Жылжымайтын мүлікпен байланысты жасалатын мәмілелер
Жоспар:
Кіріспе. 3 бет.
1.Тарау. Мәміле туралы жалпы ұғым, оның жіктелуі. 6 бет.
1.1. Мәміле туралы жалпы түсінік.
1.2. Мәмілелердің жіктелуі. 13 бет.
2 Тарау. Жылжымайтын мүлік мәмілелерінің құқықтық реттелуі. 18 бет.
2.1. Жылжымайтын мүлік түсінігі. Жылжымайтын
мүліктерге құқықтарды мемлекеттік тіркеу және
олармен мәміле жасау.
2.2. Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелердің
бірнеше түріне құқықты тіркеу. Жылжымайтын мүлік
мәмілесін мемлекеттік тіркеудің құқықтық мәні. 31 бет.
2.3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемелкеттік
тіркеу және олармен мәміле жасау туралы істерді теориялық
және практикалық мәселелері. 32 бет.
3 Тарау. Жылжымайтын мүлікпен жасалатын
мәмілелердің кейбір түрлері. 40 бет.
3.1. Жылжымайтын мүлік кепілі туралы шарт бойынша міндеттемелерді қамтамасыз ету әдісі . ипотека.
3.2. Мүлікті жалдау шарты бойынша азаматтық құқықтық
мәмілелер. 49 бет.
Қорытынды. 54 бет.
Библиография. 56 бет.
Қосымшалар. 59 бет.
Кіріспе. 3 бет.
1.Тарау. Мәміле туралы жалпы ұғым, оның жіктелуі. 6 бет.
1.1. Мәміле туралы жалпы түсінік.
1.2. Мәмілелердің жіктелуі. 13 бет.
2 Тарау. Жылжымайтын мүлік мәмілелерінің құқықтық реттелуі. 18 бет.
2.1. Жылжымайтын мүлік түсінігі. Жылжымайтын
мүліктерге құқықтарды мемлекеттік тіркеу және
олармен мәміле жасау.
2.2. Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелердің
бірнеше түріне құқықты тіркеу. Жылжымайтын мүлік
мәмілесін мемлекеттік тіркеудің құқықтық мәні. 31 бет.
2.3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемелкеттік
тіркеу және олармен мәміле жасау туралы істерді теориялық
және практикалық мәселелері. 32 бет.
3 Тарау. Жылжымайтын мүлікпен жасалатын
мәмілелердің кейбір түрлері. 40 бет.
3.1. Жылжымайтын мүлік кепілі туралы шарт бойынша міндеттемелерді қамтамасыз ету әдісі . ипотека.
3.2. Мүлікті жалдау шарты бойынша азаматтық құқықтық
мәмілелер. 49 бет.
Қорытынды. 54 бет.
Библиография. 56 бет.
Қосымшалар. 59 бет.
Кіріспе
Қазіргі кезде жылжымайтын мүліктермен мәміле жасау шаруашылық айналымының үлкен бөлігін құрайды және азаматтық айналымда, азаматтар мен заңды тұлғалардың қызметтік өмірлерінде маңызды орын алады.
Тақырыптың өзектілігі:
Қазақстанда рыноктық қатынастың гүлдену кезінде жылжымайтын мүліктерге қатысты құқықтық қарым – қатынасты реттеу және жылжымайтын мүлікпен мәміле жасау қазіргі уақытта өте жақсы дамыған. Сондай-ақ жылжымайтын мүлікті пайдалану аумағы үнемі ұлғайып отыр, ал мәдениетті рынок әлі өз мәресіне жеткен емес және өз заңды формасына ие болған жоқ. Сондықтан, өзімнің дипломдық жұмысымда жылжымайтын мүлікпен байланысты мәмілелерді құқықтық реттеу сұрағының арнайы аспектілерін қарастырғым келеді.
Жылжымайтын мүлік мәмлесінің пәнінің ерекше мінезі, қатысушылардың құқықтарын мемлекеттің бекітуін талап етеуімен сипатталады. Жылжымайтын мүлікпен мәмілеге отыра тұрып, оның құқықтарымен міндеттерін мемлекеттің бекітуі, жылжымайтын мүлік рыногын таза және алаяқтықпен қылмыстардың төмендеуінің заңды кепілі болып табылады. Сондықтан, жылжымайтын мүлікпен мәміле жасасқан кезде міндетті мемлекеттік тіркеу заңнамамен орнатылды. Міндетті мемлекеттік тіркеу мына әрекеттерден тұрады: мемлекеттік тіркеуге қажет құжаттарды құқықтық сараптамадан өткізуден және мәміленің заңдылығын тексеруден. Атап айтылған әрекеттер Азаматтық заң нысанында жүзеге асырылуы тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Дипломдың жұмыстың 1-ші тарауында мәміленің азаматтық құқықтық институтты жалпы түрде қарастырылады. Бұл тарау екі бөлімнен тұрады. Ол бөлімдер негізінен мәмілеге жалпы түсінік беріп, оның жіктелуін қарастырады.
Екінші тарауында жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау институты талқыланған. Мемлекеттік тіркеу тәртібі және оның қатысушыларының жылжымайтын мүлік айналымының тұрақтылығын қамтамасыз етуге деген көз қарастары, және олардың жұрт алдында жариялығы және жария еместігі. Екінші тарау үш бөлімнен құралған , бұл бөлімдер негізінен жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеудегі құқықтық іс әрекеттерді сипаттаған және осы мәселеге қатысты сотта қаралған бірнеше істер мысал ретінде келтірілген. Келтірілген мысалдарда жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуге қатысты жіберілген құқық бұзушылықтарды сотта қарау мәселелері көрсетілген.
ҚР-ның Президентінің заң күші бар Жарлығы 25.12.1995 ж. № 2727 «Жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау туралы» 1996ж. 1 наурызда заңды күшіне енді. Президенттің «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау туралы» №2727 Жарлығы келесілерді анықтайды:
1. Жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау түсінігін.
2. Мемлекеттік тіркеу міндетті жылжымайтын мүліктерге және олармен мәміле жасауға деген құқықтардың тізімі.
3. Құқықты мемлекеттік тіркеу кезінде пайда болатын қатысушылардың қарым – қатынасының аумағы.
4. Құқықты мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органдар.
5. Құқықты мемлекеттік тіркеудің тәртібі.
6. Жылжымайтын мүлікке құқықты және олармен мәміле жасауды тіркеудің арнайы түрлерінің ерекшеліктері: мүліктік кешен ретінде кәсіпорынға құқықтар; ортақ меншік құқықтары; сервитуттар; ипотека; жалдау және т.б.
Сөйтіп, мемлекеттік тіркеу туралы Жарлық әрекет ететін азаматтық заңнамаға көптеген өзгертулер еңгізді, жылжымайтын мүлік аумағындағы әрекет етіп тұрған азаматтық құқықтық қатынастарға әсерін тигізді, және жаңа азаматтық заңнаманың бірқатар ережелерінің жұмыс істеуіне әкеп соқты.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында жылжымайтын мүлікпен мәмілелердің бірнеше түрі қарастырылған, пәтерлермен, кепілмен мәмілелер, ипотека. Қазақстандағы рыноктық қатынастар өркендеп, жылжымайтын мүлік қатынас сферасы тұрақты ұлғаю кезінде кепіл ретінде міндеттің орындамауын сақтандыратын арнайы экономика субъектілерінің қатынасындағы кепілдік тұрақтылығын қамтамасыз ететін зат жылжымайтын мүлік. Бүгінде кепіл туралы әрекет ететін заңнаманың бағалау қайшылықтарына қарамастан, кепіл көпшілікке әйгілі, бұған еліміздегі қазіргі рыноктық ситуациядан шығатын көптеген себептер бар.
ҚР-ның «Ипотека туралы» заңында кепілдік қатынасқа қатысушылардың құқықтарды және заңды мүдделерді пайдалану кепілдері бекітілген. Заң ипотекалық құқықтық қатынастың көптеген керекті сұрақтарын айқын реттейді: ипотека келісім- шартының елеулісі; ипотека туралы келісім – шартқа отыру, кепілзатты құрау және беру, кепіл ұстаушының үшінші тұлғаға құқықтарды тапсыру, үшінші тұлғаға құқықтары мен кепілге салынған мүлікті иеліктен айыру келесі кепіл, кепілге салынған мүлікті қайтарып алу және оны пайдалану, бөлек объектілер ипотекасының ерекшеліктері (кәсіпорын, мекеме, құрылыс, жер учаскелері, тұрғын үйлер, пәтерлер және басқа жылжымайтын мүлік объектілері).
Жылжымайтын мүліктермен мәміле жасасқан кездегі туындаған проблемалар көкейтесті және өзіне тәуелді мінездерге ие, сондықтан менің осы тақырыпты таңдауыма берілген негіздер түрткі болды.
Қорғауға ұсынылатын жағдайлар:
- Жылжымайтын мүлікке құқықты пайдалану негізінде пайда болатын қарым- қатынастарды объективті түрде теориалық білім және тәжірибеде қолданылатын принциптерін айқындау;
- Жылжымайтын мүлікті Азаматтық құқық объектісі ретінде түсінуге, осы тақырыпты толығынан ашып айқындау;
- қазіргі рыноктық өркендеу кезінде жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуге байланысты көкейтесті құқықи мәселелерді анықтап шешу шараларын ұсыну.
Біздің жұмысымыздың негізгі мақсаты – өзіміздің көзқарасымыз бойынша , осы аумақтағы негізгі сұрақтарды құрау және қарастыру. Жылжымайтын мүлікке құқықты пайдалану негізінде пайда болатын қарым- қатынастарды объективті түрде теориалық білім және тәжірибеде қолданылатын принциптерін пайдаландым. Жылжымайтын мүлікке құқықты пайдаланудың теориалық маңызы ерекеше, бұл ерекшеліктер Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде айқан, ашып көрсетілген. Ал жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеуді тәжірибеде қолдану, көптеген заң бұзушылықтарға әкеліп соғады. Сондықтан қазіргі рыноктық өркендеу кезінде жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуге байланысты сұрақтарды терең түрде оқып білу маңызды.
Жылжымайтын мүлікті Азаматтық құқық объектісі ретінде түсінуге, осы тақырыпты толығынан ашып зерттегенім негіз болды.
Қазіргі кезде жылжымайтын мүліктермен мәміле жасау шаруашылық айналымының үлкен бөлігін құрайды және азаматтық айналымда, азаматтар мен заңды тұлғалардың қызметтік өмірлерінде маңызды орын алады.
Тақырыптың өзектілігі:
Қазақстанда рыноктық қатынастың гүлдену кезінде жылжымайтын мүліктерге қатысты құқықтық қарым – қатынасты реттеу және жылжымайтын мүлікпен мәміле жасау қазіргі уақытта өте жақсы дамыған. Сондай-ақ жылжымайтын мүлікті пайдалану аумағы үнемі ұлғайып отыр, ал мәдениетті рынок әлі өз мәресіне жеткен емес және өз заңды формасына ие болған жоқ. Сондықтан, өзімнің дипломдық жұмысымда жылжымайтын мүлікпен байланысты мәмілелерді құқықтық реттеу сұрағының арнайы аспектілерін қарастырғым келеді.
Жылжымайтын мүлік мәмлесінің пәнінің ерекше мінезі, қатысушылардың құқықтарын мемлекеттің бекітуін талап етеуімен сипатталады. Жылжымайтын мүлікпен мәмілеге отыра тұрып, оның құқықтарымен міндеттерін мемлекеттің бекітуі, жылжымайтын мүлік рыногын таза және алаяқтықпен қылмыстардың төмендеуінің заңды кепілі болып табылады. Сондықтан, жылжымайтын мүлікпен мәміле жасасқан кезде міндетті мемлекеттік тіркеу заңнамамен орнатылды. Міндетті мемлекеттік тіркеу мына әрекеттерден тұрады: мемлекеттік тіркеуге қажет құжаттарды құқықтық сараптамадан өткізуден және мәміленің заңдылығын тексеруден. Атап айтылған әрекеттер Азаматтық заң нысанында жүзеге асырылуы тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Дипломдың жұмыстың 1-ші тарауында мәміленің азаматтық құқықтық институтты жалпы түрде қарастырылады. Бұл тарау екі бөлімнен тұрады. Ол бөлімдер негізінен мәмілеге жалпы түсінік беріп, оның жіктелуін қарастырады.
Екінші тарауында жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау институты талқыланған. Мемлекеттік тіркеу тәртібі және оның қатысушыларының жылжымайтын мүлік айналымының тұрақтылығын қамтамасыз етуге деген көз қарастары, және олардың жұрт алдында жариялығы және жария еместігі. Екінші тарау үш бөлімнен құралған , бұл бөлімдер негізінен жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеудегі құқықтық іс әрекеттерді сипаттаған және осы мәселеге қатысты сотта қаралған бірнеше істер мысал ретінде келтірілген. Келтірілген мысалдарда жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуге қатысты жіберілген құқық бұзушылықтарды сотта қарау мәселелері көрсетілген.
ҚР-ның Президентінің заң күші бар Жарлығы 25.12.1995 ж. № 2727 «Жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау туралы» 1996ж. 1 наурызда заңды күшіне енді. Президенттің «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау туралы» №2727 Жарлығы келесілерді анықтайды:
1. Жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау түсінігін.
2. Мемлекеттік тіркеу міндетті жылжымайтын мүліктерге және олармен мәміле жасауға деген құқықтардың тізімі.
3. Құқықты мемлекеттік тіркеу кезінде пайда болатын қатысушылардың қарым – қатынасының аумағы.
4. Құқықты мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органдар.
5. Құқықты мемлекеттік тіркеудің тәртібі.
6. Жылжымайтын мүлікке құқықты және олармен мәміле жасауды тіркеудің арнайы түрлерінің ерекшеліктері: мүліктік кешен ретінде кәсіпорынға құқықтар; ортақ меншік құқықтары; сервитуттар; ипотека; жалдау және т.б.
Сөйтіп, мемлекеттік тіркеу туралы Жарлық әрекет ететін азаматтық заңнамаға көптеген өзгертулер еңгізді, жылжымайтын мүлік аумағындағы әрекет етіп тұрған азаматтық құқықтық қатынастарға әсерін тигізді, және жаңа азаматтық заңнаманың бірқатар ережелерінің жұмыс істеуіне әкеп соқты.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында жылжымайтын мүлікпен мәмілелердің бірнеше түрі қарастырылған, пәтерлермен, кепілмен мәмілелер, ипотека. Қазақстандағы рыноктық қатынастар өркендеп, жылжымайтын мүлік қатынас сферасы тұрақты ұлғаю кезінде кепіл ретінде міндеттің орындамауын сақтандыратын арнайы экономика субъектілерінің қатынасындағы кепілдік тұрақтылығын қамтамасыз ететін зат жылжымайтын мүлік. Бүгінде кепіл туралы әрекет ететін заңнаманың бағалау қайшылықтарына қарамастан, кепіл көпшілікке әйгілі, бұған еліміздегі қазіргі рыноктық ситуациядан шығатын көптеген себептер бар.
ҚР-ның «Ипотека туралы» заңында кепілдік қатынасқа қатысушылардың құқықтарды және заңды мүдделерді пайдалану кепілдері бекітілген. Заң ипотекалық құқықтық қатынастың көптеген керекті сұрақтарын айқын реттейді: ипотека келісім- шартының елеулісі; ипотека туралы келісім – шартқа отыру, кепілзатты құрау және беру, кепіл ұстаушының үшінші тұлғаға құқықтарды тапсыру, үшінші тұлғаға құқықтары мен кепілге салынған мүлікті иеліктен айыру келесі кепіл, кепілге салынған мүлікті қайтарып алу және оны пайдалану, бөлек объектілер ипотекасының ерекшеліктері (кәсіпорын, мекеме, құрылыс, жер учаскелері, тұрғын үйлер, пәтерлер және басқа жылжымайтын мүлік объектілері).
Жылжымайтын мүліктермен мәміле жасасқан кездегі туындаған проблемалар көкейтесті және өзіне тәуелді мінездерге ие, сондықтан менің осы тақырыпты таңдауыма берілген негіздер түрткі болды.
Қорғауға ұсынылатын жағдайлар:
- Жылжымайтын мүлікке құқықты пайдалану негізінде пайда болатын қарым- қатынастарды объективті түрде теориалық білім және тәжірибеде қолданылатын принциптерін айқындау;
- Жылжымайтын мүлікті Азаматтық құқық объектісі ретінде түсінуге, осы тақырыпты толығынан ашып айқындау;
- қазіргі рыноктық өркендеу кезінде жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуге байланысты көкейтесті құқықи мәселелерді анықтап шешу шараларын ұсыну.
Біздің жұмысымыздың негізгі мақсаты – өзіміздің көзқарасымыз бойынша , осы аумақтағы негізгі сұрақтарды құрау және қарастыру. Жылжымайтын мүлікке құқықты пайдалану негізінде пайда болатын қарым- қатынастарды объективті түрде теориалық білім және тәжірибеде қолданылатын принциптерін пайдаландым. Жылжымайтын мүлікке құқықты пайдаланудың теориалық маңызы ерекеше, бұл ерекшеліктер Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде айқан, ашып көрсетілген. Ал жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеуді тәжірибеде қолдану, көптеген заң бұзушылықтарға әкеліп соғады. Сондықтан қазіргі рыноктық өркендеу кезінде жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуге байланысты сұрақтарды терең түрде оқып білу маңызды.
Жылжымайтын мүлікті Азаматтық құқық объектісі ретінде түсінуге, осы тақырыпты толығынан ашып зерттегенім негіз болды.
Қолданылған әдебиеттер.
1. Г.Ф. Шершеневич. Учебник русского гражданского права. М., «Бек», 1994, стр.21
2. В.А.Ойгензихт. Воля и волеизъявление. Душанбе, «Дониш», 1983г.,стр.88
3. Е.А.Суханов. Гражденское право в 2-х томах. Том 1., М., «Бек», 1994, стр.63
4. О.А.Красавчиков. Советское гражданское право. М., «Спарк», 1995, стр. 73
5. В.П. Грибанов. Сроки в гражданском праве. М., 1967, стр.27
6. Чубаков Г.В. Земельная недвижимость в системе российского права//Государство и право . 1995г. №9.
7. Постановление Правительства от 4 декабря 2001 года №1560 «О концепции совершенствования и развития системы государственной регистрации прав на недвижимое имущество и сделок с ним в Республике Казахстан» Казахстанская правда №18 стр.2.
8. Жылжымайтын мүлікті тіркеуде кедергі жоқ.// Заң газеті, 2004ж., 30сәуір, №34, 1 бет.
9. Иванова Н.Р. Споры о регистрации перехода права собственности на нежилые помещения// Адвокат. 1999г. №9
10. Л.Д. Хамзин. // Казахстанская правда №34 2002год
11. Как считается моральны вред// Казахстанская правда № 34. 2002 ж.
12. Васенин А.П. Залог- как способ обеспечения объязательств // Алматы, Адилет / В сб «Комментарии гражданского законадательство», том 3 с.149, 1996 – 1997гг.
13. Кравченко А.И. Законодательство об ипотеке// Алматы , Адилет/ В сб. «Комментарии гражденского законодательства», том3, с. 167, 1996-1997 г.г.
14. Головин Ю. Земля – как предмет залога. // Рос. Юстиция. 1997. №2.
15. Терновская Е. Ипотека: проблемы, перспективы // Хозяйство и право. 1997. №9.
16. Свириденко О. Правовое регулирование недвижимого имущества // Хозяйство и право. 1997. № 7.
17. Сергеев В.И. Регистрация прав на недвижимое имущество // Право и экономика. 1999. № 12.
18. Бобряшова О. Способы обеспечения обязательств//Алматы/ "Предприниматель и право", 1996, № 4, с. 5-7.
19. Ерофеев Б.В. Земельное право: Учебник // Отв. Ред. Г.В. Чебуков. – М.: Нов. Юрист, 1998.
20. Жариков Ю.Г. , Масевич М.Г. Недвижимое имущество: Правовое регулирование.- М.: БЕК, 1998.
21. Калашникова А.Е. Сделки с жилыми помещениями. – М. 1999.
22. Осипов Е.Б. Некоторые аспекты залоговых правоотношений//Алматы, Адилет/ В сб. "Комментарии гражданского законодательства", том 1-3, 1996-1997 г.г.
23. Павлодарский Е. Залог и ипотека // Хозяйство и право. 1997. №2.
24. Гражданское право. Учебник ч.1 // Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. – М. 1997.
1. Г.Ф. Шершеневич. Учебник русского гражданского права. М., «Бек», 1994, стр.21
2. В.А.Ойгензихт. Воля и волеизъявление. Душанбе, «Дониш», 1983г.,стр.88
3. Е.А.Суханов. Гражденское право в 2-х томах. Том 1., М., «Бек», 1994, стр.63
4. О.А.Красавчиков. Советское гражданское право. М., «Спарк», 1995, стр. 73
5. В.П. Грибанов. Сроки в гражданском праве. М., 1967, стр.27
6. Чубаков Г.В. Земельная недвижимость в системе российского права//Государство и право . 1995г. №9.
7. Постановление Правительства от 4 декабря 2001 года №1560 «О концепции совершенствования и развития системы государственной регистрации прав на недвижимое имущество и сделок с ним в Республике Казахстан» Казахстанская правда №18 стр.2.
8. Жылжымайтын мүлікті тіркеуде кедергі жоқ.// Заң газеті, 2004ж., 30сәуір, №34, 1 бет.
9. Иванова Н.Р. Споры о регистрации перехода права собственности на нежилые помещения// Адвокат. 1999г. №9
10. Л.Д. Хамзин. // Казахстанская правда №34 2002год
11. Как считается моральны вред// Казахстанская правда № 34. 2002 ж.
12. Васенин А.П. Залог- как способ обеспечения объязательств // Алматы, Адилет / В сб «Комментарии гражданского законадательство», том 3 с.149, 1996 – 1997гг.
13. Кравченко А.И. Законодательство об ипотеке// Алматы , Адилет/ В сб. «Комментарии гражденского законодательства», том3, с. 167, 1996-1997 г.г.
14. Головин Ю. Земля – как предмет залога. // Рос. Юстиция. 1997. №2.
15. Терновская Е. Ипотека: проблемы, перспективы // Хозяйство и право. 1997. №9.
16. Свириденко О. Правовое регулирование недвижимого имущества // Хозяйство и право. 1997. № 7.
17. Сергеев В.И. Регистрация прав на недвижимое имущество // Право и экономика. 1999. № 12.
18. Бобряшова О. Способы обеспечения обязательств//Алматы/ "Предприниматель и право", 1996, № 4, с. 5-7.
19. Ерофеев Б.В. Земельное право: Учебник // Отв. Ред. Г.В. Чебуков. – М.: Нов. Юрист, 1998.
20. Жариков Ю.Г. , Масевич М.Г. Недвижимое имущество: Правовое регулирование.- М.: БЕК, 1998.
21. Калашникова А.Е. Сделки с жилыми помещениями. – М. 1999.
22. Осипов Е.Б. Некоторые аспекты залоговых правоотношений//Алматы, Адилет/ В сб. "Комментарии гражданского законодательства", том 1-3, 1996-1997 г.г.
23. Павлодарский Е. Залог и ипотека // Хозяйство и право. 1997. №2.
24. Гражданское право. Учебник ч.1 // Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. – М. 1997.
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жылжымайтын мүлікпен байланысты жасалатын мәмілелер.
Жоспар:
Кіріспе.
3 бет.
1-Тарау. Мәміле туралы жалпы ұғым, оның жіктелуі. 6 бет.
1.1. Мәміле туралы жалпы түсінік.
1.2. Мәмілелердің жіктелуі.
13 бет.
2 Тарау. Жылжымайтын мүлік мәмілелерінің құқықтық реттелуі.
18 бет.
2.1. Жылжымайтын мүлік түсінігі. Жылжымайтын
мүліктерге құқықтарды мемлекеттік тіркеу және
олармен мәміле жасау.
2.2. Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелердің
бірнеше түріне құқықты тіркеу. Жылжымайтын мүлік
мәмілесін мемлекеттік тіркеудің құқықтық мәні.
31 бет.
2.3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемелкеттік
тіркеу және олармен мәміле жасау туралы істерді теориялық
және практикалық мәселелері.
32 бет.
3 Тарау. Жылжымайтын мүлікпен жасалатын
мәмілелердің кейбір түрлері.
40 бет.
3.1. Жылжымайтын мүлік кепілі туралы шарт бойынша міндеттемелерді
қамтамасыз ету әдісі – ипотека.
3.2. Мүлікті жалдау шарты бойынша азаматтық құқықтық
мәмілелер.
49 бет.
Қорытынды.
54 бет.
Библиография.
56 бет.
Қосымшалар.
59 бет.
Кіріспе
Қазіргі кезде жылжымайтын мүліктермен мәміле жасау шаруашылық айналымының
үлкен бөлігін құрайды және азаматтық айналымда, азаматтар мен заңды
тұлғалардың қызметтік өмірлерінде маңызды орын алады.
Тақырыптың өзектілігі:
Қазақстанда рыноктық қатынастың гүлдену кезінде жылжымайтын мүліктерге
қатысты құқықтық қарым – қатынасты реттеу және жылжымайтын мүлікпен мәміле
жасау қазіргі уақытта өте жақсы дамыған. Сондай-ақ жылжымайтын мүлікті
пайдалану аумағы үнемі ұлғайып отыр, ал мәдениетті рынок әлі өз мәресіне
жеткен емес және өз заңды формасына ие болған жоқ. Сондықтан, өзімнің
дипломдық жұмысымда жылжымайтын мүлікпен байланысты мәмілелерді құқықтық
реттеу сұрағының арнайы аспектілерін қарастырғым келеді.
Жылжымайтын мүлік мәмлесінің пәнінің ерекше мінезі, қатысушылардың
құқықтарын мемлекеттің бекітуін талап етеуімен сипатталады. Жылжымайтын
мүлікпен мәмілеге отыра тұрып, оның құқықтарымен міндеттерін мемлекеттің
бекітуі, жылжымайтын мүлік рыногын таза және алаяқтықпен қылмыстардың
төмендеуінің заңды кепілі болып табылады. Сондықтан, жылжымайтын мүлікпен
мәміле жасасқан кезде міндетті мемлекеттік тіркеу заңнамамен орнатылды.
Міндетті мемлекеттік тіркеу мына әрекеттерден тұрады: мемлекеттік тіркеуге
қажет құжаттарды құқықтық сараптамадан өткізуден және мәміленің заңдылығын
тексеруден. Атап айтылған әрекеттер Азаматтық заң нысанында жүзеге асырылуы
тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Дипломдың жұмыстың 1-ші тарауында мәміленің азаматтық құқықтық институтты
жалпы түрде қарастырылады. Бұл тарау екі бөлімнен тұрады. Ол бөлімдер
негізінен мәмілеге жалпы түсінік беріп, оның жіктелуін қарастырады.
Екінші тарауында жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және
олармен мәміле жасау институты талқыланған. Мемлекеттік тіркеу тәртібі және
оның қатысушыларының жылжымайтын мүлік айналымының тұрақтылығын қамтамасыз
етуге деген көз қарастары, және олардың жұрт алдында жариялығы және жария
еместігі. Екінші тарау үш бөлімнен құралған , бұл бөлімдер негізінен
жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеудегі құқықтық іс әрекеттерді
сипаттаған және осы мәселеге қатысты сотта қаралған бірнеше істер мысал
ретінде келтірілген. Келтірілген мысалдарда жылжымайтын мүлікке құқықтарды
мемлекеттік тіркеуге қатысты жіберілген құқық бұзушылықтарды сотта қарау
мәселелері көрсетілген.
ҚР-ның Президентінің заң күші бар Жарлығы 25.12.1995 ж. № 2727
Жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау
туралы 1996ж. 1 наурызда заңды күшіне енді. Президенттің Жылжымайтын
мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау туралы
№2727 Жарлығы келесілерді анықтайды:
1. Жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау
түсінігін.
2. Мемлекеттік тіркеу міндетті жылжымайтын мүліктерге және олармен мәміле
жасауға деген құқықтардың тізімі.
3. Құқықты мемлекеттік тіркеу кезінде пайда болатын қатысушылардың қарым –
қатынасының аумағы.
4. Құқықты мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органдар.
5. Құқықты мемлекеттік тіркеудің тәртібі.
6. Жылжымайтын мүлікке құқықты және олармен мәміле жасауды тіркеудің арнайы
түрлерінің ерекшеліктері: мүліктік кешен ретінде кәсіпорынға құқықтар;
ортақ меншік құқықтары; сервитуттар; ипотека; жалдау және т.б.
Сөйтіп, мемлекеттік тіркеу туралы Жарлық әрекет ететін азаматтық
заңнамаға көптеген өзгертулер еңгізді, жылжымайтын мүлік аумағындағы әрекет
етіп тұрған азаматтық құқықтық қатынастарға әсерін тигізді, және жаңа
азаматтық заңнаманың бірқатар ережелерінің жұмыс істеуіне әкеп соқты.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында жылжымайтын мүлікпен
мәмілелердің бірнеше түрі қарастырылған, пәтерлермен, кепілмен мәмілелер,
ипотека. Қазақстандағы рыноктық қатынастар өркендеп, жылжымайтын мүлік
қатынас сферасы тұрақты ұлғаю кезінде кепіл ретінде міндеттің орындамауын
сақтандыратын арнайы экономика субъектілерінің қатынасындағы кепілдік
тұрақтылығын қамтамасыз ететін зат жылжымайтын мүлік. Бүгінде кепіл туралы
әрекет ететін заңнаманың бағалау қайшылықтарына қарамастан, кепіл
көпшілікке әйгілі, бұған еліміздегі қазіргі рыноктық ситуациядан шығатын
көптеген себептер бар.
ҚР-ның Ипотека туралы заңында кепілдік қатынасқа қатысушылардың
құқықтарды және заңды мүдделерді пайдалану кепілдері бекітілген. Заң
ипотекалық құқықтық қатынастың көптеген керекті сұрақтарын айқын реттейді:
ипотека келісім- шартының елеулісі; ипотека туралы келісім – шартқа отыру,
кепілзатты құрау және беру, кепіл ұстаушының үшінші тұлғаға құқықтарды
тапсыру, үшінші тұлғаға құқықтары мен кепілге салынған мүлікті иеліктен
айыру келесі кепіл, кепілге салынған мүлікті қайтарып алу және оны
пайдалану, бөлек объектілер ипотекасының ерекшеліктері (кәсіпорын, мекеме,
құрылыс, жер учаскелері, тұрғын үйлер, пәтерлер және басқа жылжымайтын
мүлік объектілері).
Жылжымайтын мүліктермен мәміле жасасқан кездегі туындаған проблемалар
көкейтесті және өзіне тәуелді мінездерге ие, сондықтан менің осы тақырыпты
таңдауыма берілген негіздер түрткі болды.
Қорғауға ұсынылатын жағдайлар:
- Жылжымайтын мүлікке құқықты пайдалану негізінде пайда болатын қарым-
қатынастарды объективті түрде теориалық білім және тәжірибеде қолданылатын
принциптерін айқындау;
- Жылжымайтын мүлікті Азаматтық құқық объектісі ретінде түсінуге, осы
тақырыпты толығынан ашып айқындау;
- қазіргі рыноктық өркендеу кезінде жылжымайтын мүлікке құқықтарды
мемлекеттік тіркеуге байланысты көкейтесті құқықи мәселелерді анықтап шешу
шараларын ұсыну.
Біздің жұмысымыздың негізгі мақсаты – өзіміздің көзқарасымыз бойынша ,
осы аумақтағы негізгі сұрақтарды құрау және қарастыру. Жылжымайтын мүлікке
құқықты пайдалану негізінде пайда болатын қарым- қатынастарды объективті
түрде теориалық білім және тәжірибеде қолданылатын принциптерін
пайдаландым. Жылжымайтын мүлікке құқықты пайдаланудың теориалық маңызы
ерекеше, бұл ерекшеліктер Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде
айқан, ашып көрсетілген. Ал жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік
тіркеуді тәжірибеде қолдану, көптеген заң бұзушылықтарға әкеліп соғады.
Сондықтан қазіргі рыноктық өркендеу кезінде жылжымайтын мүлікке құқықтарды
мемлекеттік тіркеуге байланысты сұрақтарды терең түрде оқып білу маңызды.
Жылжымайтын мүлікті Азаматтық құқық объектісі ретінде түсінуге, осы
тақырыпты толығынан ашып зерттегенім негіз болды.
1-Тарау. Мәміле туралы жалпы ұғым, оның жіктелуі.
1.1. Мәміле ұғымы.
Азаматтық құқықтыр мен міндеттемелірінің негізгі пайда болу көзіне
заңды айғақтар жатады. Олар айқын әрекет жағдайын көрсетеді.
Айтылып кеткендей, мәмілелер ең көп таралған заңды фактілер болып
табылады. Қазақстан Республикасынын Азаматтық Кодексінің (ҚР АК) 147-ші
бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың азамттық құқықтыры мен
міндеттерін белгілеуге , өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттерді
анықтайды.
Алайда, заңды мәмілелердің түсінігін толық анықтау үшін бірнеше
керекті жағдайларға көз аударуға тура келеді.
Барлық заңды фактілер әртүрлі негіздер бойынша жіктеледі. Яғни әрекет
пен оқиғаға бөлу субъектілер еркіне байланысты болады.
Г.Ф. Шершеневичтің пікірі бойынша заңды әрекет: өзімен бірге заңды
нәтижелер әкелетін адамның сыртқы еркін жеткізу 1; 21
Әрекет- бұл жеке немесе заңды тұлғалардың еркі көрініс табатын заңды
фактілер (мысалы, шарт жасау). Осы жағдайларға сәйкес оқиғалар адамдардың
еркіне тәуелсіз заңды фактілердің болуына әкеліп соғады (туу, өлунемесе
адамның дертке ұшырауы, соғыстар, көтерілістер және тағы сол сияқты
жағдайлар). Осылардың қатарына стихиялық апат мінезіндегі барлық оқиғалар
жатады, яғни өрттер, су тасқындары, дауылдар және тағы басқалары. Бұл
түсінікте мәләленің оқиғадан айырмашылығын айтуға болады, өйткені ҚР АК-нің
147-ші бабына сәйкес мәмілелер деп азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттер танылады.
Мәміленің анықталған құқықтық шешіміне жетуіне бағытталуы заңды
әрекеттерге қайшы келеді, яғни субъектінің еркімен әрекет қабілеттілігінің
болуына қарамастан құқықтық нәтижелер заңды күшіне енеді. Мәмілелер үшін
субъектілердің еріктерімен әрекет қабілеттері болуы керек , бұл туралы
төменде толығырақ айтыла кетеді.
Заң бойынша әрект екіге бөлінеді: заңды және заңсыз болып. Заңды –
яғни орындалатын мәмілелердін барлығы заңдардағы талаптар мен құқық
қағидасына сәйкес келуі керек. Ал заңсыз мәмілелер қатарына келесі
әрекеттер жатады: басқа тұлғаға зиян келтіру, құқықтармен қиянат жасау,
шарттағы міндеттемелерді бұзу және тағы басқалары. Мәміле, заңсыз
әрекеттерге қарағанда , яғни азаматтардың құқықтары мен міндеттерін
бұзатын, ол заңды әрекеттермен айқындалады. Мәміленің заңдағы талаптарға
сәйкес келмеуі, оның жарамсыздығына әкеліп соғады (ҚР АК-нің 157-
162баптарына сәйкес) және заңды нәтижелер болмайды.
Мәмілелерді мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының актілерінен айыруымызға тиістіміз. Мемелекеттік органдармен
жергілікті өзін-өзі басқару органдары да азаматтық құқықтары мен
міндеттерінің пайда боуының негізі болып саналады (ҚР АК-нің 7-ші бабы).
Бірақ Азаматтық кодекстегі мәмілелер туралы ереже оларға жатпайды. өйткені,
берілген органдардың актілері императивтік мінезді, ал құқықтық қатынас
субъектілері тең құқылы болмайды, мұндай жағдай ҚР АК-нің 1-ші бабында
бекітілген азаматтық заңның негізіне қайшы келеді.
Жоғарыда айтылып кеткеннен басқа ҚР АК-нің 147-ші бабында көрсетілген
мәмілелер- азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен
міндеттемелерін белгілеугі, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған
әрекеттер. Басқа да азаматтық құқықтары мен міндеттемелерін белгілеуге,
өзгертуге немесе тоқтатуға, құқық саласы мен құқықтық қатынастарды реттеуге
бағытталған ерікті актілерден мәмілені ҚР АК-нің 147-ші бабында белгіленген
мәселелер анықтайды. Мысалы, жұмысқа тұру туралы өтініш тұлғаның ерікті
актісі болып саналады, яғни ол Еңбек туралы Заңмен реттелетін құқықтық
қатынастардың пайда болуына бағытталған.
Мәміленің заңды фактілерден айырмашылығының негізгі белгілеріне
осылар жатады.
Жағарыда атап көрсетілгендерден шығатын болсақ, мәмілелердің ұғымы
және олардың негізгі белгілеріне толығырақ тоқтала кетейік.
Мәміле заңды фактілердің бірі, дәлірек айтсақ ол- заңды, ерікті,
саналы және анықталған құқықтық мақсатқа жетуге бағытталған заңды әрекет.
Мысалы, сатып алу-сату мәмілесінде сатып алушы затты өз меншігіне түсіруге
тырысады.
Мәміле жасаған тараптар өз нәтижелеріне жету үшін , ол мәміле заңдағы
барлық талаптарға сәйкес келуі тиіс. Көрсетілген талаптар екі категорияда
болады: жалпы және арнайы. Арнайы талап- азаматтық-құқықтық мәмілелердің
анықталған бір түрінде ғана қолданылады. Ал жалпы талаптар тектік немесе
түрлік жағына қарамастан мәмілеге таратылады. Осындай төрт талаптарды айыра
білуіміз керек:
1). мәміленің субъектілік құрамын;
2). ортақ еркін және еркін білдіруді талап ету;
3). мәміленің мазмұндылығын талап ету;
4). мәміле формасын талап ету.
Заң мәміле жасаушы тараптарға елеулі талап қояды.
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны тек құқық және әрекет
қабілеттілігі бар тұлғалар жасай алады. Азаматтардың құқық қабілеттілігі ҚР
АК-нің 13-ші бабына сәйкес азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару
қабілеті барлық азаматтырға бірдей және ол туған кезден басталып қайтыс
болған соң тоқтатылады. Алайда, әрекет қабілеттілігінің бірдей бағамында
барлық азаматтар бола бермейді. Ол санаткерлі және ерікті дамыған адамда,
өзінің әрекеттерінің мазмұнын түсініп, онымен басшылық ететін
қабілеттілігене байланысты болады. Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес, жас
шамасы мен медициналық негізде азаматтардың әрекет қабілеттілігін бес топқа
бөлу көз қарастары бар, олар:
1). толық әрекет қабілеттілігі бар адамдар;
2). 14-18 жас аралығындағылардың әрекет қабілеттілігі;
3). ішінара әрекет қабілеттілігі бар адамдар (6жастан 14жасқа дейін);
4). шектеулі әрекет қабілеттілігі бар азаматтар;
5). әрекет қабілеттілігі жоқ азаматтар.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтардың өз еріктерімен
азаматтық құқықтарға ие балуға және оны жүзеге асыруға өзі үшін азаматтық
міндеттер жасап , оларды орындауға қабілеттілігі (азаматтық әрекет
қабілеттілігі) кәмелеттке толғанда, яғни он сегіз жасқа толғаннан кейін
толық көлемде пайда болады (ҚР АК-нің 17-ші бабы). Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 22-ші бабына сәйкес он төрт жастан он
сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар мәмілелерді ата-анасының, асырап
алушаларының немесе қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің
нысаны заңдарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген
нысанға сәйкес келуге тиіс. Осы аралықтағы кәмелетке толмағандар өздерінің
табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері жасаған
интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік етуге, сондай-
ақ тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасауға құқылы. Басқа да мәмілілерді олар ата-
анасынын, асырап алушаларының немесе қорғаншыларының жазбаша түрдегі
келісімімен жасай алады. Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін
мәмілелерді, егер заң құжаттарында өзгеше көрсетілмесе, олардың атынан ата-
анасы, асырап алушалары немесе қорғаншылары жасайды. Жасөспірімдер
өздерінің жасына лайықты , жасай салып орындалытын тұрмыстық ұсақ
мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы (ҚР АК-нің 23-ші бабы). Ал жүйке
ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз әрекеттерінің мәнін түсіне
алмайтын немесе не істегенін білмейтін азаматты сот әрекет қабілеттігі жоқ
деп тануы мүмкін, соған байланысты оған қорғаншы белгіленеді. Әрекет
қабілеттігі жоқ деп танылған азаматтың атынан мәмілелерді оның қорғаншысы
жасайды (ҚР АК-нің 26-шы бабы).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 35-ші бабына сәйкес
заңды тұлғалардың азамттық құқықтары болуы және заң актілерінде немесе
құрылтай құжаттарында тиым салынбаған кез-келген қызмет түрін жүзеге асыру
үшін қажетті азаматтық міндеттерді атқаруы мүмкін. Заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі ол құрылған кезде пайда болып, оны
тарату аяқталған кезде тоқтатылады (ҚР АК-нің 35-ші бабының 2 тармағы).
Заңды тұлғаның әрекет қабілеттілігі өз әрекеттерін және өзіне құқықтар мен
міндеттерді құру мен байланысты.
Мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда, коммерциялық ұйымдардың заң
актілерінде көзделген жағдайларда белгілі бір қызмет түрін жүзеге асырушы
заңды тұлғалар үшін басқа қызметпен айналысу мүмкіндігі болмауы немесе
шектелуі мүмкін (ҚР АК-нің 35-бабының 1-тармағының 2-бөлігі). Сөйтіп, олар
әртүрлі мәмілелерді жасауға құқылы, тек ол мәмілелер заңмен тиым салынбаған
болуы және өздерінің құрылтай құжаттарында көзделген мақсаттарға қарсы
келмейтін болуы керек.
Заңды тұлға тізбесі заң актілерінде белгіленетін жекелеген қызмет
түрлерімен лицензия негізінде ғана айналыса алады (ҚР АК-нің 35-бабының 1-
тармағының 3-бөлігі). Мәміле жасаған кезде заңды тұлғаның еркін оның органы
немесе өкілі білдіреді. Егер орган немесе өкіл өздеріне берілген өкілет
бойынша ғана әрекет жасаса, онда заңды зардаптар заңды тұлғаның өзінде
пайда болады 2; 88.
Осылайынша, нақты мәміле жасау үшін мәміленің әр тараптары заңмен
талап етілетін құқық субъектісіне сәйкес келуі керек, яғни олардың
әрқайсысында сәйкес көлемде әрекет қабілеттілігімен құқық қабілеттілігі
болуы керек.
Құқықтар мен міндеттемелердің жүзеге асырылуы құқықтық қатынастың
пайда болу еркіне қарамастан, қатысушылардың ерікті актілерінсіз мәнсіз
болуы айқын 3; 63. Мәміледе басқа да ерікті акт сияқты ерік пен ерік
білдірудің қабысқанын талап етеді. Маған не керек?- деген сұраққа ерік
жауап береді, ал ерік білдіру: Мен ол үшін не істеп жатырмын? деген
сұраққа жауап береді. Қойылған мақсатқа жетудің екі түрі бар детерминирлік
(детерминированное) және дәлелді: мысалы, тұлға өзін қартайғанда немесе
ауырған жағдайда қамтамасыздандырылған болғысы келеді. Алайда, ерік және
оның себептері заңды мәміленің заңды көрінісін білдіреді және өзінің заңды
мағынасына оның ішкі және сыртқы әрекеттері білінгенде ие болады 4; 73.
Сондықтан, тұлға мақсатына жету үшін өмірін сақтандыру мәмілесін жасайды.
Осыдан мынаны түсінуге болады, яғни ерік білдіру мәміленің ең негізгі
элементі.
Мәміледегі ерік субъектінің мақсатына жету ғана емес, ол нәтижесінде
мәміле жасау болып табылатын жүріс- тұрысын психикалық тұрғыда реттеу. Ерік
білдіру объективті әрекетіне зорлау, өтірік алдау, қорқыту және тағы
басқалары әсерін тигізбейді, ол тек қана субъектінің еркіне әсерін
тигізеді. Оның мәжбүрлі түрде қабылдайтын шешіміне немесе психикалық
реттелетін әрекеттерге 5; 89. Зорлау кезінде тұлға өз еркінен айырылады,
оның еркін мәжбірлі түрде басқа біреу ауыстырады және бірінші тұлға басқа
біреудің қолында ерік білдіретін құралы болып қалады. Осы жағдайлардың
барысында зорлау, яғни мәжбүрлі түрде жасалған заңды әрекет ерік білдіру
деп саналуы мүмкін емес 6; 75. Бұл жағдайда субъектінің еркі ерік
білдіруге сәйкес келді деп айтуға болмайды, өйткені мәжбірлеу заңды
талаптарға қайшы келеді. Егер мәміле жасаған кезде тұлғаның еркі басқа
тұлғаға тәуелді боса, яғни екінші бір тұлға оны қорқытып, зорлап немесе
алдау арқылы мәміле жасауға мәжбүрлесе, онда бұл мәміле жарамсыз болып
саналады. Осы жағдайларды айта келе мынадай шешім қабылдауға болады,
Тұлғаның субъективтік мақсаты объективтік көрініс табуына сәйкес келсе
мәміле жарамды болады.
Мәміле субъектілерінің еріктері қоғамға түсінікті болу үшін, мағынасы
объективті түрде боуы керек. Субъектілердің еркін айқындау, бекіту және
куәландыру әдістерін мәміле формалары деп атайды 2; 103 формасын сақтай
отырып, құқықтар мен міндеттер туғызады, сондықтан да мәміле формаларына
заң өзінің талаптарын ұсынады. Жалпы ерік білдіру ережесі түрінде
анықталған форма әрекетін қолданады. Бұл форма әрекеті арнайы сөздерден
тұрады. ҚР АК-нің 151-бабының 1бөлігінде көрсетілгендей мәмілелер ауызша
немесе жазбаша нысанада жасалады. Жазбаша нысанда жасалған мәміле міндетті
түрде жай немесе нотариалды болады. Мәміленің нотариалды куәлендырылуы
міндетті түрде:
1). заңда көрсетілген жағдайларда
2).заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландарғаннан кейін ғана жасалды деп
саналады (ҚР АК-нің 1-бөлігі).
Бұлардан басқа ерік білдірудің тағы екі әдісі бар. Кей кезде ерік
туралы бір тұлғаның мінез- құлқын жанама түрде әңгіме қылуға болады,
мысалы, биржадағы брокерді сәйкесінше жағдайда конклюдентті болып келеді,
яғни шешім қабылдауға болатын жағдайлар 5; 46. Үндемеу, яғни өз ойын
білдірмеу осыған ұқсас рольді алады. Сондықтан да заңда немесе екі тараптың
келісімдерінде үндемей қалу немінені білдіретіні, яғни қандай мағынада оны
түсіну керек екені міндетті түрде көрсетілуі керек (үндемеу жоқ немесе
иәдегенді білдіреді). Мысалы, егер шартқа отырған кезде ай сайын
анықталған көлемде бір затты сатыпалушыға сатушы әкеліп отыратын болса және
келесі айда тұтынушы сатушыға ол затты әкелмеуі туралы мәлімдемесе, онда
осы жағдайда үндемеу иә дегенді білдіреді 7; 115.
Мәміле үшін оның құқықтық жағдайы мен мақсаты сай келуі қажетті.
Мәміле жасаушы субъектілердің мақсаттары ол – меншік құқығына ие болу және
тағы басқалары. Бұл мәмілелер қатарына моральді және тұрмыстық келісімдер
жатпайды.
Әр мәміле түріне оның құқықтық мақсаты тән. Мәмілелер осы құқықтық
мақсатпен ғана жасалады және мәміленің негізі деп аталады (causa). Мәміле
негізі заңды және орындалатын болуы керек 7;116.
Заңды мақсаттарды ( мәміле негізі) мәміле субъектілерінің әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарымен ауыстыруға болмайды. Әлеуметтік-экономикалық
мақсаттардан субъектілер еркі құралады: азаматтар материалды және діни
қажеттіліктерін мәміле арқасында қамтамасыз етеді. Олардың заңзы мақсатпен
жіктелуінің негізгі екі себептері бар:
1). Әр түрлі құқықтық мақсаттарды іске асыру арқылы сол бір әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарға жетуге болады.
2). Субъектілердің, мемлекеттің және қоғамның мүдделеріне қарсы келетін
әлеуметтік-экономикалық мақсаттары бар мәмілелер жүзеге асса, олар жарамсыз
болып саналады.
Мәміленің заңды мақсаттарын мәміленің орындалу себептерінен ажырата
білуіміз міндетті түрде қажет. Себеп айқындалған қажеттілік пен түрткі. Ол
мақсаттың пайда болуының ірге тасы болады. Сондықтан себеп, субъектілердің
мәміле жасауларына түрткі болады және құқықтық компоненті болмайды,
құқықтық компоненті мәміленің құқықтық мақсаты болып саналады, яғни
мәміленің негізі 8;19. Себептерді есепке алу, азаматтық айналымның
тұрақтылығын ойсырату деп есептеуге болады. Осылайша тараптар келісе
отырып, себепке құқықтық мағына бере алады. Мұндай жағдайда себеп мәміле
элементінің біріне айналады, яғни шартқа.
Жоғарыда айтылып кеткендей, мәміле- заң талаптарына сәйкес жүзеге
асатын заңды әрекет. Мәміленің заңдылығы – ол мәмілеге отырған тұлғалар
қолданған заңмен анықталған нәтижелерге және заңды фактілерге ие әрекет.
Сондықтан заң талаптарына сай жасалған мәміле жүзеге асыруға болатын заңды
факт болып есептеледі және мәміле тараптары өздеріне жағымды құқықтық
нәтижелерін күте алады.
Азаматтық-құқықтық қатынастарына заңды әсерін тигізетін негізгі құрал
ол құқық пен міндет. Мәміледен шығатын азаматтық-құқықтық қатынастар үшін
уақытты дұрыс санау маңызды орын алады.
Азаматтық құқықта мерзім деп- анықталған уақыттың бір бөлігін айтады.
Бұл уақыт әр түрлі анықталады-күнтізбелік мерзіммен; жылдармен; айлармен;
апталармен; күндермен; сағаттармен саналатын мерзімнің уақытына жетуімен;
және де бір жағдайдың тууына байланысты есептелетін мерзім.
Азаматтық заңмен белгіленген мерзімнің келуі немесе өтуі, әрқашан да
құқықтық нәтижелерге әкеледі. Бұл нәтижелер азаматтық-құқықтық
қатынастардың тууымен, өзгеруімен немесе тоқтатылуымен байланысты болады.
Сондықтан да заңдылық табиғаты бойынша мерзім заңды факт болып есептеледі.
Алайда ол екі табиғатқа ие: біріншіден, заңды мерзімдер заңмен , әкімшілік
актілермен, тараптардың келісімімен және де құқықтық жан-жалды қарастыратын
органдармен бекітіледі. Бұл аталғандардың барлығы сәйкесінше шағуы бойынша
ерікті болуға тиісті. Ал екіншіден мерзім, уақыт ағымының объективті заңына
бағынады. Осылайша құқықтың табиғаты бойынша ерікті бола тұра, заңды
мерзімге уақыт ағымының объективті заңының белгілері де тән. Осы жағдайға
сәйкес заңды мерзімдер, өзімен заңды фактілердің ерекше категориясын
ұсынады, бұл фактілер оқиғалармен әрекеттерге жатпайды 9; 22.
Мәмілелерді мерзімді есептеу жалпы ережелермен жүзеге асырылады,
жалпы ережелер азаматтық құқықтағы мерзімдерді есептеу үшін бекітілген.
Мерзімдер осылайша анықталады:
1). Заңда немесе келісім-шарттағы анықталған мінез құлқы бойынша;
2). Тағайындауы бойынша.
Мерзімдердің бірінші категориясына жататындар, империативтік және
диспозитивтік, анықталған және анықталмаған, жалпы және меншікті, уақыт
үзігі түрінде анықталатын және уақыт жиелігі түрінде анықталатын, және тағы
басқалары. Тағайындауға байланысты мезімдердің мынадай түрлерін қарастыруға
болады, азаматттық құқықтырды тудырушы, азаматтық құқықты жүзеге асыру
мерзімі міндеттерді атқару және азаматтық құқықтарды қорғау мерзімдері
10; 27.
Азаматтық құқықтың пайда болу мерзімдері – ол жаңа азаматтық құқықтың
пайда болуымен байланысты туындайтын және өтетін мерзімдер , яғни құқық
тудырумен байланысты мерзімдер.
Азаматтық құқықтырда жүзеге асыратын марзімдер деп- бір мерзім ішінде
құқылы субъект өзіне тиісті құқықтарды іске асыруға немесе міндетті
тұлғадан өзінің құқығын іске асырумен байланысты анықталған әрекеттердің
орындалуын талып етуге құқылы. Берілген мерзімдердің ішінен келесілерді
айырып тану керек: азаматтық құқықтардың болу мерзімдерін, қиылысуларын,
кепілдемелік және талып етушілік мерзімдерін. Азаматтық құқықтардың болу
мерзімін тағайындау ол өкілетті тұлғаға өзінің құқықтарын жүзеге асыру үшін
берілген уақыт. Қиылысушы мерзімге байланысты, мұндай мерзімдер азаматтық
құқықта көп емес. Мәмілелер үшін ең қажетті мерзім ол-кепілдік мерзімдері
болып табылады. Кепілдік мерзімі ішінде әзірлеуші (жабдықтаушы, мердігер)
заттың тоқтаусыз қызмет көрсетуіне кепіл болады. Ал тұтынушы берілген
мерзім ішінде заттың кемістігін тауып алатын болса немесе сол зат керексіз
болып сынса, онда әзірлеуші заттың орнына басқа зат беріп ауыстыруға немесе
заттың кемістіктерінің орнын толтыруға міндетті. Берілген мерзімдер
стандарттармен , техникалық шарттарман немесе тараптардың келісімдерімен
бекітіледі. Пайдаланудын, сақтандырудың, пайдалану мерзімдерінің және тағы
басқаларының кепілдік мерзімдерін анықтайды. ¦зақтығы бойынша олар әр түрлі
болады, бірақ олар өнімнің қажетті сапасын қамтамасыздандыратын құрал болып
есептеледі. 11; 47
Міндеттемелерді орындау мерзімі заңмен және келісімдермен
қарастырылады. Бұл мерзімдер ішінде борышкер міндеттерін құрайтын
әрекеттерді жүзеге асыруға тиісті. Міндеттемені атқару мерзімен бұзу,
мүліктік жауаптылықты қолдануға әкеліп соғады. Егер борышкер
міндеттемелерін орындау мерзімін өткізіп алған болса, онда екінші тарапқа
мерзімін өткізгенде келтірілген шығындарының орнын толтыруға міндетті.
Осылайша мерзімдер азаматтық айналымда тәртіптілік орнатады, келісім-
шарттың уақытында орындалуына түрткі болады.
2. Мәмілелердің жіктелуі.
Барлық мәмілелерге тән олардың ортақ белгілері- ерік пен ерік
білдірудің қатар жүруі, әрекеттің заңдылығы және тағы басқалары .Бұл
белгілері оларды бірнеше түрлерге бөлуіне әкеледі:
1). Мәмілеге қатысушылар санына байланысты біржақты, екіжақты, көпжақты
болуы мүмкін;
2). Мәміледегі бір тараптың анықталған әрекетті іске асыруы екінші
жақтың материалды немесе басқа да игіліктеріне сәйкес келуімен байланысты,
мәмілелер ақысыз және ақылы болып бөлінеді;
3). Мәмілелердің пайда болуынан бастап, олар реалды және консенсуалды
болып бөлінеді;
4). Мәміленің ақиқаттық дәрежесіне , мақсатына байланысты олар себепті
және абстракты болады;
5). Мәміленің орындалуы қандай да бір заңды нәтижелердің туындауына
байланысты, бұл нәтижелердің болуы немесе болмауы мүмкін, осыған байланысты
шартты мәмілелерді бөліп қарастырады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 148-бабында мәміленің
негізгі шек қоюлары бекітілген. Олардың біржақты, екіжақты және көпжақты
болып бөлінуіне әкеліп соғады. Біржақты деп мәміле тараптарының біреуі ғана
ерік білдіруі жеткілікті мәмілелерді айтамыз. Типтік үлгі- сенімхат (ҚР АК
–нің 167-бабы), бір адамның (сенім білдірушінің) өз атынан өкілдік ету үшін
екінші адамға (сенім білдірген) берген жазба уәкілдігі. Біржақты мәміледе
бірнеше тұлғалар өз еріктерін білдіре алады және бұл еріктер бір кезде
білдірілуі мүмкін. Мысалы, үйді сату үшін сенімхат, бірнеше тұлғалармен
берілуі мүмкін, яғни үй бірнеше тұлғаның атында болса, ол үйді сатқан кезде
барлық тұлға сенімхат жазады. Осындай жағдайда меншік тұлғалары мәміледе
бір тарап болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі біржақты мәміленің мәніне
байланысты әдейі реттеуге құқылы. Мұндай мәмілелер түрі азаматтық айналымда
көрінеді және кәсіпкерлік қызмет барысындағы қатынастарда айқан көзге
түседі. ҚР АК –нің 149-бабына сәйкес біржақты мәміленің құқықтық мәні
біржақты мәміле жасаған адамдарға міндеттер жүктейді. Ол басқа адамдарға
заң құжаттарында белгіленген не сол адамдарман келісім болған реттерде ғана
міндеттер жүктей алады. 12; 56
Біржақты мәмілелермен салыстырғанда екі жақты мәмілені жүзеге асыру
үшін екі тарптың да келісілген еріктері білдірілуі керек, ал көп жақты
мәмілелер үшін үш немесе одан да көп тараптың ерік білдірулері қажет.
Бірақта екіжақты мәмлелерде бірнеше тұлғалар бір тарап ретінде қатыса
алады. Мысалы, сатып алу-сату мәмілесін жасаған кезде сатып алушы болып,
бірнеші тұлғалар бір тарап ретінде шыға алады, ал сатушы болып тағыда сол
сияқты бірнеше тұлғалар бір тарап ретінде қатысуларына құқылары бар. Мұндай
жағдайда екі тараптың да еріктері келсілген болуы керек. Еріктердің өзара
келісуі, біріншіден, субъектілердің еріктері өзара қызығушылықты
қанағаттандыруы үшін жүргізіледі (мысалы, тұрғылықты жерді жалға алу), және
екіншіден еріктердің өзара келісілгендері көрініс табады (сатып алу- сату
шартын жасасқанды бағамен жеткізу жағдайының келісушілігі) 2; 72.
Егер екі жақты мәміледе көп тұлғалар бір тарап атынан еріктерін
білдірсе, ал көп жақты мәміледе тұлғалардың көпшілігі, өзінің жеке
еріктерін білдіріп және әр тұлға өз алдында бір тарап болып келеді. Мысалы
үшін құрылтай келісім шартын алуға болады. Егер бұл құрылтай келісім-шарты
ауылшаруашылық білімді (концервтерді, ассоциацияларды, ауылшаруашылық
серіктестіктерді және тағы басқаларын) орнықтыруға арналған боса.
Екі жақты және көп жақты мәмілелер келісім-шарттар дап аталады.
Азаматтық құқықтық мәмілелердің аз тараған түрі келісім- шарттар болып
табылады. Бұл келісім- шарттар кәсіпкерлердің арасындағы, кәсіпкерлермен
оның тауарларының арасындағы тұтынушылардың арасында экономикалық
байланысты тудырады. Сондай-ақ, келісім- шарттар азаматтық қатынастағы
негізгі орынды алып жатыр. Міндеттеме мүліктік азаматтық құқықтық қатынасты
білдіреді. Осы жағдайда міндеттемеге сәйкес бір адам (борышкер) басқа
адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру жұмысын орындау, ақша төлеу
және тағы басқалары сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға , не белгілі бір
әрекет жасамауға міндетті, ал несие беруші борышкерден өз міндеттерінің
орындалуын талап етуге құқылы. Несие беруші борышкерден атқарылғанды
қабылдауға міндетті (ҚР АК –нің 268-бабы). Келісім- шарттар міндеттемеге
заңды күш береді. Келісім- шарттар борышкердін несие беру үшін қандай
әрекеттер жасауы керек екендігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 378-бабына сәйкес
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 4-тарауында Мәмілелер
туралы жазылған, онда көзделген екі жақты және көп жақты мәмілелерге
қатысты туралы ережелер қолданылады. Бұл жерде мәмілеге қолданылатын барлық
нормалар, толық көлемде шарттарда да қолданылуға болады (бірақта бір жақты
мәмілелерге арналған арнайы баптардан басқа баптар). Бір жақты мәмілелерге
тиісінше міндеттемелері туралы және шарттар туралы жалпы ережелер
қолданылады, өйткені бұл заңдар мәміленің табиғаты мен мәніне қайшы
келмейді. Шарттан туындаған міндеттемелерге байланысты міндеттемелер туралы
жалпы ережелер қолданылады.
Дамыған азаматтық заңнама, оның ішінде кодифицияланған заңнама шарт
еркіндігін қарастырады. ҚР АК –нің 380-бабына сәйкес азаматтар мен заңды
тұлғалар шарт жасасуға ерікті. Заң құжаттарында немесе өз еркі негізінде
қабылданған міндеттемелі шарт жасасу, міндеті көзделген жағдайларды
қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүр етуге жол берілмейді. Тараптар заңдарда
көзделген және көзделмеген шартты да жасаса алады.
Мәміленің келесі бөлу әдісі ақылы болып саналады. Ақылы мәміле бұл-
бір тарап айқындалған әрекетті жүзеге асыруға , сәйкесінше екінші тарап
материалды немесе басқа да жағдайларды қамтамасыз етуге міндетті. Ал ақысыз
мәмілелерде екінші тарап бірінші тарапты сәйкесінше қанағаттандыруы
болмайды. Ақылы мәмілеге тек қана екі жақты мәміле жатады. Мысалы, сатып
алу- сату мәмілесін орындаған кезде. Бір жақты мәмілелер әрқашанда ақысыз
болып келеді. Мысалы үшін аукцион немесе конкурстық сату ретіндегі
хабарламалар, осы әдіске жатады. Мүлікті меншікке тапсыру, уақытша қолдану,
ақылы және ақысыз мәміле екендігі, міндет ету және сақтау туралы барлық
ақылы мәмілелер тараптардың өзара келісімдерімен жасалады. Ақылы мәміле деп
мынаны түсінеміз ақша аудару, заттарды беру, қарама-қарсы сәйкесінше
жағдайларды қамтамасыз ету, жұмсты орындау, т.б. Ақылы мәміле ақшаны,
заттарды тапсырғанда, сәйкесінше жағдайларды көрсеткенде, жұмыстарды
орындағанда және тағы басқаларын жүзеге асыруда орын алады 13; 153.
Ақысыз мәмілелер заңды тұлғалар арасындағы қатынаста өте аз болады,
ақысыз мәміле негізінде азаматтардың өзара қатынасы мен олардың
кәсіпорындар мен қатынасының арасында көп туындайды. Субъектілердің өзара
экономикасын экономикалық гуманизациясының және қоғамның саяси өмірінің өсу
жағдайында ақысыз мәмілелер орын алады.Әртүрлі қайырымдылық мәмілелерді,
саяси-мәдени қозғалыстарды қаржыландыру туралы демеушілік және
кәсіпорындарды қаржыландыру туралы демеушлік мәмілелерін және тағы
басқаларды мысал ретінде қарастыруға болады.
Қандайда бір мәміле үшін тән ерекшеліктерінің бар болуы, оның пайда
болу негізі болып саналады. Осы ерекшеліктеріне байланысты мәмілелер
консенсуалды және реалды болып бөлінеді. Консенсуалды (латын тілінен
аударғанда Consensus- келісім) мәмілелер деп, орындалуы үшін екі тараптың
келісімі ғана жеткілікті мәмілелерді айтады. Затты беру әрекетінің жүзеге
асуы мақсаттың орындалуы үшін жасалады. Консенсуалды мәмілелерге сатып алу-
сату мәмілесі және де жұмыстың орындалуы және жағдай жасау (комиссия
келісім- шарты, энергиямен жабдықтау шарты, т.б.) шарттары жатады. Реалды
мәмілелердің пайда болуы үшін (res-зат) тараптардың келісімі жеткіліксіз.
Реалды мәміле заттың тапсырылуын талап етеді.
Жоғарыда айтылып кеткендей , әр мәміле құқықтық негізден тұрады ол-
құқықтық мақсат, бұл мақсатқа субъектілер жетуге тырысады. Себепті
мәміледен ол қандай құқықтық мақсатқа сүйенетіндігін көруге болады.Себепті
мәміле оның мақсатына байланысты. Бұл мақсат заңды және осы мақсатқа жете
алатындай болуы керек. Ал жарамсыз мәміле болып саналатын, ол мемлекетке
және қоғамға қарсы мақсатпен жасалған
мәміле.
Абстракты мәміле өзінің негізінен бөлініп тасталған болып саналады
(abstrahere- үзіп алу, бөлу). Мәміле абстрактілігінің жарамдалығы мәміле
мақсатының негізіне бағынбайды, ол өз алдында жарамды болып келе береді
3; 197.Абстракті мәміленің мысалы ретінде вексельді алуға болады. Ол әр
түрлі мәмілені орындаған кезде беріледі және оны берген адамдарға төлем
төлеуге жатады (вексель берушілерге), ал көшірмелі вексель оны берген кезде
қол қойған тұлғалар үшін де төленеді. Вексель өз негізінен бөлінген. Осыған
байланысты оның айналым қабілеттілігі негізделген 1; 90.
Кей кезде арнайы бір топ болып өнімділік немесе фидуцирлік мәмілелер
жатады (fiducta- сенім). Бұл тараптар арасындағы қатынастың жеке
сенімділігі негізінде құрылған мәміле. Мұндай сенімділікті жойып алу
мәміленің күшін жою деп есептеледі немесе осы кезде мәміле өз күшінен
айырылады мұндай мәмілелер өте аз кездеседі және мүліктік айналымға мүлде
тән емес.
Мәмілелердің негізгі тобын шартты мәмілелер құрайды. Олар Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 150-бабымен реттеледі. Шартты мәміле
деп заңды нәтижелерінің орындалуы арнайы бір жағдайының туындауы немесе
туындамауына байланысты міндеттелген мәмілені айтады. Бұл үшінші тұлғаның
әрекеттері болуы мүмкін және тағы басқалары. Берілген шартқа төрт белгілер
тән:
1). Ол болашаққа қатысты, яғни белгіленген мәміледегі шарттар оның
орындалуы кезінде орын алмайды;
2). Тараптардың еркіне тәуелсіз жағдайлар болуы қажет және оның орындалу
уақыты тараптарға белгілі болмауы керек. Мәміле орындала ма немесе
орындалмайды ма ?
3). Ол заңға да, моральді принциптерге де қайшы келмеуі керек;
4). Бұл шарт мәміленің қосымша элементі болып саналады, яғни мұндай
мәмілелер түрі осы шартсыз да орындалуы мүмкін.
Жоғарыда айтылып кеткен белгілер шарттарды айырады, яғни мәмілелердің
орындалуына байланысты оның жағдайлары мәміле құрамын құрайды (зат туралы,
мерзімдер, орындалы орны).
Шартты мәміленің екі түрін бөліп қарастырады: кейінге қалдырылатын
(ҚР АК-нің 150-бабының 2-тармағы). Егер тараптар құқақтар мен
міндеттемелердің туындауынын , басталу - басталмауын, белгісіз мән – жайға
байланысты етіп қойса, мәміле кейінге қалдырылатын шартта жасалған деп
есептеледі. Мысалы , бір тұлға шаруашылық қожалық шарттарымен келісім-
шартқа отырады, бұл келісім- шарт егер фермерлік қожалық мейрамхана ашу
үшін лицензия алатына болса, онда оны әртүрлі азық- түлікпен
қамтамасыздандыруын қарастырады. Яғни тараптардың құқықтары мен
міндеттемелерінің туындауы шарттың орындалу кезін кейінге қалдырады.
Мәміле кейін күші жойылатын шартпен жасалды деп, егер тараптар
құқықтар мен міндеттемелердің тоқтатылуын басталу-басталмауы белгісіз мән-
жайға байланысты етіп қоятынын айтады. Мысалы, бір азамат екінші азаматқа
бір жыл қолдана тұруына қызының саяжайын бере тұрады, ол бір шартпен
белгіленеді, егер жалға беруші азаматтың қызы ғылыми демалысынан бір жыл
ішінде келіп қалмаса.
Заңнама шартты мәміле қатысушыларының мүдделерін арнайы түрде
қорғайды ҚР АК-нің 150-бабының 3-тармағында тараптарының кейінге
қалдырылатын және кейін күші жойылатын мәмілелерге байланысты әділетсіз
мінез-құлқының туындауы туралы жазылған. Әділетсіз әрекаттер деп, құқық
және адамгершілік нормаларына қарама-қайшы әрекеттерді айтады. Егер тарап
шарттың туындауына әдейі кедергі жасаса, онда бірінші жағдайда шарт
орындалды, ал екіншісінде орындалмады деп есептеледі 5; 134.
Мәміледегі шарттардың жағдай мерзімін анықтауға болады, сәйкесінше
бұл мерзім келешекте болатыны белгілі. Бірақ та мерзім кейінге қалдырылуы
мүмкін, егер оның пайда болуымен құқықтар мен міндеттердің туындауы
байланысты болса немесе кейін күші жойылатын, егер оның пайда болуымен,
оның құқықтары мен міндеттері тоқтатылады.
2 Тарау. Жылжымайтын мүлік пен байланысты мәмілелердің құқықтық реттелуі.
2.1. Жылжымайтын мүлік түсінігі. Жылжымайтын мүліктерге құқықтарды
мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау.
Мүлікті жылжитын және жылжымайтын деп бөлу ең алғаш рет Рим құқығында
көрініс алған және қазіргі құқықтық жүйелердің барлығында қолданылады.
Қазіргі құқықта жылжымайтын мүлік артынан арнайы құқықтық жүйе сақталған.
Бұл арнайы құқықтық жүйе жылжымайтын мүлікке арнайы құқықтарды тіркеу.
Кейбір құқықтарға шектеулер және олардың жүзеге асуы әкімшілік
бақылаулардан тұрады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 117-бабында жылжымайтын
мүлік ұғымы заңды түрде түсіндірілген. Осы бапқа сәйкес жылжымайтын мүлікке
(жылжымайтын дүние, жылжымайтын зат) жер учаскелері, үйлер, ғимараттар,
көпжылдық екпелер және жермен тығыз байланысты өзге мүлік, яғни оларды
орнынан мақсатына сай емес шығынсыз ауыстыру мүмкін болмайтын мүлік жатады.
Мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелері, ішкі сауда жүзу
кемесі, өзен – теңіз жүзу кемесі, ғарыштық объектілер де жылжымайтын
заттарға теңестіріледі. Заң құжаттары бойынша қозғалмайтын заттарға өзге
мүлктер де жатқызылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 117-бабында жылжымайтын
мүлікке теңестірілген объектілер әмбебап және бөліп айтарлықтай болмайды.
ҚР АК-нің 117-бабында келтірілген түсінік азаматтық құқықтың объектісі
ретінде қозғалмайтын затты дұрыс көрсетпеген. Заң мүлік ұғымының мәнін
ашпайды, ол мүлік жылжымайтындарға тікелей қатысты.
Аналогиялық позицияны ревалюцияға дейінгі орыс заңтанушылары да
ұстанды: заңды көзқараспен мүлік мағынасы бір жағынан, меншік құқығы
негізінде тұлғаға тиесілі заттар жиынтығы және басқа да заттық құқықтар
күшінің жиынтығы ..., ал басқа жағынан- басқа тұлғаларға тиесілі заттар
жиынтығы 6; 8.
Келтіріліп кеткен үзінді мүлік ұғымын кең мағынада түсіндіреді. Бұл
үзіндіден мүліктік құқық және талап ету құқығы мүлікке тән екенін анық
көруге болады. Мұндай ұғым теориялық көзқарас жағынан дұрыс. Объективті
материалды реттелген қозғалмайтын затпен оған қатысты мүліктік құқықты
араластыру азаматтық-құқықтық институттың конструкциясының қиындайтынына
әкеліп соғады. Осылайша ипотекаға қатысты осы әдісті қолдана отырып,
жылжымайтын мүлік объектісінің кепілі туралы емес, меншік құқығы немесе
берілген объективтерде шаруашылық жүргізу құқығы кепілі ретінде қарастыруға
болады. Бұл айқындыққа сәйкес келмейді және мағынасы әр түрлі құқық кепілі
және жылжымайтын мүлік объектісінің кепілі деген ұғымдардың араласуына әкеп
соғады.
Сөйтіп, біз мүлік деген сөзді қолданған кезде оған қосымша
түсіндірулер талап етіледі, бұл талап етулердің ерекше бір жағдайы ол
ипотекалық құқықтық қатынастарды қарастырғанда қолданылуы керек.
Жылжымайтын мүлік ұғымы заңнамада тікелей жылжымайтын мүлік
объектілеріне қатысты анықталған. ҚР АК-нің 117-бабының 1-тармағынан мынаны
түсінуге болады, жылжымайтын мүлікке жермен тығыз байланысты мүлік, яғни
орнынан олардың мақсатына сай емес шығынсыз ауыстыру мүмкін болмайтын мүлік
жатады. Сондай-ақ азаматтық құқық теориясында жылжымайтын мүлікке тән
ерекшеліктерге заттың мықтылығы мен тұтынылмайтындығы жатады. Осы
ерекшеліктердің бірнешеуі, қазіргі заңнамамен жылжымайтын мүлік деп
танылған объектілерде қолданылады. Азаматтық кодекстің 117-бабында берілген
жылжымайтын мүлік қатарына жатқызылған заттардың барлығы жылжымайтын мүлік
болып есептелмей қалуы мүмкін. Мысалы үшін ҚР АК-нің 119-бабында
көрсетілгендей жылжымайтын мүлік қатарына кәсіпорын жатады, ал мүліктік
кешен ретінде кәсіпорынның құрымына жылжымайтын өнімдер де кіреді,
шикізат, инвентарь. Бірақ бұларға қатысты заңмен белгіленген жылжымайтын
мүлік жүйесі ұстанылады және ол толық түрде дәлелденген.
Жылжымайтын мүліктер қатарына, сондай-ақ көпжылдық екпелер
жатқызылған. Бұл жағдайда берілген объект айналымына байланысты бірнеше
сұрақтар туындайды: көпжылдық екпелермен мәміле тіркеуін кім жүзеге
асырады, берілген жағдайда құқық бекітуші құжат болып не саналыды?
Азаматтық айналымда ерекше орын алатын және міндетті мемелекеттік
тіркеуге жататын объектілер әуе және теңіз кемелері, ішкі сауда жүзу
кемесі, өзен-теңіз жүзу кемесі, ғарыштық объектілер де жылжымайтын
заттарға теңестіріледі. Жаңа техника жетістігіне қатысты, қазіргі жермен
тығыз байланысып салынған үйлер, ғимараттар, орындарынан қозғалуы мүмкін.
Осылайша қозғалатын кезде олар өз қалпын жоймайды және жылжымайтын мүлік
қатарына жатады.16;55
Жылжымайтын мүліктердің басқа объектілеріне қарағанда ең бір
классикалық объектісі болып жер саналады. Жер өзіне-өзі бағынышты жалпылама
түрде жылжымайтын мүлік. Кейбір мамандар ҚР АК-нің 117-бабына сүйене жерді
мүлік қатарына жатқызуларына күмәнданады. Біз атап отырған заттың үш түрлі
мағынасы ҚР АК-нің117бабында айтылған: жылжымайтын мүлік, жылжымайтын
дүние, жылжымайтын зат. Бұл баптың анализі берілген мағыналардың
(түсініктердің)сәйкестіктеріне әкеп соғады.
Әрбір жылжымайтын мүлік- мүлік болып табыла ма және жерге қатысты
қарама – қайшы жауап дұрыс емес? Жер- мүлік белгілеріне және экономикалық
құндылыққа ие, сондай-ақ азаматтық айналымда міндетті түрде қатысуы керек
17; 2.
Сөйтіп, жылжымайтын мүліктерге материалды белгіленген, көлемі бойынша
және объектінің құны бойынша анықталған, көпшілігі жермен байланысты және
олар арнайы өкілеттенген мемлекеттік органдарға ауысады. Берілген анықама
ғылыми деп санала қоймайды, бірақ та олар тәжірибеде қолданылып жүр.
Берілген сұрақты қарастыруымның аяғында мынаны айта кеткенім дұрыс
болар, жылжымайтын мүлікті басқа мүліктерден бөлу , яғни жермен жылжымайтын
мүліктің тығыз байланысы табиғи ресурстары бар елдің экономикасына ғана
тиімді емес. Жылжымайтын мүліктерге құндылығы үлкен объектілер жатады. Бұл
азаматтық айналымда арнайы тіркеуді талап етеді және келісім – шартқа
отырған кезде жылжымайтын мүліктер үлкен роль алады. Кейбір құқықтық
қатынастар объектісі жылжымайтын мүлік болады, мысалы, ипотека.
Әділет министірлігінде Жылжымайтын мүліктер жөніндегі құқық пен
келісім-шарттарды тіркеуді жетілдіру тақырыбында дөңгелек үстел өтті.
Оның жұмысында кәсіпкерлер , жылжымайтын мүлік орталығының және екінші
деңгейдегі банктердің өкілдері қатысты. 18; 16
Әділет Министірінің орынбасары Сабыржан Бекбосыновтың төрағалығымен
өткен басқосуда бүгінде барлық азаматтар үшін аса маңызды болып отырған
жылжымайтын мүлік құқығын тіркеу, оны кепілдікке қою, ипотекалық несие алу
сияқты мәселелер тілге тиек болды. Әділет министірлігі тарапынан бұл
бағытта көптеген игі жұмыстар атқарылуда. Жылжымайтын мүлік құқығын тіркеу
және келісім-шарттар жасау бұрынғы 10 күнтізбелік күннен 5 күнге дейін
кемітілді және бұл үшін төленетін төлем мөлшері азайтылды. Жылжымайтын
мүлік орталықтары заңгерлік қызмет көрсету үшін алатын ақыны жойды. Сондай-
ақ бұл орталықтардың қызметі жөніндегі ақпараттар алуды жеңілдету
мақсатында бірқатар ақпараттар қызметтер біріктірілді. Аталған шаралардың
бәрі азаматтардың, кәсіпкерлердің жылжымайтын мүлікке байланысты туындайтын
мәселелерін шешуді едәуір жеңілдеткені анық.
Ипотекалық несие алу, жылжымайтын мүлікке байланысты шарттар жасау
мәселелері әлі де жетілдіруді қажет етеді. Дөңгелек үстелге қатысушылар осы
тақырып төңірегінде өздерінің ой- пікірлерін, ұсыныстарын ортаға салды 18;
17.
Кәсіпкерлік қарым- қатынаста мүліктік айналымның тиімді және
жеткілікті дамуы, тәжірибеде көрсеткендей заңнамада және өзге де құқықтық
актілер мазмұнында көзделген толық және айқын ережелеріне байланысты.
Рыноктык қатынасушылары қарым- қатынасының мәміле жасау пәні , жылжымайтын
объектілер болған кезде өте тиімді. Азаматтық айналым субъектісі үшін бұл
объектілердің құндылығы мен мәні олардың құқықтық регламентациясына
міндетті түрде сәйкестендірілуі керек.
Жоғарыда айтылып кеткендерді және басқа да ойларды қосқанда ҚР АК-
нің118-бабының 1-тармағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
Кіріспе.
3 бет.
1-Тарау. Мәміле туралы жалпы ұғым, оның жіктелуі. 6 бет.
1.1. Мәміле туралы жалпы түсінік.
1.2. Мәмілелердің жіктелуі.
13 бет.
2 Тарау. Жылжымайтын мүлік мәмілелерінің құқықтық реттелуі.
18 бет.
2.1. Жылжымайтын мүлік түсінігі. Жылжымайтын
мүліктерге құқықтарды мемлекеттік тіркеу және
олармен мәміле жасау.
2.2. Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелердің
бірнеше түріне құқықты тіркеу. Жылжымайтын мүлік
мәмілесін мемлекеттік тіркеудің құқықтық мәні.
31 бет.
2.3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемелкеттік
тіркеу және олармен мәміле жасау туралы істерді теориялық
және практикалық мәселелері.
32 бет.
3 Тарау. Жылжымайтын мүлікпен жасалатын
мәмілелердің кейбір түрлері.
40 бет.
3.1. Жылжымайтын мүлік кепілі туралы шарт бойынша міндеттемелерді
қамтамасыз ету әдісі – ипотека.
3.2. Мүлікті жалдау шарты бойынша азаматтық құқықтық
мәмілелер.
49 бет.
Қорытынды.
54 бет.
Библиография.
56 бет.
Қосымшалар.
59 бет.
Кіріспе
Қазіргі кезде жылжымайтын мүліктермен мәміле жасау шаруашылық айналымының
үлкен бөлігін құрайды және азаматтық айналымда, азаматтар мен заңды
тұлғалардың қызметтік өмірлерінде маңызды орын алады.
Тақырыптың өзектілігі:
Қазақстанда рыноктық қатынастың гүлдену кезінде жылжымайтын мүліктерге
қатысты құқықтық қарым – қатынасты реттеу және жылжымайтын мүлікпен мәміле
жасау қазіргі уақытта өте жақсы дамыған. Сондай-ақ жылжымайтын мүлікті
пайдалану аумағы үнемі ұлғайып отыр, ал мәдениетті рынок әлі өз мәресіне
жеткен емес және өз заңды формасына ие болған жоқ. Сондықтан, өзімнің
дипломдық жұмысымда жылжымайтын мүлікпен байланысты мәмілелерді құқықтық
реттеу сұрағының арнайы аспектілерін қарастырғым келеді.
Жылжымайтын мүлік мәмлесінің пәнінің ерекше мінезі, қатысушылардың
құқықтарын мемлекеттің бекітуін талап етеуімен сипатталады. Жылжымайтын
мүлікпен мәмілеге отыра тұрып, оның құқықтарымен міндеттерін мемлекеттің
бекітуі, жылжымайтын мүлік рыногын таза және алаяқтықпен қылмыстардың
төмендеуінің заңды кепілі болып табылады. Сондықтан, жылжымайтын мүлікпен
мәміле жасасқан кезде міндетті мемлекеттік тіркеу заңнамамен орнатылды.
Міндетті мемлекеттік тіркеу мына әрекеттерден тұрады: мемлекеттік тіркеуге
қажет құжаттарды құқықтық сараптамадан өткізуден және мәміленің заңдылығын
тексеруден. Атап айтылған әрекеттер Азаматтық заң нысанында жүзеге асырылуы
тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Дипломдың жұмыстың 1-ші тарауында мәміленің азаматтық құқықтық институтты
жалпы түрде қарастырылады. Бұл тарау екі бөлімнен тұрады. Ол бөлімдер
негізінен мәмілеге жалпы түсінік беріп, оның жіктелуін қарастырады.
Екінші тарауында жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және
олармен мәміле жасау институты талқыланған. Мемлекеттік тіркеу тәртібі және
оның қатысушыларының жылжымайтын мүлік айналымының тұрақтылығын қамтамасыз
етуге деген көз қарастары, және олардың жұрт алдында жариялығы және жария
еместігі. Екінші тарау үш бөлімнен құралған , бұл бөлімдер негізінен
жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеудегі құқықтық іс әрекеттерді
сипаттаған және осы мәселеге қатысты сотта қаралған бірнеше істер мысал
ретінде келтірілген. Келтірілген мысалдарда жылжымайтын мүлікке құқықтарды
мемлекеттік тіркеуге қатысты жіберілген құқық бұзушылықтарды сотта қарау
мәселелері көрсетілген.
ҚР-ның Президентінің заң күші бар Жарлығы 25.12.1995 ж. № 2727
Жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау
туралы 1996ж. 1 наурызда заңды күшіне енді. Президенттің Жылжымайтын
мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау туралы
№2727 Жарлығы келесілерді анықтайды:
1. Жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау
түсінігін.
2. Мемлекеттік тіркеу міндетті жылжымайтын мүліктерге және олармен мәміле
жасауға деген құқықтардың тізімі.
3. Құқықты мемлекеттік тіркеу кезінде пайда болатын қатысушылардың қарым –
қатынасының аумағы.
4. Құқықты мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органдар.
5. Құқықты мемлекеттік тіркеудің тәртібі.
6. Жылжымайтын мүлікке құқықты және олармен мәміле жасауды тіркеудің арнайы
түрлерінің ерекшеліктері: мүліктік кешен ретінде кәсіпорынға құқықтар;
ортақ меншік құқықтары; сервитуттар; ипотека; жалдау және т.б.
Сөйтіп, мемлекеттік тіркеу туралы Жарлық әрекет ететін азаматтық
заңнамаға көптеген өзгертулер еңгізді, жылжымайтын мүлік аумағындағы әрекет
етіп тұрған азаматтық құқықтық қатынастарға әсерін тигізді, және жаңа
азаматтық заңнаманың бірқатар ережелерінің жұмыс істеуіне әкеп соқты.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында жылжымайтын мүлікпен
мәмілелердің бірнеше түрі қарастырылған, пәтерлермен, кепілмен мәмілелер,
ипотека. Қазақстандағы рыноктық қатынастар өркендеп, жылжымайтын мүлік
қатынас сферасы тұрақты ұлғаю кезінде кепіл ретінде міндеттің орындамауын
сақтандыратын арнайы экономика субъектілерінің қатынасындағы кепілдік
тұрақтылығын қамтамасыз ететін зат жылжымайтын мүлік. Бүгінде кепіл туралы
әрекет ететін заңнаманың бағалау қайшылықтарына қарамастан, кепіл
көпшілікке әйгілі, бұған еліміздегі қазіргі рыноктық ситуациядан шығатын
көптеген себептер бар.
ҚР-ның Ипотека туралы заңында кепілдік қатынасқа қатысушылардың
құқықтарды және заңды мүдделерді пайдалану кепілдері бекітілген. Заң
ипотекалық құқықтық қатынастың көптеген керекті сұрақтарын айқын реттейді:
ипотека келісім- шартының елеулісі; ипотека туралы келісім – шартқа отыру,
кепілзатты құрау және беру, кепіл ұстаушының үшінші тұлғаға құқықтарды
тапсыру, үшінші тұлғаға құқықтары мен кепілге салынған мүлікті иеліктен
айыру келесі кепіл, кепілге салынған мүлікті қайтарып алу және оны
пайдалану, бөлек объектілер ипотекасының ерекшеліктері (кәсіпорын, мекеме,
құрылыс, жер учаскелері, тұрғын үйлер, пәтерлер және басқа жылжымайтын
мүлік объектілері).
Жылжымайтын мүліктермен мәміле жасасқан кездегі туындаған проблемалар
көкейтесті және өзіне тәуелді мінездерге ие, сондықтан менің осы тақырыпты
таңдауыма берілген негіздер түрткі болды.
Қорғауға ұсынылатын жағдайлар:
- Жылжымайтын мүлікке құқықты пайдалану негізінде пайда болатын қарым-
қатынастарды объективті түрде теориалық білім және тәжірибеде қолданылатын
принциптерін айқындау;
- Жылжымайтын мүлікті Азаматтық құқық объектісі ретінде түсінуге, осы
тақырыпты толығынан ашып айқындау;
- қазіргі рыноктық өркендеу кезінде жылжымайтын мүлікке құқықтарды
мемлекеттік тіркеуге байланысты көкейтесті құқықи мәселелерді анықтап шешу
шараларын ұсыну.
Біздің жұмысымыздың негізгі мақсаты – өзіміздің көзқарасымыз бойынша ,
осы аумақтағы негізгі сұрақтарды құрау және қарастыру. Жылжымайтын мүлікке
құқықты пайдалану негізінде пайда болатын қарым- қатынастарды объективті
түрде теориалық білім және тәжірибеде қолданылатын принциптерін
пайдаландым. Жылжымайтын мүлікке құқықты пайдаланудың теориалық маңызы
ерекеше, бұл ерекшеліктер Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде
айқан, ашып көрсетілген. Ал жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік
тіркеуді тәжірибеде қолдану, көптеген заң бұзушылықтарға әкеліп соғады.
Сондықтан қазіргі рыноктық өркендеу кезінде жылжымайтын мүлікке құқықтарды
мемлекеттік тіркеуге байланысты сұрақтарды терең түрде оқып білу маңызды.
Жылжымайтын мүлікті Азаматтық құқық объектісі ретінде түсінуге, осы
тақырыпты толығынан ашып зерттегенім негіз болды.
1-Тарау. Мәміле туралы жалпы ұғым, оның жіктелуі.
1.1. Мәміле ұғымы.
Азаматтық құқықтыр мен міндеттемелірінің негізгі пайда болу көзіне
заңды айғақтар жатады. Олар айқын әрекет жағдайын көрсетеді.
Айтылып кеткендей, мәмілелер ең көп таралған заңды фактілер болып
табылады. Қазақстан Республикасынын Азаматтық Кодексінің (ҚР АК) 147-ші
бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың азамттық құқықтыры мен
міндеттерін белгілеуге , өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттерді
анықтайды.
Алайда, заңды мәмілелердің түсінігін толық анықтау үшін бірнеше
керекті жағдайларға көз аударуға тура келеді.
Барлық заңды фактілер әртүрлі негіздер бойынша жіктеледі. Яғни әрекет
пен оқиғаға бөлу субъектілер еркіне байланысты болады.
Г.Ф. Шершеневичтің пікірі бойынша заңды әрекет: өзімен бірге заңды
нәтижелер әкелетін адамның сыртқы еркін жеткізу 1; 21
Әрекет- бұл жеке немесе заңды тұлғалардың еркі көрініс табатын заңды
фактілер (мысалы, шарт жасау). Осы жағдайларға сәйкес оқиғалар адамдардың
еркіне тәуелсіз заңды фактілердің болуына әкеліп соғады (туу, өлунемесе
адамның дертке ұшырауы, соғыстар, көтерілістер және тағы сол сияқты
жағдайлар). Осылардың қатарына стихиялық апат мінезіндегі барлық оқиғалар
жатады, яғни өрттер, су тасқындары, дауылдар және тағы басқалары. Бұл
түсінікте мәләленің оқиғадан айырмашылығын айтуға болады, өйткені ҚР АК-нің
147-ші бабына сәйкес мәмілелер деп азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттер танылады.
Мәміленің анықталған құқықтық шешіміне жетуіне бағытталуы заңды
әрекеттерге қайшы келеді, яғни субъектінің еркімен әрекет қабілеттілігінің
болуына қарамастан құқықтық нәтижелер заңды күшіне енеді. Мәмілелер үшін
субъектілердің еріктерімен әрекет қабілеттері болуы керек , бұл туралы
төменде толығырақ айтыла кетеді.
Заң бойынша әрект екіге бөлінеді: заңды және заңсыз болып. Заңды –
яғни орындалатын мәмілелердін барлығы заңдардағы талаптар мен құқық
қағидасына сәйкес келуі керек. Ал заңсыз мәмілелер қатарына келесі
әрекеттер жатады: басқа тұлғаға зиян келтіру, құқықтармен қиянат жасау,
шарттағы міндеттемелерді бұзу және тағы басқалары. Мәміле, заңсыз
әрекеттерге қарағанда , яғни азаматтардың құқықтары мен міндеттерін
бұзатын, ол заңды әрекеттермен айқындалады. Мәміленің заңдағы талаптарға
сәйкес келмеуі, оның жарамсыздығына әкеліп соғады (ҚР АК-нің 157-
162баптарына сәйкес) және заңды нәтижелер болмайды.
Мәмілелерді мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының актілерінен айыруымызға тиістіміз. Мемелекеттік органдармен
жергілікті өзін-өзі басқару органдары да азаматтық құқықтары мен
міндеттерінің пайда боуының негізі болып саналады (ҚР АК-нің 7-ші бабы).
Бірақ Азаматтық кодекстегі мәмілелер туралы ереже оларға жатпайды. өйткені,
берілген органдардың актілері императивтік мінезді, ал құқықтық қатынас
субъектілері тең құқылы болмайды, мұндай жағдай ҚР АК-нің 1-ші бабында
бекітілген азаматтық заңның негізіне қайшы келеді.
Жоғарыда айтылып кеткеннен басқа ҚР АК-нің 147-ші бабында көрсетілген
мәмілелер- азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен
міндеттемелерін белгілеугі, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған
әрекеттер. Басқа да азаматтық құқықтары мен міндеттемелерін белгілеуге,
өзгертуге немесе тоқтатуға, құқық саласы мен құқықтық қатынастарды реттеуге
бағытталған ерікті актілерден мәмілені ҚР АК-нің 147-ші бабында белгіленген
мәселелер анықтайды. Мысалы, жұмысқа тұру туралы өтініш тұлғаның ерікті
актісі болып саналады, яғни ол Еңбек туралы Заңмен реттелетін құқықтық
қатынастардың пайда болуына бағытталған.
Мәміленің заңды фактілерден айырмашылығының негізгі белгілеріне
осылар жатады.
Жағарыда атап көрсетілгендерден шығатын болсақ, мәмілелердің ұғымы
және олардың негізгі белгілеріне толығырақ тоқтала кетейік.
Мәміле заңды фактілердің бірі, дәлірек айтсақ ол- заңды, ерікті,
саналы және анықталған құқықтық мақсатқа жетуге бағытталған заңды әрекет.
Мысалы, сатып алу-сату мәмілесінде сатып алушы затты өз меншігіне түсіруге
тырысады.
Мәміле жасаған тараптар өз нәтижелеріне жету үшін , ол мәміле заңдағы
барлық талаптарға сәйкес келуі тиіс. Көрсетілген талаптар екі категорияда
болады: жалпы және арнайы. Арнайы талап- азаматтық-құқықтық мәмілелердің
анықталған бір түрінде ғана қолданылады. Ал жалпы талаптар тектік немесе
түрлік жағына қарамастан мәмілеге таратылады. Осындай төрт талаптарды айыра
білуіміз керек:
1). мәміленің субъектілік құрамын;
2). ортақ еркін және еркін білдіруді талап ету;
3). мәміленің мазмұндылығын талап ету;
4). мәміле формасын талап ету.
Заң мәміле жасаушы тараптарға елеулі талап қояды.
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны тек құқық және әрекет
қабілеттілігі бар тұлғалар жасай алады. Азаматтардың құқық қабілеттілігі ҚР
АК-нің 13-ші бабына сәйкес азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару
қабілеті барлық азаматтырға бірдей және ол туған кезден басталып қайтыс
болған соң тоқтатылады. Алайда, әрекет қабілеттілігінің бірдей бағамында
барлық азаматтар бола бермейді. Ол санаткерлі және ерікті дамыған адамда,
өзінің әрекеттерінің мазмұнын түсініп, онымен басшылық ететін
қабілеттілігене байланысты болады. Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес, жас
шамасы мен медициналық негізде азаматтардың әрекет қабілеттілігін бес топқа
бөлу көз қарастары бар, олар:
1). толық әрекет қабілеттілігі бар адамдар;
2). 14-18 жас аралығындағылардың әрекет қабілеттілігі;
3). ішінара әрекет қабілеттілігі бар адамдар (6жастан 14жасқа дейін);
4). шектеулі әрекет қабілеттілігі бар азаматтар;
5). әрекет қабілеттілігі жоқ азаматтар.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтардың өз еріктерімен
азаматтық құқықтарға ие балуға және оны жүзеге асыруға өзі үшін азаматтық
міндеттер жасап , оларды орындауға қабілеттілігі (азаматтық әрекет
қабілеттілігі) кәмелеттке толғанда, яғни он сегіз жасқа толғаннан кейін
толық көлемде пайда болады (ҚР АК-нің 17-ші бабы). Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 22-ші бабына сәйкес он төрт жастан он
сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар мәмілелерді ата-анасының, асырап
алушаларының немесе қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің
нысаны заңдарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген
нысанға сәйкес келуге тиіс. Осы аралықтағы кәмелетке толмағандар өздерінің
табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері жасаған
интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік етуге, сондай-
ақ тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасауға құқылы. Басқа да мәмілілерді олар ата-
анасынын, асырап алушаларының немесе қорғаншыларының жазбаша түрдегі
келісімімен жасай алады. Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін
мәмілелерді, егер заң құжаттарында өзгеше көрсетілмесе, олардың атынан ата-
анасы, асырап алушалары немесе қорғаншылары жасайды. Жасөспірімдер
өздерінің жасына лайықты , жасай салып орындалытын тұрмыстық ұсақ
мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы (ҚР АК-нің 23-ші бабы). Ал жүйке
ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз әрекеттерінің мәнін түсіне
алмайтын немесе не істегенін білмейтін азаматты сот әрекет қабілеттігі жоқ
деп тануы мүмкін, соған байланысты оған қорғаншы белгіленеді. Әрекет
қабілеттігі жоқ деп танылған азаматтың атынан мәмілелерді оның қорғаншысы
жасайды (ҚР АК-нің 26-шы бабы).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 35-ші бабына сәйкес
заңды тұлғалардың азамттық құқықтары болуы және заң актілерінде немесе
құрылтай құжаттарында тиым салынбаған кез-келген қызмет түрін жүзеге асыру
үшін қажетті азаматтық міндеттерді атқаруы мүмкін. Заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі ол құрылған кезде пайда болып, оны
тарату аяқталған кезде тоқтатылады (ҚР АК-нің 35-ші бабының 2 тармағы).
Заңды тұлғаның әрекет қабілеттілігі өз әрекеттерін және өзіне құқықтар мен
міндеттерді құру мен байланысты.
Мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда, коммерциялық ұйымдардың заң
актілерінде көзделген жағдайларда белгілі бір қызмет түрін жүзеге асырушы
заңды тұлғалар үшін басқа қызметпен айналысу мүмкіндігі болмауы немесе
шектелуі мүмкін (ҚР АК-нің 35-бабының 1-тармағының 2-бөлігі). Сөйтіп, олар
әртүрлі мәмілелерді жасауға құқылы, тек ол мәмілелер заңмен тиым салынбаған
болуы және өздерінің құрылтай құжаттарында көзделген мақсаттарға қарсы
келмейтін болуы керек.
Заңды тұлға тізбесі заң актілерінде белгіленетін жекелеген қызмет
түрлерімен лицензия негізінде ғана айналыса алады (ҚР АК-нің 35-бабының 1-
тармағының 3-бөлігі). Мәміле жасаған кезде заңды тұлғаның еркін оның органы
немесе өкілі білдіреді. Егер орган немесе өкіл өздеріне берілген өкілет
бойынша ғана әрекет жасаса, онда заңды зардаптар заңды тұлғаның өзінде
пайда болады 2; 88.
Осылайынша, нақты мәміле жасау үшін мәміленің әр тараптары заңмен
талап етілетін құқық субъектісіне сәйкес келуі керек, яғни олардың
әрқайсысында сәйкес көлемде әрекет қабілеттілігімен құқық қабілеттілігі
болуы керек.
Құқықтар мен міндеттемелердің жүзеге асырылуы құқықтық қатынастың
пайда болу еркіне қарамастан, қатысушылардың ерікті актілерінсіз мәнсіз
болуы айқын 3; 63. Мәміледе басқа да ерікті акт сияқты ерік пен ерік
білдірудің қабысқанын талап етеді. Маған не керек?- деген сұраққа ерік
жауап береді, ал ерік білдіру: Мен ол үшін не істеп жатырмын? деген
сұраққа жауап береді. Қойылған мақсатқа жетудің екі түрі бар детерминирлік
(детерминированное) және дәлелді: мысалы, тұлға өзін қартайғанда немесе
ауырған жағдайда қамтамасыздандырылған болғысы келеді. Алайда, ерік және
оның себептері заңды мәміленің заңды көрінісін білдіреді және өзінің заңды
мағынасына оның ішкі және сыртқы әрекеттері білінгенде ие болады 4; 73.
Сондықтан, тұлға мақсатына жету үшін өмірін сақтандыру мәмілесін жасайды.
Осыдан мынаны түсінуге болады, яғни ерік білдіру мәміленің ең негізгі
элементі.
Мәміледегі ерік субъектінің мақсатына жету ғана емес, ол нәтижесінде
мәміле жасау болып табылатын жүріс- тұрысын психикалық тұрғыда реттеу. Ерік
білдіру объективті әрекетіне зорлау, өтірік алдау, қорқыту және тағы
басқалары әсерін тигізбейді, ол тек қана субъектінің еркіне әсерін
тигізеді. Оның мәжбүрлі түрде қабылдайтын шешіміне немесе психикалық
реттелетін әрекеттерге 5; 89. Зорлау кезінде тұлға өз еркінен айырылады,
оның еркін мәжбірлі түрде басқа біреу ауыстырады және бірінші тұлға басқа
біреудің қолында ерік білдіретін құралы болып қалады. Осы жағдайлардың
барысында зорлау, яғни мәжбүрлі түрде жасалған заңды әрекет ерік білдіру
деп саналуы мүмкін емес 6; 75. Бұл жағдайда субъектінің еркі ерік
білдіруге сәйкес келді деп айтуға болмайды, өйткені мәжбірлеу заңды
талаптарға қайшы келеді. Егер мәміле жасаған кезде тұлғаның еркі басқа
тұлғаға тәуелді боса, яғни екінші бір тұлға оны қорқытып, зорлап немесе
алдау арқылы мәміле жасауға мәжбүрлесе, онда бұл мәміле жарамсыз болып
саналады. Осы жағдайларды айта келе мынадай шешім қабылдауға болады,
Тұлғаның субъективтік мақсаты объективтік көрініс табуына сәйкес келсе
мәміле жарамды болады.
Мәміле субъектілерінің еріктері қоғамға түсінікті болу үшін, мағынасы
объективті түрде боуы керек. Субъектілердің еркін айқындау, бекіту және
куәландыру әдістерін мәміле формалары деп атайды 2; 103 формасын сақтай
отырып, құқықтар мен міндеттер туғызады, сондықтан да мәміле формаларына
заң өзінің талаптарын ұсынады. Жалпы ерік білдіру ережесі түрінде
анықталған форма әрекетін қолданады. Бұл форма әрекеті арнайы сөздерден
тұрады. ҚР АК-нің 151-бабының 1бөлігінде көрсетілгендей мәмілелер ауызша
немесе жазбаша нысанада жасалады. Жазбаша нысанда жасалған мәміле міндетті
түрде жай немесе нотариалды болады. Мәміленің нотариалды куәлендырылуы
міндетті түрде:
1). заңда көрсетілген жағдайларда
2).заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландарғаннан кейін ғана жасалды деп
саналады (ҚР АК-нің 1-бөлігі).
Бұлардан басқа ерік білдірудің тағы екі әдісі бар. Кей кезде ерік
туралы бір тұлғаның мінез- құлқын жанама түрде әңгіме қылуға болады,
мысалы, биржадағы брокерді сәйкесінше жағдайда конклюдентті болып келеді,
яғни шешім қабылдауға болатын жағдайлар 5; 46. Үндемеу, яғни өз ойын
білдірмеу осыған ұқсас рольді алады. Сондықтан да заңда немесе екі тараптың
келісімдерінде үндемей қалу немінені білдіретіні, яғни қандай мағынада оны
түсіну керек екені міндетті түрде көрсетілуі керек (үндемеу жоқ немесе
иәдегенді білдіреді). Мысалы, егер шартқа отырған кезде ай сайын
анықталған көлемде бір затты сатыпалушыға сатушы әкеліп отыратын болса және
келесі айда тұтынушы сатушыға ол затты әкелмеуі туралы мәлімдемесе, онда
осы жағдайда үндемеу иә дегенді білдіреді 7; 115.
Мәміле үшін оның құқықтық жағдайы мен мақсаты сай келуі қажетті.
Мәміле жасаушы субъектілердің мақсаттары ол – меншік құқығына ие болу және
тағы басқалары. Бұл мәмілелер қатарына моральді және тұрмыстық келісімдер
жатпайды.
Әр мәміле түріне оның құқықтық мақсаты тән. Мәмілелер осы құқықтық
мақсатпен ғана жасалады және мәміленің негізі деп аталады (causa). Мәміле
негізі заңды және орындалатын болуы керек 7;116.
Заңды мақсаттарды ( мәміле негізі) мәміле субъектілерінің әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарымен ауыстыруға болмайды. Әлеуметтік-экономикалық
мақсаттардан субъектілер еркі құралады: азаматтар материалды және діни
қажеттіліктерін мәміле арқасында қамтамасыз етеді. Олардың заңзы мақсатпен
жіктелуінің негізгі екі себептері бар:
1). Әр түрлі құқықтық мақсаттарды іске асыру арқылы сол бір әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарға жетуге болады.
2). Субъектілердің, мемлекеттің және қоғамның мүдделеріне қарсы келетін
әлеуметтік-экономикалық мақсаттары бар мәмілелер жүзеге асса, олар жарамсыз
болып саналады.
Мәміленің заңды мақсаттарын мәміленің орындалу себептерінен ажырата
білуіміз міндетті түрде қажет. Себеп айқындалған қажеттілік пен түрткі. Ол
мақсаттың пайда болуының ірге тасы болады. Сондықтан себеп, субъектілердің
мәміле жасауларына түрткі болады және құқықтық компоненті болмайды,
құқықтық компоненті мәміленің құқықтық мақсаты болып саналады, яғни
мәміленің негізі 8;19. Себептерді есепке алу, азаматтық айналымның
тұрақтылығын ойсырату деп есептеуге болады. Осылайша тараптар келісе
отырып, себепке құқықтық мағына бере алады. Мұндай жағдайда себеп мәміле
элементінің біріне айналады, яғни шартқа.
Жоғарыда айтылып кеткендей, мәміле- заң талаптарына сәйкес жүзеге
асатын заңды әрекет. Мәміленің заңдылығы – ол мәмілеге отырған тұлғалар
қолданған заңмен анықталған нәтижелерге және заңды фактілерге ие әрекет.
Сондықтан заң талаптарына сай жасалған мәміле жүзеге асыруға болатын заңды
факт болып есептеледі және мәміле тараптары өздеріне жағымды құқықтық
нәтижелерін күте алады.
Азаматтық-құқықтық қатынастарына заңды әсерін тигізетін негізгі құрал
ол құқық пен міндет. Мәміледен шығатын азаматтық-құқықтық қатынастар үшін
уақытты дұрыс санау маңызды орын алады.
Азаматтық құқықта мерзім деп- анықталған уақыттың бір бөлігін айтады.
Бұл уақыт әр түрлі анықталады-күнтізбелік мерзіммен; жылдармен; айлармен;
апталармен; күндермен; сағаттармен саналатын мерзімнің уақытына жетуімен;
және де бір жағдайдың тууына байланысты есептелетін мерзім.
Азаматтық заңмен белгіленген мерзімнің келуі немесе өтуі, әрқашан да
құқықтық нәтижелерге әкеледі. Бұл нәтижелер азаматтық-құқықтық
қатынастардың тууымен, өзгеруімен немесе тоқтатылуымен байланысты болады.
Сондықтан да заңдылық табиғаты бойынша мерзім заңды факт болып есептеледі.
Алайда ол екі табиғатқа ие: біріншіден, заңды мерзімдер заңмен , әкімшілік
актілермен, тараптардың келісімімен және де құқықтық жан-жалды қарастыратын
органдармен бекітіледі. Бұл аталғандардың барлығы сәйкесінше шағуы бойынша
ерікті болуға тиісті. Ал екіншіден мерзім, уақыт ағымының объективті заңына
бағынады. Осылайша құқықтың табиғаты бойынша ерікті бола тұра, заңды
мерзімге уақыт ағымының объективті заңының белгілері де тән. Осы жағдайға
сәйкес заңды мерзімдер, өзімен заңды фактілердің ерекше категориясын
ұсынады, бұл фактілер оқиғалармен әрекеттерге жатпайды 9; 22.
Мәмілелерді мерзімді есептеу жалпы ережелермен жүзеге асырылады,
жалпы ережелер азаматтық құқықтағы мерзімдерді есептеу үшін бекітілген.
Мерзімдер осылайша анықталады:
1). Заңда немесе келісім-шарттағы анықталған мінез құлқы бойынша;
2). Тағайындауы бойынша.
Мерзімдердің бірінші категориясына жататындар, империативтік және
диспозитивтік, анықталған және анықталмаған, жалпы және меншікті, уақыт
үзігі түрінде анықталатын және уақыт жиелігі түрінде анықталатын, және тағы
басқалары. Тағайындауға байланысты мезімдердің мынадай түрлерін қарастыруға
болады, азаматттық құқықтырды тудырушы, азаматтық құқықты жүзеге асыру
мерзімі міндеттерді атқару және азаматтық құқықтарды қорғау мерзімдері
10; 27.
Азаматтық құқықтың пайда болу мерзімдері – ол жаңа азаматтық құқықтың
пайда болуымен байланысты туындайтын және өтетін мерзімдер , яғни құқық
тудырумен байланысты мерзімдер.
Азаматтық құқықтырда жүзеге асыратын марзімдер деп- бір мерзім ішінде
құқылы субъект өзіне тиісті құқықтарды іске асыруға немесе міндетті
тұлғадан өзінің құқығын іске асырумен байланысты анықталған әрекеттердің
орындалуын талып етуге құқылы. Берілген мерзімдердің ішінен келесілерді
айырып тану керек: азаматтық құқықтардың болу мерзімдерін, қиылысуларын,
кепілдемелік және талып етушілік мерзімдерін. Азаматтық құқықтардың болу
мерзімін тағайындау ол өкілетті тұлғаға өзінің құқықтарын жүзеге асыру үшін
берілген уақыт. Қиылысушы мерзімге байланысты, мұндай мерзімдер азаматтық
құқықта көп емес. Мәмілелер үшін ең қажетті мерзім ол-кепілдік мерзімдері
болып табылады. Кепілдік мерзімі ішінде әзірлеуші (жабдықтаушы, мердігер)
заттың тоқтаусыз қызмет көрсетуіне кепіл болады. Ал тұтынушы берілген
мерзім ішінде заттың кемістігін тауып алатын болса немесе сол зат керексіз
болып сынса, онда әзірлеуші заттың орнына басқа зат беріп ауыстыруға немесе
заттың кемістіктерінің орнын толтыруға міндетті. Берілген мерзімдер
стандарттармен , техникалық шарттарман немесе тараптардың келісімдерімен
бекітіледі. Пайдаланудын, сақтандырудың, пайдалану мерзімдерінің және тағы
басқаларының кепілдік мерзімдерін анықтайды. ¦зақтығы бойынша олар әр түрлі
болады, бірақ олар өнімнің қажетті сапасын қамтамасыздандыратын құрал болып
есептеледі. 11; 47
Міндеттемелерді орындау мерзімі заңмен және келісімдермен
қарастырылады. Бұл мерзімдер ішінде борышкер міндеттерін құрайтын
әрекеттерді жүзеге асыруға тиісті. Міндеттемені атқару мерзімен бұзу,
мүліктік жауаптылықты қолдануға әкеліп соғады. Егер борышкер
міндеттемелерін орындау мерзімін өткізіп алған болса, онда екінші тарапқа
мерзімін өткізгенде келтірілген шығындарының орнын толтыруға міндетті.
Осылайша мерзімдер азаматтық айналымда тәртіптілік орнатады, келісім-
шарттың уақытында орындалуына түрткі болады.
2. Мәмілелердің жіктелуі.
Барлық мәмілелерге тән олардың ортақ белгілері- ерік пен ерік
білдірудің қатар жүруі, әрекеттің заңдылығы және тағы басқалары .Бұл
белгілері оларды бірнеше түрлерге бөлуіне әкеледі:
1). Мәмілеге қатысушылар санына байланысты біржақты, екіжақты, көпжақты
болуы мүмкін;
2). Мәміледегі бір тараптың анықталған әрекетті іске асыруы екінші
жақтың материалды немесе басқа да игіліктеріне сәйкес келуімен байланысты,
мәмілелер ақысыз және ақылы болып бөлінеді;
3). Мәмілелердің пайда болуынан бастап, олар реалды және консенсуалды
болып бөлінеді;
4). Мәміленің ақиқаттық дәрежесіне , мақсатына байланысты олар себепті
және абстракты болады;
5). Мәміленің орындалуы қандай да бір заңды нәтижелердің туындауына
байланысты, бұл нәтижелердің болуы немесе болмауы мүмкін, осыған байланысты
шартты мәмілелерді бөліп қарастырады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 148-бабында мәміленің
негізгі шек қоюлары бекітілген. Олардың біржақты, екіжақты және көпжақты
болып бөлінуіне әкеліп соғады. Біржақты деп мәміле тараптарының біреуі ғана
ерік білдіруі жеткілікті мәмілелерді айтамыз. Типтік үлгі- сенімхат (ҚР АК
–нің 167-бабы), бір адамның (сенім білдірушінің) өз атынан өкілдік ету үшін
екінші адамға (сенім білдірген) берген жазба уәкілдігі. Біржақты мәміледе
бірнеше тұлғалар өз еріктерін білдіре алады және бұл еріктер бір кезде
білдірілуі мүмкін. Мысалы, үйді сату үшін сенімхат, бірнеше тұлғалармен
берілуі мүмкін, яғни үй бірнеше тұлғаның атында болса, ол үйді сатқан кезде
барлық тұлға сенімхат жазады. Осындай жағдайда меншік тұлғалары мәміледе
бір тарап болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі біржақты мәміленің мәніне
байланысты әдейі реттеуге құқылы. Мұндай мәмілелер түрі азаматтық айналымда
көрінеді және кәсіпкерлік қызмет барысындағы қатынастарда айқан көзге
түседі. ҚР АК –нің 149-бабына сәйкес біржақты мәміленің құқықтық мәні
біржақты мәміле жасаған адамдарға міндеттер жүктейді. Ол басқа адамдарға
заң құжаттарында белгіленген не сол адамдарман келісім болған реттерде ғана
міндеттер жүктей алады. 12; 56
Біржақты мәмілелермен салыстырғанда екі жақты мәмілені жүзеге асыру
үшін екі тарптың да келісілген еріктері білдірілуі керек, ал көп жақты
мәмілелер үшін үш немесе одан да көп тараптың ерік білдірулері қажет.
Бірақта екіжақты мәмлелерде бірнеше тұлғалар бір тарап ретінде қатыса
алады. Мысалы, сатып алу-сату мәмілесін жасаған кезде сатып алушы болып,
бірнеші тұлғалар бір тарап ретінде шыға алады, ал сатушы болып тағыда сол
сияқты бірнеше тұлғалар бір тарап ретінде қатысуларына құқылары бар. Мұндай
жағдайда екі тараптың да еріктері келсілген болуы керек. Еріктердің өзара
келісуі, біріншіден, субъектілердің еріктері өзара қызығушылықты
қанағаттандыруы үшін жүргізіледі (мысалы, тұрғылықты жерді жалға алу), және
екіншіден еріктердің өзара келісілгендері көрініс табады (сатып алу- сату
шартын жасасқанды бағамен жеткізу жағдайының келісушілігі) 2; 72.
Егер екі жақты мәміледе көп тұлғалар бір тарап атынан еріктерін
білдірсе, ал көп жақты мәміледе тұлғалардың көпшілігі, өзінің жеке
еріктерін білдіріп және әр тұлға өз алдында бір тарап болып келеді. Мысалы
үшін құрылтай келісім шартын алуға болады. Егер бұл құрылтай келісім-шарты
ауылшаруашылық білімді (концервтерді, ассоциацияларды, ауылшаруашылық
серіктестіктерді және тағы басқаларын) орнықтыруға арналған боса.
Екі жақты және көп жақты мәмілелер келісім-шарттар дап аталады.
Азаматтық құқықтық мәмілелердің аз тараған түрі келісім- шарттар болып
табылады. Бұл келісім- шарттар кәсіпкерлердің арасындағы, кәсіпкерлермен
оның тауарларының арасындағы тұтынушылардың арасында экономикалық
байланысты тудырады. Сондай-ақ, келісім- шарттар азаматтық қатынастағы
негізгі орынды алып жатыр. Міндеттеме мүліктік азаматтық құқықтық қатынасты
білдіреді. Осы жағдайда міндеттемеге сәйкес бір адам (борышкер) басқа
адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру жұмысын орындау, ақша төлеу
және тағы басқалары сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға , не белгілі бір
әрекет жасамауға міндетті, ал несие беруші борышкерден өз міндеттерінің
орындалуын талап етуге құқылы. Несие беруші борышкерден атқарылғанды
қабылдауға міндетті (ҚР АК –нің 268-бабы). Келісім- шарттар міндеттемеге
заңды күш береді. Келісім- шарттар борышкердін несие беру үшін қандай
әрекеттер жасауы керек екендігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 378-бабына сәйкес
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 4-тарауында Мәмілелер
туралы жазылған, онда көзделген екі жақты және көп жақты мәмілелерге
қатысты туралы ережелер қолданылады. Бұл жерде мәмілеге қолданылатын барлық
нормалар, толық көлемде шарттарда да қолданылуға болады (бірақта бір жақты
мәмілелерге арналған арнайы баптардан басқа баптар). Бір жақты мәмілелерге
тиісінше міндеттемелері туралы және шарттар туралы жалпы ережелер
қолданылады, өйткені бұл заңдар мәміленің табиғаты мен мәніне қайшы
келмейді. Шарттан туындаған міндеттемелерге байланысты міндеттемелер туралы
жалпы ережелер қолданылады.
Дамыған азаматтық заңнама, оның ішінде кодифицияланған заңнама шарт
еркіндігін қарастырады. ҚР АК –нің 380-бабына сәйкес азаматтар мен заңды
тұлғалар шарт жасасуға ерікті. Заң құжаттарында немесе өз еркі негізінде
қабылданған міндеттемелі шарт жасасу, міндеті көзделген жағдайларды
қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүр етуге жол берілмейді. Тараптар заңдарда
көзделген және көзделмеген шартты да жасаса алады.
Мәміленің келесі бөлу әдісі ақылы болып саналады. Ақылы мәміле бұл-
бір тарап айқындалған әрекетті жүзеге асыруға , сәйкесінше екінші тарап
материалды немесе басқа да жағдайларды қамтамасыз етуге міндетті. Ал ақысыз
мәмілелерде екінші тарап бірінші тарапты сәйкесінше қанағаттандыруы
болмайды. Ақылы мәмілеге тек қана екі жақты мәміле жатады. Мысалы, сатып
алу- сату мәмілесін орындаған кезде. Бір жақты мәмілелер әрқашанда ақысыз
болып келеді. Мысалы үшін аукцион немесе конкурстық сату ретіндегі
хабарламалар, осы әдіске жатады. Мүлікті меншікке тапсыру, уақытша қолдану,
ақылы және ақысыз мәміле екендігі, міндет ету және сақтау туралы барлық
ақылы мәмілелер тараптардың өзара келісімдерімен жасалады. Ақылы мәміле деп
мынаны түсінеміз ақша аудару, заттарды беру, қарама-қарсы сәйкесінше
жағдайларды қамтамасыз ету, жұмсты орындау, т.б. Ақылы мәміле ақшаны,
заттарды тапсырғанда, сәйкесінше жағдайларды көрсеткенде, жұмыстарды
орындағанда және тағы басқаларын жүзеге асыруда орын алады 13; 153.
Ақысыз мәмілелер заңды тұлғалар арасындағы қатынаста өте аз болады,
ақысыз мәміле негізінде азаматтардың өзара қатынасы мен олардың
кәсіпорындар мен қатынасының арасында көп туындайды. Субъектілердің өзара
экономикасын экономикалық гуманизациясының және қоғамның саяси өмірінің өсу
жағдайында ақысыз мәмілелер орын алады.Әртүрлі қайырымдылық мәмілелерді,
саяси-мәдени қозғалыстарды қаржыландыру туралы демеушілік және
кәсіпорындарды қаржыландыру туралы демеушлік мәмілелерін және тағы
басқаларды мысал ретінде қарастыруға болады.
Қандайда бір мәміле үшін тән ерекшеліктерінің бар болуы, оның пайда
болу негізі болып саналады. Осы ерекшеліктеріне байланысты мәмілелер
консенсуалды және реалды болып бөлінеді. Консенсуалды (латын тілінен
аударғанда Consensus- келісім) мәмілелер деп, орындалуы үшін екі тараптың
келісімі ғана жеткілікті мәмілелерді айтады. Затты беру әрекетінің жүзеге
асуы мақсаттың орындалуы үшін жасалады. Консенсуалды мәмілелерге сатып алу-
сату мәмілесі және де жұмыстың орындалуы және жағдай жасау (комиссия
келісім- шарты, энергиямен жабдықтау шарты, т.б.) шарттары жатады. Реалды
мәмілелердің пайда болуы үшін (res-зат) тараптардың келісімі жеткіліксіз.
Реалды мәміле заттың тапсырылуын талап етеді.
Жоғарыда айтылып кеткендей , әр мәміле құқықтық негізден тұрады ол-
құқықтық мақсат, бұл мақсатқа субъектілер жетуге тырысады. Себепті
мәміледен ол қандай құқықтық мақсатқа сүйенетіндігін көруге болады.Себепті
мәміле оның мақсатына байланысты. Бұл мақсат заңды және осы мақсатқа жете
алатындай болуы керек. Ал жарамсыз мәміле болып саналатын, ол мемлекетке
және қоғамға қарсы мақсатпен жасалған
мәміле.
Абстракты мәміле өзінің негізінен бөлініп тасталған болып саналады
(abstrahere- үзіп алу, бөлу). Мәміле абстрактілігінің жарамдалығы мәміле
мақсатының негізіне бағынбайды, ол өз алдында жарамды болып келе береді
3; 197.Абстракті мәміленің мысалы ретінде вексельді алуға болады. Ол әр
түрлі мәмілені орындаған кезде беріледі және оны берген адамдарға төлем
төлеуге жатады (вексель берушілерге), ал көшірмелі вексель оны берген кезде
қол қойған тұлғалар үшін де төленеді. Вексель өз негізінен бөлінген. Осыған
байланысты оның айналым қабілеттілігі негізделген 1; 90.
Кей кезде арнайы бір топ болып өнімділік немесе фидуцирлік мәмілелер
жатады (fiducta- сенім). Бұл тараптар арасындағы қатынастың жеке
сенімділігі негізінде құрылған мәміле. Мұндай сенімділікті жойып алу
мәміленің күшін жою деп есептеледі немесе осы кезде мәміле өз күшінен
айырылады мұндай мәмілелер өте аз кездеседі және мүліктік айналымға мүлде
тән емес.
Мәмілелердің негізгі тобын шартты мәмілелер құрайды. Олар Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 150-бабымен реттеледі. Шартты мәміле
деп заңды нәтижелерінің орындалуы арнайы бір жағдайының туындауы немесе
туындамауына байланысты міндеттелген мәмілені айтады. Бұл үшінші тұлғаның
әрекеттері болуы мүмкін және тағы басқалары. Берілген шартқа төрт белгілер
тән:
1). Ол болашаққа қатысты, яғни белгіленген мәміледегі шарттар оның
орындалуы кезінде орын алмайды;
2). Тараптардың еркіне тәуелсіз жағдайлар болуы қажет және оның орындалу
уақыты тараптарға белгілі болмауы керек. Мәміле орындала ма немесе
орындалмайды ма ?
3). Ол заңға да, моральді принциптерге де қайшы келмеуі керек;
4). Бұл шарт мәміленің қосымша элементі болып саналады, яғни мұндай
мәмілелер түрі осы шартсыз да орындалуы мүмкін.
Жоғарыда айтылып кеткен белгілер шарттарды айырады, яғни мәмілелердің
орындалуына байланысты оның жағдайлары мәміле құрамын құрайды (зат туралы,
мерзімдер, орындалы орны).
Шартты мәміленің екі түрін бөліп қарастырады: кейінге қалдырылатын
(ҚР АК-нің 150-бабының 2-тармағы). Егер тараптар құқақтар мен
міндеттемелердің туындауынын , басталу - басталмауын, белгісіз мән – жайға
байланысты етіп қойса, мәміле кейінге қалдырылатын шартта жасалған деп
есептеледі. Мысалы , бір тұлға шаруашылық қожалық шарттарымен келісім-
шартқа отырады, бұл келісім- шарт егер фермерлік қожалық мейрамхана ашу
үшін лицензия алатына болса, онда оны әртүрлі азық- түлікпен
қамтамасыздандыруын қарастырады. Яғни тараптардың құқықтары мен
міндеттемелерінің туындауы шарттың орындалу кезін кейінге қалдырады.
Мәміле кейін күші жойылатын шартпен жасалды деп, егер тараптар
құқықтар мен міндеттемелердің тоқтатылуын басталу-басталмауы белгісіз мән-
жайға байланысты етіп қоятынын айтады. Мысалы, бір азамат екінші азаматқа
бір жыл қолдана тұруына қызының саяжайын бере тұрады, ол бір шартпен
белгіленеді, егер жалға беруші азаматтың қызы ғылыми демалысынан бір жыл
ішінде келіп қалмаса.
Заңнама шартты мәміле қатысушыларының мүдделерін арнайы түрде
қорғайды ҚР АК-нің 150-бабының 3-тармағында тараптарының кейінге
қалдырылатын және кейін күші жойылатын мәмілелерге байланысты әділетсіз
мінез-құлқының туындауы туралы жазылған. Әділетсіз әрекаттер деп, құқық
және адамгершілік нормаларына қарама-қайшы әрекеттерді айтады. Егер тарап
шарттың туындауына әдейі кедергі жасаса, онда бірінші жағдайда шарт
орындалды, ал екіншісінде орындалмады деп есептеледі 5; 134.
Мәміледегі шарттардың жағдай мерзімін анықтауға болады, сәйкесінше
бұл мерзім келешекте болатыны белгілі. Бірақ та мерзім кейінге қалдырылуы
мүмкін, егер оның пайда болуымен құқықтар мен міндеттердің туындауы
байланысты болса немесе кейін күші жойылатын, егер оның пайда болуымен,
оның құқықтары мен міндеттері тоқтатылады.
2 Тарау. Жылжымайтын мүлік пен байланысты мәмілелердің құқықтық реттелуі.
2.1. Жылжымайтын мүлік түсінігі. Жылжымайтын мүліктерге құқықтарды
мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле жасау.
Мүлікті жылжитын және жылжымайтын деп бөлу ең алғаш рет Рим құқығында
көрініс алған және қазіргі құқықтық жүйелердің барлығында қолданылады.
Қазіргі құқықта жылжымайтын мүлік артынан арнайы құқықтық жүйе сақталған.
Бұл арнайы құқықтық жүйе жылжымайтын мүлікке арнайы құқықтарды тіркеу.
Кейбір құқықтарға шектеулер және олардың жүзеге асуы әкімшілік
бақылаулардан тұрады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 117-бабында жылжымайтын
мүлік ұғымы заңды түрде түсіндірілген. Осы бапқа сәйкес жылжымайтын мүлікке
(жылжымайтын дүние, жылжымайтын зат) жер учаскелері, үйлер, ғимараттар,
көпжылдық екпелер және жермен тығыз байланысты өзге мүлік, яғни оларды
орнынан мақсатына сай емес шығынсыз ауыстыру мүмкін болмайтын мүлік жатады.
Мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелері, ішкі сауда жүзу
кемесі, өзен – теңіз жүзу кемесі, ғарыштық объектілер де жылжымайтын
заттарға теңестіріледі. Заң құжаттары бойынша қозғалмайтын заттарға өзге
мүлктер де жатқызылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 117-бабында жылжымайтын
мүлікке теңестірілген объектілер әмбебап және бөліп айтарлықтай болмайды.
ҚР АК-нің 117-бабында келтірілген түсінік азаматтық құқықтың объектісі
ретінде қозғалмайтын затты дұрыс көрсетпеген. Заң мүлік ұғымының мәнін
ашпайды, ол мүлік жылжымайтындарға тікелей қатысты.
Аналогиялық позицияны ревалюцияға дейінгі орыс заңтанушылары да
ұстанды: заңды көзқараспен мүлік мағынасы бір жағынан, меншік құқығы
негізінде тұлғаға тиесілі заттар жиынтығы және басқа да заттық құқықтар
күшінің жиынтығы ..., ал басқа жағынан- басқа тұлғаларға тиесілі заттар
жиынтығы 6; 8.
Келтіріліп кеткен үзінді мүлік ұғымын кең мағынада түсіндіреді. Бұл
үзіндіден мүліктік құқық және талап ету құқығы мүлікке тән екенін анық
көруге болады. Мұндай ұғым теориялық көзқарас жағынан дұрыс. Объективті
материалды реттелген қозғалмайтын затпен оған қатысты мүліктік құқықты
араластыру азаматтық-құқықтық институттың конструкциясының қиындайтынына
әкеліп соғады. Осылайша ипотекаға қатысты осы әдісті қолдана отырып,
жылжымайтын мүлік объектісінің кепілі туралы емес, меншік құқығы немесе
берілген объективтерде шаруашылық жүргізу құқығы кепілі ретінде қарастыруға
болады. Бұл айқындыққа сәйкес келмейді және мағынасы әр түрлі құқық кепілі
және жылжымайтын мүлік объектісінің кепілі деген ұғымдардың араласуына әкеп
соғады.
Сөйтіп, біз мүлік деген сөзді қолданған кезде оған қосымша
түсіндірулер талап етіледі, бұл талап етулердің ерекше бір жағдайы ол
ипотекалық құқықтық қатынастарды қарастырғанда қолданылуы керек.
Жылжымайтын мүлік ұғымы заңнамада тікелей жылжымайтын мүлік
объектілеріне қатысты анықталған. ҚР АК-нің 117-бабының 1-тармағынан мынаны
түсінуге болады, жылжымайтын мүлікке жермен тығыз байланысты мүлік, яғни
орнынан олардың мақсатына сай емес шығынсыз ауыстыру мүмкін болмайтын мүлік
жатады. Сондай-ақ азаматтық құқық теориясында жылжымайтын мүлікке тән
ерекшеліктерге заттың мықтылығы мен тұтынылмайтындығы жатады. Осы
ерекшеліктердің бірнешеуі, қазіргі заңнамамен жылжымайтын мүлік деп
танылған объектілерде қолданылады. Азаматтық кодекстің 117-бабында берілген
жылжымайтын мүлік қатарына жатқызылған заттардың барлығы жылжымайтын мүлік
болып есептелмей қалуы мүмкін. Мысалы үшін ҚР АК-нің 119-бабында
көрсетілгендей жылжымайтын мүлік қатарына кәсіпорын жатады, ал мүліктік
кешен ретінде кәсіпорынның құрымына жылжымайтын өнімдер де кіреді,
шикізат, инвентарь. Бірақ бұларға қатысты заңмен белгіленген жылжымайтын
мүлік жүйесі ұстанылады және ол толық түрде дәлелденген.
Жылжымайтын мүліктер қатарына, сондай-ақ көпжылдық екпелер
жатқызылған. Бұл жағдайда берілген объект айналымына байланысты бірнеше
сұрақтар туындайды: көпжылдық екпелермен мәміле тіркеуін кім жүзеге
асырады, берілген жағдайда құқық бекітуші құжат болып не саналыды?
Азаматтық айналымда ерекше орын алатын және міндетті мемелекеттік
тіркеуге жататын объектілер әуе және теңіз кемелері, ішкі сауда жүзу
кемесі, өзен-теңіз жүзу кемесі, ғарыштық объектілер де жылжымайтын
заттарға теңестіріледі. Жаңа техника жетістігіне қатысты, қазіргі жермен
тығыз байланысып салынған үйлер, ғимараттар, орындарынан қозғалуы мүмкін.
Осылайша қозғалатын кезде олар өз қалпын жоймайды және жылжымайтын мүлік
қатарына жатады.16;55
Жылжымайтын мүліктердің басқа объектілеріне қарағанда ең бір
классикалық объектісі болып жер саналады. Жер өзіне-өзі бағынышты жалпылама
түрде жылжымайтын мүлік. Кейбір мамандар ҚР АК-нің 117-бабына сүйене жерді
мүлік қатарына жатқызуларына күмәнданады. Біз атап отырған заттың үш түрлі
мағынасы ҚР АК-нің117бабында айтылған: жылжымайтын мүлік, жылжымайтын
дүние, жылжымайтын зат. Бұл баптың анализі берілген мағыналардың
(түсініктердің)сәйкестіктеріне әкеп соғады.
Әрбір жылжымайтын мүлік- мүлік болып табыла ма және жерге қатысты
қарама – қайшы жауап дұрыс емес? Жер- мүлік белгілеріне және экономикалық
құндылыққа ие, сондай-ақ азаматтық айналымда міндетті түрде қатысуы керек
17; 2.
Сөйтіп, жылжымайтын мүліктерге материалды белгіленген, көлемі бойынша
және объектінің құны бойынша анықталған, көпшілігі жермен байланысты және
олар арнайы өкілеттенген мемлекеттік органдарға ауысады. Берілген анықама
ғылыми деп санала қоймайды, бірақ та олар тәжірибеде қолданылып жүр.
Берілген сұрақты қарастыруымның аяғында мынаны айта кеткенім дұрыс
болар, жылжымайтын мүлікті басқа мүліктерден бөлу , яғни жермен жылжымайтын
мүліктің тығыз байланысы табиғи ресурстары бар елдің экономикасына ғана
тиімді емес. Жылжымайтын мүліктерге құндылығы үлкен объектілер жатады. Бұл
азаматтық айналымда арнайы тіркеуді талап етеді және келісім – шартқа
отырған кезде жылжымайтын мүліктер үлкен роль алады. Кейбір құқықтық
қатынастар объектісі жылжымайтын мүлік болады, мысалы, ипотека.
Әділет министірлігінде Жылжымайтын мүліктер жөніндегі құқық пен
келісім-шарттарды тіркеуді жетілдіру тақырыбында дөңгелек үстел өтті.
Оның жұмысында кәсіпкерлер , жылжымайтын мүлік орталығының және екінші
деңгейдегі банктердің өкілдері қатысты. 18; 16
Әділет Министірінің орынбасары Сабыржан Бекбосыновтың төрағалығымен
өткен басқосуда бүгінде барлық азаматтар үшін аса маңызды болып отырған
жылжымайтын мүлік құқығын тіркеу, оны кепілдікке қою, ипотекалық несие алу
сияқты мәселелер тілге тиек болды. Әділет министірлігі тарапынан бұл
бағытта көптеген игі жұмыстар атқарылуда. Жылжымайтын мүлік құқығын тіркеу
және келісім-шарттар жасау бұрынғы 10 күнтізбелік күннен 5 күнге дейін
кемітілді және бұл үшін төленетін төлем мөлшері азайтылды. Жылжымайтын
мүлік орталықтары заңгерлік қызмет көрсету үшін алатын ақыны жойды. Сондай-
ақ бұл орталықтардың қызметі жөніндегі ақпараттар алуды жеңілдету
мақсатында бірқатар ақпараттар қызметтер біріктірілді. Аталған шаралардың
бәрі азаматтардың, кәсіпкерлердің жылжымайтын мүлікке байланысты туындайтын
мәселелерін шешуді едәуір жеңілдеткені анық.
Ипотекалық несие алу, жылжымайтын мүлікке байланысты шарттар жасау
мәселелері әлі де жетілдіруді қажет етеді. Дөңгелек үстелге қатысушылар осы
тақырып төңірегінде өздерінің ой- пікірлерін, ұсыныстарын ортаға салды 18;
17.
Кәсіпкерлік қарым- қатынаста мүліктік айналымның тиімді және
жеткілікті дамуы, тәжірибеде көрсеткендей заңнамада және өзге де құқықтық
актілер мазмұнында көзделген толық және айқын ережелеріне байланысты.
Рыноктык қатынасушылары қарым- қатынасының мәміле жасау пәні , жылжымайтын
объектілер болған кезде өте тиімді. Азаматтық айналым субъектісі үшін бұл
объектілердің құндылығы мен мәні олардың құқықтық регламентациясына
міндетті түрде сәйкестендірілуі керек.
Жоғарыда айтылып кеткендерді және басқа да ойларды қосқанда ҚР АК-
нің118-бабының 1-тармағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz