Әл-Фараби мұрасының Қазақстанда зерттелуі
КІРІСПЕ
1 Әл.Фараби мұрасының Қазақстанда зерттелуі
2 Әл.Фараби: өмірі, дәуірі және мәдениетке қосқан үлесі.
3 Әбу Насыр әл.Фарабидің психологиялық және педагогикалық көзқарастары.
4 Әл.Фараби философиясындағы үйлесімділік мәселесі немесе музыкалық эстетика
1 Әл.Фараби мұрасының Қазақстанда зерттелуі
2 Әл.Фараби: өмірі, дәуірі және мәдениетке қосқан үлесі.
3 Әбу Насыр әл.Фарабидің психологиялық және педагогикалық көзқарастары.
4 Әл.Фараби философиясындағы үйлесімділік мәселесі немесе музыкалық эстетика
Адамзаттың үшінші мыңжылдыққа енуі, адамдық өмірлік әрекеттің барлық салаларын қамтитын, күрделі драмалық үрдістердің күшеюі және тереңдеуімен ерекшеленіп отыр. Қоғамдық дамудың қазіргі кезең жеке елдер мен мемлекеттер сияқты әрбір адамның тіршілігіне, рухани дамуына тікелей әрі мәнді әсер ететін, жахандану үрдісімен сипатталады. Әлемнің экономикалық және геосаяси кескінін, қазіргі өркениетті анық, түбегейлі өзгертетін бұл үрдіс әлемнің бір түкпірінде қуана қабылданса, келесі бұрышында қарсылыққа тап болып, қайшылықты нәтижелері қоғамның түрлі қабаттарында әр түрлі бағалануда.
Ұлттық дәстүрлермен тығыз байланысты мәдениет әрбір этностың ерекшелігін білдіреді, қоғамның бүкіл құндылықтар жиынтығын қамтиды, қоғам үшін шынайы маңызды этномәдени күйлерді түйіндейді, оның мүшелерінің мінез-құлықтарын, тұлға қалыптасуының нақтылы жағдайларын анықтайды. Сондықтан, адамдық өмірлік әрекеттің бұл саласында жүріп жатқан үрдістер, планеталық қауымдастық үшін, әсіресе, әрбір халықтың төлтума мәдени қазынасын сақтау және дамыту барысында ерекше маңызды. Мәдени бірегейлікті қорғау – кез келген халықтың алдында тұрған негізгі міндет.
Адамзат тарихында түрлі мәдениеттердің жасампаз сұхбатының, гуманизм мен әділеттіліктің жалпыадамзаттық идеяларын жемісті жүзеге асырған, жаңа философиялық жүйелердің пайда болуына жеткезген, көптеген үлгілері бар. Олардың біріне ұлы түрік ойшылы Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950) философиялық жүйесі жатады. /1/
Өзіне түркі және иран мәдениеттерінің жақсы қасиеттерін жинақтаған, әл-Фарабидің мұрасы Шығыс пен Батыс философиясының дамуының болашағын айқындап өз идясымен жалпыадамдық құндылықтар басымдылығы негізінде түрлі мәдени дәстүрлердің үйлесімді тоғысуының үлгісі бола білді.
Ол қазақтың көне Отырар жерінде дүниеге келген, бойына көптеген мәдениеттердің – ирандық және үнділік, арабтық және түркілік жасампаз күштерінің самалын сіңірген, бірақ өзінің шығармашылық қуатын көптеген ислам мәдениетінің рухани тыныс-тіршілігінде іске асырған, ортағасыр дәуірінің асқан ірі ойшылы болып табылады. Өзіне тән энциклопедияшылдықпен әл-Фараби түрлі мәдениеттер мен өркениеттер идеялары мен дәстүрлерінің тоғысуын тарихи тәжірибесінде іске асырды, олардың арасында аса маңызды орынды көшпелі түркі әлемінің және иран мәдениетінің құндылықтары алатын, әр түрлі құндылықтар жүйесінің теңқұқылы сұхбатын табысты жүзеге асырудың айқын мысалын көрсете білді. Сондықтан оның шығармашылығы түркі, қазақ, иран халықтарының рухани мәдениетінде айрықша рол атқарады.
Ұлттық дәстүрлермен тығыз байланысты мәдениет әрбір этностың ерекшелігін білдіреді, қоғамның бүкіл құндылықтар жиынтығын қамтиды, қоғам үшін шынайы маңызды этномәдени күйлерді түйіндейді, оның мүшелерінің мінез-құлықтарын, тұлға қалыптасуының нақтылы жағдайларын анықтайды. Сондықтан, адамдық өмірлік әрекеттің бұл саласында жүріп жатқан үрдістер, планеталық қауымдастық үшін, әсіресе, әрбір халықтың төлтума мәдени қазынасын сақтау және дамыту барысында ерекше маңызды. Мәдени бірегейлікті қорғау – кез келген халықтың алдында тұрған негізгі міндет.
Адамзат тарихында түрлі мәдениеттердің жасампаз сұхбатының, гуманизм мен әділеттіліктің жалпыадамзаттық идеяларын жемісті жүзеге асырған, жаңа философиялық жүйелердің пайда болуына жеткезген, көптеген үлгілері бар. Олардың біріне ұлы түрік ойшылы Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950) философиялық жүйесі жатады. /1/
Өзіне түркі және иран мәдениеттерінің жақсы қасиеттерін жинақтаған, әл-Фарабидің мұрасы Шығыс пен Батыс философиясының дамуының болашағын айқындап өз идясымен жалпыадамдық құндылықтар басымдылығы негізінде түрлі мәдени дәстүрлердің үйлесімді тоғысуының үлгісі бола білді.
Ол қазақтың көне Отырар жерінде дүниеге келген, бойына көптеген мәдениеттердің – ирандық және үнділік, арабтық және түркілік жасампаз күштерінің самалын сіңірген, бірақ өзінің шығармашылық қуатын көптеген ислам мәдениетінің рухани тыныс-тіршілігінде іске асырған, ортағасыр дәуірінің асқан ірі ойшылы болып табылады. Өзіне тән энциклопедияшылдықпен әл-Фараби түрлі мәдениеттер мен өркениеттер идеялары мен дәстүрлерінің тоғысуын тарихи тәжірибесінде іске асырды, олардың арасында аса маңызды орынды көшпелі түркі әлемінің және иран мәдениетінің құндылықтары алатын, әр түрлі құндылықтар жүйесінің теңқұқылы сұхбатын табысты жүзеге асырудың айқын мысалын көрсете білді. Сондықтан оның шығармашылығы түркі, қазақ, иран халықтарының рухани мәдениетінде айрықша рол атқарады.
КІРІСПЕ
Адамзаттың үшінші мыңжылдыққа енуі, адамдық өмірлік әрекеттің
барлық салаларын қамтитын, күрделі драмалық үрдістердің күшеюі және
тереңдеуімен ерекшеленіп отыр. Қоғамдық дамудың қазіргі кезең жеке елдер
мен мемлекеттер сияқты әрбір адамның тіршілігіне, рухани дамуына тікелей
әрі мәнді әсер ететін, жахандану үрдісімен сипатталады. Әлемнің
экономикалық және геосаяси кескінін, қазіргі өркениетті анық, түбегейлі
өзгертетін бұл үрдіс әлемнің бір түкпірінде қуана қабылданса, келесі
бұрышында қарсылыққа тап болып, қайшылықты нәтижелері қоғамның түрлі
қабаттарында әр түрлі бағалануда.
Ұлттық дәстүрлермен тығыз байланысты мәдениет әрбір этностың
ерекшелігін білдіреді, қоғамның бүкіл құндылықтар жиынтығын қамтиды, қоғам
үшін шынайы маңызды этномәдени күйлерді түйіндейді, оның мүшелерінің мінез-
құлықтарын, тұлға қалыптасуының нақтылы жағдайларын анықтайды. Сондықтан,
адамдық өмірлік әрекеттің бұл саласында жүріп жатқан үрдістер, планеталық
қауымдастық үшін, әсіресе, әрбір халықтың төлтума мәдени қазынасын сақтау
және дамыту барысында ерекше маңызды. Мәдени бірегейлікті қорғау – кез
келген халықтың алдында тұрған негізгі міндет.
Адамзат тарихында түрлі мәдениеттердің жасампаз сұхбатының, гуманизм
мен әділеттіліктің жалпыадамзаттық идеяларын жемісті жүзеге асырған, жаңа
философиялық жүйелердің пайда болуына жеткезген, көптеген үлгілері бар.
Олардың біріне ұлы түрік ойшылы Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950)
философиялық жүйесі жатады. 1
Өзіне түркі және иран мәдениеттерінің жақсы қасиеттерін
жинақтаған, әл-Фарабидің мұрасы Шығыс пен Батыс философиясының дамуының
болашағын айқындап өз идясымен жалпыадамдық құндылықтар басымдылығы
негізінде түрлі мәдени дәстүрлердің үйлесімді тоғысуының үлгісі бола білді.
Ол қазақтың көне Отырар жерінде дүниеге келген, бойына көптеген
мәдениеттердің – ирандық және үнділік, арабтық және түркілік жасампаз
күштерінің самалын сіңірген, бірақ өзінің шығармашылық қуатын көптеген
ислам мәдениетінің рухани тыныс-тіршілігінде іске асырған, ортағасыр
дәуірінің асқан ірі ойшылы болып табылады. Өзіне тән энциклопедияшылдықпен
әл-Фараби түрлі мәдениеттер мен өркениеттер идеялары мен дәстүрлерінің
тоғысуын тарихи тәжірибесінде іске асырды, олардың арасында аса маңызды
орынды көшпелі түркі әлемінің және иран мәдениетінің құндылықтары алатын,
әр түрлі құндылықтар жүйесінің теңқұқылы сұхбатын табысты жүзеге асырудың
айқын мысалын көрсете білді. Сондықтан оның шығармашылығы түркі, қазақ,
иран халықтарының рухани мәдениетінде айрықша рол атқарады.
Қазақстанда өзінің ұлы жерлесінің мұрасын белсенді зерттеу өткен
ғасырдың 60- жылдарынынан басталды. Қазақстан ғылымдары әл-Фарабидің
шығармашылық мұрасына үлкен мүдделілік танытты, оны бірнеше бағыттар
бойынша зерттеуге кірісті. Бірінші бағыттың негізгі міндетіне әл-Фараби
трактатарын ғылыми айналысқа негізу жатызылды. Бұл жұмысқа А. Х.
Қасымжанов, Е. Д. Хараенк, Б. Я. Ошерович, К. Х. Тәжікова, А. К. Көбесов
сияқты Т.б. қазақстандық ғалымдар үлкен үлес қосты. 1970 жылы Әл-Фарабидің
философиялық трактаттары жарыққа шықты. 1973 жылы әл-Фарабидің
Әлеуметтіік – этикалық трактаттары жарияланды. Ары қарай, төмендегідей
тізбекте әл-Фараби еңбетерінің басқа томдары шыға бастады: Логикалық
трактаттар(1975), Матеметикалық трактатар (1972), Пиолемей
Альмагестісіне түсіндірмелер (1975), Философия тарихы бойынша тракттар
(1985), Табиғаттану-ғылыми трактаттар (1987), Музыка және поэзия туралы
трактаттар (1993) және ақырында, Таңдаулы трактаттар (1994). Бұл
шыармаларды оқып-зерттеу бізге осы ұлы ойшыл мұрасының аса зор көлемі мен
құндылығын аңғаруға мүмкіндік береді, себебі оның шығармашылығын
ортағасырлық ғылымның энциклопедиясы деп атауға болады. 2003 жылдан бастап
ҚР БҒМ Философия және саясаттану институтында ҚР ҰҒА академигі Ә.Н.
Нысанбаевтың жетекшілігімен Әл-Фараби: Таңдаулы (трактатар аудармасы және
философиялық түсіндірмелер)(2003-2005жж.)деп аталатын жаңа ғылыми-зерттеу
жобасы аясында ойшыл трактаттарын аудармалау ісі жалғасып келеді.Әл-Фараби
трактаттарын қазақ және орыс тілдерініне аудару бойынша көпжылдық жұмыс
сонымен бірге, екі кезеңге бөлініп жүзеге іске асырылған, оның бай рухани
мұрасын кең ауқымда ғылыми зерттеу жұмысымен қатар жүргізілді. Бірінші
кезең әл – Фараби мұрасын энциклопедиялық мәселелер ауқымында тұтастық
тұрғысынан ашып көрсетумен сипатталады. Бұл шеңбердегі жұмыстарда әл-
Фарабидің ұлы ойшыл мен ғалым ретінде бірегей бейнесі өзінің барлық
тереңдігі мен толықтығындп қалпына келтірілді: әл-Фарабидің философиялық
көзқарастарының қайнарлары айқындалды, оның философиясыны мәні, ішкі
байланысы мен философиялық ойдың кейінгі ықпалы талданды. Екінші Ұстадың
дүниетанымының негізгі белгілерін аша отырып, олардан сол тарихи дәуірдің
бүкіл мәселелерінің өзінше бейнелеуін адамға және әлемге, қоғамның
құрылымына, болмыс мағынасына, өнер, дінге, философия мен ғылымға, згілік
пен зердеге деген көзқарастарды тапты.Әл-Фараби бұл жұмыстарды рухани
ағарту жолындағы, жаңа гуманизм мен адамшылдықты нығайтудағы табанды
күрескер ретінде көрінеді.
Әл-Фараби мұрасының Қазақстанда зерттелуі
Қазақстандық тарихи-философиялық ғылым соңғы онжылдықтар бойы әлемдік
философияның дамуына қоамқты үлес қосқан ортағасырлық Шығыстың ұлы ойшылы -
әл-Фарабидің энциклопедиялық мұрасына тұрақты түрде қызығушылық танытып
келеді.33 Бұл қызығушылық әл-Фарабидің отаны Оңтүстік Қазақстан жері
болып, оның түркі отбасынан шыққандығыме ғана емес, өткен кезеңнің рухани
мұрасының бізге қазіргі дәуірімізді күрделі өзгерістерге, қайшылықтарға
толы жан-жақты пайымдап,зерделеуге мүмкіндік беретінімен де сипатталады.
Тарихи өткеннің мәдени жүгі түріндегі берік негізге ие бола отырып,
өткеннің мәдени жетістіктеріне деген танымдық мүдде дәстүрлерін сақтай
отырып, қазіргі қазастандық қоғам бұқаралық және эрзац мәдениеттерінің еш
кедергісіз енуіне, мәдениеттің жоғарғы ұмтылыстарының мұқалуына жол
бермейді. Ол әлемдік мәдени кеңістікке табысты түрде қадам басу және
демократиялық өзгеру жолымен алға жылжи отырып, кешегі мен бүгіннің
органикалық ажырамас бөлігі және болашақтың кепілі болып табылғандықтан,
өзінің мәдени тілтумаллылығы мен бірегейлігін сақтайды.
Әл-фарабидің мұрасы – бідің республикамыздың ұлттық игілігі. Ол
Отырар ерлігінің ұмытылмас парақтарын қалдырған тарихтың тағылымы арқылы,
әл-Фарабдің Музыка туралы үлкен кітабының сыры шертілітін ән-күй сабағы
арқылы және ақырында, әл-Фарабидің есімі халықтардың жадында аса үлкен
құрметпен сақталғандықтан, дәстүрмен тәрбиелеу тәлімі арқылы
қазақстандықтардың жан жүрегінен орын тебеді. Мұның барлығы ортағасырлық
ойылдың, жекелей алғанда, ғылыми, тұтастай алғанда, энциклопедиялық
мұрасына деген танымдық-қоғамдық қызығушылықты тамырландырудың тұрақты
дүниетанымдық және мәдени негізін құрайды.
Ол сондай-ақ Қазақстандағы тарихи-философиялық зерттеулердің
осы ауқымындағы ғылыми жетістіктеріне деген қоғамдық қызығушылықтың
өзектілігін арттыра түседі. Мәдени мұра Мемлекттік бағдарламасына сәйкес,
Қазақ халқының көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі философиялық мұрасы"
сериясы бойынша Қазақстандағы фарабитанудың дамуына арналған жұмыстар да
осымен түсінліріледі. Мұндай басылымдарды жариялаудың қажеттілігі
Қазақстанда ондаған жылдар бойы әл-Фарабидің энциклопедиялық мұрасының
қолжазбалық қорын ғылыми айналымға енгізумен, әрі оны орыс және қазақ
тілдеріне аударумен белсенді түрде айналысып келе жатқан фарабитанудың
философиялық мектебі қалыптаспағандығымен де сипатталады. Оның үстіне,
фарабитанудың қазақстандық мектебі әл-Фарабидің энйиклопедиялық мұрасын
зерделеу жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмысын бірнеше ондаған жылдар бойы үзбей
жалғастырып, осы салада таныту иен насихаттау жұмысын тоқтатпай жүргізіп
келеді.
Әбу Насыр әл-Фарабидің рухани мұрасын зерттеу және оны ғылыми
айналымға енгізу жөніндегі жан-жақты жоспарлы жұмысты кезес жылдары өзінде
- ақ, Қазақ КСР Ғылымдар академиясының Философия және құқық институты
қызметкерлері өткеннің рухани мұраларын қайта түлетудің жанашырлары және
көрнеті ғалым, академик Ш. Е. Есеновтың жетекшілігімен қызу бастап кеткен
болатын. Кеңес заманында Қазақстанның Ғылымдар академиясының құрамдас
бөлігі болғандықтан, оның іс-әрекеті ұйымдастырушылық тұрғыдан да, ғылыми
тұрғыдан да онымен тығыз байланысты болды.
КСРО жетекші ғылыми орталықтарының ғалымдары Қазақстанда ғылыми
мамандардың қалыптасуына ғылыми-ұйымдастырушылық көмек көрсетті, олар және
Қазақстанның ғалымдары бірқатар ғылыми-зерттеу жобалары бойынша өздерінің
біріккен қимылын үйлестірді, ірі ғылыми форумдар мен конференцияларды
өткізуде, ғылыми мамандарды даярлау үрдісінде өзара бірігіп әрекет етті.
Дәл осындай үйлестіру барысымен академик Ш. Е Есеновтың белсенді қызметі
барысында өз тарихи отанында әл-Фарабидің рухани мұрасын қайта түлету
жұмыстары басталды.Оның бастамасының, А. Әл-Машанидің, А. Х. Қасымжановтың
және ұлы ойшылдың еңбектерін зерттеу мақсатында ұйымдастырылған шығармашыл
ғылыми ұжымның белсенді жұмысының арқасында әл-Фарабидің есімі Қазақстанда
және КСРО -да танымал бола бастады.
А.Х. Қасымжановтың жетекшілігімен басталып, М.С.Бурабаевтың
жетекшілігімен жалғасқан әл-Фарабидің мұрасын аудару және ғылыми зерттеу
жөніндегіжұмыстар қазіргі кезде Ә.Н.Нысанбаевтың жетекшілігімен жүргізіліп
отыр.Соңғы жылдары бұл жұмыс ойшылдың жаңа тракттатарын тәржімалаумен ,
оның мұрасына арналған жаңа ұжымдық монографияларды жариялаумен ғана
шектеліп қоймай,"Әл-Фараби " атты философиялық-саясаттанымдық және рухани-
танымдық журналды шығарумен толықты.
Тәуелсіздік жағжайында Қазақстанның қоғамдық санасында мәдениет пен ғылым
тарихындағы тарлан тұлғаларға деген қызығушылықтың өсе түсуі, көптеген
еңбектердің жарыққа шығуын ақтап тұрғандай, өйткені Қазақстанда әл-Фараби
сияқты әлемдік деңгейдегі ұлы ойшылға деген қызығушылықтың өшпей, қайта
ұлғая түсуі -негізінен республиканың фарабитанушыларының жеміcті еңбегінің
нәтижесі.Қазақстанда әл-Фарабидің энциклопедиялық көзқарастарын зерттеу
өткен ғасырдың 60-жылдарының екінші жартысынан басталды және белгілі дір
эволюциядан өтті.Ә.Н.Нысанбаевтың "Қазақстандағы фарабитанудың даму
динамикасы.Нәтижелелері мен келешектері" деген мақалаларында осы мәселеле
айқын бейнеленген.
Қазіргі заманғы Қазақстанда фарабитанулық зерттеулер дамуының ерекшелігі,
алдымен, ғылыми қауымдастықта өткен кезеңнің шығармашылығын оқып-үйкенудегі
ғылыми парагдиманың алмасуы болып табылады. Ол Қазақстанның
бұрынғытоталитаризм мен оның тудырған сөз бостандығы мен өзгеше
ойлаушылыққа деген төзімсіздікті жоюмен түсіндеріледі. Егер кеңестік
кезінде тарихи-философиялық зерттеулерде тапшылдық пен партияшылдық
принциптері, әр түрлі философиялық жүйелердің, мектептер иен бағыттардың
идеологиялық қарсы тұрушылығы басым болса, ал тәуелсіздік жағдайында әрбір
философиялық жүйенің , мектеп пен бағыттың әр алуан мәдениеттер мен
дүниетанымдардың көпқырлылығы үндестігінде толыққанды дауысқа ие бола
отырып, өз төлтумалығы мен қайталанбастығын сақтау құқығын иелену үстем
болды.
Қазақстандағы фарабитанудың дамуын жоғарыда айтып өткендей Мәдени
мұра мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары Қазақстан Республикасының
тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасы бойыншы шығарылған
Қазақ халқының философиялық мұрасы атты көп томдық кітаптардың екінші
және он алтыншы томдарында толық зерделеніп қарастырылған. Әсіресе он
алтыншы томы ФАРАБИТАНУ деп аталып , осы уақытқа дейінгі зерттеушілердің
еңбектері жинақталған.
Қазақстандағы фарабитанудың дамуын осы бір томдық басылымның( 16 том)
көлеміне сай мейілінше толық қамту мақсатында жетекшілікке алған басты
принциптерде жоғарыда аталған мәселелерге ерекше мән берілген. Бұл
принциптер ең алдымен, жан-жақтылық және сабақтастық принциптері еді.
Философия тарихының қандай да бір саласына еңбектері сіңген тұлғалардың
жетістіктері мен нәтижелерін ескермей, тарихи-философиялық үрдістерді терең
зерттеу мүмкін емес. Осының ішіне педагогика мен психология ғылымдарының
қамтылатындығы түсінікті деп есептеймін. Тарихқа әрбір зерттеуші қазіргі
заман тұрғысынан, оның қажеттіліктері, құндылық ниеттері мен әдістемелік
қүралдары тұрғысынан қатынасатынымен қатар, бұл зерттеу сол өткеннің
теориялық жүгі мен зерттеушілік іргетасы негізінде өсіп-өнеді. Бір жағынан,
мәңгіліктің қойнакына еніп кеткендей көрінетін ілімдер мен шығармалардың
өмірлік нәрін бойға сіңіре отырып және сонысымен олардың өткінші емес
мазмұнын өзектілендіре отырып, ғалым, сонымен қатар, өткеннің қалдыпған
мұрасын сын тұрғысынан бағалайды. Сондықтан, ғылыми және
дүниетанымбықпарадигманың алмауына қармастан, әл-Фарабидің шығармашылық
мұрасының қазіргі заманғы зерттеушілері осы жұмыстың алғашқы қарлығаштар,
әсіресе бүгінгі күні арамызда жоқ ғалымдарға бас иіп, терең құрмет
көрсетеді. Олардың арасында –Ақжан әл-Машани, А. Х. Қасымжанов, Е. Д.
Харенко, Б. Я. Ошерович, С. Қ. Сатыбековалар бар.
Бұл авторлардың еңбектері қазіргі фарабитанушылардың назарынан тас
қалмайды, оларға үлкен көңіл бөлінеді, ғалымдардың бірнеше буыны солардың
тәрбиесінен өтті және олар өз ғылыми өмірлерін жалғастыруда. Бұл жұмыстар
философтарды материалистер мен идеалистерге міндетті түрде бөлетін тап
күресінің моноидеологиясы үстемдік еткен кезде жасалса да, олардағы ғылыми
объективтілік тапшылдық пен партияшылдықтың маркстік-лениндік
принциптерінің жеңімпаз ұстанымын бәсеңдетті және әл-Фараби мұрасының
мазмұндық қыры табандылықпен өзіне жол сала білді.
Сабақтастық принципіне сүйене отырып құрастырушылар Ә.Н.Нысанбаев,
М.С.Бурабаев, А.Х.Қасымжанов, К.Б.Жарықбаев, А, К, Көбесов сияқты танымал
авторлардың жұмыстарымен іэденістері, бұл томға әл-Фараби еңбектерінің
түпнұсқасының тілін игерумен ерекшеленген А.Құрманалиеваның жұмысы да
енгізілді. Сондай-ақ оған әл-Фараби рухани мұрасын жаңа ұстаныммен
айшықтаған және ХХІ ғасырдың талабына төтеп беріп келе жатқан адамның
интелектуалдық және рухани жаңа құндылық парагдимасын енгізген
Г.Г.Соловьева, Н,Л,Сейдахметова, А.М. Кенисарин сияқты ортағасырлық
энциклоепист мұрасының қазіргі заманғы зерттеушілерінің еңбектерінің
кіргізілді. (маңызы зор).
Орта ғасырлар дәуірінде ғылым мен дәл қазіргі замандағы сияқты
дифференциялды әрі дербес болған жоқтығы белгілі ол филосоофиямен дінмен
тығыз араласып, филосоия да ғылым да діни дүниетанымның қойнауында дамыды.
Ғылыми білімнің құрылымы да қазіргі замандағыдан едәуір өзгеше болды, бұган
ең алдымен, жиынтық білім ретіндегі әл-Фарабидің ғылымдар жіктемесі дәлел.
Сондықтан ортағасырлық ойшылдың мұрасындағы ғылыми проблематик философиялық
пайымдаулардың аясына жапсырылған, музыка-математикалық ғылымдарға
жатқызылды, психология мәселелері педагогика мәселелері де т.б
қарастырылды.
Қазақстандағы әл-Фараби мұрасын жарты ғасырға жуық зерттеудің
басты нәтизесі- әл-Фараби еңбектерінің аудармаларын жариялаудың, үздіксіз
жүрген зерттеушіоік жұмыстың, ғылыми-насихаттаушылық және ағартушылық
қызметтің арқасында әл-Фарабидің есімі бастапқыда қазақтың, кейін сол
арқылы қазіргі заманғы қазақстандық мәдениеттің ажырамас бөлігінне
айналғаны болды. Бүгінде әл-Фараби Қазақстанның бай әрі қайталанбас
мәдениетінің рәмізі деп ауыз ауыз толтырып айтуға құқымыз бар. Қазіргі
уақытта ол –Фараби мұрасын филосоиялық зерттеу ғылыми ізденістерді
анағұрлым терең теориялық деңгейге көтере отырып, өз дамуының жаңа сатысына
түсті. Оның мысалына 2006 жылы ҚР БҒМ философия және саясаттану
ииститутының жарыққа шығарған Әл-Фарабидің құндылықтар әлемі және ХХІ
ғасырдың аксиологиячы деп аталатын ұжымдық монографиясын, сондай-ақ әл-
Фарабидің Теология, Аналитика, Мутакаллимдердің қолданған кіші
силогизміә трактаттарының қазақ және орыс тілдеріндегітәржімаларын
жатқызуға болады. Әл-Фарабиге арналған ғылыми зерттеулердің өрлеуіне
ғылымдағы тоталитаризм принциптерінен бас тартуға әкелген Қазақстанның
қоғамдық-саяси өмірінің демократиялануы, діндарлық пен атеизм ұқатар орын
тепкен Қазақстандағы қоғамдық сананың толеранттылығы, өзара пайдалы ғылыми
айырбасқа және бұрын қол жетпей жүрген ақпарат көздері мен қолжазба
қорларына жол ашып берген шетелдік байланыстардың кеңеюі мен әлемге деген
ашықтық өз ықпалдарын тигізді.
Жалпы жоғарыдағы Мәдени мұра бағдарламасындағы Фарабитануға
арналған бөлімінің мақсаты Қазақстандағы фарабитанушылық зерттеулерді жан-
жақиы көрсету болғандықтан, мейілінше алуан түрлі мақалалардан, ғылыми және
ғылыми көпшілік басылымдардан, монографиялардан, конференция
материалдарының жинақтарынан және өзге анағұрлым маңызды жұмыстардан
қажеттісін мұқият сұрыптап алу жұмысы жүгізілген. (9стр)
Әл-Фараби: өмірі, дәуірі және мәдениетке қосқан үлесі.
Әл-Фараби Аристотельден кейінгі Екінші ұстаз аталып, көзінің
тірісінде -ақ аты әлемге танылды, өйткені ол өзінің шығармашылық
потенциалын иран, үнді, грек, араб, түркі және т. б. мәдениеттердің
жасампаздық қуатын бойына сіңірген ислам мәдениетінің рухани атмосферасында
жүзеге асырды. Орта ғасырлық Таяу және Орта шығысқа аты кең тараған әл-
Фараби әлемдік философия тарихына антикалық философия мен ислам
дүниетанымын синтездеген, логика, математика, музыка, грамматика, саясат
пен этика сияқты көптеген ғылым салаларында терең қолтаңбасын қалдырған
ойшыл ғалым ретінде енді. өзіне тән энциклопедиялығымен әл-фараби әр түрлі
мәдениеттер мен өркениеттер идеяларын синтездеудің жемісті тәжірибесін
көрсетіп, тең құқықты тарихи сұхбат, жалпыадамзаттық құндылықтарды (олардың
ішінде көшпелі түркі әлемінің құндылықтары да маңызды орын алады)
орнықтырудың үлгісін айқындады.
Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн тархан ибн Ұзлағ әл-Фараби (870-
950жж.) Отырар оазисінде өмірге келді.(қазіргі Оңтүстік Қазақстан аймағы).
Қазақстан жерінде егіншілік пен қалалық мәдениеттің көпғасырлық тарихы бар.
Атап айтсақ, Оңтүстік Қазақстанда көне замандарда -ақ қалалар мен суармалы
егіншілік пайда болды. Арабтар жаулап алғаннан кейін Отырар оазисі Фараб
аймағы деп аталып кетті. Онда бірнеше қала орталықтары, солардың арасында
Весидж (Оксус) қамалы да орналасты. Әл-Фараби осы жерде дүниеге келіп,
балалық шағын осында өткізді.
Оксус қалашығы сырдарияның сол жағалауында Ақжар сайында, Отырардан
солтүстік батысқа қарай 25 шақырым жерде орналасқан. весиджді зерттеу ҮІІ-
ҮІІІ ғасырларда пайда болған деп айтуға мүмкіндік береді. Әл-Фараби өір
сүрген уақытта ол қолөнері дамыған қала болды. Орта Азиядан Сырдарияның
төменгі ағысы мен Арал маңы арқылы өтетін керуен жолдарында
орналасқандықтан ол Отырар оазисі мен барлық Оңтүстік
Қазақстан өмірінде маңызды рол атқарды.2
Қазақстан арқылы Ұлы Жібек жолымен тауарға толы керуендер өтіп
жатты. Көшпелі-малшылар мәдени құндылықтарды тасымалдауға дәнекер болды.
Сығанақ, Сайран, Тараз, Яссы, Баласағұни сияқты және т.б. ғұламаларымен
бүкіл әлемге танылды. Әл-Фарабидің жерлесі, астроном әрі математикАббас
Жаухари әл-Хорезмимен бірге атақты астрономиялық кестені құрастыруға
қатысты. Сондай-ақ Қазақстанда өмір сүрген ғалым Исмаил Жаухари 40 мың
сөзден тұратын араб сөздерінің сөздігін шығарумен белгілі болды. Араб тілді
географ және саяси жазушы Жахан ибн Хакан әл- Қимиқи да Қазақстанда
туды.3
Ғылыми білім негіздерін Әбу Насыр Әл-Фараби Отырарда алды. Мұнда сол
кездегі ең бай кітапхана орналасты. Әл-Фараби осы кітапханада философиялық
және ғылыми еңбектерімен танысуға мүмкіндік алды. ІХ-Хғғ. Отырар ірі саяси
және мәдени орталық еді. Осында әл-Фараби өзі өкілі болған түркі
мәдениетінің рухани құндылықтарын бойына сіңірді.
Білім іздеген әл-Фараби халифаттың мәдени орталықтарына аттанды. олардың
ішінде Бағдад қаласының маңызы зор еді. Әл-Фарабидің рухани мұрасын
зерттеуші ғалым М. М. Хайруллаев: "Әдебиетте әл-Фараби орталық Азиядан
кеткенге дейін Шаш пен Самарқантта болып, Біраз уақыт Бұқарада оқып, еңбек
етті деген деректер бар. Бағдадқа барар жолда ол Иранның көптеген
қалаларында: Исфаханда, Хамаданда, Рейде(Тегеранда) және т. б. болды. Әл-
Фараби сапарға қашан шығып, Бағдадқа халиф әл-Муктадир билік құрған уақытта
(908-932) қоныс аударғаны туралы айтылады"--деп жазды4
Бағдадта әл-Фараби біліми және ғылыми қызметке белсене араласады: парсы,
грек, сирия тілдерін, ең алдымен араб тілін үйренеді; теориялық математика,
медицина, логика,философиясын терең игереді..Әл-Фарабидің ұстаздары ежелгі
грек философиясын терең игерген Юханн ибн Хайлан мен Әбу Бишр Матта болды.
Әл-Фарабидің рухани мұрасы барлық өмірінің барысында қалыптасты
және дүниетанымдық тұрғыда, идеялық бастауында әр түрлі мәдениеттердің -
түркілік, антикалық, әсіресе классикалық грек, үнді, иран мәдениетінің
ықпалдарымен айқындалады. Ортағасыр дәуірінде қалыптасқан түрлі
мәдениеттердің өзара әрекеттесуі мен сұхбаты исламдық дүниетаным аясында
жүзеге асып, адамзатты әлі күнге дейін таңдандыратын мәдени өмірді дүниеге
әкелді.5
Осының айқын дәлелі философ, математик, астроном, музыкатанушы-- Әбу Насыр
әл-Фараби.
Әл-Фараби артына Стамбул мен Париждің, Тегеран мен Лейденнің,
Мадрид пен Калькуттаның кітапханаларындағы көптеген қолжазбаларда көрініс
тапқан бай философиялық мұра қалдырды.Б. Г: Гафуров пен А. Х. Қасымжанов әр
түрлі елдер кітапханасында әл-Фараби қолжазбаларының сақталуының
төмендегідей мысалдарын келтіреді. Тегерандағы Меджилис кітапханасында оның
14 шығармадан тұратын 7 қолжазбасы бар. Стамбулдағы Айа София
кітапханасында 16 шығармадан тұратын 10 қолжазбасы сақтаулы. Британ
музейіндегі №7518 инвентарлық нөмерлі аса құнды қолжазбасы 11 трактаттан
тұрады.Өзбекстан ғылым академиясының Шығыстану институтында "Даналар
трактаттарының жинағы" деген атпен № 2385 қолжазбасы сақтаулы. Ол әл-
Фарабидікі деп саналатын 16 трактаттан тұрады. Ресй ғылым академиясы
Шығыстану институтының Санкт-Петербург бөлімінде әл-Фарабидің 10 трактаты
енетін 4 қолжазба бар.5
ХІХ ғасырда әл-Фараби мұрасына дегенқызығушылық жандана түсті.Әл-
Фарабидің Философияны зерттеуге не бастау болу керек","Сұрақтардың
мәні"(1836)трактаттарының арапша мәтіні мен латынша аудармалары жарық
көрді.Ф. Дитерици "Әл-Фарабидің философиялық шығармаларының" арабша мәтіні
мен немісше аудармасын шығарды. Д. М.Данлоп әл-Фарабидің логикалық
трактаттарын, Р.Д"Эрланже 1931-1935жж. "Музыканың үлкен кітабын" басып
шығарды.И. Мадкур мен Н. Решер өз еңбектерін әл-Фарабидің таным теориясы
мен логикалық мәселелеріне арнады.2
Ресейде әл-Фараби туралы алғашқы кітапты 1869 жылы М.Штейншнейдер
жарыққа шығарды. Ол "Әл- Фараби, оның өмірі мен шығармалары" деп аталды.
Қазақстанда кемеңгер жерлесіміздің еңбектерін белсенді зерттеу ХХ ғасырдың
60-шы жылдарының соңында басталды. Қазақстан ғалымдары әл-Фарабидің
шығармашылық мұрасына үлкен қызығушылық танытып, бірнеше бағытта зерттеу
жұмыстарын жүргізді. бастапқа зерттеулердің негізгі мақсаты ғылыми
айналымға әл-Фараби трактаттарын енгізу болды. Бұл іске А.Х. Қасымжанов,
Е.Д. Харенко, В.Л.Ошерович, К.Х.Таджикова, А.Кубесов, Н.Караев және т. б.
ғалымдар үлкен үлес қосты.
1970 жылы "Әл-Фарабидің философиялық трактаттары",1973 жылы "Әл-
Фарабидің әлеуметтік-этикалық трктаттары" жарық көрді. Кейіннен әл-
Фарабидің : "Математикалық трактаттары"(1972),"Логикалық
трактаттары"(1975), "Птолемейдің Альмагесіне түсіндірмелер"(1975), "Тарихи-
философиялық трактаттары"(1985), "Жаратылыстанулық трактаттары"(1987),
"Музыка мен поэзия туралы трактаттары" (1993) және "Таңдамалы
трактаттары"(1994) басылып шықты.Олар ортағасырлық ғылым энциклопедиясы деп
атауға болатын ұлы ойшылдың өте бай мұрасын ауқымды зерттеуге мүмкіндік
берді. 2003 жылдан бастап ҚР БҒМ -нің Философия және саясаттану институты
директоры, академик Ә. Нысанбаевтың жетекшілігімен "Әл-Фарабидің
құндылықтар жүйесі және ХХІ ғасырдағы аксиология: салыстырмалы талдау" атты
жаңа ғылыми - зерттеулік жоба ауқымында ойшыл еңбектерін аудару және соның
негізінде зерттеу жұмысын жалғастыруда.
Әл-Фараби трактаттарын аудару мен жарыққа шығару жолындағы көпжылдық
еңбек екі кезеңнен тұратын Ғылыми-зерттеулік жұмыспен ұштасты. Бірінші
кезең әл-Фараби мұрасындағы энциклопедиялық мәселені тұтас қарастырумен
сипатталды. Бұл жұмыстардың авторлары ойшыл, ғалым ретіндегі әл-Фараби
келбнтін терең де толық ашуды, философия тарихындағы ның орнын және әл-
Фарабидің философиялық көзқарасының бастауын, оның философиясының мәні мен
мазмұнын, ішкі байланысын, философиялық ойдың кейінгі дмуға ықпалын
айқындауды өздерінің басты міндеті деп білді. Сол тарихи дәуірдің өзіндік
мәселелері: әлем мен адамға, қоғам құрылымына, болмыс мәнініе, өнер мен
дінге, философия мен ғылымғы, ізгілік пен парасатқа деген көзқкркс көрініс
тапқан әл-Фараби дүниетанымының негізгі жақтарын ашқан олар өз міндеттерін
орындап шықты. Әл-Фараби бұл еңбектерде рухани ағартушылық, гуанизм мен
адамгершілікті орнықтыру жолындағы бірден бір күрескер ретінде көрінеді.
Бұл монографиялар тарихи-философиялық үрдіс мәселелерін тереңірек талдап,
көп қырлы Фараби шығармашылығының жекелегкн қырларын жан-жақты зерттеу
керектігін көрсетті.
Бұл Әл-Фараби мұрасын зерттеудің екінші кезеңінің міндеті болып табылды.
Бұл міндетті орындауға А.С.Иванов, А.К.Кубесов, А.У.Уразбеков,
Г.Б.Шаймұхамбетова, Н.С.Қирабаев, С.Қ.Сатыбекова, А.Н.Таукелев,
Ғ.С.Сапарғалиев, А.А.Қасымжанова сияқты зерттеушілер талпынды. Олардың
ғылыми зерттулеріндефилософтың гносеологиялық, этикалық, әлеуметтік-саяси
көзқарасына талдау жасалды.
Философия және саясаттану институтының фарабитану және әлемдік философия
бөлімі ұзақ уақыт бой әл-Фараби мұрасын тануда жүйелі ғылыми зерттеулер
жүргізді. Олардың нәтижелері профессор М.С. Бурабаевтың жетекшілігімен
авторлар ұжымы жазған төмендегідей еңбектерде көрініс тапты: "Әл-Фарабидің
логикалық ілімі туралы"(Алматы: Ғылым,1982), Әл-Фарабидің әлеуметтік,
этикалық және эстетикалық көзқарасы"(Алматы Ғылым,1984), "Әл-Фараби
философиясындағы болмыс және таным мәселелері"(Алматы Ғылым,1988), Әбу
Насыр әл-Фараби Философиясы "(Алматы " Ақыл кітабы",1998), "Әл-Фарабидің
рухани мұрасы : тарих және қазіргі заман" (Алматы КазГос ИНТИ,2001), "Әл-
Фараби философиясы мен ислам руханияты"(Алматы: КИЦ ИФП МОН РК, 2005), "Әл-
Фараби және шығыс философиясының дамуы" (Астана: Елорда ,2005) және т.б.
Бұл еңбектер әл-Фараби философиясының логикалық-гносеологиялық негіздерін,
болмыс мәселелерін ашуға, Әл-Фараби көзқарасының антикалық философиялық
негіздемелері, ойшылдың әлеуметтік-этикалық, әл-Фараби философиясы мен
исламдық дүниетаным мәселелеріне және т.б. арналды.
Қазіргі уақытта фарабитану дамуы жаңа зерттеулік сатыға
көтерілді, оны іске асыруға әл-Фараби мұрасын зерттеудегі ғылыми
әдебиеттердің молшылығы және ұлғайған деректемелік қорлар мүмкіндік берді.
Қазақстан философтары фарабилік ойлардың мәндік қабаттарына терң бойлау
оларда жасырынған көпқырлы, көп дейгейлі, сарқылмайтын мәдениет әлемін
ашуға мүмкіндік береді деп санайды.
Әбу Насыр әл-Фарабидің психологиялық және педагогикалық көзқарастары.
ҮІІІ-ХІІ ғасырларда философиядағы басты идеялар араб тілінде сөйлейтін
халықтардың еншісіне тиген еді. 6Осы кездері Платон мен Аристотельдің,
Гален мен Арихимедтердің еңбектері Орта Азиядан Индияға, одан сонау
Испаниядағы Пиреней түбегіне дейін араб тіліне сан рет аударылып,
көшіпіліп, түсіндіріліп жатты. Бұл жайтОрта және Таяу Шығыс елдерінде
физика, математика, медицина, химия, астрономия тағы басқа жаратылыс тану
ғылымдарының дами түсуіне, бұлар Шығыс философиясы мен мәдениетінің
қалыптасуына зор әсер етті. Ғалымдар өз зерттеулерінде табиғат сырларының
заңдылықтарын тәжірибе жүзінде ашуға талаптанды., олар Платоннан гөрі
Аристотель іліміне ден қойып, оны әрмен қарай дамыта түсті. Ортағасырлық
Шығыс философиясында сол кезде басты үш бағыт болды. Мұның біріншісі-
ортодокстік ислам (халифаттағы үстем таптардың идеологиясы), екіншісі-
неоплатондық ағым (суфизм), үшіншісі - перипатетизм немесе аристотелизм
яғни Аристотель жолын қуушылар. Соңғысы қоғамның прогрессивтік топтарының
көзқарасын бейнелейді. Осы ағымдағы ағылшын өкілдері философиялық
мәселелерді зерттеуде алдымен табиғаттану заңдарына жүгінді, прогресске
қатысты мәселелердің бәрін табиғат заңдарынан іздеді. Осы ағымның көрнекті
өкілдерінің бірі әл-Фараби болды.
Алайда әл-Фараби тек өзінен бұрын өмір сүоген философтардың,
мұраларын зерттеп, оларға жай түсініктеме берумен ғана қанағаттанып
қоймаған, ол сонымен қатар, көптеген өзінің төл туындыларын жазған,
өткендегі ұлы ойшылдардың мұраларын ары қарай шығармашылықпен дамытқан.
"Шәкірт ұстазынан озады" дегендей, Фараби психология саласында
Аристотельден әлде қайда ілгерікетеді. Мәселен, Аристотель "Жан туралы" бір
ғана трактат жазса, Фараби бұл ғылым жайлы жеті еңбек жазған.
Ол Аристотельдің пантеистік пікірлерін қайта қарастырып, мұның
негізінде натуралистік пантеизм деп аталатын ілім ұсынады. Зерттеушілердің
(А.Закуев, С. Григоян, А. Машанов, А. Көбесов, М. Хайруллаев т.б.) айтуынша
ұлы ғұлама өзінің философиялық пайымдауларын негізінен идеялистік сарында
өрбіткен. Фараби мұрасын зерттеушілердің айтуынша оның пәлсапалық
концепсиясы дүниене пантеистік тұрғыдан түсіндіретін "алла тағаланың ақыл-
парасаты" -- дейтін ілімге негізделген. Ұлы ғұлама өзінің пәлсапалық
пайымдауларын негізінен біз жоғарыда айтып өткендей идеялистік сарында
өрбіткенмен, оның еңбектерінде сол дәуірдегі ғылым жетістіктерін
қорытындылайтын прогрессивтік, материалистік идеялар баршылық. Мәселен, ол
дүниенің мәңгілігін мойындап, табиғат құбылыстарын детерменистік
(себептілік) принципі бойынша түсіндірді, жанның мәңгі-бақи
жасамайтындығын, өліп-өшіп отыратындығын мойындады. Оның ғылыми-
материалистік идеялары, әсіресе оның таным мәселесі мен логика ғылым туралы
айтқандарында, сондай-ақ адамның жан қуаттарының әрқилы жақтарын
түсіндіруде ерекше байқалады. Кезінде ол болжам жасап, пікір айтпаған ғылым-
білім саасы кемде -кем. Мәселен, тек психология саласында ғана ол жеті
еңбек ("Жанның мәні туралы!, " түс көру туралы сөз","Жан туралы", "Ақыл
және ұғым", "Жас өспірімнің ақылы туралы кітап", "Ересектердің ақылы туралы
кітап", "Темперамент туралы") жазған екен.Бірақ бұлары біздің заманымызға
жетпеген.7(ЖарықбаевҚ. Қалиев С. Қазақ тәлім -тәрбиесі)
Оның жан дүниесі туралы толғаныс-тебіреністері бізге басқа еңбектері
("Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат", "Азаматтық
саясат", "Даналық таңба тастар", "Бықыт жолын сілтеу", "Мәселелердің мәні"
т. б.) арқылы біршама мәлім болып отыр.
Психология үшін іргетасты мәселе болып табылатын жан мен тәннің ара
қатынасы, бұл екеуінің бір-бірімен байланысы жайлы мәселеде Фараби өзін сол
кездегі ғылыми ой-пікірдің биігінен көрсете білді. Ол жанның мәңгі
өлмейтіндігін уағыздаған грек ғалымы Платонға қарсы дау айтып, оның "Жан
тәннен бұрын пайда болады, жан мәңгі бақи өлмейді деуі қате түсінік" --
деп түйді. Оның пікірінше, жан мен тән бірге дамиды, тәнсіз жан жоқ, жан
тәннің тірлік қасиеті, адамда қатарынан екі жан болмайды, адамның тәні де,
жаны да өткінші, уақытша. Тән жанның дамуына, оның біртіндеп
қалыптасып,жетілуіне әсер етіп отырады.Жанның дамуы үшін тәннің саулығы
қажет. Тән саулығы жоқ жерде жан саулығы да жоқ. Шыққан жан еш уақытта
қайтып келмейді, бір дененден екінші денеге көшіп те жүрмейді, бірақ
көңілімен рухы кіршіксіз таза, көзі ашық оқыған адамның жаны мәңгі бақи
өмір сүреді де, надан,залым,зымиян адамның жаны өшіп кетіп отырады.
Фараби адам жанының табиғатын қазіргі термин бойынша (психикалық
құбылыстары --Қ.Ж.) тәннің құрылысына орайлас түсіндіруге тырысады. Тәннің
де жанның да иесі -- жүрек, бұған мидың да қатысы бар, бірақ тәннің басқа
мүшелері сияқты ми да жүрекке бағынышты. Жүрек-- тіршілік тірегі, ол қан
айналысы мен қимыл-қозғалыстың орталығы. Жүрекпен байланыспайтын мүше жоқ,
ми да жүректен қорек алып, сонан кейін ғана адамның жан дүниесін басқарады.
Жан туралы ілімде Фараби ұстазы Аристотельдің ықпалында болды. Ұлы грек
ойшылы өзінің "Жан туралы" еңбегінде өсімдіктерде, жануарларда, адамдарда
үш түрлі жан болады десе, Фараби жанның адам мен жануарларда болатынын,
түрлеріне иғана ерекше мән берді. Мүның бірі-- қозғалдыратын қуат бүкіл
тірі организмге ортақ. Ал танып-білу қуаты жануарлар мен адамдарға ғана
тән, бұлар сыртқы дүниені түсіне, сезіне алуға қабілетті.
Өсімдіктерде мұндай қабілет жоқ. Сондықтан олар бұл топқа кірмейді. Адамда
ең алдымен қоректену қуаты пайда болады. Бұл оның тәні, яғни өсіп-өнуге
негіз болатын дене бітімі. Адамның танып-білу қуаты да екіге бөлінеді.
Мұның біріншісі--сыртқы жан немесе түйсіктену қуаты деп аталады. Мұндай
қабілет сыртқы дүние заттарының сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда
болады. Сыртқы жан қуаты беске бөлінеді. Олар: көру, есіту, дәм, иіс, тері
түйсіктері. Екіншісі -- ішкі жан қуаты. Бұларға еске түсіру,талпыну
қабілеттері жатады. адамды жануарлардан ерекше бөліп тұрған қуат-- оның
ақыл-парасаты, яғни ойлай, сөйлей алу қабілеті. Фараби "Қайырымды қала
тұрғындарының көзқарасы туралы трактат" дейтін еңбегінде жан құбылысының
әртүрлі көріністеріне қысқаша сипаттама береді. Мәселен, ... "қиял-- адамға
аса қажетті жан қуаты. Ол екі түрлі міндет атқарады. Біріншіден, мұнда
сыртқы дүние заттарының бейнелері өңделіп, сұрыпталады, бірі екіншісіне
қосылып, одан жаңа бейнелер жасалады. Екіншіден, ол ойлауға материал
жинастырады, түйсікпен екеуі адам ойлауының терең, жан-жақты, орамды
болуына жәрдем береді. Ол түс көру құбылысын қиялмен байланысты
түсіндіреді. Түс көру -- адамның ояу кезіндегі шындықта көрген,
білген,естіген нәрселерінің мидағы бейнесі. Ұйқы кезінде мұндай бейнелер
адам ырқынан тыс жүріп жатады, бұл қиялдың енжар көріністері.8Әл-Фараби
Философиялық трактатар Алматы, 1973 Фарабидің түс көру құбылыстары
тұжырымдарының қазіргі ғылыми психологияның айтқандарымен үндесіп жатқаны
жақсы байқалады.
Ғұлама адамның тану үрдісі екі кезеңнен тұратындығын айтады. Оның
біріншісі -- сезімдік кезең. Бұған түйсік, қабылдау, ес процестері жатады.
Түйсік -- дүние танудың алғашқы көзі, бірінші баспалдағы. Адамның есі мен
елесінің сапалы, әрі нәтижелі болуы оның дұрыс түйсіктене алуына
байланысты. Ойлау дүниені әр қырынан тануға, мәселені тереңірек түсінуге
мүмкіндік береді, ойлау адам танымының екінші басқышы, оның ең жоғарғы
сатысы. Ойлау сөйлеумен тығыз байланысты, ол жалпы адамзатқа тән құбылыс,
ал тіл болса әр ұлттың, халықтың өзіндік өрнегі. Жаттағаннан түсінген
артығырақ, өйткені жаттауда шала түсінікті сөздер көбейіп кетеді, барлық
нәрсені жаттап алуға болмайды. Түсіну әр нәрсенің тегін ашып, жалпы
ережелер мен қисындар жөнінде талдау жасауға мүмкіндік дереді.
Фараби эмоция, сезім процестерін жан қуатының дербес көрінісі деп
санамайды. Бұлар психиканың қалған түрлеріне бояу береді, оларды қозғалысқа
итермелейді. талпыну, әсерлену қуаты адамның мәнерлі қозғалыстарынан жақсы
байқалады. Мәселен, адам ұялғанда қызарса, қорыққан кезде сұп-сұр болып,
түсі қашады.
Жан қуаттары туралы ілімінде Фараби адамның ерік-жігер, қажыр-
қайратын да жеке үрдіс ретінде қарастырмайды. Бұларды этика ғылымына
қатысты пікірлерінде жол-жөнекей сөз етеді.Жақсы қағам, ізгі адамдар,
олардың күшті қажыр-қайраты мен ерік-жігері -- рухани қасиеттерді
қалыптастырудың негізгі факторлары дейді. Қылық пен іс-әрекеттің
саналылығы, тоқтамға келушілік, батырлық пен ерлік, рухани жағынан жетіле
түсу т. б. ерік-жігердің жақсы сапалары болса, мейірімсіздік, қорқақтық,
дүниеқоңыздық, нәпсіқұмарлық т. б. адамның ұнамсыз қасиеттері болып
табылады.
Фараби таным мәселесінің түп қазығына келгенде дуалистік көзқараста
болды. Ол танымның бірінші басқышы -- түйсіктер табиғатын дұрыс
түсіндіргенмен ойлауға келгенде жаңсақ түсінікке жол береді. Ол ойлау
материядан тыс тұрған ерекше рухани күштің әмірімен туып отырады дейді.
Бірақ оның түйсік, қабылдау, қиял үрдістерін сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының денедегі ( жүйкедегі) түрлі бейнелері деуі -- ғылыми
тұрғыдан өте байсалды түсінік еді. Мәселен, көз айна тәріздес нәрсе, ол
сыртқы дүниенің сәулесі түсіп отыратын алғаш саңылау. Көру түйсігі көзге
зат әсер еткенде ғана пайда болады. Егер көзден зат кетсе, онда түйсік
тумайды, құлақ ауадағы тербелістер әсер еткенде ғана естиді.Сезім
мүшелерінің қай-қайсысы да адамды сыртқы дүниемен байланысқа түсіретін
аспап. "Сыртқы нәрселердің, -- деп жазады ол, әсерімен... заттардың
образдары пайда болады" -- . Көру түйсігі көзден шыққан шырақтың нәтижесі,
көзге зат әсер етпей -ақ, түйсік пайда болады дейтін Платон пікірімен
Фараби келіспейді. Қараңғыда зат та, оның бояуы да анық көрінбейді -- деп
жазды ол, -- көзге сырттан күшті әсер келіп түскенде ғана адамда түйсік
пайда болады.Ұлы ғұлама жан қуатының басты-басиы түрлеріне сипаттама бере
келіп, психологияның бұдан да басқа мәселелері жөнінде сөз қозғайды. Бұл
жерде ғұлама психологияның іргелі теориялық қисыны "бейнелеу теориясының"
төңірегінде сөз қозғап отыр. Ол психикалық процестердің ( жан қуаттарының)
бәрінде (теку түйсіктену ғана емес --Қ. Ж.) дене мүшелерінде болып жататын
белгілі бір материалдық, физиологиялық құбылыстармен байланысты қарайды.
Фараби жан қуаттарының басты түрлеріне сипаттама бере келіп,
психологияның бұдан басқа да іргелі проблемалары жөнінде сөз қозғайды.
Мәселен, ол психиканың қалайша дамып жетілетіндігі жайлы мәселелеге де
ерекше мән береді. Жан -- айрықша сапада тұрған қасиет. Жануар мен адамның
тән құрылысының өзгешелігіне қарай олардың жан қуаттары да өзгеше болады.
материалдық элементтердің қосындысынан (ыстық, суық, дымқыл, құрғақ) жануар
психикасы түзілген. Осы элементтердің ең жоғарға қосындысынан барып адам
психикасы пайда болған. Адам--жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы. Оның
жануарлардан негізгі айырмашылығы ақыл-парасатпен, сөйлей алу қабілеті,
өнермен,белгілі кәсіппен айналысуы. Адам қоғамнан, түрлі топтардан тыс өмір
сүре алмайды, оның бар тіршілігі адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам
өзінің тілек-талпынысымен мұң-мұқиажын жеке жүріп қанағаттандыра алмайды.
Сондықтан ол басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі.Өйткені, жекелеген
адамның тәні де, жаны да ойдағыдай дамымайды.
Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып,
жетілетіндігі жөнінде де қызғылықты пікірлер көп.Баланың жасы өскен сайын
оның ақлал да ,яғни тәні мен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі оның
тіршілік қажетінен туындайды. Мәселен, балада ең алдымен өсіп-өну қуаты
пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуына үлкен рол атқарады. Ана
құрсағында -ақ тән түйсігі, біртіндеп дәм, иіс айыратын түйсіктер, заттың
түрін, түсін, пішінін түйсіне алу қабілеті қалыптасады. Жан қуаттары өмір
барысында, оқу тәрбие үрдісінде дамиды. Бұл үшін адамның өз бетінше
әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Адамның адамгершілік,
имандылық қасиеттері де оның өмірінде алатын тәжірибесінен,үлкендердің
жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз, зұлым, не ақ
ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады.
Фарабидің адамның жан қуаттарының жеке дара өзгешеліктері туралы
айтқан пікірлері де көңіл қоярлықтай. Бұлар адамның жеке өмір сүру
тәжірибесінен, оның дене бітімінен, өзіндік белсенділігінен туындап жатады,
яғни адам бір-бірінен тән жөнінен қандай өзгеше болса, жан жөнінен де
сондай өзгеше болады, яғни жан қуаты біреуде мол, біреуде аз мөлшерде
келеді, бұл жағдай оның темпераментіне де байланысты, тәнді жетілдіруге
болатыны сияқты жанды да жаттығулар арқылы жетілдіреді.
Фарабидің психологияның түрлі салалары (әлеумет, музыка, өнер,
медицина т.б.) жайлы айтқан салиқалы пікірлері, сондай-ақ психологиялық
терминдердің жүйесін жасағандығы жәйлі мәселе өз алдына бір төбе.
Қоғамдық(әлеуметтік) психологияның сан қилы мәселелері әл-Фараби
еңбектерінен елеулі орын алған ғылыми проблемалардың бірінен саналады.
В. Г. Плехановтың айтуынша, қоғамдық психологияның мән-мағынасын
түсінбейінше бізге әдебиеттің, өнердің, фиолософияның және тағы басқалардың
тарихында бір адым ілгері басуға болмайды.22 348стр
Әбу насыр әл-Фарабидің ұғымынша әлеуметтік топоардың ең үлкені
адамзат қоғамы, халықтар мен тайпалар. ғұлама ғалым планетамыздағы халықтар
бір-бірінен үш ерекшелігімен ажыратылады дейді. Бұл айтқандарға әрбір
халықтың табиғи әдет-ғұрыпы мен салт -санасы, мінез бітімдері мен тіл
ерекшеліктері жатады. Фараби түрлі тайпалар мен халықтардың психологиялық
ерекшеліктерін көп жағдайда географиялық ортаға қарай түсіндіреді. Әрине,
мұның қазіргі ғылым тұрғысынан дәйексіз түсінік екені белгілі. Осы жерде
біз Фарабидің түрлі қоғамдық топтар туралы айтқан пікірлерімен беттесіп
отырмыз. Фараби айтып отырған адамзат қоғамы, халықтар мен тайпалар бәрі де
әлеуметтік психологияда үлкен топтар немесе макроорта делінеді.
Әл-Фараби "Қайырымды қала тұрғындары көзқарастары жайындағы"
трактатында осындай топтардың әрқайсысына жеке-жеке сипаттама беріп,
бұларды қоғамдық (әлеуметтік) психологияның негізгі категориялары ретінде
ұсынып, талдау жасайды.
Адам табиғи дамудың жемісі екендігін мойындай келе, Фараби оны сол кездегі
көптеген ойшылдардай биологиялық тұрғыдан тек "сөйлейтін хайуан" деп
қарастырмайды.
Адам --қоғамның бір атрибуты. Ол өзінің табиғатында ынжық,
нашар, қаскөй емес, қажыр-қайратты, күш-жігері бар мейірбан тұлға. Адам--
қоғамның ажырамас бір бөлшегі. Ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды, өйткені
белгілі бір топтың мүшесі. Адам өмір сүру үшін көптеген нәрсеге мұқтаж
болады. Мұның бәрін ол жалғыз өзі жасай алмайды, сондықтан да ол
басқалармен қарым-қатынасқы түсуі қажет. бірлесіп бір-бірінің мұқтажын
тауып отырған жағдайда адам да, қоғам да үйсесімді дамып, кемелденіп
отырады. Адамзат қоғамының тууына негізгі себепші болған нәрсе -- олардың
материалдық тұтыну қажеттері, бұлар оның өмір іне мүмкіндік береді,
бірлесіп әрекет еркенде ғана адам осындай қажеттерін өтей алады. Адам өсіп-
өне келіп, түрлі топтарға, қоғамдастыққа бірігеді. Осындай қоғамдардың
бірін ол толық қоғам, екіншісі -- толымсыз, яғни толық емес қоғам деп
аталады.Толық қоғамның өзі үшке бөлінеді. Олар: Үлкен, орта және кіші
қоғамдар. Үлкен қоғам-- жер бетін мекендеуші барлық адамдардың
қауымдастығы. Орта қоғамға белгілі бір халық, тайпалар бірігеді. Ал, кіші,
шағын қоғамға жекелеген қалалардың тұрғындары, ондағы көшелер мен жеке үй
тұрғындары кіреді. Мұндай қоғамның ең шағын түріне от басы, үйелмендер де
жатады.
Толымсыз қоғамға қалаға жақын маңдағы ауыл тұрғындары, яғни бір квартал мен
бір көшеде, бір үйде тұратын адамдар кіреді. Фараби ұғымында қала тек
географикалық немесе территориялық бөлік емес. Фараби қаланы тек
территориялық әкімшілік бөліністің объектісі ретінде қарамайды, ол мұны
"мемлекет", "халық" ұғымында, яғни феодалдық қоғамдағы сан алуан әлеуметтік
топтардың түрлі өкілдерін сипаттау үшін қолданады.
"Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактатта" түрлі
қалаларға талдау бере отырып, Фараби сол қоғамдағы жекелеген топтардың
әлеуметтік жағдайын, ғұлама қайырымды, қайырымсыз қала тұрғындарына
талдау жасап, ондағы жекелеген топтардың әлеуметтік жағдайын, атап
айтқанда, олардың нендей кәсіппен айалысатындығын, тұрмыс салтын, өмір сүру
ерекшеліктерін, оларға тиісті құндылықтар көрсетпекші болады. 23 349
Сөйтіп, әл-Фараби әр алуан топтың өкілдері туралы сөз қозғап,
қоғамдық психологияның іргелі мәселелерін күн тәртібіне тұңғыш қоя білген
Шығыс ғұламасы. Біздің ойымызша Фарабидің "қала" ұғымын түлі әлеуметтік
топтарды даралап сипаттауға қолдануы тектен-тек болмаса керек.Тарихи
деректерге жүгінсек, орта ғасырда қала тұрғындары тікелей айналысқан
кәсібіне, көбінесе, қоғамнан алатын әлеуметтік орнынына қарай бір жерге
шоғырланып, бір топ екіншісінен бөлек тұрған. Мұндағы топтардың өздеріне
тән ортақ моральдық-психологиялық ерекшеліктері де болған. Қала тұрғындарын
түрлі топқа бөлу себебін ғұлама материалдық жағдайлардан іздегісі келеді.
Фараби материалдық қажеттерді өтеу үшін адамдарға ең алдымен материалдық
игіліктерді өндіру қажет екенін, осы жерде адамдар арасында пайда болатын
қоғамдық, әлеуметтік қатынастардың қандай принципке негізделуі керектігін
айқын түсіне алмады.
Фарабидің ұғымында қайырымды қала басшылары, топ жетекшілері туралы
мәселені де қоғамдық психология қарастырады. Қаланың әр түрлі топтағы
өкілдері рет-ретімен сатылап орналасып және өзіне қызиет ететіндерге
әмірін жүргізіп тұратын болады. Төменгі басқышқа орналасқан жоқ-жітік
адамдар, қоғамдағы ең төменгі адамдар болып есептелінеді.Әр түрлі
әлеуметтік топтарға бөлінген қала тұрғындарының моральдық - психологиялық
ерекшеліктері де түрліше сипат алады.
Қала басшыларының кішісі үлкеніне, яғни екінші басқыштағы бастық
бірінші башқыштағыға сөзсіз бағынуы, үлкен бастық қай жағынан да айтқанын
екі еткізбейтін, абсолюттік бастық болып есептелінеді. Оны үстінен ешкім
басқармайды, оған ешкім шағым да жасамайды. Оның білімі де телегей-теңіз,
ақыл-парасатына да, ерік-жігеріне де ешкім тең келе алмайды. Тек осындай
қасиеттері бар басшы ғана халықты соңына ертіп, бұқараның мұң-мұқтажын,
талап-тілегін өтей алады.
Фарабидің түсінігінше, қала басшысы да мұғалім сияқты жұрттың әрі
ұстазы, әрі тәрбиешісі. егер мұғалім балаларды тәрбиелесе, қала бастығы
ондағы тұрғындарды ізгі қасиеттерге баулиды. олай болса мұның екеуі де
жұртқа қай жағынан болса да үлгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адамзаттың үшінші мыңжылдыққа енуі, адамдық өмірлік әрекеттің
барлық салаларын қамтитын, күрделі драмалық үрдістердің күшеюі және
тереңдеуімен ерекшеленіп отыр. Қоғамдық дамудың қазіргі кезең жеке елдер
мен мемлекеттер сияқты әрбір адамның тіршілігіне, рухани дамуына тікелей
әрі мәнді әсер ететін, жахандану үрдісімен сипатталады. Әлемнің
экономикалық және геосаяси кескінін, қазіргі өркениетті анық, түбегейлі
өзгертетін бұл үрдіс әлемнің бір түкпірінде қуана қабылданса, келесі
бұрышында қарсылыққа тап болып, қайшылықты нәтижелері қоғамның түрлі
қабаттарында әр түрлі бағалануда.
Ұлттық дәстүрлермен тығыз байланысты мәдениет әрбір этностың
ерекшелігін білдіреді, қоғамның бүкіл құндылықтар жиынтығын қамтиды, қоғам
үшін шынайы маңызды этномәдени күйлерді түйіндейді, оның мүшелерінің мінез-
құлықтарын, тұлға қалыптасуының нақтылы жағдайларын анықтайды. Сондықтан,
адамдық өмірлік әрекеттің бұл саласында жүріп жатқан үрдістер, планеталық
қауымдастық үшін, әсіресе, әрбір халықтың төлтума мәдени қазынасын сақтау
және дамыту барысында ерекше маңызды. Мәдени бірегейлікті қорғау – кез
келген халықтың алдында тұрған негізгі міндет.
Адамзат тарихында түрлі мәдениеттердің жасампаз сұхбатының, гуманизм
мен әділеттіліктің жалпыадамзаттық идеяларын жемісті жүзеге асырған, жаңа
философиялық жүйелердің пайда болуына жеткезген, көптеген үлгілері бар.
Олардың біріне ұлы түрік ойшылы Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950)
философиялық жүйесі жатады. 1
Өзіне түркі және иран мәдениеттерінің жақсы қасиеттерін
жинақтаған, әл-Фарабидің мұрасы Шығыс пен Батыс философиясының дамуының
болашағын айқындап өз идясымен жалпыадамдық құндылықтар басымдылығы
негізінде түрлі мәдени дәстүрлердің үйлесімді тоғысуының үлгісі бола білді.
Ол қазақтың көне Отырар жерінде дүниеге келген, бойына көптеген
мәдениеттердің – ирандық және үнділік, арабтық және түркілік жасампаз
күштерінің самалын сіңірген, бірақ өзінің шығармашылық қуатын көптеген
ислам мәдениетінің рухани тыныс-тіршілігінде іске асырған, ортағасыр
дәуірінің асқан ірі ойшылы болып табылады. Өзіне тән энциклопедияшылдықпен
әл-Фараби түрлі мәдениеттер мен өркениеттер идеялары мен дәстүрлерінің
тоғысуын тарихи тәжірибесінде іске асырды, олардың арасында аса маңызды
орынды көшпелі түркі әлемінің және иран мәдениетінің құндылықтары алатын,
әр түрлі құндылықтар жүйесінің теңқұқылы сұхбатын табысты жүзеге асырудың
айқын мысалын көрсете білді. Сондықтан оның шығармашылығы түркі, қазақ,
иран халықтарының рухани мәдениетінде айрықша рол атқарады.
Қазақстанда өзінің ұлы жерлесінің мұрасын белсенді зерттеу өткен
ғасырдың 60- жылдарынынан басталды. Қазақстан ғылымдары әл-Фарабидің
шығармашылық мұрасына үлкен мүдделілік танытты, оны бірнеше бағыттар
бойынша зерттеуге кірісті. Бірінші бағыттың негізгі міндетіне әл-Фараби
трактатарын ғылыми айналысқа негізу жатызылды. Бұл жұмысқа А. Х.
Қасымжанов, Е. Д. Хараенк, Б. Я. Ошерович, К. Х. Тәжікова, А. К. Көбесов
сияқты Т.б. қазақстандық ғалымдар үлкен үлес қосты. 1970 жылы Әл-Фарабидің
философиялық трактаттары жарыққа шықты. 1973 жылы әл-Фарабидің
Әлеуметтіік – этикалық трактаттары жарияланды. Ары қарай, төмендегідей
тізбекте әл-Фараби еңбетерінің басқа томдары шыға бастады: Логикалық
трактаттар(1975), Матеметикалық трактатар (1972), Пиолемей
Альмагестісіне түсіндірмелер (1975), Философия тарихы бойынша тракттар
(1985), Табиғаттану-ғылыми трактаттар (1987), Музыка және поэзия туралы
трактаттар (1993) және ақырында, Таңдаулы трактаттар (1994). Бұл
шыармаларды оқып-зерттеу бізге осы ұлы ойшыл мұрасының аса зор көлемі мен
құндылығын аңғаруға мүмкіндік береді, себебі оның шығармашылығын
ортағасырлық ғылымның энциклопедиясы деп атауға болады. 2003 жылдан бастап
ҚР БҒМ Философия және саясаттану институтында ҚР ҰҒА академигі Ә.Н.
Нысанбаевтың жетекшілігімен Әл-Фараби: Таңдаулы (трактатар аудармасы және
философиялық түсіндірмелер)(2003-2005жж.)деп аталатын жаңа ғылыми-зерттеу
жобасы аясында ойшыл трактаттарын аудармалау ісі жалғасып келеді.Әл-Фараби
трактаттарын қазақ және орыс тілдерініне аудару бойынша көпжылдық жұмыс
сонымен бірге, екі кезеңге бөлініп жүзеге іске асырылған, оның бай рухани
мұрасын кең ауқымда ғылыми зерттеу жұмысымен қатар жүргізілді. Бірінші
кезең әл – Фараби мұрасын энциклопедиялық мәселелер ауқымында тұтастық
тұрғысынан ашып көрсетумен сипатталады. Бұл шеңбердегі жұмыстарда әл-
Фарабидің ұлы ойшыл мен ғалым ретінде бірегей бейнесі өзінің барлық
тереңдігі мен толықтығындп қалпына келтірілді: әл-Фарабидің философиялық
көзқарастарының қайнарлары айқындалды, оның философиясыны мәні, ішкі
байланысы мен философиялық ойдың кейінгі ықпалы талданды. Екінші Ұстадың
дүниетанымының негізгі белгілерін аша отырып, олардан сол тарихи дәуірдің
бүкіл мәселелерінің өзінше бейнелеуін адамға және әлемге, қоғамның
құрылымына, болмыс мағынасына, өнер, дінге, философия мен ғылымға, згілік
пен зердеге деген көзқарастарды тапты.Әл-Фараби бұл жұмыстарды рухани
ағарту жолындағы, жаңа гуманизм мен адамшылдықты нығайтудағы табанды
күрескер ретінде көрінеді.
Әл-Фараби мұрасының Қазақстанда зерттелуі
Қазақстандық тарихи-философиялық ғылым соңғы онжылдықтар бойы әлемдік
философияның дамуына қоамқты үлес қосқан ортағасырлық Шығыстың ұлы ойшылы -
әл-Фарабидің энциклопедиялық мұрасына тұрақты түрде қызығушылық танытып
келеді.33 Бұл қызығушылық әл-Фарабидің отаны Оңтүстік Қазақстан жері
болып, оның түркі отбасынан шыққандығыме ғана емес, өткен кезеңнің рухани
мұрасының бізге қазіргі дәуірімізді күрделі өзгерістерге, қайшылықтарға
толы жан-жақты пайымдап,зерделеуге мүмкіндік беретінімен де сипатталады.
Тарихи өткеннің мәдени жүгі түріндегі берік негізге ие бола отырып,
өткеннің мәдени жетістіктеріне деген танымдық мүдде дәстүрлерін сақтай
отырып, қазіргі қазастандық қоғам бұқаралық және эрзац мәдениеттерінің еш
кедергісіз енуіне, мәдениеттің жоғарғы ұмтылыстарының мұқалуына жол
бермейді. Ол әлемдік мәдени кеңістікке табысты түрде қадам басу және
демократиялық өзгеру жолымен алға жылжи отырып, кешегі мен бүгіннің
органикалық ажырамас бөлігі және болашақтың кепілі болып табылғандықтан,
өзінің мәдени тілтумаллылығы мен бірегейлігін сақтайды.
Әл-фарабидің мұрасы – бідің республикамыздың ұлттық игілігі. Ол
Отырар ерлігінің ұмытылмас парақтарын қалдырған тарихтың тағылымы арқылы,
әл-Фарабдің Музыка туралы үлкен кітабының сыры шертілітін ән-күй сабағы
арқылы және ақырында, әл-Фарабидің есімі халықтардың жадында аса үлкен
құрметпен сақталғандықтан, дәстүрмен тәрбиелеу тәлімі арқылы
қазақстандықтардың жан жүрегінен орын тебеді. Мұның барлығы ортағасырлық
ойылдың, жекелей алғанда, ғылыми, тұтастай алғанда, энциклопедиялық
мұрасына деген танымдық-қоғамдық қызығушылықты тамырландырудың тұрақты
дүниетанымдық және мәдени негізін құрайды.
Ол сондай-ақ Қазақстандағы тарихи-философиялық зерттеулердің
осы ауқымындағы ғылыми жетістіктеріне деген қоғамдық қызығушылықтың
өзектілігін арттыра түседі. Мәдени мұра Мемлекттік бағдарламасына сәйкес,
Қазақ халқының көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі философиялық мұрасы"
сериясы бойынша Қазақстандағы фарабитанудың дамуына арналған жұмыстар да
осымен түсінліріледі. Мұндай басылымдарды жариялаудың қажеттілігі
Қазақстанда ондаған жылдар бойы әл-Фарабидің энциклопедиялық мұрасының
қолжазбалық қорын ғылыми айналымға енгізумен, әрі оны орыс және қазақ
тілдеріне аударумен белсенді түрде айналысып келе жатқан фарабитанудың
философиялық мектебі қалыптаспағандығымен де сипатталады. Оның үстіне,
фарабитанудың қазақстандық мектебі әл-Фарабидің энйиклопедиялық мұрасын
зерделеу жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмысын бірнеше ондаған жылдар бойы үзбей
жалғастырып, осы салада таныту иен насихаттау жұмысын тоқтатпай жүргізіп
келеді.
Әбу Насыр әл-Фарабидің рухани мұрасын зерттеу және оны ғылыми
айналымға енгізу жөніндегі жан-жақты жоспарлы жұмысты кезес жылдары өзінде
- ақ, Қазақ КСР Ғылымдар академиясының Философия және құқық институты
қызметкерлері өткеннің рухани мұраларын қайта түлетудің жанашырлары және
көрнеті ғалым, академик Ш. Е. Есеновтың жетекшілігімен қызу бастап кеткен
болатын. Кеңес заманында Қазақстанның Ғылымдар академиясының құрамдас
бөлігі болғандықтан, оның іс-әрекеті ұйымдастырушылық тұрғыдан да, ғылыми
тұрғыдан да онымен тығыз байланысты болды.
КСРО жетекші ғылыми орталықтарының ғалымдары Қазақстанда ғылыми
мамандардың қалыптасуына ғылыми-ұйымдастырушылық көмек көрсетті, олар және
Қазақстанның ғалымдары бірқатар ғылыми-зерттеу жобалары бойынша өздерінің
біріккен қимылын үйлестірді, ірі ғылыми форумдар мен конференцияларды
өткізуде, ғылыми мамандарды даярлау үрдісінде өзара бірігіп әрекет етті.
Дәл осындай үйлестіру барысымен академик Ш. Е Есеновтың белсенді қызметі
барысында өз тарихи отанында әл-Фарабидің рухани мұрасын қайта түлету
жұмыстары басталды.Оның бастамасының, А. Әл-Машанидің, А. Х. Қасымжановтың
және ұлы ойшылдың еңбектерін зерттеу мақсатында ұйымдастырылған шығармашыл
ғылыми ұжымның белсенді жұмысының арқасында әл-Фарабидің есімі Қазақстанда
және КСРО -да танымал бола бастады.
А.Х. Қасымжановтың жетекшілігімен басталып, М.С.Бурабаевтың
жетекшілігімен жалғасқан әл-Фарабидің мұрасын аудару және ғылыми зерттеу
жөніндегіжұмыстар қазіргі кезде Ә.Н.Нысанбаевтың жетекшілігімен жүргізіліп
отыр.Соңғы жылдары бұл жұмыс ойшылдың жаңа тракттатарын тәржімалаумен ,
оның мұрасына арналған жаңа ұжымдық монографияларды жариялаумен ғана
шектеліп қоймай,"Әл-Фараби " атты философиялық-саясаттанымдық және рухани-
танымдық журналды шығарумен толықты.
Тәуелсіздік жағжайында Қазақстанның қоғамдық санасында мәдениет пен ғылым
тарихындағы тарлан тұлғаларға деген қызығушылықтың өсе түсуі, көптеген
еңбектердің жарыққа шығуын ақтап тұрғандай, өйткені Қазақстанда әл-Фараби
сияқты әлемдік деңгейдегі ұлы ойшылға деген қызығушылықтың өшпей, қайта
ұлғая түсуі -негізінен республиканың фарабитанушыларының жеміcті еңбегінің
нәтижесі.Қазақстанда әл-Фарабидің энциклопедиялық көзқарастарын зерттеу
өткен ғасырдың 60-жылдарының екінші жартысынан басталды және белгілі дір
эволюциядан өтті.Ә.Н.Нысанбаевтың "Қазақстандағы фарабитанудың даму
динамикасы.Нәтижелелері мен келешектері" деген мақалаларында осы мәселеле
айқын бейнеленген.
Қазіргі заманғы Қазақстанда фарабитанулық зерттеулер дамуының ерекшелігі,
алдымен, ғылыми қауымдастықта өткен кезеңнің шығармашылығын оқып-үйкенудегі
ғылыми парагдиманың алмасуы болып табылады. Ол Қазақстанның
бұрынғытоталитаризм мен оның тудырған сөз бостандығы мен өзгеше
ойлаушылыққа деген төзімсіздікті жоюмен түсіндеріледі. Егер кеңестік
кезінде тарихи-философиялық зерттеулерде тапшылдық пен партияшылдық
принциптері, әр түрлі философиялық жүйелердің, мектептер иен бағыттардың
идеологиялық қарсы тұрушылығы басым болса, ал тәуелсіздік жағдайында әрбір
философиялық жүйенің , мектеп пен бағыттың әр алуан мәдениеттер мен
дүниетанымдардың көпқырлылығы үндестігінде толыққанды дауысқа ие бола
отырып, өз төлтумалығы мен қайталанбастығын сақтау құқығын иелену үстем
болды.
Қазақстандағы фарабитанудың дамуын жоғарыда айтып өткендей Мәдени
мұра мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары Қазақстан Республикасының
тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасы бойыншы шығарылған
Қазақ халқының философиялық мұрасы атты көп томдық кітаптардың екінші
және он алтыншы томдарында толық зерделеніп қарастырылған. Әсіресе он
алтыншы томы ФАРАБИТАНУ деп аталып , осы уақытқа дейінгі зерттеушілердің
еңбектері жинақталған.
Қазақстандағы фарабитанудың дамуын осы бір томдық басылымның( 16 том)
көлеміне сай мейілінше толық қамту мақсатында жетекшілікке алған басты
принциптерде жоғарыда аталған мәселелерге ерекше мән берілген. Бұл
принциптер ең алдымен, жан-жақтылық және сабақтастық принциптері еді.
Философия тарихының қандай да бір саласына еңбектері сіңген тұлғалардың
жетістіктері мен нәтижелерін ескермей, тарихи-философиялық үрдістерді терең
зерттеу мүмкін емес. Осының ішіне педагогика мен психология ғылымдарының
қамтылатындығы түсінікті деп есептеймін. Тарихқа әрбір зерттеуші қазіргі
заман тұрғысынан, оның қажеттіліктері, құндылық ниеттері мен әдістемелік
қүралдары тұрғысынан қатынасатынымен қатар, бұл зерттеу сол өткеннің
теориялық жүгі мен зерттеушілік іргетасы негізінде өсіп-өнеді. Бір жағынан,
мәңгіліктің қойнакына еніп кеткендей көрінетін ілімдер мен шығармалардың
өмірлік нәрін бойға сіңіре отырып және сонысымен олардың өткінші емес
мазмұнын өзектілендіре отырып, ғалым, сонымен қатар, өткеннің қалдыпған
мұрасын сын тұрғысынан бағалайды. Сондықтан, ғылыми және
дүниетанымбықпарадигманың алмауына қармастан, әл-Фарабидің шығармашылық
мұрасының қазіргі заманғы зерттеушілері осы жұмыстың алғашқы қарлығаштар,
әсіресе бүгінгі күні арамызда жоқ ғалымдарға бас иіп, терең құрмет
көрсетеді. Олардың арасында –Ақжан әл-Машани, А. Х. Қасымжанов, Е. Д.
Харенко, Б. Я. Ошерович, С. Қ. Сатыбековалар бар.
Бұл авторлардың еңбектері қазіргі фарабитанушылардың назарынан тас
қалмайды, оларға үлкен көңіл бөлінеді, ғалымдардың бірнеше буыны солардың
тәрбиесінен өтті және олар өз ғылыми өмірлерін жалғастыруда. Бұл жұмыстар
философтарды материалистер мен идеалистерге міндетті түрде бөлетін тап
күресінің моноидеологиясы үстемдік еткен кезде жасалса да, олардағы ғылыми
объективтілік тапшылдық пен партияшылдықтың маркстік-лениндік
принциптерінің жеңімпаз ұстанымын бәсеңдетті және әл-Фараби мұрасының
мазмұндық қыры табандылықпен өзіне жол сала білді.
Сабақтастық принципіне сүйене отырып құрастырушылар Ә.Н.Нысанбаев,
М.С.Бурабаев, А.Х.Қасымжанов, К.Б.Жарықбаев, А, К, Көбесов сияқты танымал
авторлардың жұмыстарымен іэденістері, бұл томға әл-Фараби еңбектерінің
түпнұсқасының тілін игерумен ерекшеленген А.Құрманалиеваның жұмысы да
енгізілді. Сондай-ақ оған әл-Фараби рухани мұрасын жаңа ұстаныммен
айшықтаған және ХХІ ғасырдың талабына төтеп беріп келе жатқан адамның
интелектуалдық және рухани жаңа құндылық парагдимасын енгізген
Г.Г.Соловьева, Н,Л,Сейдахметова, А.М. Кенисарин сияқты ортағасырлық
энциклоепист мұрасының қазіргі заманғы зерттеушілерінің еңбектерінің
кіргізілді. (маңызы зор).
Орта ғасырлар дәуірінде ғылым мен дәл қазіргі замандағы сияқты
дифференциялды әрі дербес болған жоқтығы белгілі ол филосоофиямен дінмен
тығыз араласып, филосоия да ғылым да діни дүниетанымның қойнауында дамыды.
Ғылыми білімнің құрылымы да қазіргі замандағыдан едәуір өзгеше болды, бұган
ең алдымен, жиынтық білім ретіндегі әл-Фарабидің ғылымдар жіктемесі дәлел.
Сондықтан ортағасырлық ойшылдың мұрасындағы ғылыми проблематик философиялық
пайымдаулардың аясына жапсырылған, музыка-математикалық ғылымдарға
жатқызылды, психология мәселелері педагогика мәселелері де т.б
қарастырылды.
Қазақстандағы әл-Фараби мұрасын жарты ғасырға жуық зерттеудің
басты нәтизесі- әл-Фараби еңбектерінің аудармаларын жариялаудың, үздіксіз
жүрген зерттеушіоік жұмыстың, ғылыми-насихаттаушылық және ағартушылық
қызметтің арқасында әл-Фарабидің есімі бастапқыда қазақтың, кейін сол
арқылы қазіргі заманғы қазақстандық мәдениеттің ажырамас бөлігінне
айналғаны болды. Бүгінде әл-Фараби Қазақстанның бай әрі қайталанбас
мәдениетінің рәмізі деп ауыз ауыз толтырып айтуға құқымыз бар. Қазіргі
уақытта ол –Фараби мұрасын филосоиялық зерттеу ғылыми ізденістерді
анағұрлым терең теориялық деңгейге көтере отырып, өз дамуының жаңа сатысына
түсті. Оның мысалына 2006 жылы ҚР БҒМ философия және саясаттану
ииститутының жарыққа шығарған Әл-Фарабидің құндылықтар әлемі және ХХІ
ғасырдың аксиологиячы деп аталатын ұжымдық монографиясын, сондай-ақ әл-
Фарабидің Теология, Аналитика, Мутакаллимдердің қолданған кіші
силогизміә трактаттарының қазақ және орыс тілдеріндегітәржімаларын
жатқызуға болады. Әл-Фарабиге арналған ғылыми зерттеулердің өрлеуіне
ғылымдағы тоталитаризм принциптерінен бас тартуға әкелген Қазақстанның
қоғамдық-саяси өмірінің демократиялануы, діндарлық пен атеизм ұқатар орын
тепкен Қазақстандағы қоғамдық сананың толеранттылығы, өзара пайдалы ғылыми
айырбасқа және бұрын қол жетпей жүрген ақпарат көздері мен қолжазба
қорларына жол ашып берген шетелдік байланыстардың кеңеюі мен әлемге деген
ашықтық өз ықпалдарын тигізді.
Жалпы жоғарыдағы Мәдени мұра бағдарламасындағы Фарабитануға
арналған бөлімінің мақсаты Қазақстандағы фарабитанушылық зерттеулерді жан-
жақиы көрсету болғандықтан, мейілінше алуан түрлі мақалалардан, ғылыми және
ғылыми көпшілік басылымдардан, монографиялардан, конференция
материалдарының жинақтарынан және өзге анағұрлым маңызды жұмыстардан
қажеттісін мұқият сұрыптап алу жұмысы жүгізілген. (9стр)
Әл-Фараби: өмірі, дәуірі және мәдениетке қосқан үлесі.
Әл-Фараби Аристотельден кейінгі Екінші ұстаз аталып, көзінің
тірісінде -ақ аты әлемге танылды, өйткені ол өзінің шығармашылық
потенциалын иран, үнді, грек, араб, түркі және т. б. мәдениеттердің
жасампаздық қуатын бойына сіңірген ислам мәдениетінің рухани атмосферасында
жүзеге асырды. Орта ғасырлық Таяу және Орта шығысқа аты кең тараған әл-
Фараби әлемдік философия тарихына антикалық философия мен ислам
дүниетанымын синтездеген, логика, математика, музыка, грамматика, саясат
пен этика сияқты көптеген ғылым салаларында терең қолтаңбасын қалдырған
ойшыл ғалым ретінде енді. өзіне тән энциклопедиялығымен әл-фараби әр түрлі
мәдениеттер мен өркениеттер идеяларын синтездеудің жемісті тәжірибесін
көрсетіп, тең құқықты тарихи сұхбат, жалпыадамзаттық құндылықтарды (олардың
ішінде көшпелі түркі әлемінің құндылықтары да маңызды орын алады)
орнықтырудың үлгісін айқындады.
Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн тархан ибн Ұзлағ әл-Фараби (870-
950жж.) Отырар оазисінде өмірге келді.(қазіргі Оңтүстік Қазақстан аймағы).
Қазақстан жерінде егіншілік пен қалалық мәдениеттің көпғасырлық тарихы бар.
Атап айтсақ, Оңтүстік Қазақстанда көне замандарда -ақ қалалар мен суармалы
егіншілік пайда болды. Арабтар жаулап алғаннан кейін Отырар оазисі Фараб
аймағы деп аталып кетті. Онда бірнеше қала орталықтары, солардың арасында
Весидж (Оксус) қамалы да орналасты. Әл-Фараби осы жерде дүниеге келіп,
балалық шағын осында өткізді.
Оксус қалашығы сырдарияның сол жағалауында Ақжар сайында, Отырардан
солтүстік батысқа қарай 25 шақырым жерде орналасқан. весиджді зерттеу ҮІІ-
ҮІІІ ғасырларда пайда болған деп айтуға мүмкіндік береді. Әл-Фараби өір
сүрген уақытта ол қолөнері дамыған қала болды. Орта Азиядан Сырдарияның
төменгі ағысы мен Арал маңы арқылы өтетін керуен жолдарында
орналасқандықтан ол Отырар оазисі мен барлық Оңтүстік
Қазақстан өмірінде маңызды рол атқарды.2
Қазақстан арқылы Ұлы Жібек жолымен тауарға толы керуендер өтіп
жатты. Көшпелі-малшылар мәдени құндылықтарды тасымалдауға дәнекер болды.
Сығанақ, Сайран, Тараз, Яссы, Баласағұни сияқты және т.б. ғұламаларымен
бүкіл әлемге танылды. Әл-Фарабидің жерлесі, астроном әрі математикАббас
Жаухари әл-Хорезмимен бірге атақты астрономиялық кестені құрастыруға
қатысты. Сондай-ақ Қазақстанда өмір сүрген ғалым Исмаил Жаухари 40 мың
сөзден тұратын араб сөздерінің сөздігін шығарумен белгілі болды. Араб тілді
географ және саяси жазушы Жахан ибн Хакан әл- Қимиқи да Қазақстанда
туды.3
Ғылыми білім негіздерін Әбу Насыр Әл-Фараби Отырарда алды. Мұнда сол
кездегі ең бай кітапхана орналасты. Әл-Фараби осы кітапханада философиялық
және ғылыми еңбектерімен танысуға мүмкіндік алды. ІХ-Хғғ. Отырар ірі саяси
және мәдени орталық еді. Осында әл-Фараби өзі өкілі болған түркі
мәдениетінің рухани құндылықтарын бойына сіңірді.
Білім іздеген әл-Фараби халифаттың мәдени орталықтарына аттанды. олардың
ішінде Бағдад қаласының маңызы зор еді. Әл-Фарабидің рухани мұрасын
зерттеуші ғалым М. М. Хайруллаев: "Әдебиетте әл-Фараби орталық Азиядан
кеткенге дейін Шаш пен Самарқантта болып, Біраз уақыт Бұқарада оқып, еңбек
етті деген деректер бар. Бағдадқа барар жолда ол Иранның көптеген
қалаларында: Исфаханда, Хамаданда, Рейде(Тегеранда) және т. б. болды. Әл-
Фараби сапарға қашан шығып, Бағдадқа халиф әл-Муктадир билік құрған уақытта
(908-932) қоныс аударғаны туралы айтылады"--деп жазды4
Бағдадта әл-Фараби біліми және ғылыми қызметке белсене араласады: парсы,
грек, сирия тілдерін, ең алдымен араб тілін үйренеді; теориялық математика,
медицина, логика,философиясын терең игереді..Әл-Фарабидің ұстаздары ежелгі
грек философиясын терең игерген Юханн ибн Хайлан мен Әбу Бишр Матта болды.
Әл-Фарабидің рухани мұрасы барлық өмірінің барысында қалыптасты
және дүниетанымдық тұрғыда, идеялық бастауында әр түрлі мәдениеттердің -
түркілік, антикалық, әсіресе классикалық грек, үнді, иран мәдениетінің
ықпалдарымен айқындалады. Ортағасыр дәуірінде қалыптасқан түрлі
мәдениеттердің өзара әрекеттесуі мен сұхбаты исламдық дүниетаным аясында
жүзеге асып, адамзатты әлі күнге дейін таңдандыратын мәдени өмірді дүниеге
әкелді.5
Осының айқын дәлелі философ, математик, астроном, музыкатанушы-- Әбу Насыр
әл-Фараби.
Әл-Фараби артына Стамбул мен Париждің, Тегеран мен Лейденнің,
Мадрид пен Калькуттаның кітапханаларындағы көптеген қолжазбаларда көрініс
тапқан бай философиялық мұра қалдырды.Б. Г: Гафуров пен А. Х. Қасымжанов әр
түрлі елдер кітапханасында әл-Фараби қолжазбаларының сақталуының
төмендегідей мысалдарын келтіреді. Тегерандағы Меджилис кітапханасында оның
14 шығармадан тұратын 7 қолжазбасы бар. Стамбулдағы Айа София
кітапханасында 16 шығармадан тұратын 10 қолжазбасы сақтаулы. Британ
музейіндегі №7518 инвентарлық нөмерлі аса құнды қолжазбасы 11 трактаттан
тұрады.Өзбекстан ғылым академиясының Шығыстану институтында "Даналар
трактаттарының жинағы" деген атпен № 2385 қолжазбасы сақтаулы. Ол әл-
Фарабидікі деп саналатын 16 трактаттан тұрады. Ресй ғылым академиясы
Шығыстану институтының Санкт-Петербург бөлімінде әл-Фарабидің 10 трактаты
енетін 4 қолжазба бар.5
ХІХ ғасырда әл-Фараби мұрасына дегенқызығушылық жандана түсті.Әл-
Фарабидің Философияны зерттеуге не бастау болу керек","Сұрақтардың
мәні"(1836)трактаттарының арапша мәтіні мен латынша аудармалары жарық
көрді.Ф. Дитерици "Әл-Фарабидің философиялық шығармаларының" арабша мәтіні
мен немісше аудармасын шығарды. Д. М.Данлоп әл-Фарабидің логикалық
трактаттарын, Р.Д"Эрланже 1931-1935жж. "Музыканың үлкен кітабын" басып
шығарды.И. Мадкур мен Н. Решер өз еңбектерін әл-Фарабидің таным теориясы
мен логикалық мәселелеріне арнады.2
Ресейде әл-Фараби туралы алғашқы кітапты 1869 жылы М.Штейншнейдер
жарыққа шығарды. Ол "Әл- Фараби, оның өмірі мен шығармалары" деп аталды.
Қазақстанда кемеңгер жерлесіміздің еңбектерін белсенді зерттеу ХХ ғасырдың
60-шы жылдарының соңында басталды. Қазақстан ғалымдары әл-Фарабидің
шығармашылық мұрасына үлкен қызығушылық танытып, бірнеше бағытта зерттеу
жұмыстарын жүргізді. бастапқа зерттеулердің негізгі мақсаты ғылыми
айналымға әл-Фараби трактаттарын енгізу болды. Бұл іске А.Х. Қасымжанов,
Е.Д. Харенко, В.Л.Ошерович, К.Х.Таджикова, А.Кубесов, Н.Караев және т. б.
ғалымдар үлкен үлес қосты.
1970 жылы "Әл-Фарабидің философиялық трактаттары",1973 жылы "Әл-
Фарабидің әлеуметтік-этикалық трктаттары" жарық көрді. Кейіннен әл-
Фарабидің : "Математикалық трактаттары"(1972),"Логикалық
трактаттары"(1975), "Птолемейдің Альмагесіне түсіндірмелер"(1975), "Тарихи-
философиялық трактаттары"(1985), "Жаратылыстанулық трактаттары"(1987),
"Музыка мен поэзия туралы трактаттары" (1993) және "Таңдамалы
трактаттары"(1994) басылып шықты.Олар ортағасырлық ғылым энциклопедиясы деп
атауға болатын ұлы ойшылдың өте бай мұрасын ауқымды зерттеуге мүмкіндік
берді. 2003 жылдан бастап ҚР БҒМ -нің Философия және саясаттану институты
директоры, академик Ә. Нысанбаевтың жетекшілігімен "Әл-Фарабидің
құндылықтар жүйесі және ХХІ ғасырдағы аксиология: салыстырмалы талдау" атты
жаңа ғылыми - зерттеулік жоба ауқымында ойшыл еңбектерін аудару және соның
негізінде зерттеу жұмысын жалғастыруда.
Әл-Фараби трактаттарын аудару мен жарыққа шығару жолындағы көпжылдық
еңбек екі кезеңнен тұратын Ғылыми-зерттеулік жұмыспен ұштасты. Бірінші
кезең әл-Фараби мұрасындағы энциклопедиялық мәселені тұтас қарастырумен
сипатталды. Бұл жұмыстардың авторлары ойшыл, ғалым ретіндегі әл-Фараби
келбнтін терең де толық ашуды, философия тарихындағы ның орнын және әл-
Фарабидің философиялық көзқарасының бастауын, оның философиясының мәні мен
мазмұнын, ішкі байланысын, философиялық ойдың кейінгі дмуға ықпалын
айқындауды өздерінің басты міндеті деп білді. Сол тарихи дәуірдің өзіндік
мәселелері: әлем мен адамға, қоғам құрылымына, болмыс мәнініе, өнер мен
дінге, философия мен ғылымғы, ізгілік пен парасатқа деген көзқкркс көрініс
тапқан әл-Фараби дүниетанымының негізгі жақтарын ашқан олар өз міндеттерін
орындап шықты. Әл-Фараби бұл еңбектерде рухани ағартушылық, гуанизм мен
адамгершілікті орнықтыру жолындағы бірден бір күрескер ретінде көрінеді.
Бұл монографиялар тарихи-философиялық үрдіс мәселелерін тереңірек талдап,
көп қырлы Фараби шығармашылығының жекелегкн қырларын жан-жақты зерттеу
керектігін көрсетті.
Бұл Әл-Фараби мұрасын зерттеудің екінші кезеңінің міндеті болып табылды.
Бұл міндетті орындауға А.С.Иванов, А.К.Кубесов, А.У.Уразбеков,
Г.Б.Шаймұхамбетова, Н.С.Қирабаев, С.Қ.Сатыбекова, А.Н.Таукелев,
Ғ.С.Сапарғалиев, А.А.Қасымжанова сияқты зерттеушілер талпынды. Олардың
ғылыми зерттулеріндефилософтың гносеологиялық, этикалық, әлеуметтік-саяси
көзқарасына талдау жасалды.
Философия және саясаттану институтының фарабитану және әлемдік философия
бөлімі ұзақ уақыт бой әл-Фараби мұрасын тануда жүйелі ғылыми зерттеулер
жүргізді. Олардың нәтижелері профессор М.С. Бурабаевтың жетекшілігімен
авторлар ұжымы жазған төмендегідей еңбектерде көрініс тапты: "Әл-Фарабидің
логикалық ілімі туралы"(Алматы: Ғылым,1982), Әл-Фарабидің әлеуметтік,
этикалық және эстетикалық көзқарасы"(Алматы Ғылым,1984), "Әл-Фараби
философиясындағы болмыс және таным мәселелері"(Алматы Ғылым,1988), Әбу
Насыр әл-Фараби Философиясы "(Алматы " Ақыл кітабы",1998), "Әл-Фарабидің
рухани мұрасы : тарих және қазіргі заман" (Алматы КазГос ИНТИ,2001), "Әл-
Фараби философиясы мен ислам руханияты"(Алматы: КИЦ ИФП МОН РК, 2005), "Әл-
Фараби және шығыс философиясының дамуы" (Астана: Елорда ,2005) және т.б.
Бұл еңбектер әл-Фараби философиясының логикалық-гносеологиялық негіздерін,
болмыс мәселелерін ашуға, Әл-Фараби көзқарасының антикалық философиялық
негіздемелері, ойшылдың әлеуметтік-этикалық, әл-Фараби философиясы мен
исламдық дүниетаным мәселелеріне және т.б. арналды.
Қазіргі уақытта фарабитану дамуы жаңа зерттеулік сатыға
көтерілді, оны іске асыруға әл-Фараби мұрасын зерттеудегі ғылыми
әдебиеттердің молшылығы және ұлғайған деректемелік қорлар мүмкіндік берді.
Қазақстан философтары фарабилік ойлардың мәндік қабаттарына терң бойлау
оларда жасырынған көпқырлы, көп дейгейлі, сарқылмайтын мәдениет әлемін
ашуға мүмкіндік береді деп санайды.
Әбу Насыр әл-Фарабидің психологиялық және педагогикалық көзқарастары.
ҮІІІ-ХІІ ғасырларда философиядағы басты идеялар араб тілінде сөйлейтін
халықтардың еншісіне тиген еді. 6Осы кездері Платон мен Аристотельдің,
Гален мен Арихимедтердің еңбектері Орта Азиядан Индияға, одан сонау
Испаниядағы Пиреней түбегіне дейін араб тіліне сан рет аударылып,
көшіпіліп, түсіндіріліп жатты. Бұл жайтОрта және Таяу Шығыс елдерінде
физика, математика, медицина, химия, астрономия тағы басқа жаратылыс тану
ғылымдарының дами түсуіне, бұлар Шығыс философиясы мен мәдениетінің
қалыптасуына зор әсер етті. Ғалымдар өз зерттеулерінде табиғат сырларының
заңдылықтарын тәжірибе жүзінде ашуға талаптанды., олар Платоннан гөрі
Аристотель іліміне ден қойып, оны әрмен қарай дамыта түсті. Ортағасырлық
Шығыс философиясында сол кезде басты үш бағыт болды. Мұның біріншісі-
ортодокстік ислам (халифаттағы үстем таптардың идеологиясы), екіншісі-
неоплатондық ағым (суфизм), үшіншісі - перипатетизм немесе аристотелизм
яғни Аристотель жолын қуушылар. Соңғысы қоғамның прогрессивтік топтарының
көзқарасын бейнелейді. Осы ағымдағы ағылшын өкілдері философиялық
мәселелерді зерттеуде алдымен табиғаттану заңдарына жүгінді, прогресске
қатысты мәселелердің бәрін табиғат заңдарынан іздеді. Осы ағымның көрнекті
өкілдерінің бірі әл-Фараби болды.
Алайда әл-Фараби тек өзінен бұрын өмір сүоген философтардың,
мұраларын зерттеп, оларға жай түсініктеме берумен ғана қанағаттанып
қоймаған, ол сонымен қатар, көптеген өзінің төл туындыларын жазған,
өткендегі ұлы ойшылдардың мұраларын ары қарай шығармашылықпен дамытқан.
"Шәкірт ұстазынан озады" дегендей, Фараби психология саласында
Аристотельден әлде қайда ілгерікетеді. Мәселен, Аристотель "Жан туралы" бір
ғана трактат жазса, Фараби бұл ғылым жайлы жеті еңбек жазған.
Ол Аристотельдің пантеистік пікірлерін қайта қарастырып, мұның
негізінде натуралистік пантеизм деп аталатын ілім ұсынады. Зерттеушілердің
(А.Закуев, С. Григоян, А. Машанов, А. Көбесов, М. Хайруллаев т.б.) айтуынша
ұлы ғұлама өзінің философиялық пайымдауларын негізінен идеялистік сарында
өрбіткен. Фараби мұрасын зерттеушілердің айтуынша оның пәлсапалық
концепсиясы дүниене пантеистік тұрғыдан түсіндіретін "алла тағаланың ақыл-
парасаты" -- дейтін ілімге негізделген. Ұлы ғұлама өзінің пәлсапалық
пайымдауларын негізінен біз жоғарыда айтып өткендей идеялистік сарында
өрбіткенмен, оның еңбектерінде сол дәуірдегі ғылым жетістіктерін
қорытындылайтын прогрессивтік, материалистік идеялар баршылық. Мәселен, ол
дүниенің мәңгілігін мойындап, табиғат құбылыстарын детерменистік
(себептілік) принципі бойынша түсіндірді, жанның мәңгі-бақи
жасамайтындығын, өліп-өшіп отыратындығын мойындады. Оның ғылыми-
материалистік идеялары, әсіресе оның таным мәселесі мен логика ғылым туралы
айтқандарында, сондай-ақ адамның жан қуаттарының әрқилы жақтарын
түсіндіруде ерекше байқалады. Кезінде ол болжам жасап, пікір айтпаған ғылым-
білім саасы кемде -кем. Мәселен, тек психология саласында ғана ол жеті
еңбек ("Жанның мәні туралы!, " түс көру туралы сөз","Жан туралы", "Ақыл
және ұғым", "Жас өспірімнің ақылы туралы кітап", "Ересектердің ақылы туралы
кітап", "Темперамент туралы") жазған екен.Бірақ бұлары біздің заманымызға
жетпеген.7(ЖарықбаевҚ. Қалиев С. Қазақ тәлім -тәрбиесі)
Оның жан дүниесі туралы толғаныс-тебіреністері бізге басқа еңбектері
("Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат", "Азаматтық
саясат", "Даналық таңба тастар", "Бықыт жолын сілтеу", "Мәселелердің мәні"
т. б.) арқылы біршама мәлім болып отыр.
Психология үшін іргетасты мәселе болып табылатын жан мен тәннің ара
қатынасы, бұл екеуінің бір-бірімен байланысы жайлы мәселеде Фараби өзін сол
кездегі ғылыми ой-пікірдің биігінен көрсете білді. Ол жанның мәңгі
өлмейтіндігін уағыздаған грек ғалымы Платонға қарсы дау айтып, оның "Жан
тәннен бұрын пайда болады, жан мәңгі бақи өлмейді деуі қате түсінік" --
деп түйді. Оның пікірінше, жан мен тән бірге дамиды, тәнсіз жан жоқ, жан
тәннің тірлік қасиеті, адамда қатарынан екі жан болмайды, адамның тәні де,
жаны да өткінші, уақытша. Тән жанның дамуына, оның біртіндеп
қалыптасып,жетілуіне әсер етіп отырады.Жанның дамуы үшін тәннің саулығы
қажет. Тән саулығы жоқ жерде жан саулығы да жоқ. Шыққан жан еш уақытта
қайтып келмейді, бір дененден екінші денеге көшіп те жүрмейді, бірақ
көңілімен рухы кіршіксіз таза, көзі ашық оқыған адамның жаны мәңгі бақи
өмір сүреді де, надан,залым,зымиян адамның жаны өшіп кетіп отырады.
Фараби адам жанының табиғатын қазіргі термин бойынша (психикалық
құбылыстары --Қ.Ж.) тәннің құрылысына орайлас түсіндіруге тырысады. Тәннің
де жанның да иесі -- жүрек, бұған мидың да қатысы бар, бірақ тәннің басқа
мүшелері сияқты ми да жүрекке бағынышты. Жүрек-- тіршілік тірегі, ол қан
айналысы мен қимыл-қозғалыстың орталығы. Жүрекпен байланыспайтын мүше жоқ,
ми да жүректен қорек алып, сонан кейін ғана адамның жан дүниесін басқарады.
Жан туралы ілімде Фараби ұстазы Аристотельдің ықпалында болды. Ұлы грек
ойшылы өзінің "Жан туралы" еңбегінде өсімдіктерде, жануарларда, адамдарда
үш түрлі жан болады десе, Фараби жанның адам мен жануарларда болатынын,
түрлеріне иғана ерекше мән берді. Мүның бірі-- қозғалдыратын қуат бүкіл
тірі организмге ортақ. Ал танып-білу қуаты жануарлар мен адамдарға ғана
тән, бұлар сыртқы дүниені түсіне, сезіне алуға қабілетті.
Өсімдіктерде мұндай қабілет жоқ. Сондықтан олар бұл топқа кірмейді. Адамда
ең алдымен қоректену қуаты пайда болады. Бұл оның тәні, яғни өсіп-өнуге
негіз болатын дене бітімі. Адамның танып-білу қуаты да екіге бөлінеді.
Мұның біріншісі--сыртқы жан немесе түйсіктену қуаты деп аталады. Мұндай
қабілет сыртқы дүние заттарының сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда
болады. Сыртқы жан қуаты беске бөлінеді. Олар: көру, есіту, дәм, иіс, тері
түйсіктері. Екіншісі -- ішкі жан қуаты. Бұларға еске түсіру,талпыну
қабілеттері жатады. адамды жануарлардан ерекше бөліп тұрған қуат-- оның
ақыл-парасаты, яғни ойлай, сөйлей алу қабілеті. Фараби "Қайырымды қала
тұрғындарының көзқарасы туралы трактат" дейтін еңбегінде жан құбылысының
әртүрлі көріністеріне қысқаша сипаттама береді. Мәселен, ... "қиял-- адамға
аса қажетті жан қуаты. Ол екі түрлі міндет атқарады. Біріншіден, мұнда
сыртқы дүние заттарының бейнелері өңделіп, сұрыпталады, бірі екіншісіне
қосылып, одан жаңа бейнелер жасалады. Екіншіден, ол ойлауға материал
жинастырады, түйсікпен екеуі адам ойлауының терең, жан-жақты, орамды
болуына жәрдем береді. Ол түс көру құбылысын қиялмен байланысты
түсіндіреді. Түс көру -- адамның ояу кезіндегі шындықта көрген,
білген,естіген нәрселерінің мидағы бейнесі. Ұйқы кезінде мұндай бейнелер
адам ырқынан тыс жүріп жатады, бұл қиялдың енжар көріністері.8Әл-Фараби
Философиялық трактатар Алматы, 1973 Фарабидің түс көру құбылыстары
тұжырымдарының қазіргі ғылыми психологияның айтқандарымен үндесіп жатқаны
жақсы байқалады.
Ғұлама адамның тану үрдісі екі кезеңнен тұратындығын айтады. Оның
біріншісі -- сезімдік кезең. Бұған түйсік, қабылдау, ес процестері жатады.
Түйсік -- дүние танудың алғашқы көзі, бірінші баспалдағы. Адамның есі мен
елесінің сапалы, әрі нәтижелі болуы оның дұрыс түйсіктене алуына
байланысты. Ойлау дүниені әр қырынан тануға, мәселені тереңірек түсінуге
мүмкіндік береді, ойлау адам танымының екінші басқышы, оның ең жоғарғы
сатысы. Ойлау сөйлеумен тығыз байланысты, ол жалпы адамзатқа тән құбылыс,
ал тіл болса әр ұлттың, халықтың өзіндік өрнегі. Жаттағаннан түсінген
артығырақ, өйткені жаттауда шала түсінікті сөздер көбейіп кетеді, барлық
нәрсені жаттап алуға болмайды. Түсіну әр нәрсенің тегін ашып, жалпы
ережелер мен қисындар жөнінде талдау жасауға мүмкіндік дереді.
Фараби эмоция, сезім процестерін жан қуатының дербес көрінісі деп
санамайды. Бұлар психиканың қалған түрлеріне бояу береді, оларды қозғалысқа
итермелейді. талпыну, әсерлену қуаты адамның мәнерлі қозғалыстарынан жақсы
байқалады. Мәселен, адам ұялғанда қызарса, қорыққан кезде сұп-сұр болып,
түсі қашады.
Жан қуаттары туралы ілімінде Фараби адамның ерік-жігер, қажыр-
қайратын да жеке үрдіс ретінде қарастырмайды. Бұларды этика ғылымына
қатысты пікірлерінде жол-жөнекей сөз етеді.Жақсы қағам, ізгі адамдар,
олардың күшті қажыр-қайраты мен ерік-жігері -- рухани қасиеттерді
қалыптастырудың негізгі факторлары дейді. Қылық пен іс-әрекеттің
саналылығы, тоқтамға келушілік, батырлық пен ерлік, рухани жағынан жетіле
түсу т. б. ерік-жігердің жақсы сапалары болса, мейірімсіздік, қорқақтық,
дүниеқоңыздық, нәпсіқұмарлық т. б. адамның ұнамсыз қасиеттері болып
табылады.
Фараби таным мәселесінің түп қазығына келгенде дуалистік көзқараста
болды. Ол танымның бірінші басқышы -- түйсіктер табиғатын дұрыс
түсіндіргенмен ойлауға келгенде жаңсақ түсінікке жол береді. Ол ойлау
материядан тыс тұрған ерекше рухани күштің әмірімен туып отырады дейді.
Бірақ оның түйсік, қабылдау, қиял үрдістерін сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының денедегі ( жүйкедегі) түрлі бейнелері деуі -- ғылыми
тұрғыдан өте байсалды түсінік еді. Мәселен, көз айна тәріздес нәрсе, ол
сыртқы дүниенің сәулесі түсіп отыратын алғаш саңылау. Көру түйсігі көзге
зат әсер еткенде ғана пайда болады. Егер көзден зат кетсе, онда түйсік
тумайды, құлақ ауадағы тербелістер әсер еткенде ғана естиді.Сезім
мүшелерінің қай-қайсысы да адамды сыртқы дүниемен байланысқа түсіретін
аспап. "Сыртқы нәрселердің, -- деп жазады ол, әсерімен... заттардың
образдары пайда болады" -- . Көру түйсігі көзден шыққан шырақтың нәтижесі,
көзге зат әсер етпей -ақ, түйсік пайда болады дейтін Платон пікірімен
Фараби келіспейді. Қараңғыда зат та, оның бояуы да анық көрінбейді -- деп
жазды ол, -- көзге сырттан күшті әсер келіп түскенде ғана адамда түйсік
пайда болады.Ұлы ғұлама жан қуатының басты-басиы түрлеріне сипаттама бере
келіп, психологияның бұдан да басқа мәселелері жөнінде сөз қозғайды. Бұл
жерде ғұлама психологияның іргелі теориялық қисыны "бейнелеу теориясының"
төңірегінде сөз қозғап отыр. Ол психикалық процестердің ( жан қуаттарының)
бәрінде (теку түйсіктену ғана емес --Қ. Ж.) дене мүшелерінде болып жататын
белгілі бір материалдық, физиологиялық құбылыстармен байланысты қарайды.
Фараби жан қуаттарының басты түрлеріне сипаттама бере келіп,
психологияның бұдан басқа да іргелі проблемалары жөнінде сөз қозғайды.
Мәселен, ол психиканың қалайша дамып жетілетіндігі жайлы мәселелеге де
ерекше мән береді. Жан -- айрықша сапада тұрған қасиет. Жануар мен адамның
тән құрылысының өзгешелігіне қарай олардың жан қуаттары да өзгеше болады.
материалдық элементтердің қосындысынан (ыстық, суық, дымқыл, құрғақ) жануар
психикасы түзілген. Осы элементтердің ең жоғарға қосындысынан барып адам
психикасы пайда болған. Адам--жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы. Оның
жануарлардан негізгі айырмашылығы ақыл-парасатпен, сөйлей алу қабілеті,
өнермен,белгілі кәсіппен айналысуы. Адам қоғамнан, түрлі топтардан тыс өмір
сүре алмайды, оның бар тіршілігі адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам
өзінің тілек-талпынысымен мұң-мұқиажын жеке жүріп қанағаттандыра алмайды.
Сондықтан ол басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі.Өйткені, жекелеген
адамның тәні де, жаны да ойдағыдай дамымайды.
Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып,
жетілетіндігі жөнінде де қызғылықты пікірлер көп.Баланың жасы өскен сайын
оның ақлал да ,яғни тәні мен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі оның
тіршілік қажетінен туындайды. Мәселен, балада ең алдымен өсіп-өну қуаты
пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуына үлкен рол атқарады. Ана
құрсағында -ақ тән түйсігі, біртіндеп дәм, иіс айыратын түйсіктер, заттың
түрін, түсін, пішінін түйсіне алу қабілеті қалыптасады. Жан қуаттары өмір
барысында, оқу тәрбие үрдісінде дамиды. Бұл үшін адамның өз бетінше
әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Адамның адамгершілік,
имандылық қасиеттері де оның өмірінде алатын тәжірибесінен,үлкендердің
жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз, зұлым, не ақ
ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады.
Фарабидің адамның жан қуаттарының жеке дара өзгешеліктері туралы
айтқан пікірлері де көңіл қоярлықтай. Бұлар адамның жеке өмір сүру
тәжірибесінен, оның дене бітімінен, өзіндік белсенділігінен туындап жатады,
яғни адам бір-бірінен тән жөнінен қандай өзгеше болса, жан жөнінен де
сондай өзгеше болады, яғни жан қуаты біреуде мол, біреуде аз мөлшерде
келеді, бұл жағдай оның темпераментіне де байланысты, тәнді жетілдіруге
болатыны сияқты жанды да жаттығулар арқылы жетілдіреді.
Фарабидің психологияның түрлі салалары (әлеумет, музыка, өнер,
медицина т.б.) жайлы айтқан салиқалы пікірлері, сондай-ақ психологиялық
терминдердің жүйесін жасағандығы жәйлі мәселе өз алдына бір төбе.
Қоғамдық(әлеуметтік) психологияның сан қилы мәселелері әл-Фараби
еңбектерінен елеулі орын алған ғылыми проблемалардың бірінен саналады.
В. Г. Плехановтың айтуынша, қоғамдық психологияның мән-мағынасын
түсінбейінше бізге әдебиеттің, өнердің, фиолософияның және тағы басқалардың
тарихында бір адым ілгері басуға болмайды.22 348стр
Әбу насыр әл-Фарабидің ұғымынша әлеуметтік топоардың ең үлкені
адамзат қоғамы, халықтар мен тайпалар. ғұлама ғалым планетамыздағы халықтар
бір-бірінен үш ерекшелігімен ажыратылады дейді. Бұл айтқандарға әрбір
халықтың табиғи әдет-ғұрыпы мен салт -санасы, мінез бітімдері мен тіл
ерекшеліктері жатады. Фараби түрлі тайпалар мен халықтардың психологиялық
ерекшеліктерін көп жағдайда географиялық ортаға қарай түсіндіреді. Әрине,
мұның қазіргі ғылым тұрғысынан дәйексіз түсінік екені белгілі. Осы жерде
біз Фарабидің түрлі қоғамдық топтар туралы айтқан пікірлерімен беттесіп
отырмыз. Фараби айтып отырған адамзат қоғамы, халықтар мен тайпалар бәрі де
әлеуметтік психологияда үлкен топтар немесе макроорта делінеді.
Әл-Фараби "Қайырымды қала тұрғындары көзқарастары жайындағы"
трактатында осындай топтардың әрқайсысына жеке-жеке сипаттама беріп,
бұларды қоғамдық (әлеуметтік) психологияның негізгі категориялары ретінде
ұсынып, талдау жасайды.
Адам табиғи дамудың жемісі екендігін мойындай келе, Фараби оны сол кездегі
көптеген ойшылдардай биологиялық тұрғыдан тек "сөйлейтін хайуан" деп
қарастырмайды.
Адам --қоғамның бір атрибуты. Ол өзінің табиғатында ынжық,
нашар, қаскөй емес, қажыр-қайратты, күш-жігері бар мейірбан тұлға. Адам--
қоғамның ажырамас бір бөлшегі. Ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды, өйткені
белгілі бір топтың мүшесі. Адам өмір сүру үшін көптеген нәрсеге мұқтаж
болады. Мұның бәрін ол жалғыз өзі жасай алмайды, сондықтан да ол
басқалармен қарым-қатынасқы түсуі қажет. бірлесіп бір-бірінің мұқтажын
тауып отырған жағдайда адам да, қоғам да үйсесімді дамып, кемелденіп
отырады. Адамзат қоғамының тууына негізгі себепші болған нәрсе -- олардың
материалдық тұтыну қажеттері, бұлар оның өмір іне мүмкіндік береді,
бірлесіп әрекет еркенде ғана адам осындай қажеттерін өтей алады. Адам өсіп-
өне келіп, түрлі топтарға, қоғамдастыққа бірігеді. Осындай қоғамдардың
бірін ол толық қоғам, екіншісі -- толымсыз, яғни толық емес қоғам деп
аталады.Толық қоғамның өзі үшке бөлінеді. Олар: Үлкен, орта және кіші
қоғамдар. Үлкен қоғам-- жер бетін мекендеуші барлық адамдардың
қауымдастығы. Орта қоғамға белгілі бір халық, тайпалар бірігеді. Ал, кіші,
шағын қоғамға жекелеген қалалардың тұрғындары, ондағы көшелер мен жеке үй
тұрғындары кіреді. Мұндай қоғамның ең шағын түріне от басы, үйелмендер де
жатады.
Толымсыз қоғамға қалаға жақын маңдағы ауыл тұрғындары, яғни бір квартал мен
бір көшеде, бір үйде тұратын адамдар кіреді. Фараби ұғымында қала тек
географикалық немесе территориялық бөлік емес. Фараби қаланы тек
территориялық әкімшілік бөліністің объектісі ретінде қарамайды, ол мұны
"мемлекет", "халық" ұғымында, яғни феодалдық қоғамдағы сан алуан әлеуметтік
топтардың түрлі өкілдерін сипаттау үшін қолданады.
"Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактатта" түрлі
қалаларға талдау бере отырып, Фараби сол қоғамдағы жекелеген топтардың
әлеуметтік жағдайын, ғұлама қайырымды, қайырымсыз қала тұрғындарына
талдау жасап, ондағы жекелеген топтардың әлеуметтік жағдайын, атап
айтқанда, олардың нендей кәсіппен айалысатындығын, тұрмыс салтын, өмір сүру
ерекшеліктерін, оларға тиісті құндылықтар көрсетпекші болады. 23 349
Сөйтіп, әл-Фараби әр алуан топтың өкілдері туралы сөз қозғап,
қоғамдық психологияның іргелі мәселелерін күн тәртібіне тұңғыш қоя білген
Шығыс ғұламасы. Біздің ойымызша Фарабидің "қала" ұғымын түлі әлеуметтік
топтарды даралап сипаттауға қолдануы тектен-тек болмаса керек.Тарихи
деректерге жүгінсек, орта ғасырда қала тұрғындары тікелей айналысқан
кәсібіне, көбінесе, қоғамнан алатын әлеуметтік орнынына қарай бір жерге
шоғырланып, бір топ екіншісінен бөлек тұрған. Мұндағы топтардың өздеріне
тән ортақ моральдық-психологиялық ерекшеліктері де болған. Қала тұрғындарын
түрлі топқа бөлу себебін ғұлама материалдық жағдайлардан іздегісі келеді.
Фараби материалдық қажеттерді өтеу үшін адамдарға ең алдымен материалдық
игіліктерді өндіру қажет екенін, осы жерде адамдар арасында пайда болатын
қоғамдық, әлеуметтік қатынастардың қандай принципке негізделуі керектігін
айқын түсіне алмады.
Фарабидің ұғымында қайырымды қала басшылары, топ жетекшілері туралы
мәселені де қоғамдық психология қарастырады. Қаланың әр түрлі топтағы
өкілдері рет-ретімен сатылап орналасып және өзіне қызиет ететіндерге
әмірін жүргізіп тұратын болады. Төменгі басқышқа орналасқан жоқ-жітік
адамдар, қоғамдағы ең төменгі адамдар болып есептелінеді.Әр түрлі
әлеуметтік топтарға бөлінген қала тұрғындарының моральдық - психологиялық
ерекшеліктері де түрліше сипат алады.
Қала басшыларының кішісі үлкеніне, яғни екінші басқыштағы бастық
бірінші башқыштағыға сөзсіз бағынуы, үлкен бастық қай жағынан да айтқанын
екі еткізбейтін, абсолюттік бастық болып есептелінеді. Оны үстінен ешкім
басқармайды, оған ешкім шағым да жасамайды. Оның білімі де телегей-теңіз,
ақыл-парасатына да, ерік-жігеріне де ешкім тең келе алмайды. Тек осындай
қасиеттері бар басшы ғана халықты соңына ертіп, бұқараның мұң-мұқтажын,
талап-тілегін өтей алады.
Фарабидің түсінігінше, қала басшысы да мұғалім сияқты жұрттың әрі
ұстазы, әрі тәрбиешісі. егер мұғалім балаларды тәрбиелесе, қала бастығы
ондағы тұрғындарды ізгі қасиеттерге баулиды. олай болса мұның екеуі де
жұртқа қай жағынан болса да үлгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz