Тауар және оның қасиеттері
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ.1 Тауар және оның қасиеттері
ІІ.2 Тауар өнідірісі
ІІ.3 Құн заңы
ІІІ. Қорытынды
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ.1 Тауар және оның қасиеттері
ІІ.2 Тауар өнідірісі
ІІ.3 Құн заңы
ІІІ. Қорытынды
Тауарлы деп өнімдер сату үшін өндіріліп, ал өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыс рыноктың көмегімен жүзеге асырылатын шаруашылық аталады.
Тауарлы шаруашылықшң пайда болушы қажетті шарты - нақгы бір өнім шығаруға өңдірушілердің мамандануын білдіретін қоғамдық еңбек бөлінісі.
Қоғамдык, еңбек бөлінісі тарихы 3 кезеңнен тұрады. Біріншісінде, мал шаруашылығы егіншіліктен бөлініп шығып, тайпалар арасындағы ұдайы айырбастың болуына жағдай жасады. Екіншісіңде - қолөнер егіншілікген бөлініп шықгы да, нәтижесінде тауарлы шаруашылық пайда болды. Үшінші кезеңде сауда өндірістен оқшауланды және көпестік капитал белініп шықты. Осы кезеңде рыноктық байланыстар ұдайы калыптасты.
Тауарлы өңдірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары арқылы өндірушілердің бір-бірінен оқшаулануы. Ал жеке меншік алғашқы қауымдық қоғамның бақылау кезеңінде бой көрсетті.
Тауарлы өндірістің даму сипаты айырбас пен рыноктың дамуына байланысты.
Рыноктың мынадай үлгілері белгілі: дамымаған, еркін, реттелетін, деформацияланған. Әр рынок үлгісіне тауарлы өңдірістің ерекше моделі сәйкес келеді:
1) дамымаған рыноктың тауарлы өндірісі;
2) еркін рыноктың тауарлы өндірісі;
3) ретгелетін рыноктың тауарлы өндірісі;
4) деформацияланған рыноктың тауарлы өндірісі.
1. Дамымаған рыноктың тауар өндірісі (жай товар өңдірісі) қоғамдық еңбек бөлінісіне, өндіріс құралдарына жеке меншіктің болуына, тауар өңдірушілердің өз еңбектеріне негізделген. Жай тауарлы өндіріс кезінде шығарьшған өнімнің тек белгілі бір ғана рынокқа шығарылады. Сондықтан, ол бүкіл экономиканы қамти алмағандықтан жалпыға ортақ емес.
Тауарлы шаруашылықшң пайда болушы қажетті шарты - нақгы бір өнім шығаруға өңдірушілердің мамандануын білдіретін қоғамдық еңбек бөлінісі.
Қоғамдык, еңбек бөлінісі тарихы 3 кезеңнен тұрады. Біріншісінде, мал шаруашылығы егіншіліктен бөлініп шығып, тайпалар арасындағы ұдайы айырбастың болуына жағдай жасады. Екіншісіңде - қолөнер егіншілікген бөлініп шықгы да, нәтижесінде тауарлы шаруашылық пайда болды. Үшінші кезеңде сауда өндірістен оқшауланды және көпестік капитал белініп шықты. Осы кезеңде рыноктық байланыстар ұдайы калыптасты.
Тауарлы өңдірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары арқылы өндірушілердің бір-бірінен оқшаулануы. Ал жеке меншік алғашқы қауымдық қоғамның бақылау кезеңінде бой көрсетті.
Тауарлы өндірістің даму сипаты айырбас пен рыноктың дамуына байланысты.
Рыноктың мынадай үлгілері белгілі: дамымаған, еркін, реттелетін, деформацияланған. Әр рынок үлгісіне тауарлы өңдірістің ерекше моделі сәйкес келеді:
1) дамымаған рыноктың тауарлы өндірісі;
2) еркін рыноктың тауарлы өндірісі;
3) ретгелетін рыноктың тауарлы өндірісі;
4) деформацияланған рыноктың тауарлы өндірісі.
1. Дамымаған рыноктың тауар өндірісі (жай товар өңдірісі) қоғамдық еңбек бөлінісіне, өндіріс құралдарына жеке меншіктің болуына, тауар өңдірушілердің өз еңбектеріне негізделген. Жай тауарлы өндіріс кезінде шығарьшған өнімнің тек белгілі бір ғана рынокқа шығарылады. Сондықтан, ол бүкіл экономиканы қамти алмағандықтан жалпыға ортақ емес.
1. А. Әубакиров.
2. Қ. Нәрібаев.
3. Б.С. Мырзалиев.
4. С. Мауленов.
5. С. Досқалиев.
6. Б. Байжұмаев.
7. М. Есқалиев.
8. Е. Жатқанбаев.
9. Ж. Жәйшібеков.
10. М. Осипова.
2. Қ. Нәрібаев.
3. Б.С. Мырзалиев.
4. С. Мауленов.
5. С. Досқалиев.
6. Б. Байжұмаев.
7. М. Есқалиев.
8. Е. Жатқанбаев.
9. Ж. Жәйшібеков.
10. М. Осипова.
Тауар және оның қасиеттері
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ.1 Тауар және оның қасиеттері
ІІ.2 Тауар өнідірісі
ІІ.3 Құн заңы
ІІІ. Қорытынды
Кіріспе
Тауарлы деп өнімдер сату үшін өндіріліп, ал өндірушілер мен тұтынушылар
арасындағы байланыс рыноктың көмегімен жүзеге асырылатын шаруашылық
аталады.
Тауарлы шаруашылықшң пайда болушы қажетті шарты - нақгы бір өнім
шығаруға өңдірушілердің мамандануын білдіретін қоғамдық еңбек бөлінісі.
Қоғамдык, еңбек бөлінісі тарихы 3 кезеңнен тұрады. Біріншісінде, мал
шаруашылығы егіншіліктен бөлініп шығып, тайпалар арасындағы ұдайы
айырбастың болуына жағдай жасады. Екіншісіңде - қолөнер егіншілікген
бөлініп шықгы да, нәтижесінде тауарлы шаруашылық пайда болды. Үшінші
кезеңде сауда өндірістен оқшауланды және көпестік капитал белініп шықты.
Осы кезеңде рыноктық байланыстар ұдайы калыптасты.
Тауарлы өңдірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары
арқылы өндірушілердің бір-бірінен оқшаулануы. Ал жеке меншік алғашқы
қауымдық қоғамның бақылау кезеңінде бой көрсетті.
Тауарлы өндірістің даму сипаты айырбас пен рыноктың дамуына байланысты.
Рыноктың мынадай үлгілері белгілі: дамымаған, еркін, реттелетін,
деформацияланған. Әр рынок үлгісіне тауарлы өңдірістің ерекше моделі сәйкес
келеді:
1) дамымаған рыноктың тауарлы өндірісі;
2) еркін рыноктың тауарлы өндірісі;
3) ретгелетін рыноктың тауарлы өндірісі;
4) деформацияланған рыноктың тауарлы өндірісі.
1. Дамымаған рыноктың тауар өндірісі (жай товар өңдірісі) қоғамдық
еңбек бөлінісіне, өндіріс құралдарына жеке меншіктің болуына, тауар
өңдірушілердің өз еңбектеріне негізделген. Жай тауарлы өндіріс кезінде
шығарьшған өнімнің тек белгілі бір ғана рынокқа шығарылады. Сондықтан, ол
бүкіл экономиканы қамти алмағандықтан жалпыға ортақ емес.
2. Еркін рыноктың тауарлы өндірісі (рыноктық экономика) түбегейлі жаңа
белгіге ие болды, ол жалпы ортақ сипат алды, ягни ол келесі құбылыстарды
білдіреді:
а) адамның жұмыс күші тауарға айналды және өндірушінің өз еңбегінің
орнына жалдамалы еңбек келді;
б) қоғамдық өнімнің басым бөлігі тек жеке тұтыну үшін емес, рынок
арқылы сатуға арналды.
Бұл кезеңдері тауарлы өндіріс еркін бәсекенің болуымен
сипатталынатындықтан, оны өлі күнге дейін еркін бөсеке дәуірінің
капитализмі немесе "еркін экономика" деп атайды. Мемлекеттің шаруашылық
өміріне тіпті толық араласпауы оны "таза" - lаіssеr fаіrе, яғни "қалай
жүрсе, солай жүрсін" дегенді білдіретін капитализм деп атауға мүмкіндік
береді.
Іс-әрекетті үйлестіру мақсатында барлық жерде рынок пен баға жүйелерін
қолдану бұл тауарлы өндірісті рыноктық (капиталистік) экономика деп атауға
негіз болды.
Рыноктық экономика машиналы өндіріс сатысьшда қалыптасты.
3. Реттелетіи рыноктың тауарлы өндіріс экономикада мемлекеттік және
жеке сектордың болуымен сипатталады.
Бұл екеуінің елдегі барлық ресурстар мен материалдық игіліктерді
өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтынудағы үлестері жоғары. Мемлекет белсенді
түрде рыноктық экономикаға араласқанымен, рыноктың реттеуші ролі -
"көрінбейтін қолды" жоққа шығармайды. Реттелетін рынок экономиканың
монополияландыру, яғни үкімет алдында монополияны шектеу мәселесі пайда
болатын кезде қалыптасады. Мемлекеттік реттеудің басты формаларына заң
шығару, салықтық және қаржылық формалар жатады.
Реттелетін рыноктық тауарлы шаруашылықгаң бірнеше модельдері бар:
а) әлеуметтік рыноктық шаруашылық;
б) аралас экономика;
в) корпоративтік экономика.
Олар, ең алдымен мемлекеттік бағдарламалардың мақсатты бағытталуымен
ерекшеленеді. Әлеуметтік шаруашылықгағы басты мақсат - азаматтар мүдделерін
қорғау; аралас экономикада кәсіпкерлікгің дамуына жағдай жасау;
корпоративтік экономикада - ірі бизнес мүдделерін қорғау. Біріншісі,
көбінесе; Германияға, екіншісі - АҚШ-қа, үшінші модель - Жапония мен
Швецияға тән.
Деформацияланған рыноктың тауар өндірісі әміршіл-әкімшілік экономикаға
тән және дамыған қоғамдық еңбек бөлінісін, дамыған машиналы өндірісті,
ұлттық экономиканы ұдайы реттеуді, еркін нарықгық қатынастарды басып
тастауды білдіреді.
Бұл экономиканың екі моделі. бар: жоспарлы-директивалық және
нормативті.
Жоспарлы-директивалық жүйе шаруашьшық қызметі ресурстарды таратуда
қалай болса, баға тағайындауда да сондай орталықтандыруға негізделген.
Нормативті модель тауар өндірушілердің дербестігіне рұқсат береді: әр
көсіпорынның орындауы міндетті жоспар-директива, нормативтер, бағдарламалар
және анағұрлым бәсең жоспарлаумен алмастырылады.
Қазақстан — экономикасын реформалау әміршіл-әкімшіл жұйеден рыноктық
әдістерге өтуді білдіреді. Мәселе біздің қандай модельді таңдап және қандай
экономика құрғымыз келетіндігінде.
Рыноктық экономика моделін таңдау - бұл ұлттық экономикаға мемлекеттің
ықпал етуінің әдістер жүйесің таңдау.
Либералды экономикаға (АҚШ) рынокқа ықпал етудің каржы жүйесінің
монетарлық құралдары тән. Әлеуметтік бағдарланған рыноктық экономикада
белсенді салықтық-бюджеггік саясат жүргізумен байланысты әдістер басым.
Мемлекет тарапынан ұлттық экономикаға үлкен қолдау жасайтын және тиімді
қайта бвлу процестерін жүргізетін әлеуметтік бағдарланған экономиканың
анағұрлым ұнамдырақ екені айқын. Тауарлы өндірістің даму кезеңдеріне
жасалған қысқаша шолу тауарлы өндіріс пен рыноктық экономика арасында
абсолютті теңдіктің жоқ екендігі жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік
береді.
Рыноктық экономиканың негізі тауарлы шаруашылық екені даусыз. Алайда,
тауарлы шаруашылық рыноктық (капиталистік) шаруашылықтан бұрын пайда болды
және оның орнығуына дейін бірнеше жүз жылдықтар бойы әрекет етіп келді.
Мұнан өзге тауар-ақша қатынастары әкімшіл-әміршілдік жүйеде де орын алған.
Сондықтан "тауарлы өндіріс" ұғымының "рыноктық экономикаға" қарағанда
анағұрлым кең екендігін мойындау қажет.
ІІ.1 Тауар және оның қасиеттері
Тауар дегеніміз айырбастау және сату, тұтыну үшін шығарылатын еңбек
өнімі. Ал ол тауардың айырбасталу, немесе сату үшін өзіндік қасиеті болуы
шарт. Мысалы, нан, май, сүт адамдардың жеке тұтыну қажетін
қанағаттандыратын болса, құрал-жабдықтар өндірістік талғамды
қанағаттандырады. Олай болса, заттың екі қасиеті болады екен, заттың қандай
да болсын адамның бір қажетін өтейтін қасиеті оны тұтыну құны етеді,
тауардың белгілі бір қажетті өтеу қасиетінің пайдалы да зиянды да болуы
әбден мүмкін. Тағы бір ескертетін жәйт, адамның бір қажетін өбтейтін заттың
бәрін біз тауар деп атай аламыз. Мысалы, ауаны алайық. Адам баласының ең
басты тіршілігін қамтамасыз ететін ауа екені белгілі. Алайда ол тауар емес,
өйткені ол адам еңбегінің жемісі емес, табиғаттың сыйы. Ал осы ауаның
белгілі бір бөлігін оттегі жастығына жиыстырса, ол тауар бола алады.
Өйткені оны ауадан бөліп алуда белгілі бір мөлшерде адам еңбегі жұмсалды.
Оны сатып алуға, сатуға болады, сөйтіп' оны адам қажетіне пайдаланады. Енді
қандай да болмасын еңбек өнімі тауар бола ала ма деген сұрақтың қойылуы
мүмкін. Мысалы, шаруалардың, қала тұрғындарының өз шаруашылығында, қосалқы
шаруашылығында өсірген жеміс-жидегі өз отбасының, яғни жеке талғамын өтеуге
пайдаланды делік. Осы өнімдер әлі тауар емес. Ол тауар болу үшін басқа бір
қоғам мүшесінің қажетін қанағаттандыратындай айырбасқа түсуі шарт. Сонымен
тауардың екі жақсы қасиеті бар: біріншіден, ол адамның қандай да болса бір
тұтыну қажетін қанағаттандыратын зат; екіншіден, ол басқа бір затқа
айырбасталатын зат; заттың пайдалылығы оны тұтыну құны етеді.
Тұтыну құны – тауардың пайдалылығы, адамның белгілі бір қажетін
қанағаттандыру қасиеті. Ол тұтыну бұйымдары, не өндіріс құрал-жабдықтары
ретінде адамдар қажетін өтейді. Тұтыну құнының ерекшеліктері:
1. тұтыну құны негізінен сол заттардың табиғи қасиетімен байланысты.
Мысалы, нан, май, ет, сүт, жеміс-жидектердің құрамыңда адам организміне
қажетті витаминдер, қышқылдар, белоктар болады.
2. тұтыну құны сол затты шығаруға жұмсалған еңбек мөлшерінен
байланыссыз. Мысалы, 100 г нанды пісіруге жұмсалған еңбек пен 100 пар аяқ
киімді тігуге жұмсалған еңбек мөлшері әр түрлі. Алайда олардың пайдалылығы
бір-бірінен кем емес.
3. тұтыну құны әр қоғамда да болып келеді. Бірақ өндіргіш күштердің
дамуымен, өндірістік қатынастардың жетілуіне сай олардың атқаратын рөлі де
өзгеріп отырады. Мысалы, адамның келігі есебінде ертеде негізінен ат пен
арба пайдаланылса, қазір машина, поезд, ұшақтар атқарып отыр. Заттардың
пайдалылығы да қоғам дамуымен кеңейе береді. Мысалы, ағаш ертеден құрылыс
материалы, отын есебінде пайдаланылса, бүгінде одан алынатын заттардың түрі
де артып отыр.
Жоғарыда атап өтілгендей, тұтыну құны бар затты әлі тауар дей
алмаймыз. Ол үшін екінші бір қасиеті — айырбас құны-немесе басқаша құн
болуы керек. Айырбас құны — ең алдымен сан арақатынасы түрінде керінеді.
Мұнда біртектес тұтыну құндары екінші біртектес тұтыну құралдарына
айырбасталады. Бүл арақатынас уақыты мен орнына қарай ылғи өзгеріп отырады.
Мысалы, 50 кг астық 25 метр матаға айырбасталды делік. Бұл жерде 50 кг
астықтың 25 метр матаға қатысы — осы тауардың айырбас құны болады. Жай
көзге бұл бір кездейсоқ қатынас сияқты. Өйткені 50 кг астықтың бүгін 20
метр, ертең 30 метр матаға да айырбасталуы мүмкін ғой. Алайда осы кездейсоқ
жайдың өзінде бір заңдылық бар. Оның негізі тұтыну құнында емес (екеуінде
екі түрлі), осы тауарларды өндіруге жұмсалған қоғамдық еңбекте. Тауар
өндірушінің тауарға сіңірген қоғамдық еңбегі тауардың құнын жасайды. Құн —
тауарға сіңіріліп, онда затқа айналған қоғамдық еңбек. Тауардың құны
қоғамдық категория, ол көрінбейді, бірақ ол тауарды тауарға айырбастағанда,
бір тауарды екінші бір тауарға теңестіргенде айқындалып отырады.
Тауардың екі жақтылық қасиетінің болуы еңбекке байланысты. Тауар
өндірушінің тауарға сіңірген еңбегінің екі жақты сипаты бар. Бірінші
жағынан, ол нақты (тұтыну құнын жасаушы) түрінде көрінсе, екінші жағынан,
абстракты еңбек (құн жасаушы) түрінде көрінеді. Нақты еңбек адамның жұмыс
күшін ерекше бір тиімді жұмсау. Ол тұтыну құнын жасайды. Нақты еңбектің
әрбір түрі өз мақсатымен, белгілі бір өндіріс құралдарын, шикізат, қосалқы
материалдарды пайдаланумен, қызметкерлердің белгілі бір дәрежедегі
ептілігімен, тапқырлығымен, шеберлігімен, адамның өнімді ендіру процесінде
атқаратын айрықша істерімен және әдістерімен, өзінің өндірістік қызметінің
түпкі нәтижесімен сипатталады. Нақты еңбек тұтыну құнының бірден-бір көзі
бола отырып, құнның негізі бола алмайды. Тауарлардың құнын жасайтын
абстракты еңбек. Абстракты еңбек — физиологиялық мағынада адам үшін жұмсау.
Біз ілгері атап өткендей құн дегеніміз тауарға сіңген абстракты еңбек.
Олай болса құн мөлшері тауар өндірушінің жұмсаған жұмыс уақытының санымен
анықталады. Сонымен тауардың құнының мөлшері оны өндіруге жұмсалған қажетті
жұмыс уақытының мөлшерімен анықталады.
Алғашқы кезеңде айырбас өте кездейсоқ, жай түрде орын алды. Осыған орай
құн да кездейсоқ, жай нысанда дамыды. Мысалы, бір қой бір қап астыққа
айырбасталды, яғни бір заттың құны (койдың) екінші бір тауар арқылы (астық)
анықталады. Біздің мысалымызда бірінші тауар (қой) активті рөл атқарып тұр.
Яғни өзінің құнын екінші бір тауар астық арқылы анықтап отыр. Сондықтан оны
относительді құн нысаны дейміз. Ал екінші тауар (астық) пассивті рөл
атқарады, бірінші тауардың құнын анықтай отырып, оған бірдей құн ретінде
қарсы тұрады немесе оны эквивалентті құн нысаны деп атайды.
Өндіргіш күштердің дамуы, онымен байланысты қоғамдық еңбек бөлінісінің
тереңдеуі кездейсоқ айырбастан оның жүйелі нысанына, құнның да толық
нысанына көшуге негіз қалады. Мысалы, 3 грам алтынға немесе 1 қой 10
балтаға, немесе 1 қап астыққа айырбасталады.
Мұның құнның жай нысанынан айырмашылығы жалпы эквивалент рөлін бірнеше
тауарларға атқарады. Бұл айырбас процесін қиындатты. Сөйтіп дамудың белгілі
бір дәрежесінде жалпыға бірдей құн нысаны пайда болды.
3 гр алтын =
10 балта = 1 қойға айырбасталды.
1 қап астық =
Сөйтіп жалпы эквивалент рөлін бір тауар атқарды. Бұл жағдайдың өзі де
көпке бармады. Өйткені жалпы эквивалент рөлін ертедегі грек, араб, үнді
елінде — мал, ертедегі орыс, скандинавия елдерінде — аң терісі, Африка
елдерінде — піл сүйегі, Қытайда — тұз атқарды.
Алайда өндіргіш күштердің қарқынды дамуы, қоғамдық еңбек бөлінісінің
одан әрі тереңдеуі жалпы эквивалент рөлін әр елде әр түрлі тауарлардың
атқару тәртібі қала бастады да, оны бір ғана тауар, яғни ақша атқаратын
болды. Осымен байланысты құнның ақшалай нысаны дүниеге келді. Мысалы:
1 қой =
10 балта = 3 гр. алтынга айырбасталады.
1 қап астық =
Бұл нысан эквивалент рөлін алтын, бағалы металдар атқарған кезде ғана
беки бастады. Бір кезде эквивалент рөлін тек алтын ғана атқарды. Сөйтіп
айырбас процесі тауарлар дүниесінен ерекше тауар-ақшаның бөлініп шығуына
жеткізді. Құнның ақшалай нысанының пайда болуымен байланысты бүкіл тауарлы
әлем екіге бөлінді — тауарлар және ақшалар.
ІІ.2 Тауар өнідірісі
Бұл тақырып тауар, құн, баға, ақша сияқты маңызды категориялардың
мазмұнын анықтауға арналады. Бұл ұғымдарды зерттеуге бірінші қадам
жасалысымен-ақ методологиялық мәселе пайда болады. Бұл құбылыстарға
функционалды талдауды, әлде себеп-салдарлы талдауды қолдану керек пе?
Мәселені барынша қарапайым етіп былайша түсіндіруге болады: функционалды
талдау экономикалық құбылыстардың өзара байланысын "көлбеу сызығы бойынша"
қарайды, бірінші не екінші деген сұрақ қойылмайды. Мысалы, баға сұранысты
анықтау ма әлде керісінше ме?
Каузалды (себеп-салдарлы) талдаудың функционалды талдаудан айырмашылығы
ол тауар шаруашылығы категорияларының шығу төркінін алынған табыстардың
түпкі қайнар көздерін, себептерін зерттеуге басты көңіл бөледі. Мұндай
талдау баға, бағаның негізі не? Құнның субстанциясы не? Пайданың,
проценттің, жалақының және т. б. түпкі көздері не деген сұрақтарға
әлеуметтік-экономикалық, таптық сипаттамалар мен өлшемдер тұрғысынан жауап
береді.
Бұл екі талдау тауар - шаруашылығы категорияларын зерттеудегі қазіргі
маржиналистік (шектілік) және марксистік әдістерді сипаттайды. Догматтық
бағыттағы кеңестік экономикалық әдебиеттерде маржиналистік талдауды істің
сыртқы көрінісімен айналысатын "дерекі", "ғылыми емес" деп жариялады.
Алайда неоклассикалық мектепті ғылыми емес деп бағалау қате пікір. Бұл
бағыттың өкілдері өз алдарына әлеуметтік-таптық қатынастарды анықтауды
мақсат етіп қойған жоқ. Олардың талдауы жеке фирманың, өндірушінің, не
тұтынушының шаруашылық жүргізуінің неғұрлым оңтайлы әдістерін іздеуге, ең
жоғары деңгейдегі әл-ауқатқа жетудің барынша тиімді тәсілін табуға
арналған. Бұл көзқарас бойынша, еңбекші тап пен меншік иелерін — бір-біріне
қарсы қою дұрыс емес.
Өндірістің барлық факторлары еңбек те, капитал да, жер де ұдайы өндіріс
процесіне өз үлестерін қосады және содан бұл факторлардың иелері тауар
құнындағы өз үлестерін алады. Таптар арасындағы қарама-қайшылық емес,
олардың өзара әрекеті, өзара бейімделуі экономиканың тиімділігін арттыруға
әкеледі.
Қоғамдық өндірістің алғашқы нысаны натуралды шаруашылық, осыған қысқаша
тоқталып өтейік, онсыз шаруашылықтың басқа нысандарының мәнін түсіну де
қиынға соғады. Натуралды шаруашылық еңбек өнімдері рынокқа түсетін айырбас
үшін емес, ең алдымен өндірушілердің өз қажеттерін өтеу үшін ұйымдасатын
шаруашылық. (Ол алғашқы қауымдық, құл иеленушілік және феодалдық өндіріс
әдістері тұсында кеңінен орын алған). Яғни еңбек өнімі өндірушінің де жеке
басының қажетін қанағаттандыруға арналады да ол, тұтынушының қолына
тікелей бөлу жолымен тиеді. Мұнда тұтыну өндірумен сәйкес келеді де,
олардың арақатынасын реттеу қиынға соқпайды. Мұндай қатынастар, әсіресе
алғашқы қауымдық құрылыста кең орын алды. Натуралды шаруашылыққа
патриархалды шаруалар қожалығы және феодалдық игіліктегі шаруашылықтар
жатады. Натуралды шаруашылықтың тауарлы нысанмен алмасуы ұзақ та, күрделі
процесс Жоғарыда атап өтілгендей, натуралды шаруашылық әрі тұйық, әрі
тұрақты, әрі өсуі ете баяу. Бұл қазіргі дүниеде де сақталып отыр, әсіресе
экономикасы әлсіз елдерде елеулі орын алуда. Тіпті дамыған елдердің өзінде
де натуралды шаруашылықтың кейбір нысаны сақталуда. Натуралды шаруашылықты
ығыстырып шығарудың бірден-бір жолы — шаруашылықтарды тауар алмасуға, сатып
алу, сатуға қамту. Мұнда өндірістің мамандануын тұрақтандыру аса маңызды.
Тауарлы өндірістің қалыптасуының жалпы негізі қоғамдық еңбек бөлінісі,
осымен байланысты өндірушілер әр қилы өнімдерді өндіруге маманданады.
Екінші бір шарты, жекелей өндірушілердің бір-бірінен экономикалық I жағынан
оқшаулануы нәтижесінде ез еңбектерінің өнімдеріне өздері ие болып рынокқа
сатуға шығады. Еңбек әуел бастан қоғамнан тыс орын алған емес, яғни ол
әрдайым қоғамдық сипатта болған және солай болып қалады. Ал өндіріс
процесіне жеке дара адамдар қатынасады, олардың еңбегі бір мезгілде әрі
қоғамдық, әрі жеке сипатқа ие болады. Еңбектің екі жақты сипаты жеке
еңбекті қоғамдық еңбектің құрамына енгізу қажеттігін көрсетеді, яғни мәселе
мынада: өндірушілерді қоғамға қажетті жұмысты атқаруға ынталандырады, әрі
еңбекті белгілі бір қарқындылықпен және сапалы түрде атқаруды талап етеді.
Натуралды өндірістің күйреуі, тауар өндірісінің пайда болуы және
орнығуы экономикадағы маңызды алға басушылық болды. Тауар өндірісі жұмыс
уақытын үнемдеу мен еңбек өнімділігін арттырудың тиімді механизмін жасады.
Сондықтан да ол өзіне адамзат тарихының барлық кезеңдерінде өмір сүру
құқығын қамтамасыз етті. Тауар өндірісі құл иеленушілік құрылыста да
феодализмде де, капитализмде де орын алды. Тауар өндірісін жай және
капиталистік тауар өндірісі дегі екі түрге бөлу қалыптасты.
Тауар өндірісінің тарихи пайда болуына негізгі үш алғы шарт қажет.
Тарихта үш түрлі күрделі қоғамдык еңбек бөлінісі болды. Алғашқы күрделі
еңбек бөлінісі мал шаруашылығы мен егіншілердің бөлінуі нәтижесінде осы
тайпалар арасындағы айырбастың дамуын тездетті. Екінші күрделі еңбек
бөлінісі ауыл шаруашылығынан қол өнердің бөлініп шығуы, үшінші күрделі
еңбек белінісі жоғарыда аталған тайпалар арасынан саудамен ғана
шұғылданатын, әлеуметтік топтың шығуы. Осы көрсетілген күрделі қоғамдық
еңбек бөлінісі қазіргі заманғы ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, тасымал,
құрылыс және сауда салаларының негізі екені айқын. Бірақ өндіргіш күштердің
алғашқы қауыммен салыстырғанда орасан зор дамығанын еске алсақ, қоғамдық
еңбек бөлінісі, мамандандыру саласының мыңдаған тармаққа бөлініп, кең етек
жайғанын байқаймыз. Демек, тауар өңдірісінің экономикалық негізі қоғамдық
еңбек бөлінісі. Ол болмаса тауар өндірісі де, рынок те болмас еді.
Тауар өндірісінің екінші алғы шарты тауар өндірушінің жеке меншігі
болуы. Басқа сөзбен айтқанда, тауар өндіруші өз мүлкін еркін сатуға, басқа
жерге апарып өткізуіне ерікті болуы қажет. Меншік қатынасы негізінен
бірнеше тарихи сатылардан өтті. Алғашқы адамзат қоғамына белгілі қауымдық,
тайпалық меншік болды. Бұл меншіктің пайда болуы алғашқы қауымдағы
адамдардың табиғаттың дүлей күштеріне тәуелді болуынан, күн көрудің
ауыртпалығынан туған қажеттілік. Қоғамдық қауымнын меншігі өндіргіш
күштердің нашар дамуының салдары. Алғашқы адамдар аң аулау үшін,
жыртқыштардан сақтану үшін, тағы басқа жеке адамның қолынан келмейтін
(мысалы ауыр заттарды, үлкен тасты орнынан ауыстыру тәрізді) жұмыстарды
атқару үшін өзара бірігіп еңбек еткен де, оның нәтижесін ортаға салып, ол
өнімдерді тайпа басшылары бөліп отырған. Алғашқы қауымдық меншікке
негізделген қоғамдық құрылысты "алғашқы қауымдық коммунизм" деп те атайды.
Алғашқы қауымдық формацияда тауар-ақша рыноктық қатынас болмаған. Бұл
қатынастар осы формацияның ыдырау сатысында пайда болды. Өндіргіш күштердің
дамуы, бірігіп еңбек атқару, құрал-саймандарды жетілдіру (мысалы, тас, ағаш
құралдарының орнына темір, қалайы, мыс тәрізді металдарды пайдалану, ағаш
соқа орнына темір соқа, тырма т. с. құралдарды игеру), сол сияқты отпен
пайдаланатын тағам пісіру, қорған, үй салу сияқты еңбекке бейімделу арқылы
алғашқы қауымда өмір сүрген адамдардың күнделікті тұтынуынан артық қосымша
өнімі пайда болды. Ал қосымша өнімнің болуын тауар айырбасынын, рынок
қатынасының дамуына қажет үшінші алғы шарт деу керек.
Айырбас, рынок қатынасындағы негізгі тұлға — тауар. Экономикалық
қатынастың өзі тауардан басталады. Тауар — еңбектің өнімі, ол екінші бір
затқа, тауарға айырбастау үшін шығарылады. Ілгеріде атап керсетілгендей,
тауардың екі түрлі сипаты бар: 1) адамның белгілі бір қажетсінуін етеу
қабілеті; 2) екінші бір тауарға айырбастау қасиеті. Тауар қоғамға пайдалы
зат болуы қажет. Экономикалық теория тауардың қоғамдық қажетсінуін
қанағаттандыру қабілетін тұтыну құны деп атайды. Тұтыну құны — тұтылған
жағдайда ғана жүзеге асатын тауардың сипаты. Тауар өндірушінің өзі үшін
өндірілген өнімнің пайдалы қасиеті — оның басқа қажетті материалдық
игіліктерге айырбасталу сипаты. Экономикалық теорияда тауардың басқа
тауарларға белгілі пропорцияда айырбасталу сипаты "айырбас құны" деп
аталады. Айырбас құн — тауар басқа заттармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ.1 Тауар және оның қасиеттері
ІІ.2 Тауар өнідірісі
ІІ.3 Құн заңы
ІІІ. Қорытынды
Кіріспе
Тауарлы деп өнімдер сату үшін өндіріліп, ал өндірушілер мен тұтынушылар
арасындағы байланыс рыноктың көмегімен жүзеге асырылатын шаруашылық
аталады.
Тауарлы шаруашылықшң пайда болушы қажетті шарты - нақгы бір өнім
шығаруға өңдірушілердің мамандануын білдіретін қоғамдық еңбек бөлінісі.
Қоғамдык, еңбек бөлінісі тарихы 3 кезеңнен тұрады. Біріншісінде, мал
шаруашылығы егіншіліктен бөлініп шығып, тайпалар арасындағы ұдайы
айырбастың болуына жағдай жасады. Екіншісіңде - қолөнер егіншілікген
бөлініп шықгы да, нәтижесінде тауарлы шаруашылық пайда болды. Үшінші
кезеңде сауда өндірістен оқшауланды және көпестік капитал белініп шықты.
Осы кезеңде рыноктық байланыстар ұдайы калыптасты.
Тауарлы өңдірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары
арқылы өндірушілердің бір-бірінен оқшаулануы. Ал жеке меншік алғашқы
қауымдық қоғамның бақылау кезеңінде бой көрсетті.
Тауарлы өндірістің даму сипаты айырбас пен рыноктың дамуына байланысты.
Рыноктың мынадай үлгілері белгілі: дамымаған, еркін, реттелетін,
деформацияланған. Әр рынок үлгісіне тауарлы өңдірістің ерекше моделі сәйкес
келеді:
1) дамымаған рыноктың тауарлы өндірісі;
2) еркін рыноктың тауарлы өндірісі;
3) ретгелетін рыноктың тауарлы өндірісі;
4) деформацияланған рыноктың тауарлы өндірісі.
1. Дамымаған рыноктың тауар өндірісі (жай товар өңдірісі) қоғамдық
еңбек бөлінісіне, өндіріс құралдарына жеке меншіктің болуына, тауар
өңдірушілердің өз еңбектеріне негізделген. Жай тауарлы өндіріс кезінде
шығарьшған өнімнің тек белгілі бір ғана рынокқа шығарылады. Сондықтан, ол
бүкіл экономиканы қамти алмағандықтан жалпыға ортақ емес.
2. Еркін рыноктың тауарлы өндірісі (рыноктық экономика) түбегейлі жаңа
белгіге ие болды, ол жалпы ортақ сипат алды, ягни ол келесі құбылыстарды
білдіреді:
а) адамның жұмыс күші тауарға айналды және өндірушінің өз еңбегінің
орнына жалдамалы еңбек келді;
б) қоғамдық өнімнің басым бөлігі тек жеке тұтыну үшін емес, рынок
арқылы сатуға арналды.
Бұл кезеңдері тауарлы өндіріс еркін бәсекенің болуымен
сипатталынатындықтан, оны өлі күнге дейін еркін бөсеке дәуірінің
капитализмі немесе "еркін экономика" деп атайды. Мемлекеттің шаруашылық
өміріне тіпті толық араласпауы оны "таза" - lаіssеr fаіrе, яғни "қалай
жүрсе, солай жүрсін" дегенді білдіретін капитализм деп атауға мүмкіндік
береді.
Іс-әрекетті үйлестіру мақсатында барлық жерде рынок пен баға жүйелерін
қолдану бұл тауарлы өндірісті рыноктық (капиталистік) экономика деп атауға
негіз болды.
Рыноктық экономика машиналы өндіріс сатысьшда қалыптасты.
3. Реттелетіи рыноктың тауарлы өндіріс экономикада мемлекеттік және
жеке сектордың болуымен сипатталады.
Бұл екеуінің елдегі барлық ресурстар мен материалдық игіліктерді
өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтынудағы үлестері жоғары. Мемлекет белсенді
түрде рыноктық экономикаға араласқанымен, рыноктың реттеуші ролі -
"көрінбейтін қолды" жоққа шығармайды. Реттелетін рынок экономиканың
монополияландыру, яғни үкімет алдында монополияны шектеу мәселесі пайда
болатын кезде қалыптасады. Мемлекеттік реттеудің басты формаларына заң
шығару, салықтық және қаржылық формалар жатады.
Реттелетін рыноктық тауарлы шаруашылықгаң бірнеше модельдері бар:
а) әлеуметтік рыноктық шаруашылық;
б) аралас экономика;
в) корпоративтік экономика.
Олар, ең алдымен мемлекеттік бағдарламалардың мақсатты бағытталуымен
ерекшеленеді. Әлеуметтік шаруашылықгағы басты мақсат - азаматтар мүдделерін
қорғау; аралас экономикада кәсіпкерлікгің дамуына жағдай жасау;
корпоративтік экономикада - ірі бизнес мүдделерін қорғау. Біріншісі,
көбінесе; Германияға, екіншісі - АҚШ-қа, үшінші модель - Жапония мен
Швецияға тән.
Деформацияланған рыноктың тауар өндірісі әміршіл-әкімшілік экономикаға
тән және дамыған қоғамдық еңбек бөлінісін, дамыған машиналы өндірісті,
ұлттық экономиканы ұдайы реттеуді, еркін нарықгық қатынастарды басып
тастауды білдіреді.
Бұл экономиканың екі моделі. бар: жоспарлы-директивалық және
нормативті.
Жоспарлы-директивалық жүйе шаруашьшық қызметі ресурстарды таратуда
қалай болса, баға тағайындауда да сондай орталықтандыруға негізделген.
Нормативті модель тауар өндірушілердің дербестігіне рұқсат береді: әр
көсіпорынның орындауы міндетті жоспар-директива, нормативтер, бағдарламалар
және анағұрлым бәсең жоспарлаумен алмастырылады.
Қазақстан — экономикасын реформалау әміршіл-әкімшіл жұйеден рыноктық
әдістерге өтуді білдіреді. Мәселе біздің қандай модельді таңдап және қандай
экономика құрғымыз келетіндігінде.
Рыноктық экономика моделін таңдау - бұл ұлттық экономикаға мемлекеттің
ықпал етуінің әдістер жүйесің таңдау.
Либералды экономикаға (АҚШ) рынокқа ықпал етудің каржы жүйесінің
монетарлық құралдары тән. Әлеуметтік бағдарланған рыноктық экономикада
белсенді салықтық-бюджеггік саясат жүргізумен байланысты әдістер басым.
Мемлекет тарапынан ұлттық экономикаға үлкен қолдау жасайтын және тиімді
қайта бвлу процестерін жүргізетін әлеуметтік бағдарланған экономиканың
анағұрлым ұнамдырақ екені айқын. Тауарлы өндірістің даму кезеңдеріне
жасалған қысқаша шолу тауарлы өндіріс пен рыноктық экономика арасында
абсолютті теңдіктің жоқ екендігі жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік
береді.
Рыноктық экономиканың негізі тауарлы шаруашылық екені даусыз. Алайда,
тауарлы шаруашылық рыноктық (капиталистік) шаруашылықтан бұрын пайда болды
және оның орнығуына дейін бірнеше жүз жылдықтар бойы әрекет етіп келді.
Мұнан өзге тауар-ақша қатынастары әкімшіл-әміршілдік жүйеде де орын алған.
Сондықтан "тауарлы өндіріс" ұғымының "рыноктық экономикаға" қарағанда
анағұрлым кең екендігін мойындау қажет.
ІІ.1 Тауар және оның қасиеттері
Тауар дегеніміз айырбастау және сату, тұтыну үшін шығарылатын еңбек
өнімі. Ал ол тауардың айырбасталу, немесе сату үшін өзіндік қасиеті болуы
шарт. Мысалы, нан, май, сүт адамдардың жеке тұтыну қажетін
қанағаттандыратын болса, құрал-жабдықтар өндірістік талғамды
қанағаттандырады. Олай болса, заттың екі қасиеті болады екен, заттың қандай
да болсын адамның бір қажетін өтейтін қасиеті оны тұтыну құны етеді,
тауардың белгілі бір қажетті өтеу қасиетінің пайдалы да зиянды да болуы
әбден мүмкін. Тағы бір ескертетін жәйт, адамның бір қажетін өбтейтін заттың
бәрін біз тауар деп атай аламыз. Мысалы, ауаны алайық. Адам баласының ең
басты тіршілігін қамтамасыз ететін ауа екені белгілі. Алайда ол тауар емес,
өйткені ол адам еңбегінің жемісі емес, табиғаттың сыйы. Ал осы ауаның
белгілі бір бөлігін оттегі жастығына жиыстырса, ол тауар бола алады.
Өйткені оны ауадан бөліп алуда белгілі бір мөлшерде адам еңбегі жұмсалды.
Оны сатып алуға, сатуға болады, сөйтіп' оны адам қажетіне пайдаланады. Енді
қандай да болмасын еңбек өнімі тауар бола ала ма деген сұрақтың қойылуы
мүмкін. Мысалы, шаруалардың, қала тұрғындарының өз шаруашылығында, қосалқы
шаруашылығында өсірген жеміс-жидегі өз отбасының, яғни жеке талғамын өтеуге
пайдаланды делік. Осы өнімдер әлі тауар емес. Ол тауар болу үшін басқа бір
қоғам мүшесінің қажетін қанағаттандыратындай айырбасқа түсуі шарт. Сонымен
тауардың екі жақсы қасиеті бар: біріншіден, ол адамның қандай да болса бір
тұтыну қажетін қанағаттандыратын зат; екіншіден, ол басқа бір затқа
айырбасталатын зат; заттың пайдалылығы оны тұтыну құны етеді.
Тұтыну құны – тауардың пайдалылығы, адамның белгілі бір қажетін
қанағаттандыру қасиеті. Ол тұтыну бұйымдары, не өндіріс құрал-жабдықтары
ретінде адамдар қажетін өтейді. Тұтыну құнының ерекшеліктері:
1. тұтыну құны негізінен сол заттардың табиғи қасиетімен байланысты.
Мысалы, нан, май, ет, сүт, жеміс-жидектердің құрамыңда адам организміне
қажетті витаминдер, қышқылдар, белоктар болады.
2. тұтыну құны сол затты шығаруға жұмсалған еңбек мөлшерінен
байланыссыз. Мысалы, 100 г нанды пісіруге жұмсалған еңбек пен 100 пар аяқ
киімді тігуге жұмсалған еңбек мөлшері әр түрлі. Алайда олардың пайдалылығы
бір-бірінен кем емес.
3. тұтыну құны әр қоғамда да болып келеді. Бірақ өндіргіш күштердің
дамуымен, өндірістік қатынастардың жетілуіне сай олардың атқаратын рөлі де
өзгеріп отырады. Мысалы, адамның келігі есебінде ертеде негізінен ат пен
арба пайдаланылса, қазір машина, поезд, ұшақтар атқарып отыр. Заттардың
пайдалылығы да қоғам дамуымен кеңейе береді. Мысалы, ағаш ертеден құрылыс
материалы, отын есебінде пайдаланылса, бүгінде одан алынатын заттардың түрі
де артып отыр.
Жоғарыда атап өтілгендей, тұтыну құны бар затты әлі тауар дей
алмаймыз. Ол үшін екінші бір қасиеті — айырбас құны-немесе басқаша құн
болуы керек. Айырбас құны — ең алдымен сан арақатынасы түрінде керінеді.
Мұнда біртектес тұтыну құндары екінші біртектес тұтыну құралдарына
айырбасталады. Бүл арақатынас уақыты мен орнына қарай ылғи өзгеріп отырады.
Мысалы, 50 кг астық 25 метр матаға айырбасталды делік. Бұл жерде 50 кг
астықтың 25 метр матаға қатысы — осы тауардың айырбас құны болады. Жай
көзге бұл бір кездейсоқ қатынас сияқты. Өйткені 50 кг астықтың бүгін 20
метр, ертең 30 метр матаға да айырбасталуы мүмкін ғой. Алайда осы кездейсоқ
жайдың өзінде бір заңдылық бар. Оның негізі тұтыну құнында емес (екеуінде
екі түрлі), осы тауарларды өндіруге жұмсалған қоғамдық еңбекте. Тауар
өндірушінің тауарға сіңірген қоғамдық еңбегі тауардың құнын жасайды. Құн —
тауарға сіңіріліп, онда затқа айналған қоғамдық еңбек. Тауардың құны
қоғамдық категория, ол көрінбейді, бірақ ол тауарды тауарға айырбастағанда,
бір тауарды екінші бір тауарға теңестіргенде айқындалып отырады.
Тауардың екі жақтылық қасиетінің болуы еңбекке байланысты. Тауар
өндірушінің тауарға сіңірген еңбегінің екі жақты сипаты бар. Бірінші
жағынан, ол нақты (тұтыну құнын жасаушы) түрінде көрінсе, екінші жағынан,
абстракты еңбек (құн жасаушы) түрінде көрінеді. Нақты еңбек адамның жұмыс
күшін ерекше бір тиімді жұмсау. Ол тұтыну құнын жасайды. Нақты еңбектің
әрбір түрі өз мақсатымен, белгілі бір өндіріс құралдарын, шикізат, қосалқы
материалдарды пайдаланумен, қызметкерлердің белгілі бір дәрежедегі
ептілігімен, тапқырлығымен, шеберлігімен, адамның өнімді ендіру процесінде
атқаратын айрықша істерімен және әдістерімен, өзінің өндірістік қызметінің
түпкі нәтижесімен сипатталады. Нақты еңбек тұтыну құнының бірден-бір көзі
бола отырып, құнның негізі бола алмайды. Тауарлардың құнын жасайтын
абстракты еңбек. Абстракты еңбек — физиологиялық мағынада адам үшін жұмсау.
Біз ілгері атап өткендей құн дегеніміз тауарға сіңген абстракты еңбек.
Олай болса құн мөлшері тауар өндірушінің жұмсаған жұмыс уақытының санымен
анықталады. Сонымен тауардың құнының мөлшері оны өндіруге жұмсалған қажетті
жұмыс уақытының мөлшерімен анықталады.
Алғашқы кезеңде айырбас өте кездейсоқ, жай түрде орын алды. Осыған орай
құн да кездейсоқ, жай нысанда дамыды. Мысалы, бір қой бір қап астыққа
айырбасталды, яғни бір заттың құны (койдың) екінші бір тауар арқылы (астық)
анықталады. Біздің мысалымызда бірінші тауар (қой) активті рөл атқарып тұр.
Яғни өзінің құнын екінші бір тауар астық арқылы анықтап отыр. Сондықтан оны
относительді құн нысаны дейміз. Ал екінші тауар (астық) пассивті рөл
атқарады, бірінші тауардың құнын анықтай отырып, оған бірдей құн ретінде
қарсы тұрады немесе оны эквивалентті құн нысаны деп атайды.
Өндіргіш күштердің дамуы, онымен байланысты қоғамдық еңбек бөлінісінің
тереңдеуі кездейсоқ айырбастан оның жүйелі нысанына, құнның да толық
нысанына көшуге негіз қалады. Мысалы, 3 грам алтынға немесе 1 қой 10
балтаға, немесе 1 қап астыққа айырбасталады.
Мұның құнның жай нысанынан айырмашылығы жалпы эквивалент рөлін бірнеше
тауарларға атқарады. Бұл айырбас процесін қиындатты. Сөйтіп дамудың белгілі
бір дәрежесінде жалпыға бірдей құн нысаны пайда болды.
3 гр алтын =
10 балта = 1 қойға айырбасталды.
1 қап астық =
Сөйтіп жалпы эквивалент рөлін бір тауар атқарды. Бұл жағдайдың өзі де
көпке бармады. Өйткені жалпы эквивалент рөлін ертедегі грек, араб, үнді
елінде — мал, ертедегі орыс, скандинавия елдерінде — аң терісі, Африка
елдерінде — піл сүйегі, Қытайда — тұз атқарды.
Алайда өндіргіш күштердің қарқынды дамуы, қоғамдық еңбек бөлінісінің
одан әрі тереңдеуі жалпы эквивалент рөлін әр елде әр түрлі тауарлардың
атқару тәртібі қала бастады да, оны бір ғана тауар, яғни ақша атқаратын
болды. Осымен байланысты құнның ақшалай нысаны дүниеге келді. Мысалы:
1 қой =
10 балта = 3 гр. алтынга айырбасталады.
1 қап астық =
Бұл нысан эквивалент рөлін алтын, бағалы металдар атқарған кезде ғана
беки бастады. Бір кезде эквивалент рөлін тек алтын ғана атқарды. Сөйтіп
айырбас процесі тауарлар дүниесінен ерекше тауар-ақшаның бөлініп шығуына
жеткізді. Құнның ақшалай нысанының пайда болуымен байланысты бүкіл тауарлы
әлем екіге бөлінді — тауарлар және ақшалар.
ІІ.2 Тауар өнідірісі
Бұл тақырып тауар, құн, баға, ақша сияқты маңызды категориялардың
мазмұнын анықтауға арналады. Бұл ұғымдарды зерттеуге бірінші қадам
жасалысымен-ақ методологиялық мәселе пайда болады. Бұл құбылыстарға
функционалды талдауды, әлде себеп-салдарлы талдауды қолдану керек пе?
Мәселені барынша қарапайым етіп былайша түсіндіруге болады: функционалды
талдау экономикалық құбылыстардың өзара байланысын "көлбеу сызығы бойынша"
қарайды, бірінші не екінші деген сұрақ қойылмайды. Мысалы, баға сұранысты
анықтау ма әлде керісінше ме?
Каузалды (себеп-салдарлы) талдаудың функционалды талдаудан айырмашылығы
ол тауар шаруашылығы категорияларының шығу төркінін алынған табыстардың
түпкі қайнар көздерін, себептерін зерттеуге басты көңіл бөледі. Мұндай
талдау баға, бағаның негізі не? Құнның субстанциясы не? Пайданың,
проценттің, жалақының және т. б. түпкі көздері не деген сұрақтарға
әлеуметтік-экономикалық, таптық сипаттамалар мен өлшемдер тұрғысынан жауап
береді.
Бұл екі талдау тауар - шаруашылығы категорияларын зерттеудегі қазіргі
маржиналистік (шектілік) және марксистік әдістерді сипаттайды. Догматтық
бағыттағы кеңестік экономикалық әдебиеттерде маржиналистік талдауды істің
сыртқы көрінісімен айналысатын "дерекі", "ғылыми емес" деп жариялады.
Алайда неоклассикалық мектепті ғылыми емес деп бағалау қате пікір. Бұл
бағыттың өкілдері өз алдарына әлеуметтік-таптық қатынастарды анықтауды
мақсат етіп қойған жоқ. Олардың талдауы жеке фирманың, өндірушінің, не
тұтынушының шаруашылық жүргізуінің неғұрлым оңтайлы әдістерін іздеуге, ең
жоғары деңгейдегі әл-ауқатқа жетудің барынша тиімді тәсілін табуға
арналған. Бұл көзқарас бойынша, еңбекші тап пен меншік иелерін — бір-біріне
қарсы қою дұрыс емес.
Өндірістің барлық факторлары еңбек те, капитал да, жер де ұдайы өндіріс
процесіне өз үлестерін қосады және содан бұл факторлардың иелері тауар
құнындағы өз үлестерін алады. Таптар арасындағы қарама-қайшылық емес,
олардың өзара әрекеті, өзара бейімделуі экономиканың тиімділігін арттыруға
әкеледі.
Қоғамдық өндірістің алғашқы нысаны натуралды шаруашылық, осыған қысқаша
тоқталып өтейік, онсыз шаруашылықтың басқа нысандарының мәнін түсіну де
қиынға соғады. Натуралды шаруашылық еңбек өнімдері рынокқа түсетін айырбас
үшін емес, ең алдымен өндірушілердің өз қажеттерін өтеу үшін ұйымдасатын
шаруашылық. (Ол алғашқы қауымдық, құл иеленушілік және феодалдық өндіріс
әдістері тұсында кеңінен орын алған). Яғни еңбек өнімі өндірушінің де жеке
басының қажетін қанағаттандыруға арналады да ол, тұтынушының қолына
тікелей бөлу жолымен тиеді. Мұнда тұтыну өндірумен сәйкес келеді де,
олардың арақатынасын реттеу қиынға соқпайды. Мұндай қатынастар, әсіресе
алғашқы қауымдық құрылыста кең орын алды. Натуралды шаруашылыққа
патриархалды шаруалар қожалығы және феодалдық игіліктегі шаруашылықтар
жатады. Натуралды шаруашылықтың тауарлы нысанмен алмасуы ұзақ та, күрделі
процесс Жоғарыда атап өтілгендей, натуралды шаруашылық әрі тұйық, әрі
тұрақты, әрі өсуі ете баяу. Бұл қазіргі дүниеде де сақталып отыр, әсіресе
экономикасы әлсіз елдерде елеулі орын алуда. Тіпті дамыған елдердің өзінде
де натуралды шаруашылықтың кейбір нысаны сақталуда. Натуралды шаруашылықты
ығыстырып шығарудың бірден-бір жолы — шаруашылықтарды тауар алмасуға, сатып
алу, сатуға қамту. Мұнда өндірістің мамандануын тұрақтандыру аса маңызды.
Тауарлы өндірістің қалыптасуының жалпы негізі қоғамдық еңбек бөлінісі,
осымен байланысты өндірушілер әр қилы өнімдерді өндіруге маманданады.
Екінші бір шарты, жекелей өндірушілердің бір-бірінен экономикалық I жағынан
оқшаулануы нәтижесінде ез еңбектерінің өнімдеріне өздері ие болып рынокқа
сатуға шығады. Еңбек әуел бастан қоғамнан тыс орын алған емес, яғни ол
әрдайым қоғамдық сипатта болған және солай болып қалады. Ал өндіріс
процесіне жеке дара адамдар қатынасады, олардың еңбегі бір мезгілде әрі
қоғамдық, әрі жеке сипатқа ие болады. Еңбектің екі жақты сипаты жеке
еңбекті қоғамдық еңбектің құрамына енгізу қажеттігін көрсетеді, яғни мәселе
мынада: өндірушілерді қоғамға қажетті жұмысты атқаруға ынталандырады, әрі
еңбекті белгілі бір қарқындылықпен және сапалы түрде атқаруды талап етеді.
Натуралды өндірістің күйреуі, тауар өндірісінің пайда болуы және
орнығуы экономикадағы маңызды алға басушылық болды. Тауар өндірісі жұмыс
уақытын үнемдеу мен еңбек өнімділігін арттырудың тиімді механизмін жасады.
Сондықтан да ол өзіне адамзат тарихының барлық кезеңдерінде өмір сүру
құқығын қамтамасыз етті. Тауар өндірісі құл иеленушілік құрылыста да
феодализмде де, капитализмде де орын алды. Тауар өндірісін жай және
капиталистік тауар өндірісі дегі екі түрге бөлу қалыптасты.
Тауар өндірісінің тарихи пайда болуына негізгі үш алғы шарт қажет.
Тарихта үш түрлі күрделі қоғамдык еңбек бөлінісі болды. Алғашқы күрделі
еңбек бөлінісі мал шаруашылығы мен егіншілердің бөлінуі нәтижесінде осы
тайпалар арасындағы айырбастың дамуын тездетті. Екінші күрделі еңбек
бөлінісі ауыл шаруашылығынан қол өнердің бөлініп шығуы, үшінші күрделі
еңбек белінісі жоғарыда аталған тайпалар арасынан саудамен ғана
шұғылданатын, әлеуметтік топтың шығуы. Осы көрсетілген күрделі қоғамдық
еңбек бөлінісі қазіргі заманғы ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, тасымал,
құрылыс және сауда салаларының негізі екені айқын. Бірақ өндіргіш күштердің
алғашқы қауыммен салыстырғанда орасан зор дамығанын еске алсақ, қоғамдық
еңбек бөлінісі, мамандандыру саласының мыңдаған тармаққа бөлініп, кең етек
жайғанын байқаймыз. Демек, тауар өңдірісінің экономикалық негізі қоғамдық
еңбек бөлінісі. Ол болмаса тауар өндірісі де, рынок те болмас еді.
Тауар өндірісінің екінші алғы шарты тауар өндірушінің жеке меншігі
болуы. Басқа сөзбен айтқанда, тауар өндіруші өз мүлкін еркін сатуға, басқа
жерге апарып өткізуіне ерікті болуы қажет. Меншік қатынасы негізінен
бірнеше тарихи сатылардан өтті. Алғашқы адамзат қоғамына белгілі қауымдық,
тайпалық меншік болды. Бұл меншіктің пайда болуы алғашқы қауымдағы
адамдардың табиғаттың дүлей күштеріне тәуелді болуынан, күн көрудің
ауыртпалығынан туған қажеттілік. Қоғамдық қауымнын меншігі өндіргіш
күштердің нашар дамуының салдары. Алғашқы адамдар аң аулау үшін,
жыртқыштардан сақтану үшін, тағы басқа жеке адамның қолынан келмейтін
(мысалы ауыр заттарды, үлкен тасты орнынан ауыстыру тәрізді) жұмыстарды
атқару үшін өзара бірігіп еңбек еткен де, оның нәтижесін ортаға салып, ол
өнімдерді тайпа басшылары бөліп отырған. Алғашқы қауымдық меншікке
негізделген қоғамдық құрылысты "алғашқы қауымдық коммунизм" деп те атайды.
Алғашқы қауымдық формацияда тауар-ақша рыноктық қатынас болмаған. Бұл
қатынастар осы формацияның ыдырау сатысында пайда болды. Өндіргіш күштердің
дамуы, бірігіп еңбек атқару, құрал-саймандарды жетілдіру (мысалы, тас, ағаш
құралдарының орнына темір, қалайы, мыс тәрізді металдарды пайдалану, ағаш
соқа орнына темір соқа, тырма т. с. құралдарды игеру), сол сияқты отпен
пайдаланатын тағам пісіру, қорған, үй салу сияқты еңбекке бейімделу арқылы
алғашқы қауымда өмір сүрген адамдардың күнделікті тұтынуынан артық қосымша
өнімі пайда болды. Ал қосымша өнімнің болуын тауар айырбасынын, рынок
қатынасының дамуына қажет үшінші алғы шарт деу керек.
Айырбас, рынок қатынасындағы негізгі тұлға — тауар. Экономикалық
қатынастың өзі тауардан басталады. Тауар — еңбектің өнімі, ол екінші бір
затқа, тауарға айырбастау үшін шығарылады. Ілгеріде атап керсетілгендей,
тауардың екі түрлі сипаты бар: 1) адамның белгілі бір қажетсінуін етеу
қабілеті; 2) екінші бір тауарға айырбастау қасиеті. Тауар қоғамға пайдалы
зат болуы қажет. Экономикалық теория тауардың қоғамдық қажетсінуін
қанағаттандыру қабілетін тұтыну құны деп атайды. Тұтыну құны — тұтылған
жағдайда ғана жүзеге асатын тауардың сипаты. Тауар өндірушінің өзі үшін
өндірілген өнімнің пайдалы қасиеті — оның басқа қажетті материалдық
игіліктерге айырбасталу сипаты. Экономикалық теорияда тауардың басқа
тауарларға белгілі пропорцияда айырбасталу сипаты "айырбас құны" деп
аталады. Айырбас құн — тауар басқа заттармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz