Материалдық емес активтерді бағалау және тану
Мазмұны.
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
2. Негізгі бөлім.
2.1 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .5
2.2 Материалдық емес активтерді бағалау және тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу ... ... ... ... ... ..17
2.4 Материалдық емес активтердің есептен шығарылуы ... ... ... ... ... ... ... ..22
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
4.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
2. Негізгі бөлім.
2.1 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .5
2.2 Материалдық емес активтерді бағалау және тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу ... ... ... ... ... ..17
2.4 Материалдық емес активтердің есептен шығарылуы ... ... ... ... ... ... ... ..22
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
4.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
1. Кіріспе.
Материалдық емес активтер — бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына пайдалану үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), сатуға, әкімшілік мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні) жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, олар субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де оларды жалға берсе, сатса, айырбастаса; болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың тікелей қатысы болса. Материалдық емес активтерді субъект бақылай алатын болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны өсіруде материалдық емес активтердің ролі анықталса; субъектінің осы активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге болашақта күтілетін экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер — нақты табиғи нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де, материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Мысалға, кәсіпорын технологиялық құрал-жабдықты басқару үшін, оны компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ету керек, өйткені онсыз құрал-жабдықтар қызмет ете алмайды. Сондықтан, бағдарлама құрал-жабдықтың бөлінбейтін бөлігі болып саналады. Осыдан, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етуді ненің құрамында екенін байымдап ақыл-парасатпен анықтау керек, өйткені ол негізгі құралдың да, материалдық емес активтің де құрамында есептелуі мүмкін.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушілердің) құрамында болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ететін — дискетте, фильм – лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) — қағазда болады, бірақ дискет те, лента да, қағаз да ез кезегінде қосалқы элементтер болып табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдықта, материалдық емес активтердің де есебінде көптеген ұқсастықтар бар, бірақ соңғының есебінде теңестіру немесе ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау (анықтау) сияқты аспектілері өте күрделі болып саналады.
Кейбір материалдық емес активтер фирманың басқа да активтеріне жеке теңестірілуі мүмкін, мысалға, патент, сауда маркісі сияқтылары, ал басқалары болса жеке теңестірілмеуі мүмкін, керісінше, осындай материалдық емес активтердің құны басқа да фирманың активтерімен тығыз байланыста шығарылуы мүмкін: бұндай материалдық емес активтің қатарына гудвилл жатады, ол клиенттердің сеніміне немесе қызметкерлердің машықтық деңгейіне негізделеді. Мысал. Жоғары радиациялық (сәуле шашатын) зонада орналасқан фармацевтикалық "Феникс" кәсіпорны дәрі-дәрмек препаратын өндіретін фармацевтикалық "Бота" фирмасымен лицензиондық келісім жасасты делік. Ол радиациондық сәуленің әсерінен болатын ауруларды емдеу үшін қажет.
Компанияның келешектегі экономикалық пайдасы (олжасы) жоғарыда аталған лицензиондық келісіммен де тікелей байланысты болады, егер де:
- сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы жоғары болса және онда жүргізілген әлеуметтік мәселелерге, сондай-ақ өндірілетін препараттың келешекте үлкен экономикалық пайда әкелетіндігіне толық сенім болса;
- препарат өндіру үшін компания басшылығы келісімді пайдалануға ниет білдіріп, ол оның бизнес-жоспарында көрініс тапса;
- кредиторлардың, жасалған келісім-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа да қажет ресурстарды беруге ынтасы бар болса.
Субъекті кей жағдайларда тиесілі занды құжаттардың құқын рәсімдемей-ақ осы экономикалық олжамен басқа кәсіпорындардың шұғылдануына тиым сала алады. Егер де шығарылатын өнімнің технологиясы патенттелген болса, онда ол басқа субъектінің айналысуына тиым салады.
Материалдық емес активтерге: лицензиондық келісімдер, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар белгілері, қызмет ету белгілері, фирма атаулары, тәжірибелі-конструкторлық жұмыстар және т.б.
Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4-топқа бөлінеді.
Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа "ноу-хау", ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы пайдалану технологиясы немесе өнімнің сыртқы бейнесі, өнеркәсіптік үлгілері, сервитуттары және тағы басқалары жатады. "Ноу-хау" — құжаттама өңдірістік озық тәжірибесін құжатталған түрінде көрсетілген нысан және т.б. түрінде көрінетін техникалық білімдерін айқындау үшін халықаралық қатынастарда қолданылатын термин.
Кең мағынасында "ноу-хау"техникалық құжаттама түрінде рәсімделген, бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім-шарттарда, техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, "кілті қолма-қол" тапсырылатын құрылыста және
Материалдық емес активтер — бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына пайдалану үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), сатуға, әкімшілік мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні) жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, олар субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де оларды жалға берсе, сатса, айырбастаса; болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың тікелей қатысы болса. Материалдық емес активтерді субъект бақылай алатын болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны өсіруде материалдық емес активтердің ролі анықталса; субъектінің осы активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге болашақта күтілетін экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер — нақты табиғи нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де, материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Мысалға, кәсіпорын технологиялық құрал-жабдықты басқару үшін, оны компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ету керек, өйткені онсыз құрал-жабдықтар қызмет ете алмайды. Сондықтан, бағдарлама құрал-жабдықтың бөлінбейтін бөлігі болып саналады. Осыдан, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етуді ненің құрамында екенін байымдап ақыл-парасатпен анықтау керек, өйткені ол негізгі құралдың да, материалдық емес активтің де құрамында есептелуі мүмкін.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушілердің) құрамында болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ететін — дискетте, фильм – лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) — қағазда болады, бірақ дискет те, лента да, қағаз да ез кезегінде қосалқы элементтер болып табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдықта, материалдық емес активтердің де есебінде көптеген ұқсастықтар бар, бірақ соңғының есебінде теңестіру немесе ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау (анықтау) сияқты аспектілері өте күрделі болып саналады.
Кейбір материалдық емес активтер фирманың басқа да активтеріне жеке теңестірілуі мүмкін, мысалға, патент, сауда маркісі сияқтылары, ал басқалары болса жеке теңестірілмеуі мүмкін, керісінше, осындай материалдық емес активтердің құны басқа да фирманың активтерімен тығыз байланыста шығарылуы мүмкін: бұндай материалдық емес активтің қатарына гудвилл жатады, ол клиенттердің сеніміне немесе қызметкерлердің машықтық деңгейіне негізделеді. Мысал. Жоғары радиациялық (сәуле шашатын) зонада орналасқан фармацевтикалық "Феникс" кәсіпорны дәрі-дәрмек препаратын өндіретін фармацевтикалық "Бота" фирмасымен лицензиондық келісім жасасты делік. Ол радиациондық сәуленің әсерінен болатын ауруларды емдеу үшін қажет.
Компанияның келешектегі экономикалық пайдасы (олжасы) жоғарыда аталған лицензиондық келісіммен де тікелей байланысты болады, егер де:
- сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы жоғары болса және онда жүргізілген әлеуметтік мәселелерге, сондай-ақ өндірілетін препараттың келешекте үлкен экономикалық пайда әкелетіндігіне толық сенім болса;
- препарат өндіру үшін компания басшылығы келісімді пайдалануға ниет білдіріп, ол оның бизнес-жоспарында көрініс тапса;
- кредиторлардың, жасалған келісім-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа да қажет ресурстарды беруге ынтасы бар болса.
Субъекті кей жағдайларда тиесілі занды құжаттардың құқын рәсімдемей-ақ осы экономикалық олжамен басқа кәсіпорындардың шұғылдануына тиым сала алады. Егер де шығарылатын өнімнің технологиясы патенттелген болса, онда ол басқа субъектінің айналысуына тиым салады.
Материалдық емес активтерге: лицензиондық келісімдер, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар белгілері, қызмет ету белгілері, фирма атаулары, тәжірибелі-конструкторлық жұмыстар және т.б.
Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4-топқа бөлінеді.
Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа "ноу-хау", ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы пайдалану технологиясы немесе өнімнің сыртқы бейнесі, өнеркәсіптік үлгілері, сервитуттары және тағы басқалары жатады. "Ноу-хау" — құжаттама өңдірістік озық тәжірибесін құжатталған түрінде көрсетілген нысан және т.б. түрінде көрінетін техникалық білімдерін айқындау үшін халықаралық қатынастарда қолданылатын термин.
Кең мағынасында "ноу-хау"техникалық құжаттама түрінде рәсімделген, бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім-шарттарда, техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, "кілті қолма-қол" тапсырылатын құрылыста және
4.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1.Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы: Қазақстан Республикасының Заңы. - Алматы: Юрист, 2003. - 22 б.
2.Қаржылык есеп берудің халықаралық стандарттары. - Алматы: Раритет, 2003. - 672 6.
3.Қазақстан Республикасының 1998-2000 жылдарға арналған бухгалтерлік есеп пен аудитті дамыту мен жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы туралы: Қазақстан Республикасы Президентінің 28.01.98 ж. №3838 Жарлығы // Бюллетень бухгалтерлік. 1998. №29. - Б. 2-8.
4. Аудиторлық іс-қызмет туралы: Қазакстан Республикасының 1998 ж. 20 қарашадағы Заңы (15.02.2003 ж. жағдай бойынша өзгерістер мен толықтырулармен). - Алматы: Юрист, 2003. -14 б.
5.Мемлекеттік және қадағалаушы міндетті іс-кызмет аясын реттеу туралы: ҚР Президентінің 1999 ж. 7 қыркүйектегі №205 Жарлығы.
6.Акционерлік қоғамдар туралы: Қазақстан Республикасының 2003 ж. 13 мамырдагы Заңы. №415-11 // Официальная газета. 2003. №23.
7.Бухгалтерлік есеп стапдарттары, әдістемелік ұсыныстар, Шоттардың типтік жоспары: құжаттар жинағы. - Алматы: Раритет, 2004. - 320 б.
8.Қазакстан аудиттің халықаралық стандарттары.» - Алматы: Раритет, 2004. - 786 б.
9.Шетелдік инвестициялар туралы: Қазакстан Республикасынын. 1994 ж. 27 желтоқсандағы Заңы// Советы Казахстана. 1995. 20 қаңтар.
10.Банкроттык жайында Қазақстан Республикасының 1997 ж. 21 каңтардағы №67-1 Заңы (ведомости Парламента Республики Казахстан). 1997. №1-2.
11.Қазакстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Әділет Пресс, 2003.-40 6.
12.Қазакстан Республикасының Азаматтық кодексі. - Алматы:
БОРКИ, 2004. - 236 б.
13.Боумэн К. Основы стратегического менеджмента: Пер. с англ., - М.: -Банки и биржи, ЮНИТИ 1997.
14. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. А, 2003ж.
15. Реуэль А.Л. «Экономических учений» Москва 1972г.
16. Сәбден О., Тоқсанова А. Шағын кәсіпкерлікті басқару.А,2002ж.
17.Үмбеталиев А., Ғ. Керімбек «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік» Алматы, 2002ж.
18. Ілиясов Қ.Қ., Құлпабаева С. Қаржы. Алматы, Алматы 2003ж.
19. Ядгаров Я.С. «История экономических учений» Москва 1998г.
20. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» Алматы, 1992ж.
1.Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы: Қазақстан Республикасының Заңы. - Алматы: Юрист, 2003. - 22 б.
2.Қаржылык есеп берудің халықаралық стандарттары. - Алматы: Раритет, 2003. - 672 6.
3.Қазақстан Республикасының 1998-2000 жылдарға арналған бухгалтерлік есеп пен аудитті дамыту мен жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы туралы: Қазақстан Республикасы Президентінің 28.01.98 ж. №3838 Жарлығы // Бюллетень бухгалтерлік. 1998. №29. - Б. 2-8.
4. Аудиторлық іс-қызмет туралы: Қазакстан Республикасының 1998 ж. 20 қарашадағы Заңы (15.02.2003 ж. жағдай бойынша өзгерістер мен толықтырулармен). - Алматы: Юрист, 2003. -14 б.
5.Мемлекеттік және қадағалаушы міндетті іс-кызмет аясын реттеу туралы: ҚР Президентінің 1999 ж. 7 қыркүйектегі №205 Жарлығы.
6.Акционерлік қоғамдар туралы: Қазақстан Республикасының 2003 ж. 13 мамырдагы Заңы. №415-11 // Официальная газета. 2003. №23.
7.Бухгалтерлік есеп стапдарттары, әдістемелік ұсыныстар, Шоттардың типтік жоспары: құжаттар жинағы. - Алматы: Раритет, 2004. - 320 б.
8.Қазакстан аудиттің халықаралық стандарттары.» - Алматы: Раритет, 2004. - 786 б.
9.Шетелдік инвестициялар туралы: Қазакстан Республикасынын. 1994 ж. 27 желтоқсандағы Заңы// Советы Казахстана. 1995. 20 қаңтар.
10.Банкроттык жайында Қазақстан Республикасының 1997 ж. 21 каңтардағы №67-1 Заңы (ведомости Парламента Республики Казахстан). 1997. №1-2.
11.Қазакстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Әділет Пресс, 2003.-40 6.
12.Қазакстан Республикасының Азаматтық кодексі. - Алматы:
БОРКИ, 2004. - 236 б.
13.Боумэн К. Основы стратегического менеджмента: Пер. с англ., - М.: -Банки и биржи, ЮНИТИ 1997.
14. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. А, 2003ж.
15. Реуэль А.Л. «Экономических учений» Москва 1972г.
16. Сәбден О., Тоқсанова А. Шағын кәсіпкерлікті басқару.А,2002ж.
17.Үмбеталиев А., Ғ. Керімбек «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік» Алматы, 2002ж.
18. Ілиясов Қ.Қ., Құлпабаева С. Қаржы. Алматы, Алматы 2003ж.
19. Ядгаров Я.С. «История экономических учений» Москва 1998г.
20. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» Алматы, 1992ж.
Мазмұны.
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
2. Негізгі бөлім.
2.1 Материалдық емес активтер және олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .5
2.2 Материалдық емес активтерді бағалау және
тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясын
есептеу ... ... ... ... ... ..17
2.4 Материалдық емес активтердің есептен
шығарылуы ... ... ... ... ... ... .. ... 22
3.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...24
4.Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..26
1. Кіріспе.
Материалдық емес активтер — бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына пайдалану
үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), сатуға, әкімшілік
мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні)
жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, олар
субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта
экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де оларды жалға
берсе, сатса, айырбастаса; болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың
тікелей қатысы болса. Материалдық емес активтерді субъект бақылай алатын
болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей
байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны
өсіруде материалдық емес активтердің ролі анықталса; субъектінің осы
активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар
қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге
болашақта күтілетін экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер — нақты табиғи
нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де,
материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Мысалға, кәсіпорын технологиялық құрал-жабдықты басқару үшін, оны
компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ету керек, өйткені онсыз құрал-
жабдықтар қызмет ете алмайды. Сондықтан, бағдарлама құрал-жабдықтың
бөлінбейтін бөлігі болып саналады. Осыдан, компьютерлік бағдарламамен
қамтамасыз етуді ненің құрамында екенін байымдап ақыл-парасатпен анықтау
керек, өйткені ол негізгі құралдың да, материалдық емес активтің де
құрамында есептелуі мүмкін.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушілердің)
құрамында болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ететін
— дискетте, фильм – лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) — қағазда
болады, бірақ дискет те, лента да, қағаз да ез кезегінде қосалқы элементтер
болып табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдықта, материалдық емес активтердің де
есебінде көптеген ұқсастықтар бар, бірақ соңғының есебінде теңестіру немесе
ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау (анықтау) сияқты
аспектілері өте күрделі болып саналады.
Кейбір материалдық емес активтер фирманың басқа да активтеріне жеке
теңестірілуі мүмкін, мысалға, патент, сауда маркісі сияқтылары, ал
басқалары болса жеке теңестірілмеуі мүмкін, керісінше, осындай материалдық
емес активтердің құны басқа да фирманың активтерімен тығыз байланыста
шығарылуы мүмкін: бұндай материалдық емес активтің қатарына гудвилл жатады,
ол клиенттердің сеніміне немесе қызметкерлердің машықтық деңгейіне
негізделеді. Мысал. Жоғары радиациялық (сәуле шашатын) зонада орналасқан
фармацевтикалық "Феникс" кәсіпорны дәрі-дәрмек препаратын өндіретін
фармацевтикалық "Бота" фирмасымен лицензиондық келісім жасасты делік. Ол
радиациондық сәуленің әсерінен болатын ауруларды емдеу үшін қажет.
Компанияның келешектегі экономикалық пайдасы (олжасы) жоғарыда аталған
лицензиондық келісіммен де тікелей байланысты болады, егер де:
- сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы
жоғары болса және онда жүргізілген әлеуметтік мәселелерге, сондай-ақ
өндірілетін препараттың келешекте үлкен экономикалық пайда әкелетіндігіне
толық сенім болса;
- препарат өндіру үшін компания басшылығы келісімді пайдалануға ниет
білдіріп, ол оның бизнес-жоспарында көрініс тапса;
- кредиторлардың, жасалған келісім-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа
да қажет ресурстарды беруге ынтасы бар болса.
Субъекті кей жағдайларда тиесілі занды құжаттардың құқын рәсімдемей-ақ
осы экономикалық олжамен басқа кәсіпорындардың шұғылдануына тиым сала
алады. Егер де шығарылатын өнімнің технологиясы патенттелген болса, онда
ол басқа субъектінің айналысуына тиым салады.
Материалдық емес активтерге: лицензиондық келісімдер, компьютерлік
бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар
белгілері, қызмет ету белгілері, фирма атаулары, тәжірибелі-конструкторлық
жұмыстар және т.б.
Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4-топқа бөлінеді.
Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа "ноу-хау",
ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды
микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы
пайдалану технологиясы немесе өнімнің сыртқы бейнесі, өнеркәсіптік
үлгілері, сервитуттары және тағы басқалары жатады. "Ноу-хау" — құжаттама
өңдірістік озық тәжірибесін құжатталған түрінде көрсетілген нысан және т.б.
түрінде көрінетін техникалық білімдерін айқындау үшін халықаралық
қатынастарда қолданылатын термин.
Кең мағынасында "ноу-хау"техникалық құжаттама түрінде рәсімделген,
бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-
сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім-шарттарда,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, "кілті қолма-қол"
тапсырылатын құрылыста және т.б. қызмет көрсетудің сан алуан түрлерінде
кеңінен қолданылады.
2. Негізгі бөлім.
2.1 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
Жаңалықтар патенті, тауар белгілері, авторлық құқықтар мен патенттік
ақпараттар субъектінің меншігі болып табылады. Кәсіпорын "ноу-хаудың"
құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен табыстарын бақылай алған жағдайда
ғана материалдық емес активтің анықтамасына жауап бере алады.
"Ноу-хау" өзінің бағасы мен басты көрсеткіштерімен құнды. Өзінің
табиғаты және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. "Ноу-хау"
сатып алушылардан қосымша алынған табыстың есебінен қалыптасады және ол
оның иесіне төленетін сыйақының орнықты тағайындалған сомасы түрінде
көрсетіледі. Субъект белгілі бір ақыға сатып алатын лицензиялар мен
патенттерден "ноу-хаудың" өзгешелігі, ол әдетте, субъектінің жарғылық
капиталына құрылтайшының қосқан материалдық үлесі ретінде салынуы мүмкін.
"Ноу-хаудың" субъект балансына алынатын құны құрылтайшылар немесе
қатысушылардың келісім-шарттарының көмегімен анықталады.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған материалдық
емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін,
ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің өнімін болашақ
кезендегі тұтынушылары туралы; шикізатпен, материалдармен және
қызметтермен жабдықтау туралы, бәсекелестері және тағысы тағылар туралы
мәліметтер жатады.
Ұйымдастыру шығындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды құру
кезеңінде пайда болған шығындар ұйымдастыру шығындарына жатқызылады. Бұл
шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық емес активтер болып
есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңіндегі шығындар мен
кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру шығындары кірмеуге тиіс.
Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын, кеңесшілерге төленген ақы,
кәсіпорынды тіркеу, құжаттарды дайындау, банктерде шоттарды ашу т.б.
шығындары жатады.
ЭЕМ багдарламасымен жабдықтау - кәсіпорын иенденген, үзақ уақыт бойы
пайда әкелуге қабілетті бағдарламаларды пайдалануға қажетті мәліметтерді
талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесінің жиынтығы.
Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа
тауар таңбалары, тауарлардың шыққан жері және т.б. жатады.
Тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп тауарларды тиесілі
таңбалар бойынша айыра алатын белгісін айтады. Кәсіпкерлікті жүзеге асырушы
завды немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы құқықтық
зандармен қорғалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар таңбасын қалай
пайдаланамын десе де толық құқығы бар, басқа тұлғаларға пайдалануға
тыйым сала алады. Тауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз жасау, қолдану,
әкелу, сатуға ұсыныс жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс енгізу тағы басқа
осы іспеттес әрекет жасалса, онда ол тауар иесінің құқтарына қол
сұғу болып есептелінеді.
Таңбалар сөз түріңде, көркем сурет түрінде, көлемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: олар кез-келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі.
Айыру белгісі жоқ, тек бір ғана белгіден тұратын, сондай-ақ мемлекеттік
елтаңба, ту, эмблемалар, мемлекеттердің ресми аттары, халықаралық және
үкіметаралық ұйымдардың эмблемалары, толық немесе қысқартылған аттары,
ресми қабылданған бақылау, кепілдік және сапасын (пробасын) көрсететін
белгілері, мөрлер, марапаттау белгілері және басқа да айырым белгілерінен
немесе соларға ете ұқсас, аралас деңгейіндегі белгілерден тұратын тауар
таңбалары рұқсат етілмейді. Тауарды, тұтынушыны немесе жасаушыны
жаңылыстыратын элементтері бар, қоғамдық мүдделер мен адамгершілік
принциптеріне қайшы келетін тауар таңбалары да тіркелмейді.
Заңды немесе жеке тұлға тіркелген барлық тауарға немесе оның бір
бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісімі бойынша бере алады.
Бұл әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай
істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы - тауарды таңбалау үшін пайдаланылатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің атын қоса
және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Тауардың шыққан жерінің атауы географиялық объектінің тарихи атауы
болуы мүмкін. Ол белгіленген тәртіп бойынша тіркеледі. Тауырдың шыққан
жерінің атауын пайдалану деп оны тауарда, қорабында, жарнамада,
проспектілерде, банқілерде және басқа да тауарды шаруашылық айналымына
енгізуге байланысты басқа да құжаттарды пайдаланғанды санайды.
Тауар таңбасы мен тауардың шыққан жерінің атауы бәсекелестіктің әрекет
етуші құралы болып табылады. Мысалы, ТМД елдерінде жасалынған өнімдер
арасында шетелдік және ішкі нарықта сатылатын "Белорусь" (тракторлары),
"Зенит" (фототауарлары), "Новое заря" (парфюмериясы), "Лада"
(автомобильдері)' "Рахат" (конфеттері) "Слава" және "Чайка" (сағаттары)
және т.б. тауарлық белгілермен бұйымдарды шығарушылар өздерінің сенімді де
іскер екендіктерін танытып отыр. Сонымен қатар, шетелге өнім шығарушы
кәсіпорындар тауар таңбаларымен тауарлардың шығу орындарының атын қорғауды
да қамқорлыққа алғаны жөн, себебі, мұндай қорғаудың болмауы ұқсас немесе
дәл сондай шетелдік тауар таңбаларын пайдалану, арам пиғылды
бәсекелестіктің де нәтижесі болып табылатын, кездейсоқ қайшылықтарға
ұрындыруы мүмкін. Ал енді географиялық белгілеулерге келсек, олардың
арасынан тауарлардың жасанды таңбалары өте жиі - кездеседі, өйткені ол
кәсіпорынның танымал болуына септігін тигізеді және ол тауарлардың сату
мүмкіндігін кеңейтеді, сатып алушылардың санын өсіреді.
Сондықтан нарықтық экономика жағдайында тауар таңбасы кәсіпорынның өте
қымбат тұратын активі болып табылады, себебі компания оны сата алады немесе
жарғылық капиталға қосқан үлесі ретінде пайдалану құқығын береді. Бірақ ол
үшін тауар таңбасының құнын білу керек. Есеп тәжірибесінде кәсіпорынның
тауар таңбасын бағалаудың бірнеше әдісі бар: өзіндік құн, сатып алу құны,
нарықтық құны бойынша бағалау. Алайда, меншікті тауар таңбаларын өзіндік
құны арқылы есепке алған дұрыс болса, сатып алынған тауар таңбасын немесе
тауар таңбасын пайдалану лицензиясын сатып алу құнымен, ал жарғылық
капиталға үлес ретінде салынған тауар таңбасын нарықтық құнымен есепке
алған жөн. Тауар таңбасының нарықтық құнын анықтау үшін арнайы есептеулер
жүргізу керек.
Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары, тауардың шығу орындарының
атауын қорғау және қолданумен байланысты туындаған құқықтық, экономикалық
және ұйымдастыру қарым-қатынастары 1993 жылғы қаңтардың 18-і күні Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесі қабылдаған "Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету
таңбалары және тауарлар шығарылған жерлердің атауы туралы" Қазақстан
Республикасы Заңымен реттеледі.
Қолдану (пайдалану) құқықтарымен байланысты материалдық емес активтер.
Бұл топқа жаңалық ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқықтары,
копирайт (көшіру құқығы) лицензиялар және басқалар жатады.
Патенттер. Патент оның ұстаушысының патент қамтыған нәрсесін, процесін
немесе қызмет түрін және дәл сондай әрекетті басқа тұлғаның жүзеге асыруына
тиым салатын, бақылайтын, сататын, ендіретін және пайдаланатын құқық болып
табылады. Патенттің күші оны берген мемлекеттің аумағында ғана жүреді.
Патенттің қызмет мерзімі (15-20 жыл) ұлттық заңдармен белгіленеді. Сонымен
қатар, патент деп белгілі кәсіппен, саудамен, тауар сатып алумен
шүғылданатын тұлғаларға берілген құжатсаналады. Патент берілгенде патенттік
алым (пошлина) сталынады. Патентті алуға көптеген ірі кәсіпорыңдар мүдделі
болып келеді. Себебі, патент сатьш алуға да, патенттелінген жаңалықтарды
өндіріске енгізуге де қаржысы болуы керек.
Өнеркәсіптік үлгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша
құқықты растайтын патенттер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес беріледі.
Өнеркәсіптік үлгілері: модельдерімен, суреттерімен немесе екеуінің
қосындысымен берілуі мүмкін. Егер үлгінің қоғамдық белгілері Қазақстан
Республикасында немесе шетелдерде, белгісіз болып келсе, онда ол жаңа
өнеркәсіптік үлгі болып табылады. Егер өнеркәсіптік үлгі өнеркәсіптік
әдіспен бұйым ретінде жасалынып, шаруашылық айналымына түсуге дайын болса,
онда оның өнеркәсіпте қолданылуға болатындығы мойындалады. Өндірістік
үлгілер авторлардың шығармашылық еңбегі ретінде мойындалады. Егер
өнеркәсіптік үлгі бірнеше азаматтардың бірлескен еңбегінің жемісі болса,
онда олардың бәрі өнеркәсіптік үлгілердің авторы болып есептелінеді.
Өнеркәсіптік үлгілерге патент Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
тізіліміне тіркелген соң беріледі.
Лицензиялық келісім бойынша патент иесі (лицензиар) өнеркәсіптік
үлгіні пайдалану құқығын басқа тұлғаларға да (лицензиат) бере алады, ал
соңғысы лицензиарға төлемдер беріп түруға және келісімде қарастырылған
басқа да іс-әрекеттерді орындауға міндетгі. Өнеркәсіптік үлгілердің
құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру қатынастары Қазақстан Республикасы
заңдарымен реттеледі.
Лицензия (еркіндік, құқық деген латын сөздерінен алынған) -қандай да
бір операцияларды жүзеге асыруға құзырлы мемлекеттік органдарының берген
рұқсаты. Лицензиялар келесі белгілері бойынша бөлінеді: Субъект бойынша:
- Қазақстан Республикасының заңды және жеке тұлғаларына берілетіндер;
- шетелдік заңды және жеке тұлғаларға, азаматтығы жоқ тұлғаларға,
халықаралық ұйымдарға берілетіндер.
Қызмет ету көлемі бойынша:
- негізгі (бас) - мерзімі шектеусіз, белгілі бір қызмет түрімен
шұғылданатындарға, егер де олардың қызметі бір тұтас технологиялық кешенге
кіретін болса, онда бас лицензия қызметтің бірнеше түрімен
шұғылданатындарға да беріледі;
- бір жолғы (бірақ рет пайдалануға берілетіндер) - белгілі бір
шаруашылық операциясын жасау үшін рұқсат етілген шегінде өнімнің көлемін,
санын немесе салығын (ақшалай немесе натуралды түрінде) алуға беріледі;
- операциондық - валюта заңдылығымен анықталған, валюталық
құндылықтарды пайдаланумен байланысты белгілі бір банк қызметінің
операцияларын жасау үшін беріледі.
Мерзімдік әрекеті бойынша:
- тұрақты - берілген мерзімі шектелмеген;
- уақытша - белгілі бір мерзімге берілген.
Аймақтық әрекет ету сферасы (территориялық әрекет ету аясы) бойынша:
- тұтастай Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасының белгілі бір аймағында ғана әрекет етеді;
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де таратылады. Материалдық емес
активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес активтердің бұл тобына
"Фирма бағасы" ("гудвилл"), интеллектуалдық меншік және тағы басқалары
кіреді ("гудвилл" құрамына кіретін материалдық емес активтер сызбада
көрсетілген).
Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлік есеп тұрғысынан қарағанда, ол
компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның сатып
алынған бағасын және оның дербес бірлік болып түрған кезіндегі баланстық
қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындағы айырмасын көрсетеді.
Гудвилл материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындардың немесе олардың құрылымдық бөлімдерінің бір тобын
сатып алғанда пайда болады. Гудвиллдің пайда болу себептері әрқилы болып
келеді. Әдетте, мұндай кәсіпорындардың (бөлімшелердің) баланстық құнымен
емес, аукционда (конкурста), кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу
мүмкіндігіне, оның өнімді шығару нарығындағы беделіне және басқа
факторларға байланысты
анықталған бағасына сатылатыны немесе сатып алынатыны нарықтық
қатынастар жағдайында пайда болатын заңды құбылыс. Кәсіпорынның
(бөлімшенің) сатылу құны оның балансындағы активтерінен асып түсуі "Фирма
бағасын" құрайды.
Демек, кәсіпорын өзінің баланстық құнынан артық бағаға сатылуы, оның
біршама үстемдігі (артықшылығы) бар болғандығынан.
Олардың ішіндегі ең айрықшасы: ерекше тиімді жарнама саясаты, бұрындары
белгісіз болған табиғи ресурстарының ашылуы, жоғары несиелік рейтингі,
қызметтерлерінің машықтығының жоғары болуы, географиялық орналасуының
артықшылығы, жабдықтаушылармен тиімді және тұрақты байланысының болуы, т.б.
Гудвилл кәсіпорынның бүкіл қызметінің барысында жоғарыда келтірілген
факторларға сәйкес тұрақты түрде қатысып отырғандығын, бірақ ол есеп беруде
тек кәсіпорынды сатқанда ғана көрініс табатындығын көреміз.
Дегенмен де, гудвиллдің сандық мөлшерін белгілеу, кәсіпорынның өз
табысын бағалауымен тікелей байланысты болып келеді.
Гудвиллді анықтаудың мысалы. "Тұлпар" ЖШС-тігі "Виста" ЖШС-гін 2200 мың
теңгеге сатып алды делік. Сатып алынғанға дейін кәсіпорынның балансының
көрсеткіштері мынадай болған:
"Тұлпар" ЖШС-нің сараптаушылары "Виста" ЖШС-нің активтері мен
міндеттемелерін тексеріп, оның нақты нарықтық бағасын шығарды. Ол мынадай
болды:
"Виста" компаниясының таза активі 1 400 мың теңге құраған (4 200 мың
теңге - 2 800 мың теңге). "Тұлпар" компаниясы "Виста" компаниясын 2 200 мың
теңгеге сатып алып, оның нәтижесінде "гудвиллдің" құны 800 мың теңге
құраған (2 200 мың теңге - 1 400 мың теңге).
Егер де компанияның мүлкін сатып алынған күніндегі бағасы бойынша
есептесек, оның нәтижесінде ондағы активтердің құны кем шықса, онда біз оны
келеңсіз гудвилл ретінде танимыз да, оны кейінге қалдырылған болашақ
кезеңнің табысы ретінде 611 шотта есепке аламыз.
Қазақстан Республикасында материалдық емес активтерді есептен шығару
мерзімі он жыл, бірақ ол субъектінің қызмет ету мерзімінен асып кетпеуі
керек.
2.2 Материалдық емес активтерді бағалау және тану
Материалдық емес активтер актив ретінде болашақта экономикалық олжа
әкелетін активтер ретінде танылады (есепкетіркеледі). Өз кезегінде,
материалдық емес активтердің құны, активтердің белсенді нарығы бар кезде
ғана дұрыс анықталуы мүмкін; кез келген уақытта мәміле жасауға ынта
білдіруші сатып алушы мен сатушыны табуға және бұндай кезде сатылатын және
сатып алынатын тауардың бағасы да халық үшін қолайлы болады.
Біршама материалдық емес активтердің белсенді нарығы болмайды, өйткені
олар өте сирек кездеседі, мысалға, тауар белгілері, басылым атауы, кино мен
музыкаға берілген авторлық құқықтары және бір актив үшін төленген сомасы,
осы тәріздес басқа активтің құнын өлшеу үшін, негіз бола алмайды.
Сондықтан көптеген материалдық емес активтердің құнын, әдетте, екі
жақтың келісімі бойынша анықтайды.
Материалдық емес активтер танылған кезеңінен бастап бастапқы құны
бойынша багаланады. Материалдық емес активтердің бастыпқы қүкы олардың
алынған тәсіліне байланысты болып келеді: сырттан түссе (сатып алынған
бағасы, ұйымдар бірлестігінің күшімен; айырбастау арқылы немесе мемлекеттік
субсидияның есебінен) немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің өз күшімен
жасалса.
Құн қағидасына сәйкес, материалдық емес активтер сатып алынған кезде
сол құны бойынша көрініс табуы тиіс. Сатып алу құнына сатып алумен
байланысты барлық шығындар енгізіледі, соның ішінде сатып алынған бағасы,
тасымалдау шығыны және т.б.
Егер де материалдық емес активтер бартерлік (айырбас) негізде алынса,
онда олардың бағасы нарықтық құн немесе осы тәріздес материалдық емес
активтер құны бойынша анықталады. Егер материалдық емес активтің бастапқы
құны несие есебшен алынса, онда сол несие үшін төленетін пайыз бастапқы
құнына қосылмайды, ал ол кезеңдік шығысқа жатқызылады. Егер материалдық
емес активтщ бастапқы құны мемлекетгің есебінен тегін (немесе номиналды
атаулы немесе мемлекеттің субсидиясының есебінен) алынса, онда ол сату
немесе белсенді нарықгағы материалдық емес активтерінің тап осы түрінің
құны бойынша танылады. Егер де Үкімет тарапынан ауыл шаруашылығының
қажеттілігін қамтамасыз ету үшш, мысалы, шегірткеге қарсы күресетін
препаратқа "АВВА" кәсіпорынның лицензиондық келісімін тегін алды делік,
бүндай жағдайда аталған лицензиондық келісімнің белсенді нарығы болмайды.
Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы "Материалдық емес
активтерді қабылдау-беру актісімен рәсімделеді. Актіде материалдық емес
активтердің түрі дәл аталады және кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында
жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация
нормасы және басқа қажетті мәліметтері көрсетіледі.
Материалдық емес активтерді қабылдап алу жөніндегі акті әрбір объектіге
бір данадан толтырылады. Бірнеше біртектес материалдық емес активтерді
қабылдау жөніндегі ортақ акт жасауға болады. Акт материалдық емес
активтердің объектісі, оларды пайдалану тәртібі немесе кәсіпорынның
мүліктік құқықтарын растайтын құжаттармен қоса бухгалтерияға беріледі, оған
бас бухгалтер қол қояды және кәсіпорынның басшысы бекітеді. Материалдық
емес активтерді басқа кәсшорынға бергенде (сату, тегін беру) акт екі дана
етіп жасалынады: беруші және алушы кәсіпорын үшін.
Материалдық емес активтердің нақты барлығы мен қозғалысын есепке алу
2700 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Осы
шоттардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің келіп түскен айдың
басы мен аяғындағы қалдықтары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша -
материалдық емес активтердің есептен шығарылғандары көрсетіледі. 10-шы
бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді: 2730 "Лицензиялық келісімдер", 2730
"Бағдарламалық жабдықтау", 2730 "Патенттер", 2730 "Ұйымдастыру шығындары",
2710 "Гудвилл", 2730 "Материалдық емес басқа да активтер".
2700 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің шоттарын талдамалық
есепке алу "Материалдық емес активтердің мүліктік есеп карточкасында"
жүргізіледі. Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің
барлық түрлерін есепке алу үшін қолданылады. Материалдық емес активтердің
әрбір жеке объектісіне бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. Карточка
"Материалдық емес активтерді алу-беру актісінің", техникалық және басқа
құжаттардың, кәсіпорынның материалдық емес активтердің объектісін алғанын
растайтын құжаттардың негізінде толтырылады. Материалдық емес активтерді
басқа кәсіпорынға (ұйымға) берген кезде, оның есептен шыққаны туралы белгі
соғу үшш негізі "Материалдық емес активтерді алу-беру актісі" болып
табылады.
Материалдық емес активтерді есепке алудың мүліктік карточкасы 104 бетте
келтірілген. Материалдық емес активтердің мүліктік карточкалары
"Материалдық емес активтерді есепке алудың тізімдемелерінде"
топтастырылады.
Тізімдемелерде материалдық емес активтердің айдың басы мен аяғындағы
қалдықтары, бір айдағы қозғалысы көрсетіледі.
Материалдық емес активтердің бастапқы құны субъектінің өз күшімен де
жасалуы мүмкін, ол кезде оның құны нақты тікелей шығынымен де және үстеме
шығысымен де танылады. Осы шығындарды есепке алу үшін, 2700 "Материалдық
емес активтер" шоттарының бөлімшесіне, жеке "Материалдық емес активтерді
жасау шығындары" деп аталатын ішкі (субшоты) ашылуы мүмкін. Осы аталған
субшотқа мынадай шығындар енеді:
- материалдық емес активтерді жасауға қатысқан еңбеккерлердің еңбек
ақысы;
- заң бойынша белгіленген еңбек ақыдан жасалатын аударымдар;
- материалдық емес активтерді жасау кезінде түтынатын материалдар мен
атқарылатын қызметтер;
- несие үшін теленетін пайыздар (марапаттаулар);
- басқа да шығындар;
- үстеме шығындар.
Материалдық емес активтерді жасауға кеткен барлық шығындар өзінің
анықтамасы мен түжырымдамасына сәйкес келген кезден бастап, 10 "Материалдық
емес активтердің" бөлімше шоттарының және "Материалдық емес активтерін
жасауға кеткен шығындар" субшотының дебеті бойынша есепке алынады.
Ал сәйкес кезеңге дейінгі орын алған барлық шығындарға 821 шоты
дебеттеліп, 2700 "Материалдық емес активтерінің" бөлімше шоттары және
"Материалдық емес активтерін жасауға кеткен шығындар" субшоты кредиттеледі.
Субъектінің күшімен жасалған материалдық емес активтерді ез арналымы
бойынша қолдануда қолданса, онда олардың дайындық кезеңінен бастап,
жасалған шығындарды 2700 "Материалдық емес активтерінің" бөлімше
шоттарының, "Материалдық емес активтерін жасауға кеткен шығындар"
субшотының кредитінен 10 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің тиесілі
шоттарының дебетіне есептен шығарылады.
Материалдық емес активтерді жасау кезінде оның құнын анықтауга бір
мысал келтіріп көрейік. Өсімдік қоспасынан әзірленген дәрі-дәрмекке
зерттеулерді фармацевтік зауыты жүргізді. 2006 жылы зауыт 300 мың теңге
шығыс жасаған. Ал 2007 жылдың басында сол көрсетілген шығынның
жүмсалғандығы дәлелденді, сосын сол аталған технологияны іске асыру үшін
2007 жылы ақпанда 500 мың теңге, ал наурызда 250 мың теңге жүмсалған.
Фармацевтік зауытының 300 мың теңге шығарған шығыны, дайындалатын
препараттың технологиясының сәйкес келуіне дейінгі шығысы 821 шотының
дебетінде және 4230 ,3140,4110, 2150 т.б. шоттарының кредитінде есепке
алынады. Ал қалған шығыны (500 + 250 =750) материалдық емес активтер
ретінде, "Тәжірибелік — конструкторлық жұмыс" деп аталатын субшоттың
кредитінде және 2730 "Басқа да" шотының дебетінде есепке алынады.
Субъектінің өзі жасаған тауар белгілері материалдық емес актив ретінде
танылмайды, ейткені олардың нақты құнын анықтау мүмкін бола бермейді.
Компанияның жасаған жарнама шығындарынан тауар белгісіне тиесілісін анықтау
мүмкін емес, бірақ ол субъектінің атағын шығаруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
2. Негізгі бөлім.
2.1 Материалдық емес активтер және олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .5
2.2 Материалдық емес активтерді бағалау және
тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясын
есептеу ... ... ... ... ... ..17
2.4 Материалдық емес активтердің есептен
шығарылуы ... ... ... ... ... ... .. ... 22
3.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...24
4.Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..26
1. Кіріспе.
Материалдық емес активтер — бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына пайдалану
үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), сатуға, әкімшілік
мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні)
жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, олар
субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта
экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де оларды жалға
берсе, сатса, айырбастаса; болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың
тікелей қатысы болса. Материалдық емес активтерді субъект бақылай алатын
болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей
байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны
өсіруде материалдық емес активтердің ролі анықталса; субъектінің осы
активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар
қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге
болашақта күтілетін экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер — нақты табиғи
нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де,
материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Мысалға, кәсіпорын технологиялық құрал-жабдықты басқару үшін, оны
компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ету керек, өйткені онсыз құрал-
жабдықтар қызмет ете алмайды. Сондықтан, бағдарлама құрал-жабдықтың
бөлінбейтін бөлігі болып саналады. Осыдан, компьютерлік бағдарламамен
қамтамасыз етуді ненің құрамында екенін байымдап ақыл-парасатпен анықтау
керек, өйткені ол негізгі құралдың да, материалдық емес активтің де
құрамында есептелуі мүмкін.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушілердің)
құрамында болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ететін
— дискетте, фильм – лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) — қағазда
болады, бірақ дискет те, лента да, қағаз да ез кезегінде қосалқы элементтер
болып табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдықта, материалдық емес активтердің де
есебінде көптеген ұқсастықтар бар, бірақ соңғының есебінде теңестіру немесе
ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау (анықтау) сияқты
аспектілері өте күрделі болып саналады.
Кейбір материалдық емес активтер фирманың басқа да активтеріне жеке
теңестірілуі мүмкін, мысалға, патент, сауда маркісі сияқтылары, ал
басқалары болса жеке теңестірілмеуі мүмкін, керісінше, осындай материалдық
емес активтердің құны басқа да фирманың активтерімен тығыз байланыста
шығарылуы мүмкін: бұндай материалдық емес активтің қатарына гудвилл жатады,
ол клиенттердің сеніміне немесе қызметкерлердің машықтық деңгейіне
негізделеді. Мысал. Жоғары радиациялық (сәуле шашатын) зонада орналасқан
фармацевтикалық "Феникс" кәсіпорны дәрі-дәрмек препаратын өндіретін
фармацевтикалық "Бота" фирмасымен лицензиондық келісім жасасты делік. Ол
радиациондық сәуленің әсерінен болатын ауруларды емдеу үшін қажет.
Компанияның келешектегі экономикалық пайдасы (олжасы) жоғарыда аталған
лицензиондық келісіммен де тікелей байланысты болады, егер де:
- сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы
жоғары болса және онда жүргізілген әлеуметтік мәселелерге, сондай-ақ
өндірілетін препараттың келешекте үлкен экономикалық пайда әкелетіндігіне
толық сенім болса;
- препарат өндіру үшін компания басшылығы келісімді пайдалануға ниет
білдіріп, ол оның бизнес-жоспарында көрініс тапса;
- кредиторлардың, жасалған келісім-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа
да қажет ресурстарды беруге ынтасы бар болса.
Субъекті кей жағдайларда тиесілі занды құжаттардың құқын рәсімдемей-ақ
осы экономикалық олжамен басқа кәсіпорындардың шұғылдануына тиым сала
алады. Егер де шығарылатын өнімнің технологиясы патенттелген болса, онда
ол басқа субъектінің айналысуына тиым салады.
Материалдық емес активтерге: лицензиондық келісімдер, компьютерлік
бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар
белгілері, қызмет ету белгілері, фирма атаулары, тәжірибелі-конструкторлық
жұмыстар және т.б.
Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4-топқа бөлінеді.
Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа "ноу-хау",
ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды
микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы
пайдалану технологиясы немесе өнімнің сыртқы бейнесі, өнеркәсіптік
үлгілері, сервитуттары және тағы басқалары жатады. "Ноу-хау" — құжаттама
өңдірістік озық тәжірибесін құжатталған түрінде көрсетілген нысан және т.б.
түрінде көрінетін техникалық білімдерін айқындау үшін халықаралық
қатынастарда қолданылатын термин.
Кең мағынасында "ноу-хау"техникалық құжаттама түрінде рәсімделген,
бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-
сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім-шарттарда,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, "кілті қолма-қол"
тапсырылатын құрылыста және т.б. қызмет көрсетудің сан алуан түрлерінде
кеңінен қолданылады.
2. Негізгі бөлім.
2.1 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
Жаңалықтар патенті, тауар белгілері, авторлық құқықтар мен патенттік
ақпараттар субъектінің меншігі болып табылады. Кәсіпорын "ноу-хаудың"
құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен табыстарын бақылай алған жағдайда
ғана материалдық емес активтің анықтамасына жауап бере алады.
"Ноу-хау" өзінің бағасы мен басты көрсеткіштерімен құнды. Өзінің
табиғаты және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. "Ноу-хау"
сатып алушылардан қосымша алынған табыстың есебінен қалыптасады және ол
оның иесіне төленетін сыйақының орнықты тағайындалған сомасы түрінде
көрсетіледі. Субъект белгілі бір ақыға сатып алатын лицензиялар мен
патенттерден "ноу-хаудың" өзгешелігі, ол әдетте, субъектінің жарғылық
капиталына құрылтайшының қосқан материалдық үлесі ретінде салынуы мүмкін.
"Ноу-хаудың" субъект балансына алынатын құны құрылтайшылар немесе
қатысушылардың келісім-шарттарының көмегімен анықталады.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған материалдық
емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін,
ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің өнімін болашақ
кезендегі тұтынушылары туралы; шикізатпен, материалдармен және
қызметтермен жабдықтау туралы, бәсекелестері және тағысы тағылар туралы
мәліметтер жатады.
Ұйымдастыру шығындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды құру
кезеңінде пайда болған шығындар ұйымдастыру шығындарына жатқызылады. Бұл
шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық емес активтер болып
есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңіндегі шығындар мен
кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру шығындары кірмеуге тиіс.
Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын, кеңесшілерге төленген ақы,
кәсіпорынды тіркеу, құжаттарды дайындау, банктерде шоттарды ашу т.б.
шығындары жатады.
ЭЕМ багдарламасымен жабдықтау - кәсіпорын иенденген, үзақ уақыт бойы
пайда әкелуге қабілетті бағдарламаларды пайдалануға қажетті мәліметтерді
талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесінің жиынтығы.
Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа
тауар таңбалары, тауарлардың шыққан жері және т.б. жатады.
Тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп тауарларды тиесілі
таңбалар бойынша айыра алатын белгісін айтады. Кәсіпкерлікті жүзеге асырушы
завды немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы құқықтық
зандармен қорғалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар таңбасын қалай
пайдаланамын десе де толық құқығы бар, басқа тұлғаларға пайдалануға
тыйым сала алады. Тауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз жасау, қолдану,
әкелу, сатуға ұсыныс жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс енгізу тағы басқа
осы іспеттес әрекет жасалса, онда ол тауар иесінің құқтарына қол
сұғу болып есептелінеді.
Таңбалар сөз түріңде, көркем сурет түрінде, көлемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: олар кез-келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі.
Айыру белгісі жоқ, тек бір ғана белгіден тұратын, сондай-ақ мемлекеттік
елтаңба, ту, эмблемалар, мемлекеттердің ресми аттары, халықаралық және
үкіметаралық ұйымдардың эмблемалары, толық немесе қысқартылған аттары,
ресми қабылданған бақылау, кепілдік және сапасын (пробасын) көрсететін
белгілері, мөрлер, марапаттау белгілері және басқа да айырым белгілерінен
немесе соларға ете ұқсас, аралас деңгейіндегі белгілерден тұратын тауар
таңбалары рұқсат етілмейді. Тауарды, тұтынушыны немесе жасаушыны
жаңылыстыратын элементтері бар, қоғамдық мүдделер мен адамгершілік
принциптеріне қайшы келетін тауар таңбалары да тіркелмейді.
Заңды немесе жеке тұлға тіркелген барлық тауарға немесе оның бір
бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісімі бойынша бере алады.
Бұл әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай
істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы - тауарды таңбалау үшін пайдаланылатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің атын қоса
және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Тауардың шыққан жерінің атауы географиялық объектінің тарихи атауы
болуы мүмкін. Ол белгіленген тәртіп бойынша тіркеледі. Тауырдың шыққан
жерінің атауын пайдалану деп оны тауарда, қорабында, жарнамада,
проспектілерде, банқілерде және басқа да тауарды шаруашылық айналымына
енгізуге байланысты басқа да құжаттарды пайдаланғанды санайды.
Тауар таңбасы мен тауардың шыққан жерінің атауы бәсекелестіктің әрекет
етуші құралы болып табылады. Мысалы, ТМД елдерінде жасалынған өнімдер
арасында шетелдік және ішкі нарықта сатылатын "Белорусь" (тракторлары),
"Зенит" (фототауарлары), "Новое заря" (парфюмериясы), "Лада"
(автомобильдері)' "Рахат" (конфеттері) "Слава" және "Чайка" (сағаттары)
және т.б. тауарлық белгілермен бұйымдарды шығарушылар өздерінің сенімді де
іскер екендіктерін танытып отыр. Сонымен қатар, шетелге өнім шығарушы
кәсіпорындар тауар таңбаларымен тауарлардың шығу орындарының атын қорғауды
да қамқорлыққа алғаны жөн, себебі, мұндай қорғаудың болмауы ұқсас немесе
дәл сондай шетелдік тауар таңбаларын пайдалану, арам пиғылды
бәсекелестіктің де нәтижесі болып табылатын, кездейсоқ қайшылықтарға
ұрындыруы мүмкін. Ал енді географиялық белгілеулерге келсек, олардың
арасынан тауарлардың жасанды таңбалары өте жиі - кездеседі, өйткені ол
кәсіпорынның танымал болуына септігін тигізеді және ол тауарлардың сату
мүмкіндігін кеңейтеді, сатып алушылардың санын өсіреді.
Сондықтан нарықтық экономика жағдайында тауар таңбасы кәсіпорынның өте
қымбат тұратын активі болып табылады, себебі компания оны сата алады немесе
жарғылық капиталға қосқан үлесі ретінде пайдалану құқығын береді. Бірақ ол
үшін тауар таңбасының құнын білу керек. Есеп тәжірибесінде кәсіпорынның
тауар таңбасын бағалаудың бірнеше әдісі бар: өзіндік құн, сатып алу құны,
нарықтық құны бойынша бағалау. Алайда, меншікті тауар таңбаларын өзіндік
құны арқылы есепке алған дұрыс болса, сатып алынған тауар таңбасын немесе
тауар таңбасын пайдалану лицензиясын сатып алу құнымен, ал жарғылық
капиталға үлес ретінде салынған тауар таңбасын нарықтық құнымен есепке
алған жөн. Тауар таңбасының нарықтық құнын анықтау үшін арнайы есептеулер
жүргізу керек.
Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары, тауардың шығу орындарының
атауын қорғау және қолданумен байланысты туындаған құқықтық, экономикалық
және ұйымдастыру қарым-қатынастары 1993 жылғы қаңтардың 18-і күні Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесі қабылдаған "Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету
таңбалары және тауарлар шығарылған жерлердің атауы туралы" Қазақстан
Республикасы Заңымен реттеледі.
Қолдану (пайдалану) құқықтарымен байланысты материалдық емес активтер.
Бұл топқа жаңалық ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқықтары,
копирайт (көшіру құқығы) лицензиялар және басқалар жатады.
Патенттер. Патент оның ұстаушысының патент қамтыған нәрсесін, процесін
немесе қызмет түрін және дәл сондай әрекетті басқа тұлғаның жүзеге асыруына
тиым салатын, бақылайтын, сататын, ендіретін және пайдаланатын құқық болып
табылады. Патенттің күші оны берген мемлекеттің аумағында ғана жүреді.
Патенттің қызмет мерзімі (15-20 жыл) ұлттық заңдармен белгіленеді. Сонымен
қатар, патент деп белгілі кәсіппен, саудамен, тауар сатып алумен
шүғылданатын тұлғаларға берілген құжатсаналады. Патент берілгенде патенттік
алым (пошлина) сталынады. Патентті алуға көптеген ірі кәсіпорыңдар мүдделі
болып келеді. Себебі, патент сатьш алуға да, патенттелінген жаңалықтарды
өндіріске енгізуге де қаржысы болуы керек.
Өнеркәсіптік үлгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша
құқықты растайтын патенттер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес беріледі.
Өнеркәсіптік үлгілері: модельдерімен, суреттерімен немесе екеуінің
қосындысымен берілуі мүмкін. Егер үлгінің қоғамдық белгілері Қазақстан
Республикасында немесе шетелдерде, белгісіз болып келсе, онда ол жаңа
өнеркәсіптік үлгі болып табылады. Егер өнеркәсіптік үлгі өнеркәсіптік
әдіспен бұйым ретінде жасалынып, шаруашылық айналымына түсуге дайын болса,
онда оның өнеркәсіпте қолданылуға болатындығы мойындалады. Өндірістік
үлгілер авторлардың шығармашылық еңбегі ретінде мойындалады. Егер
өнеркәсіптік үлгі бірнеше азаматтардың бірлескен еңбегінің жемісі болса,
онда олардың бәрі өнеркәсіптік үлгілердің авторы болып есептелінеді.
Өнеркәсіптік үлгілерге патент Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
тізіліміне тіркелген соң беріледі.
Лицензиялық келісім бойынша патент иесі (лицензиар) өнеркәсіптік
үлгіні пайдалану құқығын басқа тұлғаларға да (лицензиат) бере алады, ал
соңғысы лицензиарға төлемдер беріп түруға және келісімде қарастырылған
басқа да іс-әрекеттерді орындауға міндетгі. Өнеркәсіптік үлгілердің
құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру қатынастары Қазақстан Республикасы
заңдарымен реттеледі.
Лицензия (еркіндік, құқық деген латын сөздерінен алынған) -қандай да
бір операцияларды жүзеге асыруға құзырлы мемлекеттік органдарының берген
рұқсаты. Лицензиялар келесі белгілері бойынша бөлінеді: Субъект бойынша:
- Қазақстан Республикасының заңды және жеке тұлғаларына берілетіндер;
- шетелдік заңды және жеке тұлғаларға, азаматтығы жоқ тұлғаларға,
халықаралық ұйымдарға берілетіндер.
Қызмет ету көлемі бойынша:
- негізгі (бас) - мерзімі шектеусіз, белгілі бір қызмет түрімен
шұғылданатындарға, егер де олардың қызметі бір тұтас технологиялық кешенге
кіретін болса, онда бас лицензия қызметтің бірнеше түрімен
шұғылданатындарға да беріледі;
- бір жолғы (бірақ рет пайдалануға берілетіндер) - белгілі бір
шаруашылық операциясын жасау үшін рұқсат етілген шегінде өнімнің көлемін,
санын немесе салығын (ақшалай немесе натуралды түрінде) алуға беріледі;
- операциондық - валюта заңдылығымен анықталған, валюталық
құндылықтарды пайдаланумен байланысты белгілі бір банк қызметінің
операцияларын жасау үшін беріледі.
Мерзімдік әрекеті бойынша:
- тұрақты - берілген мерзімі шектелмеген;
- уақытша - белгілі бір мерзімге берілген.
Аймақтық әрекет ету сферасы (территориялық әрекет ету аясы) бойынша:
- тұтастай Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасының белгілі бір аймағында ғана әрекет етеді;
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де таратылады. Материалдық емес
активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес активтердің бұл тобына
"Фирма бағасы" ("гудвилл"), интеллектуалдық меншік және тағы басқалары
кіреді ("гудвилл" құрамына кіретін материалдық емес активтер сызбада
көрсетілген).
Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлік есеп тұрғысынан қарағанда, ол
компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның сатып
алынған бағасын және оның дербес бірлік болып түрған кезіндегі баланстық
қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындағы айырмасын көрсетеді.
Гудвилл материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындардың немесе олардың құрылымдық бөлімдерінің бір тобын
сатып алғанда пайда болады. Гудвиллдің пайда болу себептері әрқилы болып
келеді. Әдетте, мұндай кәсіпорындардың (бөлімшелердің) баланстық құнымен
емес, аукционда (конкурста), кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу
мүмкіндігіне, оның өнімді шығару нарығындағы беделіне және басқа
факторларға байланысты
анықталған бағасына сатылатыны немесе сатып алынатыны нарықтық
қатынастар жағдайында пайда болатын заңды құбылыс. Кәсіпорынның
(бөлімшенің) сатылу құны оның балансындағы активтерінен асып түсуі "Фирма
бағасын" құрайды.
Демек, кәсіпорын өзінің баланстық құнынан артық бағаға сатылуы, оның
біршама үстемдігі (артықшылығы) бар болғандығынан.
Олардың ішіндегі ең айрықшасы: ерекше тиімді жарнама саясаты, бұрындары
белгісіз болған табиғи ресурстарының ашылуы, жоғары несиелік рейтингі,
қызметтерлерінің машықтығының жоғары болуы, географиялық орналасуының
артықшылығы, жабдықтаушылармен тиімді және тұрақты байланысының болуы, т.б.
Гудвилл кәсіпорынның бүкіл қызметінің барысында жоғарыда келтірілген
факторларға сәйкес тұрақты түрде қатысып отырғандығын, бірақ ол есеп беруде
тек кәсіпорынды сатқанда ғана көрініс табатындығын көреміз.
Дегенмен де, гудвиллдің сандық мөлшерін белгілеу, кәсіпорынның өз
табысын бағалауымен тікелей байланысты болып келеді.
Гудвиллді анықтаудың мысалы. "Тұлпар" ЖШС-тігі "Виста" ЖШС-гін 2200 мың
теңгеге сатып алды делік. Сатып алынғанға дейін кәсіпорынның балансының
көрсеткіштері мынадай болған:
"Тұлпар" ЖШС-нің сараптаушылары "Виста" ЖШС-нің активтері мен
міндеттемелерін тексеріп, оның нақты нарықтық бағасын шығарды. Ол мынадай
болды:
"Виста" компаниясының таза активі 1 400 мың теңге құраған (4 200 мың
теңге - 2 800 мың теңге). "Тұлпар" компаниясы "Виста" компаниясын 2 200 мың
теңгеге сатып алып, оның нәтижесінде "гудвиллдің" құны 800 мың теңге
құраған (2 200 мың теңге - 1 400 мың теңге).
Егер де компанияның мүлкін сатып алынған күніндегі бағасы бойынша
есептесек, оның нәтижесінде ондағы активтердің құны кем шықса, онда біз оны
келеңсіз гудвилл ретінде танимыз да, оны кейінге қалдырылған болашақ
кезеңнің табысы ретінде 611 шотта есепке аламыз.
Қазақстан Республикасында материалдық емес активтерді есептен шығару
мерзімі он жыл, бірақ ол субъектінің қызмет ету мерзімінен асып кетпеуі
керек.
2.2 Материалдық емес активтерді бағалау және тану
Материалдық емес активтер актив ретінде болашақта экономикалық олжа
әкелетін активтер ретінде танылады (есепкетіркеледі). Өз кезегінде,
материалдық емес активтердің құны, активтердің белсенді нарығы бар кезде
ғана дұрыс анықталуы мүмкін; кез келген уақытта мәміле жасауға ынта
білдіруші сатып алушы мен сатушыны табуға және бұндай кезде сатылатын және
сатып алынатын тауардың бағасы да халық үшін қолайлы болады.
Біршама материалдық емес активтердің белсенді нарығы болмайды, өйткені
олар өте сирек кездеседі, мысалға, тауар белгілері, басылым атауы, кино мен
музыкаға берілген авторлық құқықтары және бір актив үшін төленген сомасы,
осы тәріздес басқа активтің құнын өлшеу үшін, негіз бола алмайды.
Сондықтан көптеген материалдық емес активтердің құнын, әдетте, екі
жақтың келісімі бойынша анықтайды.
Материалдық емес активтер танылған кезеңінен бастап бастапқы құны
бойынша багаланады. Материалдық емес активтердің бастыпқы қүкы олардың
алынған тәсіліне байланысты болып келеді: сырттан түссе (сатып алынған
бағасы, ұйымдар бірлестігінің күшімен; айырбастау арқылы немесе мемлекеттік
субсидияның есебінен) немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің өз күшімен
жасалса.
Құн қағидасына сәйкес, материалдық емес активтер сатып алынған кезде
сол құны бойынша көрініс табуы тиіс. Сатып алу құнына сатып алумен
байланысты барлық шығындар енгізіледі, соның ішінде сатып алынған бағасы,
тасымалдау шығыны және т.б.
Егер де материалдық емес активтер бартерлік (айырбас) негізде алынса,
онда олардың бағасы нарықтық құн немесе осы тәріздес материалдық емес
активтер құны бойынша анықталады. Егер материалдық емес активтің бастапқы
құны несие есебшен алынса, онда сол несие үшін төленетін пайыз бастапқы
құнына қосылмайды, ал ол кезеңдік шығысқа жатқызылады. Егер материалдық
емес активтщ бастапқы құны мемлекетгің есебінен тегін (немесе номиналды
атаулы немесе мемлекеттің субсидиясының есебінен) алынса, онда ол сату
немесе белсенді нарықгағы материалдық емес активтерінің тап осы түрінің
құны бойынша танылады. Егер де Үкімет тарапынан ауыл шаруашылығының
қажеттілігін қамтамасыз ету үшш, мысалы, шегірткеге қарсы күресетін
препаратқа "АВВА" кәсіпорынның лицензиондық келісімін тегін алды делік,
бүндай жағдайда аталған лицензиондық келісімнің белсенді нарығы болмайды.
Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы "Материалдық емес
активтерді қабылдау-беру актісімен рәсімделеді. Актіде материалдық емес
активтердің түрі дәл аталады және кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында
жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация
нормасы және басқа қажетті мәліметтері көрсетіледі.
Материалдық емес активтерді қабылдап алу жөніндегі акті әрбір объектіге
бір данадан толтырылады. Бірнеше біртектес материалдық емес активтерді
қабылдау жөніндегі ортақ акт жасауға болады. Акт материалдық емес
активтердің объектісі, оларды пайдалану тәртібі немесе кәсіпорынның
мүліктік құқықтарын растайтын құжаттармен қоса бухгалтерияға беріледі, оған
бас бухгалтер қол қояды және кәсіпорынның басшысы бекітеді. Материалдық
емес активтерді басқа кәсшорынға бергенде (сату, тегін беру) акт екі дана
етіп жасалынады: беруші және алушы кәсіпорын үшін.
Материалдық емес активтердің нақты барлығы мен қозғалысын есепке алу
2700 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Осы
шоттардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің келіп түскен айдың
басы мен аяғындағы қалдықтары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша -
материалдық емес активтердің есептен шығарылғандары көрсетіледі. 10-шы
бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді: 2730 "Лицензиялық келісімдер", 2730
"Бағдарламалық жабдықтау", 2730 "Патенттер", 2730 "Ұйымдастыру шығындары",
2710 "Гудвилл", 2730 "Материалдық емес басқа да активтер".
2700 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің шоттарын талдамалық
есепке алу "Материалдық емес активтердің мүліктік есеп карточкасында"
жүргізіледі. Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің
барлық түрлерін есепке алу үшін қолданылады. Материалдық емес активтердің
әрбір жеке объектісіне бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. Карточка
"Материалдық емес активтерді алу-беру актісінің", техникалық және басқа
құжаттардың, кәсіпорынның материалдық емес активтердің объектісін алғанын
растайтын құжаттардың негізінде толтырылады. Материалдық емес активтерді
басқа кәсіпорынға (ұйымға) берген кезде, оның есептен шыққаны туралы белгі
соғу үшш негізі "Материалдық емес активтерді алу-беру актісі" болып
табылады.
Материалдық емес активтерді есепке алудың мүліктік карточкасы 104 бетте
келтірілген. Материалдық емес активтердің мүліктік карточкалары
"Материалдық емес активтерді есепке алудың тізімдемелерінде"
топтастырылады.
Тізімдемелерде материалдық емес активтердің айдың басы мен аяғындағы
қалдықтары, бір айдағы қозғалысы көрсетіледі.
Материалдық емес активтердің бастапқы құны субъектінің өз күшімен де
жасалуы мүмкін, ол кезде оның құны нақты тікелей шығынымен де және үстеме
шығысымен де танылады. Осы шығындарды есепке алу үшін, 2700 "Материалдық
емес активтер" шоттарының бөлімшесіне, жеке "Материалдық емес активтерді
жасау шығындары" деп аталатын ішкі (субшоты) ашылуы мүмкін. Осы аталған
субшотқа мынадай шығындар енеді:
- материалдық емес активтерді жасауға қатысқан еңбеккерлердің еңбек
ақысы;
- заң бойынша белгіленген еңбек ақыдан жасалатын аударымдар;
- материалдық емес активтерді жасау кезінде түтынатын материалдар мен
атқарылатын қызметтер;
- несие үшін теленетін пайыздар (марапаттаулар);
- басқа да шығындар;
- үстеме шығындар.
Материалдық емес активтерді жасауға кеткен барлық шығындар өзінің
анықтамасы мен түжырымдамасына сәйкес келген кезден бастап, 10 "Материалдық
емес активтердің" бөлімше шоттарының және "Материалдық емес активтерін
жасауға кеткен шығындар" субшотының дебеті бойынша есепке алынады.
Ал сәйкес кезеңге дейінгі орын алған барлық шығындарға 821 шоты
дебеттеліп, 2700 "Материалдық емес активтерінің" бөлімше шоттары және
"Материалдық емес активтерін жасауға кеткен шығындар" субшоты кредиттеледі.
Субъектінің күшімен жасалған материалдық емес активтерді ез арналымы
бойынша қолдануда қолданса, онда олардың дайындық кезеңінен бастап,
жасалған шығындарды 2700 "Материалдық емес активтерінің" бөлімше
шоттарының, "Материалдық емес активтерін жасауға кеткен шығындар"
субшотының кредитінен 10 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің тиесілі
шоттарының дебетіне есептен шығарылады.
Материалдық емес активтерді жасау кезінде оның құнын анықтауга бір
мысал келтіріп көрейік. Өсімдік қоспасынан әзірленген дәрі-дәрмекке
зерттеулерді фармацевтік зауыты жүргізді. 2006 жылы зауыт 300 мың теңге
шығыс жасаған. Ал 2007 жылдың басында сол көрсетілген шығынның
жүмсалғандығы дәлелденді, сосын сол аталған технологияны іске асыру үшін
2007 жылы ақпанда 500 мың теңге, ал наурызда 250 мың теңге жүмсалған.
Фармацевтік зауытының 300 мың теңге шығарған шығыны, дайындалатын
препараттың технологиясының сәйкес келуіне дейінгі шығысы 821 шотының
дебетінде және 4230 ,3140,4110, 2150 т.б. шоттарының кредитінде есепке
алынады. Ал қалған шығыны (500 + 250 =750) материалдық емес активтер
ретінде, "Тәжірибелік — конструкторлық жұмыс" деп аталатын субшоттың
кредитінде және 2730 "Басқа да" шотының дебетінде есепке алынады.
Субъектінің өзі жасаған тауар белгілері материалдық емес актив ретінде
танылмайды, ейткені олардың нақты құнын анықтау мүмкін бола бермейді.
Компанияның жасаған жарнама шығындарынан тауар белгісіне тиесілісін анықтау
мүмкін емес, бірақ ол субъектінің атағын шығаруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz