігі баршаға аян жэне ол мұнда айырбас құны формасында эрекет етеді.
Тауар - бүл сату немесе айырбастауға арналған еңбек өнімі. Адам дайындаган
зат сату немесе айыр-бастау кезінде тауарға айналады. Ал бүл ақшаның
туындауы үшін объективті алгышарттарды қалыптастырады. Тауардың тулыну құны
жэне құны (оны өндіруге кеткен еңбек шығындары) бола-ды. Тауарлардың
пайдалылығына (үй, машина) байланысты құ-нының эр түрлі формалары бар, олар
тауардың тұтынушылық құны деп аталады. Тауардың құны оны өндіруші адам
еңбегінің өзгерісімен анықталады.
Тауар айырбасының дамуы тауарлар құнының эр түрлі фор-маларының ақырындап
алмасуы нэтижесінде жүзеге асты:
- қарапайым немесе кездейсоқ форма, ол алғашқы қауым-дық құрылыс
кезеңінде, ягни тауардың бір түрін бас-қасына қарапайым айырбастау кезінде
(1 қой = 1 қап бидай) туындады. Бұл жағдайда бір тауар өзіне қарама-қарсы
тауарда өз құнын өрнектеді. Тауардың басқа тауар-ға айырбасталу қабілеті
соңғының құнын өрнектейді, яғни тауарда құн бар;
- толық немесе жайылыңқы формадағы құн егіншілер мен малшылардың алғашқы
ірі қоғамдық еңбек бөлінісі нэ-тижесінде туындаған айырбастың дамуымен
байланыс-қан. Көптеген айырбасталатын тауарлар ішінен бір неме-се бірнеше
өтімді тауарлар (тұз, мал, астық) айқында-лады, оларды басқа тауарларға
айырбастауға болады. Осылайша, құнның қарапайым (кездейсоқ) түрінен жайы-
12
I БӨЛІМ. Ақша және ақша жүйесі
лыңқы формасына өту жүзеге асырылады, яғни эр алуан тауарлардың құны бір
немесе бірнеше балама тауардың құнымен (тұз, мал, астық) өрнектеледі. Әр
түрлі тауар-ларды айырбастау кездейсок форма кезіндегідей өзара емес, бір
немесе бірнеше ерекшеленген тауарлар арқылы жүзеге асырады. Алтынның 10
унциясы 10 кг темірге, 1 қойға, 1 қап бидайға айырбасталады; құнның жалпы
формасы. Тауарлык элемнен жалпы бала-ма ретінде бір тауар алынады (басқаша
айтқанда ығыс-тырылады). Барлық тауарлар осы тауарға теңестіріледі, сол
арқылы олардың арасындағы құн салыстырылады. 10 кг темір, 1 кой, 1 қап
астық 10 унция алтынға теңес-тіріледі.
Әр түрлі аймақтарда осындай тауар ретінде эр түрлі тауарлар алынды. Мысалы,
солтүстіктің халқы ақша ретінде бағалы аң терісін, оңтүстіктің мал өсіруші
халықтары - малды, егін егуші халықтар - астықты, қалаларда - металды, яғни
темірді, қорға-сынды,бағалы металдарды жэне т.б. қолданды.
Тауарды үлкен кеңістік ортасынан барлық басқа тауарлар ығыстырған жағдайда
ғана, ол ақшаның жалпы бапамасы рөлінде бола алады. Мұндай ығыстыру
аяқталған соң, арнайы тауар пайда болады, оның нақты формасымен жалпы
балама формасы бірігеді де, бұл тауар ақша деген атауды алады:
- кұнның ақшалай формасы ары қарайғы айырбас нэти-жесінде жалпы балама
орнына бір ақшалай тауарды коюмен сипатталады. Бүл рөлді тарихи тұрғыда
алтын мен күміс жеңіп алды. Бүл тауарларды олардың шынайы табиғи
қасиеттеріне (біртектілігі, бөлінбеуі, өз қасиет-терін сақтау қабілеті,
жоғары құны жэне т.б.) байланысты бөлу жүзеге асты. 1 унция - 1 фунт
стерлинг. Алтын ақшалар өз құнын ақшалай тауардың құндық субстан-циясынан
алады, ол алтынды өндіру саласында пайда болады, яғни олардың қү_ны кез
келген басқа тауардың құны сияқты жұмыс уакытымен анықталады, соның нэти-
жесінде тауарды ақшаға айырбастау баламалардың айыр-басы болып табылады.
1-тарау. Ақшаның қажеттілігі, мәні және түрлері
13
Сондыктан да акшаның мэні мынада болады, яғни тауарлык өндірісі мен
айырбасы нэтижесінде тауарлық элемнен накты фор-масы бар бір арнайы тауар
бөлініп шығады.
Ақшаның мэні үш қасиеттің біртұтастығымен өрнектеледі:
- ақшаның жалпы тікелей айырбасталу қасиеті бар, ягни оны тауарлар мен
қызметтер үшін төлем құралы ретінде эрқашан жэне барлық жерде ешқандай
шектеусіз қабыл-дануы тиіс;
- ақша тауардың айырбас құнын бейнелейді. Соның көме-гімен тауардың
бағасы анықталады, ол айырбасты қам-тамасыз етеді жэне эр түрлі тұтыну құны
бар эр түрлі тауарларды сандық тұрғыда салыстырады;
- ақша тауарда жинақталған жалпы жұмыс уақытының көрінісі болып
табылады, жұмыс уақытының шығындары арқылы тауарлар кұны ақшамен өлшенеді.
1.3.
Ақшаның формалары мен түрдері________
Ақша айналымының тарихы мынаны дэлелдейді, яғни ақша біртекті масса болып
табылмайды. Ол өтуі бойынша жэне өмір сүру уақыты бойынша, сонымен бірге
айналым шарттары бойын-ша алуан түрлі болып келеді. Іс жүзінде ақшаның
формасы де-геніміз - ақшаның белгіленген типіндегі заттық айырбас құны, ол
айналымдағы тұрақтылықты көрсетеді. Әр түрлі балама тауар-ларға, бағалы
металдарға, қарыз міндеттемелеріне, банк депозит-теріне өзгере отырып, ақша
өз формасын қалыптастырады. Ақша формалары ретінде алтын, күміс монеталар,
қағаз жэне несиелік ақшалар баршаға аян.
Ақшаның материалдық-заттық ерекшеліктеріне сэйкес оны толыққүнды жэне
пюлыққұнсыз деп шартты түрде бөлуге болады.
Толыққұнды ақша - номиналды қүлы сатып алушылық құ_-нымен сэйкес келетін
ақша, яғни дайындау кезінде көрсетілген ҚрІ.олардың құрамындағы металдың
(алтын, күміс) құнына сэй-кес келеді. Оларға алтын жэне күміс монеталар
жатады.
14
I БӨЛІМ. Ақша және ақша жүйесі
Толыққунды емес ақша - сатып алушылык кұны ақша қаты-настарының
тасымалдаушысы ретіндегі тауар кұнынан асатын ақша. Толыққұнсыз емес
ақшаларға билондық монеталар, қағаз және несиелік ақшалар жатады.
Ақша өзінің даму эволюциясында мынандай сатыларды өтті:
1) Металдық;
2) Қагаздық;
3) Несиелік;
4) Электрондық акша.
Металл ақшалар - бүл толыққұнды, нағыз ақшалар, олар-дың номиналдык құны
(оларга қойылған құн) нақты құнына, яғни өздері дайындалган металл құнына
сәйкес келеді. Металл ақ-шалар (мыс, күміс, алтын) әр түрлі формада болады:
алдымен бірліктік, содан соң салмақтық. Олар монета түрінде шығарылды.
Монета - бүл заңмен бекітілген формасы, сыртқы пішіні, салмақтық құрамы бар
металдан дайындалған ақша белгісі.
Мемлекет монетадағы таза металдың құрамын (пробасын), салмағын, массасын,
типін, эмиссия ережесін және т.б. белгі-лейді.
Металл ақшалар өз дамуында ұзақ жол жүрді, яғни олар мыс монета түрінде
біздің дэуірімізге дейінгі ІІІ-ІІ ғасырларда Римде пайда болды. Ең алдымен
белгіленген салмағы жэне пробасы бар жэне сәйкес таңбалармен (Мысыр, Рим,
Вавилон) бекітілген ме-талл құймалар айналымға шықты.
Алғашқы монетапар біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырда Лидия мемлекетінде
құйыла бастады, ал біздің дэуірімізге дейінгі 279-жылы Римде металдың
стандартты бөліктері монета деп аталды.
Өз бейінін монетада кескіндеген түлға А. Македонский болды.
Айналымға сэйкестендірілген, стандартты монеталардың ен-гізілуі ақшалардың
толық көлемде қү.н шамасының қызметін, айналым мен жинақтау құралы қызметін
атқаруы үшін жағдайлар жасады. Монеталар бағалы металдардан да, сонымен
бірге өте арзан түсті металдардан және олардың қоспаларынан дайын-далды.
1-тарау. Ақшаның қажеттілігі, мәні және түрлері
15
Монеталар толыққұнды, сонымен бірге айырбастық болып бөлінеді. Толыққұнды
монеталар бағалы металдардан және олар-дың қоспаларынан дайындалады,
олардың номиналдық құны нақты құнмен сәйкес келеді, олар ақшаның барлық
қызметін атқарады.
Айырбас монеталары арзан түсті металдардың қоспаларынан дайындалады,
олардағы номиналдық құн құрамындағы металл кұнынан асып кетеді.
Монеталарды құю эмиссия ретінде қарастырылады. Эмиссия латындық
етІ88Іосөзінен аударғанда шығару деген мағына-ны береді. Ақшаныц
эмиссиясы - бұл ақша белгілерінің барлық түрлерінің айналымға шыгару, ол
айналымдағы ақша массасын үлғайтуға бағытталған.
Ақшаның рөлі тарихи тұрғыда алтынға бекітілген. Алтынның барлық басқа
тауарлар құ-нын өрнектеу қасиеті шынайы табиғи қасиет болып саналмайды. К.
Маркс табиғат ақшаны жасамайды деп атап көрсеткен. Бұл қасиет алтынға қоғам
тарапынан берілді. Алтын жалпы балама рөлін атқару үшін өте сәйкес келетін
тауар болып саналады, ол мыналарға байланысты болады:
Біріншіден, тұрақты, эдемі, жеңіл, шығынсыз бөліну сияқты табиғи
қасиеттеріне;
Екіншіден, оның жоғары құны бар, ягни басқа металдармен салыстырганда, оны
өндіру үшін көбірек уақыт шығыны кетеді.
Алтынды өндіру - өте қиын эрі капитал сыйымды жұмыс. Мысалы, 1 кг алтынды
алу үшін орташа тереңдігі 3000 м жердің 100 тонна тау кенін өңдеу керек.
Алтынның негізгі өндірушілері болып Оңтүстік Африка Республикасы (элемдік
өндірістің 13 бөлігі), Ресей, Өзбекстан саналады.
Қазақстанда көптеген алтын кеніштері бар, шамамен алганда алтынның жылдық
өндірісі 30 тоннаны құрайды.
Тауарлық өндіріс пен айналым көлемдерін кеңейту айырбас операцияларының
өсуіне экелді. Толыққұнды ақшалар шектеулі саны және жогары шыгындарына
байланысты шаруашылықтың өскелең сұранысын қанағаттандыра алмайды. Алтын
өндіру тауар өндірісін қуып жете алмады, ақшаға деген сүранысты қамтамасыз
16
I БӨЛІМ. Ақша және ақша жүйесі
ете алмады, сонымен бірге жоғары кұндылыгы бар алтын ақ-шалар құны бойынша
аз айналымды қамтамасыз ете алмады. Сондықтан оны өзінің орынбасарларымен
(құн белгілері) алмас-тыру қажеттілігі туындады, олардың номиналды құны
оларды өндіруге кеткен еңбектің шынайы құнынан жоғары болады.
Оларға үсақ монеталар, қағаз жэне несиелік ақшалар жатады.
Қагаз ацшалар - нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихи тұр-ғыда қагаз ақшалар
металдық айналымнан туындады жэне бұ-рын-сонды айналымда болған күміс жэне
алтын монеталардың орынбасарлары ретінде эрекет етті. Айналым барысында
металл ақшалар көшті жэне тозды, бастапқы формасы мен құнын жо-ғалтты,
сонымен бірге оларды сақтау, тасымалдау жэне тауар-ларды көп мөлшерде сатып
алу кезінде пайдалану өте ыңғайлы. Осыған байланысты оларды нағыз
ақшалардың орынбасарла-рымен, яғни қағаз ақшалармен апмастырудың объективті
мүм-кіндігі туындады. Олардың мэнісі мынада, яғни олар мемлекет тарапынан
мэжбүрлі бағаммен шығарылатын ақша белгілері болып табылады.
Қағаз ақшалардың өзіндік құны жоқ, егер оларды шығару шыгындары болса, онда
олар номиналды құнға сэйкес келмейді. Мысалы, 5 мың теңгелік қағаз ақшаның
бір купюраны шығару шыгындарына тең қүны болуы мүмкін, ал ол шыгын тиын
ғана тұруы мүмкін. Бұл купюраға 5 мың теңгелік құны бар тауарды сатып алуға
болады.
Табиғаты бойынша қағаз ақшаларға тұрақсыздық тән екен-дігін атап өту керек.
Олар үнемі ақша айналымы арнасында жүреді, оларды толтырады жэне шектен тыс
эмиссия негізінде акша массасының айналымда жүрген тауар массасына сэйкес
келмеуі нэтижесінде құнсызданады, сэйкесінше ол инфляцияға әкеледі.
Әрбір егеменді мемлекет өзінің ұлттық валютасын, яғни өз атауы бар, әр
түрлі купюра мен бағаммен қағаз акшаларын шы-ғарады. АҚШ өз валютасын -
доллар, Ресей - рубль, Қазақстан -теңге деп атайды. Қагаз ақшалардьщ
кемшіліктері де бар. Олар-дың ең бастысы мынада жатыр, яғни біріншіден,
оларды ұрлап алу өте оңай, екіншіден, оларды тасымалдау өте қымбатқа
түседі.
1-тарау. Ақшаның қажеттілігі, мәні жанс түрлері
17
Өндірістің дамуы, коммерциялық жэне банктік несиелеу са-ласының кеңеюі
нэтижесінде металл ақшалар тауар айналы-мының кажеттіліктерін
қанағаттандыруды тоқтатты жэне оның орынбасарларымен катар несиелік
кағаздар пайда болды.
Қағаз ақшалар сатып алу жэне төлем құралдары ретінде мем-лекет
қажеттіліктерін қанагаттандыру үшін арналған. Қазақстан-дағы олардың
эмитенттері болып Ұлттық Банк есептеледі. Шыға-рылған ақшаның номиналды
құны жэне оларды шығару құны (қағаз шығындары, басып шығару) арасындағы
айырма мемле-кеттік бюджетке кететін эмиссиялық табысты қүрайды. Қағаз
ақшалар екі қызметті гана атқарады: айналым қүралы жэне төлем құралы. Олар
алтын стандартты алып тастағаннан кейін ішінара жинақтау қызметін атқара
алады.
Қағаз - ақша айналымы үнемі көмекші сипатта болады.Қағаз ақшалардың ұзақ,
дербес айналымы мүмкін емес, өйткені олар-дың жоғарыда көрсетілген
кемшіліктері бар. Сондықтан олармен қатар несиелік ақшалар эрекет етеді.
Несиелік ақшалар - айналымдағы толыққұнды ақшаларды алмастыратын жэне несие
белгісі ретінде эрекет етуші қағаз ақша белгілері. Олардың өзіндік құны
болмайды, балама тауарда көр-сетілген құнның өрнегі. Несиелік ақшалардың
негізгі эмитенті болып банк жүйесі есептеледі.
Тауарларды сатып алу бойынша ірі мэмілелерге банктердің несие беруі қағаз
ақшаларды алмастырады, яғни несиелік ақша-лар тауар айналымының
қажеттілігін қанағаттандырады.
Несиелік ақшапар өз дамуында мынандай сатылардан өтті: вексель, банкнота,
чек, электронды ақшалар жэне олардың соңғы түрі - несиелік жэне пластикалық
карточка.
Вексель - бүл вексель айналысының заңымен бекітілген мерзім ішінде онда
көрсетілген соманы сөзсіз төлеу жөніндегі қарыздық міндеттеме. Вексельдер
жай жэне аудармалы деп бө-лінеді. Жай вексельді қарыз алушы береді. Бұл
вексель берушінің сөзсіз міндеттемесі, ол вексель ұсынушыға белгіленген
соманы төлеуі тиіс.
;• Аудармалы вексель (тратта) - вексель беруші кредитордың (Ірассант) қарыз
алушыға (трассат) белгіленген мерзімде көрсе-ТІПГРҢ ^пманы ү"';"'"; түлғаға
(ремитентке) төлеуі жөніндегі бұй-2 1э*ш • • '••- ^-'
18
I БӨЛІМ. Ақша және ақша жүиесі
рығы. Вексель бойынша төлем аваль (вексельдік кепілдік) көме-гімен төленуі
мүмкін, ол қосымша беттегі вексельде жэне ал-лонжда аваль ретінде есептеу
деген жазумен ресімделеді.
Вексель абстрактылығымен, яғни құжатта мэміле түрі жөнін-дегі ақпараттың
жоқтығымен; вексельдің міндетгі төлемін көрсе-тетін даусыздыгымен;
айналымдылығымен, яғни вексельді төлем құралы ретінде басқа кредиторларға
беруге болатындығымен сипатталады.
Демек, вексель несие жэне ақшалық есеп айырысу құралы ретінде эрекет етеді.
Ол несиеге қойылған тауарларды кепілді вексельдік міндеттемемен төлеуді
қамтамасыз етеді.
Вексельдерді пайдапану айналым шыгындарын үнемдеуге ықпал етеді. Қазіргі
танда Қазақстанда вексель астық шаруашы-лығында қолданылады. Вексель
берушілер ретінде астық егуші шаруашылықтар есептеледі, олар Азық-түлік
корпорациясына жанар-жағар май, тұқым, тыңайтқыштар, өсімдіктерді қорғау
қү_-ралдарын сатып алу үшін вексель береді, олар күзде астықпен қайтару
міндеттемесін өз мойнына алады.
Вексельді айналым нэтижесінде банкноттык айналым пайда болды.
Банкнота - бұл эмитент банктің міндеттемесі. Ол вексель-ден екі маңызды
көрсеткіш бойынша ерекшеленеді: біріншіден, мерзімділігі бойынша: вексель
белгіленген мерзімге шыгарыла-ды, ал банкнота шексіз мерзімге беріледі;
екіншіден, қамтамасыз етілуі бойынша: банкнота мемлекет кепілдемесі бойынша
едцің Орталық банкімен айналымга шығарылады, ал вексельді жеке кепілдеме
бойынша жекелеген заңды және жеке тұлға шығарады.
Қазақстандағы банкноттардың эмитенті болып Ұлттық Банк саналады, олар
Республиканың аумағында ұлттық ақша болып табылады. Тауарлар немесе алтын
түріндегі материалдық қамсыз-дандырылмаған, бірақ банкноттардың несиелік
негізі бар, өйткені олар банктік несиелеу ережесіне сәйкес айналымға
шығарылады жэне қарыздық (ссудалық) қордың элементі болып табылады.
Банкноттық айналым кеңістіктегі несиелік ақшалардың әре-кет етуін кеңейтуге
мүмкіндік берді жэне де банкноттардың ай-налыс құралы қызметін атқаруын
қамтамасыз етті.
1-тарау. Ақшаныц қажеттілігі, мәні және түрлері
19
£
Несиелік ақшаның келесі түрі чек болып табылады.
Чек - бұл талап бойынша кұрылған қатаң есеп берудің ак-здіалай құжаты, онда
чек берушінің (шот иесінің) чекте көрсетіл-ЛН соманы чек ұсынушыға
(ұстаушыға) банктің төлеуі жөніндегі сөзсіз бұйрығы бар. Ол қысқа мерзімді
әрекеттегі ақшалай құжат ретінде заңды төлем құралы мэртебесін иеленбейді.
Ол ел ішінде . және халықаралық есеп айырысуларда қолданылады. Негізінен
Чектер ақшалай жэне есеп айырысу чегі болып бөлінеді.
Ішкі айналымдагы чектер банктерден қолма-кол ақшаны алу үшін; тауарлар мен
кызметтер үшін есеп айырысу мақсатында; банктердегі шоттар бойынша
аударымдар жасау арқылы жүзеге асырылатын колма-қолсыз есеп айырысу формасы
ретінде қол-данылады.
Есеп айырысу чектері ордер сипатында болады. Шот иеле-ріне арнайы чек
кітапшалары беріледі. Чектік есеп айырысу кі-тапшаларындагы чектер тауарлар
мен көрсетілген қызметер үшін Чколданылады.
Банк қызметіне механикаландыру мен автоматтандыруды енгізу, банктік есеп
айырысу тэжірибесінде ЭЕМ мен компъютер-дерді кең қолдануға өту электрондық
ақшалардың пайда болуына • ыкпал етгі, яғни компъютер жадындағы шоттарда
ақшаның бо-луы, қолма-қол ақшалар мен чектерді несиелік карточкалармен
'һлмастыру. Олар клиенттің шоты негізінде орнатылған микро-сызбасы бар
пластикалық карточка түрінде банк тарапынан шы-гарылады. Пластикалық
карточкалардың иелері тауарларды са-тып алып жэне қызметтерге төлем төлеп
қана қоймай, сонымен бірге тұтынушылық мақсатта банктерден қысқа мерзімді
несие-лерді де ала алады. Қазіргі танда пластикалық карточкалардың бірнеше
түрлері қолданылады, олардың ішінде банктік және 'еаудалық карточкалар өте
кең таралған.
Электрондық төлемдер жүйесі қоғамның өте кең тобының еміріне тікелей ықпал
етті. Көптеген дүкендер пластикалық кар-"Іючкалар көмегімен сатып алуларды
жүзеге асыруға мүмкіндік береді, қажетті сома тауарларға төлеу үшін сіздің
шотыңыздан алынады. Коммуналдық кызметтер төлемі сияқгы қайталанатын
төлемдер айына бір рет сіздің шотыңыздан аудару арқылы ав-
2.1. Қ¥н өлшемі
Ақшаның алғашқы жэне негізгі қызметі болып құндардың, барлық тауарлар
күнының өлшемі қызметі болып табылады, ол тауарлардың балама айырбасын
қамтамасыз етеді. Бірақ та тауар-ларды салыстырмалы ететін ақша емес,
тауарды өндіруге кеткен қоғамдық қажетті адам еңбегі саналады. Барлық
тауарлар қажетті еңбек өнімі болып табылады, сондықтан да өзіндік қүны бар
шы-найы ақшалар олардың құнының өлшемі бола алады. Ондай тауар болып алтын
есептеледі, оны өндіру үшін құнды туындататын қоғамдык еңбек шығындалады.
Ақша мен тауар салыстыру үшін біртекті базаны иеленуіне байланысты, барлық
тауарлар өзара салыстырмалы болады. Ақшапар құн өлшемі қызметінде өте жақ-
сы эрекет етеді. Бүл мынаны түсіндіреді, құнның тауарлық фор-масының
ақшалай формаға айналуы үшін тауарлар бағасын бел-гілеу жеткілікті, бүл
жагдайда тауарларды өткізу сатып алушыда нақты ақша болган жағдайда гана
жүзеге асады.
Баға - тауар құнынын, ақшапай көрінісі болып табылады. Ол тауарды өндіру
мен өткізуге кететін қоғамдық қажетті еңбек шыгындарымен анықталады, яғни
баға бүл тауардың қоғамдық танылған құ_ны болып табылады. Тауар бағасы
нарықта қалып-тасады, тауарларға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі
кезінде ол тауар құнына жэне ақша қүнына тэуелді болады. На-рықтағы сұраныс
пен ұсыныстың тауар бағасына сэйкессіздігіне байланысты оның қү_ны сөзсіз
төмендейді. Құндары эр түрлі тауарлардың бағаларын салыстыру үшін оларды
бір масштабқа келтіру керек, яғни оларды бірдей ақша бірліктерімен сандык
өрнектеу керек.
Металл айналысы кезінде багалардың масштабы ақшалай металдың сапмақтық
көлемі деп аталады, ол берілген елде ақша бірлігі ретінде жэне баска барлык
тауарлардың бағаларын өлшеу үшін қызмет етеді. Егер ақша ретінде алтын
есептелетін болса, онда бүкіл тауарлық әлем аптынның эр түрлі көлеміне
теңес-тіріледі. Алтын арқылы тауарлар өзара салыстырмалы бола бас-
тады. Алтынның фунтқа және унцияга бөліну қасиеті бар. Ал-
" ташқы ақшалардың аты ақшалай металл (алтын,күміс) акшаның
еалмақтық құрамымен сэйкес келді, ал салмактық масштабтың
? аты бағалар масштабы деп аталады. Күмістің фунты фунт стер-
линг деген атауды туындатты.
Бағалар масштабының рөлі мынада, ягни ол өз ретінде үлт-тық ақша бірлігі
салмағын түрақтандырушы ретінде эрекет етеді. Бұрын мемлекет ақшаның
алтындық кұрамын октын-оқтын бел-гілеп отырған. Бірақ та 1976-1978 жылы
енгізілген Ямайка ва-люта жүйесі алтынның ресми бағасын жэне Халықаралық
валюта қорына (ХВҚ) қатысушы елдердің ақша бірліктерінің алтындық КҮ-рамын
алып тастады. Қазіргі таңда бағалар масштабы баға көмегімен тауар қүнын
салыстыру арқылы нарықтық үрдісте берекесіздік түрде қалыптасып жатыр.
Құн өлшемі жэне бағалар масштабы ретінде ақша эр түрлі 'қызметті атқарады.
Олар адам еңбегінің қоғамдық еңбекке ай-ретінде қүн өлшемі болып
айқындалады, бағалар масшта-
- металдың тұрақгы салмағы ретінде карастырылады. Сон-да құн өлшемімен құн
ретіндегі тауарлар, жэне керісінше, бағалар масштабы алтынның берілген
көлемімен оның эр түрлі көлемі өлшенеді.
Қазіргі жағдайда алтын ақшаның міндетін атқарудан қалды, яғни ол ақша
қызметін, соның ішінде құн өлшемі кызметін жоғалтты. Алтын несиелік
ақшалармен алмастырылды.
Әрбір мемлекет өз құн өлшемін белгілейді. Қазақстанда қүн өлшемі ретінде
теңге, Ресейде - рубль, АҚШ-та - доллар, Еуро-лалық Одакта - евро саналады.
Ел шеңберіндегі ішкі айналыста 5ағалар масштабы айрыкша рөлді атқармайды,
ал ел шегінен тыс сыртқы айналыста ол ақшаның сатып алушылық қабілетін анық-
тау үшін үлкен рөль ойнайды. Айрыкша қажетті жағдайда үкімет алдын ала
белгіленген бағалар масштабын өзгертеді. Мүндай өзгерту ақша реформасы деп
аталады. Ақша реформасы - бүл құнңың бір өлшемінен басқасына өту, ол
ақшаның жалпы кө-лемінің азаюымен түсіндіріледі.
Демек, қү-Н өлшемі - бүл ақша бірлігі, ол тауарлар мен қыз-меттер құнын
өлшеу жэне салыстыру үшін қолданылады.
24
I БӨЛІМ. Ақша жоне ақша жүйесі
2.2. Айналыс құралы
Бұл қызметтің маңызын тауар айналымының Т-А-Т1 клас-сикалық формуласының
көмегімен ашуга болады. Бүл жағдайда ақша тауар айналымындағы делдал рөлін
атқарады, оның негізі болып айырбас баламасы саналады. Формуладағы тауарлық
айна-лым екі актіден тұрады: тауарды сату, яғни оның ақшаға айналуы жэне
тауарды сатып алу, яғни ақшаның тауарға айналуы. Бұл жағдайда ақша айналыс
қүралы қызметіндегі делдал болып табылады. Осы қызметті орындау үшін ақша
унемі қолда болуы тиіс, яғни бүл қызметті шынайы эрекет етуші ақшалар
атқара алады. Егер сатып алушыда ақша болмаса, онда ол тауарды сатып
алмайды. Бұл жағдайда ақша басқа тауарды сатып алу үшін қажет болады. Олар
тауар сатушының қалтасында жатпайды, сатушы-лар оларды басқа қажетті
тауарды сатып алу үшін қолданады, ақша үнемі айналыста жүреді. Сондықтан
бүл жерде ақшаның рөлі өте жылдам жэне ол бір тауарды екіншісіне айырбастау
процесіне қызмет көрсету үшін қажет. Осыган байланысты айна-лыс қүралы
ретіндегі ақша үшін олардың құндық құрамы маңыз-ды емес, яғни айналыс
қүралы ретінде ақша шынайы ақшалык тауардан бөлінуі мүмкін. Осының
салдарынан айналыста шы-найы толыққұнды ақшалар емес, қағаз ақша белгілері
сиякты олардың орынбасарлары болуы мүмкін.
Несиелік ақшалар. Тікелей тауар айналымы кезінде, яғни бартерде (тауарды
тауарға) сатып алу мен сату сэйкес келді. Ай-налыс құралы ретіндегі ақша
қызметі кезінде тауарларды сатып алу жэне сату актілері арасында алшақтық
пайда болады, дербес болады, уақыт бойынша сэйкес келмейді. Сатушы тауарды
сатып болған соң, қолдағы ақшасын басқа тауарды сатып алу үшін жұмсауға
асықпайды. Бүл айырбастың бұзылуының объективті мүмкіндігін қалыптастырады,
ягни сатылған тауар сатып алынған тауардан көп, нэтижесінде дагдарыстық
жағдай калыптасады.
Тауар айырбасының бастапқы сатыларында, яғни алтын тауарлық элемнен жалпы
балама ретінде бөлініп шыққан кезде.ол бір мезетте эрі қүн өлшемі, эрі
айналыс құралы ретінде ақша қызметін орындады. Ондагы екі қызмет бір-біріне
сэйкес келмеді.
2-тарау. Ақшаныц ролі жоне нарықтық экономика
25
Тауарлық айналымның ары карай дамуы акшаның осы қыз-метінің бір-бірінен
бөлектенуіне экелді, құн өлшемі қызметін толыққұнсыз ақшалар орындады, ал
айналыс өлшемі қызметін -олардың белгілері: қағаз жэне несиелік ақшалар
атқарды.
Қүн өлшемі ретіндегі ақша гиперинфляция кезеңінде айна-лыс қүралы қызметін
аткармайды, Қазакстанда 1994-1997 жыл-дары тауар багалары американдық
долларда, немесе екі багада: долларда жэне тецгеде белгіленді. Негізінен
теңгедегі багалар күн сайын долларға қатысты айырбас курсы негізінде қайта
есеп-теліп отырды. Бүл мезетте теңгемен өрнектелген бағалар жедел өсті,
доллардагы бағалар өзгеріссіз қалды. Бүл мына себепке байланысты болды,
ягни айналыстағы ақша массасы тауар масса-сына қарағанда едэуір өсті, ол
ақшаның құнсыздануына, яғни инфляцияға экелді.
Осылайша, айналыс құралы - тауарлар мен қызметтерді са-тып алу үшін,
сонымен бірге қарыздарды төлеу үшін қолданы-латын ақшалар. Акшаның айналыс
құралы ретіндегі қызметінің айрықша белгілерінің бірі - бүл тауардың жэне
де ақшаның қа-рама-карсы қозғалысын белгілеу; оны колма-кол ақшалар атқа-
рады, өйткені бүл қызметте ақшалар тауарлар айырбасы кезіндегі ұшқыр делдап
ретінде эрекет етеді, онда оны толыққұнды ақша-лар емес, оның орынбасарлары
- кағаз жэне несиелік ақшалар орындайды.
2.3 Төлем құралы
Тауар өндірісі жэне тауар айналымының дамуы, сонымен бірге несиелік
қатынастардың дамуы нэтижесінде ақшаның төлем қэдэалы деген тагы бір
кызметі туындады. Бүл жағдайда Т-А-Т1 айналымы барысында Т-А жэне А-Т1
деген екі метафора бөлініп шығады. Ақшаның сатушыға жетуінен гөрі тауар
сатып алушы-ның қолына жылдамырак жетеді. Бүл жағдайда тауарды сатушы несие
берушіге, ал сатып алушы - қарыз апушыға айналады. Сату және төлем актінің
бөлінуі нэтижесінде ақшалар төлем құралы
26
I БӨЛІМ. Акша және ақша жүйесі
деген жаңа қызметті орындай бастады. Тауар сатылганнан кейін, төлем
құралдары айналымға түседі. Ақша айналым процесін бас-тамайды, оны
аяқтайды.Сатып алушы тауар үшін ақша төлемейді, міндеттеме төлейді. Сонда
тауар несиеге сатылады екен. Төлем міндеттемені (несиені) өтегеннен кейін
жүзеге асады, сэйкесінше, ақшалар сату-сатып алу актін анықтамайды, несиені
жаба оты-рып, тек қана оны аяқтайды.
Нэтижесінде тауарларға катысты ақшаның салыстырмалы дербес қозғалысы жүзеге
асады.
Егер акшаның айналыс кұралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен тауардың
қарама-қарсы козгалысы орын алады, бүл қозғалыс барысында уақыт бойынша
алшақтык болады, яғни қа-рыз алушы сатушыга қарыз міндеттемесін береді, ол
белгіленген мерзімде ғана төленеді. Төлем құралы ретінде ақшаны пайда-
лануды К. Маркс былайша сипаттады: Бір тауар иесі қолма-қол тауарды
сатады, ал екіншісі ақша өкілі немесе болашақ ақша иесі ретінде эрекет ете
отырып, сатып алады. Сатушы несие беруші болса, сатып алушы - карыз алушы
болады. (К. Маркс, Ф. Энгельс, жинақтың 23-томы, 146-бет).
Төлем қүралы ретіндегі ақша тауарлық айналысқа ғана емес, сонымен бірге
қаржылық жэне несиелік қатынастарға қызмет етеді: тауарлар мен қызметтерді
сату кезінде, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу кезінде,
салықтарды және басқа қаржылық міндеттемелерді мемлекетке төлеу кезінде,
банктік қарызды қорландыру төлемдерін, айыппүлдарды, санкцияларды өтеу
кезінде.
Ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметінің дамуы қолма-қолсыз есеп айырысуды
жэне несиелік ақшаларды дамытуға ықпал етті. Осылайша, айналыс шығындары
қыскарады, төлем-дер жеделдетіледі жэне қолма-қол ақшалар айналыстан шыға-
рылады. Сонымен қатар несиелік электрондық ақшалармен ал-мастырылады. Төлем
құралы қызметіндегі ақшалар көптеген та-уар иелерін, сатушылар мен сатып
алушыларды өзара байла-ныстырады, олардың эрқайсысы тауарды несиеге сатып
алады жэне сатады. Егер белгілі бір буынға қарыз міндеттемелері (жет-
кізушінің шоты бойынша) бойынша төлемдер нақты уақытында
2-тарау. Ақшаның ролі және нарықтық экоіюмика
27
Ігүспесе, ягни төлемдік тізбектің бір буынында үзіліс болса, онда жайт
өзінін артынан төлем жасамаудың біртұтас тізбегін ыз бойынша мерзімінен
асып кеткен борыш, бюджетке төлем бойынша, еңбекақы бойынша жэне т.б.)
жүргізеді. Мұндай дағ-
Ц.дарыстар 1991-1996 жылдары Қазакстан тэжірибесінде болған. Ол
экономикамызға аса зор матрриалдық, моральдык шығын әкелді, жекелеген
кэсіпорындар мен кәсіпкерлерді дағдарысқа жэне банкротқа ұшыратты.
Қазіргі кездегі қоғамда несиелік, электрондық акшаның да-муы кезінде есеп
айырысудың басым формасы ретінде қолма-қол есеп айырысумен салыстырғанда
қолма-қолсыз есеп айырысу қолданылады, яғни төлем кұралы кызметіндегі ақша
айналыс қү-ралы қызметімен салыстырғанда артықшылығы басым болып келеді.
Сонымен катар төлем құралы кызметін қолма-қол акша-лар да атқара алады.
Фирмалар, кішігірім кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер төлем құралы
кызметіндегі қолма-кол ақшаларды қолданады: еңбекакыны төлеу, сыйақы беру,
жэрдемақы, зейнет-ақы, стипендия төлеу, облигация, лотореялық билет бойынша
ұгыстарды төлеу, тұтынушылық қажеттіліктерге жэне ипотекаға несие беру,
сонымен бірге халықтың коммуналдық кызметтер үшін төлемі жэне т.б.
2.4.
Жинақтау және қорлану құрады
Төлем құралы ретіндегі ақша кызметінің дамуы ақша қар-жылары резервтерін
қүрудың қажеттілігін, яғни ақшаның жинақ құралы ретінде эрекет етуін
туындатады. Ақшаны жинактаудың қажетгілігі қайтадан Т-А-Т1 айналымының екі
кұндық актІге Т-А және А-Т1 бөлінуімен байланысқан. (К. Маркс, Ф. Энгельс,
жи-нақ, 23-том, 146-бет).
Бірінші актіде тауар сатылады жэне ақшаға айналады, бұл жағдайда өз
қажеттіліктерінді қанағаттандырудан жиі бас тартуға тура келеді. Алтын
адамдардың көз жауын алады. Сондықтан
I БӨЛІМ. Ақша жоно ақша жүйесі
эны жинақтау мен сақтауға ұмтылады, өйткені бүл кор кез келген гауарды
сатып алуға немесе кез келген қызметті алуға, яғни кез келген уақытта
өзінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Бұл
жағдайда акша жинақ құралы қызметін атқарады. Жэне олар осы қызметте
коғамдык байлықтың жалпы көрінісі болып саналады. Адамдар өз байлыктарын
асыл тастар, өнер туындылары, жылжымалы мүлік, акциялар, облигациялар,
банктегі ақша жэне т.б. түрде сақтай алады. Бірақ ақша көбінесе осы
қызметті орындайды, өйткені оларға өтімділік тэн, өтімді актив төлем кұралы
ретінде пайдалануға болатын және тіркелген атаулы құны бар актив саналады.
Ол төлем құралы ретінде пай-даланылады жэне олар құн өлшемі қызметін
атқарғандықтан, олар эрекет етуші масштаб шеңберінде өзінің жеке тұрақты
құнын өзгертпейді.
Бірақ та жоғары инфляция кезінде ақша өзінің жогары өтімді-лігіне
қарамастан, қор жинау құралы ретінде өз кұндылығын жо-галтады. Егер
долларга немесе тенгеге сатып алуға болатын тауарлар саны күннен-күнге
төмендей берсе, яғни ақша құн-сызданса, онда адамдар өте қысқа мерзімге
оларды қорланудан жэне жинаудан бас тартады. КСРО азаматтарының жинақтары
соның айқын мысалы, олар Одақтас Республикалар дербестігін алган кезде
толығымен жоғалып кетті. Қазақстан өз азаматта-рының осындай жинақтарының
елеусіз ғана бөлігін өтеді. Бұл ақшаның құнсыздануының классикалық мысалы.
Айналым кұра-лы қызметінен жэне төлем құралы қызметімен салыстырғанда жинақ
құралы ретінде ақша белгіленген мерзімге өз құнын сақ-тауы тиіс жэне
міндетті түрде нақты болуы тиіс. Бүл жинақтау қызметін негізінен толыққұнды
нақты ақша (алтын, күміс, пла-тина) атқарады, бірақ ол қағаз, несиелік
ақшалардың өкілдерімен алмастырылуы мүмкін, жогарыда айтылғандай,
гиперинфляция немесе дағдарыс кезінде өз қызметін жоғалтады.
Жекелеген адамдар сияқты, мемлекет алтын коры жэне ха-лықаралық резерв қоры
түрінде қорландыру қорын кұрады, ол оған салыстырмалы экономикалық
тэуелсіздікті кепілдейді, яғни мемлекет кез келген сэтте өзінің халықаралық
міндеттемелері бойынша есеп айырысады.
2-тарау. Ақшаньің ролі жәіш нарықтық экопомика
29
2005 жылдың 1 қаңтарына қарай Халыкаралык резервтік қор 8 млрд доллардан
асты. Мұндай резервтерге үлттык кор да кіреді, ол 5,3 млрд долларды қүрады.
Алтынды айналымнан шыгару нәтижесінде оның жинақ жэне қазыналық кұрал
ретіндегі рөлі төмендегенімен, алтын элі де қазына құралы ретінде
қолданылады. Алтын резервтерінің көлемі елдің байлыгын көрсетеді жэне басқа
елдер мен инвесторлардың осы елге деген сенімін камтамасыз етеді. Қазіргі
кезде алтынның ең үлкен коры - АҚШ-та 260 млн тройск унциясы, (1 тройск
унциясы - 31,1 г.), Германияда- 120, Францияда- 102, Ресейде -150 млн
тройск унциясы бар.
Ақшаның жинақтау жэне қазыналык қызметінің объективті алғышарты бар жэне ол
ақша айналысы заңымен байланысқан. Айналыстағы ақша көлемі үнемі өзгеріп
отырады, ақша айналыс аясынан жинақтау аясына жэне керісінше жылжиды.
Мысалы Қазақстанда 2004 жылы мұнай бағасының жоғарылауы шартта-рында
экспорттық түсімдер айналыска түсіп, айналыстағы ақша массасын көбейтті,
сондықтан ҚР Ұлттық банкі жедел шараларды қолдануға мэжбүр болды, яғни бүл
ақшаны сақтандыру қорына, ұлттык қорға жіберді. Осылайша, акша айналымының
тұрақты-лыгына қол жеткізілді, инфляция жойылды.
2.5. Әлемдік ақшалар
Ақша формасының дамуындағы сапалы жаңа кезең элемдік ақшаарқылы өрнектелді.
Ақшаның барлық касиеттерін өзіне жұмылдыра отырып, ақ-ша формасының тікелей
логикалық жалғасы болып табылады, ол қазыналык жэне төлем құралы қызметінің
тұтастығы арқылы өрнектеледі. К. Маркс былай жазған: Қазына жэне жаппай
төлем құралы ретінде ақша әлемдік нарықта жаппай құралы, өз түсінігі Ғана
емес, сонымен бірге эрекет ету эдісі бойынша жалпыға ортак тауар болып
есептеледі. Осыган байланысты элемдік ақшалар-дың табиғаты, экономикалық
категория ретіндегі маңызы олар-
30
I БӨЛІМ. Ақша жане ақіпа жүйесі
дың қызметінде айкын көрініс табады, мұндағы ақшаның өзіндік ерекшелігі
жаппай интернационалды тауар ретінде көрінеді. Халыкаралық төлем қүралы
кызметі жөнінде айтсак, онда ол құнның үлттық белгілері арқылы жэне ішкі
ақша айналымына ұқсас калыптасатын құнның айрыкша интернационалдық белгі-
лері бойынша жүзеге асырылады.
Егер ел ішінде ақша мемлекет тарапынан заіідастырылған үлттық ақша
формасында эрекет етсе, онда оның шекарасынан тыс жерде К. Маркстің
пікірінше ақша өзінен үлттык киімін шешеді де, өзінің бастапқы формасы -
бағалы металл құймалары түрінде эрекет етеді .
Алтын монометаллизмнің эрекет етуі кезеңінде, яғни алтын монета жэне
алтынга айырбасталатын несиелік ақшалар айна-лымда жүрген кезде, элемдік
ақша нарығына ақшаның шығуы жэне элемдік ақша ретінде эрекет етуі
кедергісіз жүзеге асты.
Қазіргі танда айналымда алтын монетаның жоқ болуына байланысты, несиелік
ақшалар (банкноттар) алтынға айырбастал-майды, әлемдік ақша ретінде алтын
қүймалар жэне еркін айыр-басталымды валюта түрінде қолданылды. Бірақ та XX
ғасырдың бірінші жартысынан бастап төлем құралы ретінде еркіы айырбас-
талатын валюта тарапынан ығыстырыла бастады, яғни шет елдік валюталарды
барлық басқа мемлекеттер тарапынан қабылданады. Мұндай валюталарға
американдық доллар, евро жэнё фунт стер-линг жатады. АҚШ доллары қазіргі
кезде Қазақстанның элемдік нарығында (тауар айналымының 70 пайызға жуығы)
кең қолда-нылатын төлем кұралы болып табылады. Барлық төлемдердің 20
пайызға жуығы евро, басқа валюталар арқылы жүзеге асыры-лады. Барлық мұнай,
металл долларға экспортқа шығарылады.
Әлемдік акша қызметін валюталық-қаржылық институттар-дың арнайы есептік
бірліктері, атап айтқанда Халықаралық валю-талық қор (ХВҚ) тарапынан
айналысқа ақша шығару, қарыз берудің арнайы құқықтары (СДР), Ортақ нарық
елдерінің есептік бірлігі (ЭКЮ), ол XX ғасырдың 90-жылдарының соңында
евроға ауысты, Варшава Келісімі елдері арасында ауыстырылған рубль
қолданылды, олар социализмнің күйреуі нәтижесінде жоғалды.
К 2-тарау. Ақшаныц ролі және нарықтілқ 'зкопомика
31
Жаппай сатып алушылық құралы ретінде толыққұнды элем-; дік ақшалар
(алтын) елдер арасында өзара қарым-қатынастар және есеп айырысулардың
қалыпты режимі бұзылган кезде не-Іесе жоқ болған жағдайда эрекет етеді
(астықтың шықпауы, -^іерекесіздік апаттар жэне т.б). Мысалы, XX гасырдың 60-
жыл-дарында Қазақстанда астық өнімдері шықпай қалған кезде КСРО гықты
алтынға сатып алды.
Ақшаны қоғамдық байлықтың абстрактылык заттанған фор-ріасында пайдалану
мына жағдайда жүзеге асады: елдің алтын кәне валюталық қорын толтыру
кезінде, алтын немесе еркін ІИЙырбасталымды валюта түрінде басқа елдерге
несие ұсыну.
Егер елдің төлем балансы активті болса, ягни экспорт им-'щорттан үлкен
болса, онда еркін айырбасталымды валюта ва-яюталық резервтерді толтыруға
багытталады, егер төлем балансы теріс болса, онда керісінше, резервтердегі
айырма жабылады.
Біз қарастырган ақша қызметтері бір-бірімен өзара байла-ныскан, бір-бірін
толықтырады жэне жаппай балама ретінде ақ-шаның біртұтас мэнісі
айқындалады. Олар тығыз байланыста жэ-не бірлікте болады. Логикалық жэне
тарихи тұрғыда әрбір келесі қызмет алдыңғылардың танымал дамуын алдын ала
көрсетеді. Ақша қызметтерінің өзара байланысының негізі болып құн өл-шемі
ретіндегі ақша қызметі есептеледі. Бүл өте орынды, өйткені ақшаның бұл
қызметі анықтауыш болып саналады. Ақшаларда бұл қызмет болмаған жағдайда
барлық басқа қызметтер өз рөлін іс жүзінде толық құнды атқара алмайды.
2.6. Ақшаның экономикадағы ролі
Қазіргі замандағы қогамда ақша өте үлкен және алуан түрлі пді атқарады.
Ақшаның ролі жалпы балама түріндегі ма-іызымен анықталады, өйткені бүл
ролге айрықша арнайы тауар-бөліп шығару тауар өндірісі мен айнапысының заңы
болып Цаабылады. Ақша тауарларды айырбастау құралы ретінде эрекет
Щ К. Маркс, Ф.Энгельс, Жинактыц 46 томы, 11 болімі, 415-бет.
- акша белгілерінің түрлері, оларды шығарудын тэртібі жэ-не қамтамасыз
ету сипаты;
- акша айналымын акша-несие тұрғысынан реттеудің тетігі;
- үлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айыр-бастаудың тэртібі.
Ақша жуйесін үйымдастырудын принциптері мыналар:
- ақша жүйесінің орталықтандырылган баскару принципі. Ол көбінесе
шаруашылық жүргізуші субъектілердің уэж-демесіне (мотивация) негізделген
экономикалық әдістерге жүгінеді;
- тиісті болжауларды жасау негізінде акша айналымын жос-парлау принципі;
- акша айналымының тұрактылығы жэне икемділік прин-циптері, ақша айналымы
экономиканы ақшалай қаражат-пен қамтамасыз ету керек, алайда инфляцияның
дамуына жол бермеуі қажет;
- ақша эмиссиясының несиелік сипатының принципі. Бұл ақша эмиссиясының
несие операциялары негізінде жүзеге асырылатынын білдіреді;
- эмиссияланған ақшаның қамтамасыз етілу принципі;
- Орталық банк тәуелсіздігінің принципі.
Ақша бірліктерінің атауы. Ақша бірлігі - барлық тауар ба-галарын өлшеуге
жэне тулғалауға қызмет ететін, заңмен бекітіл-ген ақша белгісі. Орталық
банк монополиялық тұрғыдан эмиссия-лайтын барлық ақша белгілері заңды төлем
құралы болып табы-лады, яғни бұл Қазақстан аумағында бұрыштарды өтеуге заң
бойынша міндетті түрде қабылданатын ақша белгілері:
Ақша бірлігі (үлттык вапюта) Қазақстан Республикасында 100 тиыннан тұратын
қазақстандык теңге болып табылады.
Теңге мен алтын немесе басқа да құнды метапдар арасында ресми арақатынас
белгілейді.
Ақша белгілерінін түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз ету
сипаты. Барлык төлем түрлеріне олардын көрсетулі құны бойынша міндетті
түрде кабылданатын, банкнот пен тиыннан тұратын айналымдағы мемлекеттің
ақша белгілері. Ақша белгілерін шығаруды олардың айналымын ұйымдастыруды
. \к,ша жүиесі жзне оның Қазақстандағы қалыптасуы
65
жэне айналымнан алуды Орталық банк колма-кол акшасыз бала-ма алу арқылы
банкнот пен монетаны сату түрінде тек бір өзі гана жүзеге асырады.
ҚР Үлттық банк банкноттары мен тиындары Үлттық банктің сөзсіз (даусыз)
міндеттемелері болып табылады эрі оның барлық активтерімен қамтамасыз
етіледі. Ұлттық банк алтын-валюталық активтердің мөлшерлері туралы
хабарламаларды бұқаралық ақпа-рат қүралдарында ү_дайы жариялап отырады.
Ақша түрлері. Занды төлем қүрапдары: қағаз жэне несие акшалар - акшаның
түрлеріне жатады.
Ақша-несие айналымының тетігі - акша-несиелік реттеу (тікелей жэне жанама)
құралдарының, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz