Тарих пәнін мектептерде оқыту
1 Тарихи құжаттар мен тарихи дереккөздерін оқып.үйрену
2 Тарихты оқытуда көркем әдебиетті қолдану
3 ТАРИХ САБАҒЫ, ОНЫ ДАЙЫНДАУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ
4 Жоғары сыныптардагы оқу сабақтары
5 Мектептен тыс оқыту жүйесі және сыныптан тыс жұмыстар
6 Мектептегі тарих кабинеті
7 Тарих пәнінің мұғалімі
8 Тарихты оқытудағы жаңашылдық
2 Тарихты оқытуда көркем әдебиетті қолдану
3 ТАРИХ САБАҒЫ, ОНЫ ДАЙЫНДАУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ
4 Жоғары сыныптардагы оқу сабақтары
5 Мектептен тыс оқыту жүйесі және сыныптан тыс жұмыстар
6 Мектептегі тарих кабинеті
7 Тарих пәнінің мұғалімі
8 Тарихты оқытудағы жаңашылдық
Тарихы оқытуда жазбаша құжаттарды қолданудың маңызы. Тарихи дерек көздеріне адам қолымен жасалған — оның қоршаған ортамен байланысының нәтижесі, материалдық мәдениет, салт-дәстүр заттары, жазба ескерткіштер жатады. Әдістеме пәнінде кең мағынада айтқанда, жазба ескерткіштерді тарихи құжаттар деп атайды.
Ресейлік әдіскер-ғалым, профессор М. М. Стасюлевич 1863 жылы оқушылардың тарихи дамуы үшін оқулықпен жұмыс жасағаннан тікелей тарихи дерек көздерімен (құжаттармен) танысудың маңызы зор екендігін айтқан еді. Ол осылайша түпдеректермен жұмыс істеуге негізделген практикалық әдіс бойынша сабақ жүргізуді ұсынады. Осы әдістемеге негіздеп "Жазушылар мен ғалымдардың жазуыңдағы орта ғасырлар тарихы" деп аталатын үш томдық хрестоматия жазып, жарыққа шығарды.
Ал, кейбір ғалым, әдіскерлер (М. Н. Коваленский, А. Ф. Гартвич, Н .А. Рожков) тарихи құжаттар негізінде оқушылардың дербес жұмыс істеуіне негізделген зертханалық сабақ өткізуді ұсынады. Дегенмен, көптеген әдіскерлер мектептегі оқуды бірыңғай қүжаттармен жүмыс жасауға құруды негізсіз деп есептейді. Олардың пікірінше, тарихи құжаттарды тек негізгі білім көзі болып табылатын мүғалім әңгімесі мен оқулыққа қосымша ретінде қолдану тиімді болмақ. Құжатгар оқушылардың білімін тереңдегіп, нақтылап, сабақтың көрнекілігін арттырады.
Құжатгың атқаратын роліне қарай оның сабақта қолданатын орны белгіленеді. Зертханалық әдісті қолданғаңда құжатты оқып-үйрену оқулықпен жұмыс жасаудан бұрын атқарылуы тиіс. Ал құжаттану әдістемесін қолдаушылар оқулықтың тиісті параграфымен танысқаннан соң барып оқушылардың тиісті құжатпен танысқаны дұрыс деп есептейді.
Сонымен, тарихи құжаттарды қолданудың маңызы неде?
Құжаттың сыртқы түрімен танысу арқылы тарихты оқытудың көрнекілік қағидасы іске асады. Құжат мүғалім әңгімесін жандандырады, соның негізінде жасалған тұжырым сенімді шығады. Құжаттың маңыздылығының бір қыры — ол тарихи материалды нақтыландырып, еткен уақыттың жарқын бейнесі мен суретін көз алдыңа келтіріп, дәуір тынысын сезуге көмектеседі. Қадырғали Қосымұлының "Жамиғат Тауарих" еңбегінің бастапқы азатжолын мысалға келтіруге болады. Ескі құжаттар ежелгі автордың тілі, ойлау жүйесі, тұрмыс-салт ерекшелігі туралы көрнекті безендірме береді.
Құжатгармен жұмыс барысында оқушылардың ойлау және қиялдау процесінің белсенділігі артып, олардың тарихи білімді игеруі жөне тарихи санасының дамуы жемісті бола түседі. Оқушылардың мынадай дербес жұмыс істеу дағдылары қалыптасады; құжатты оқу, таддау және қажетті ақпаратты теріп алу, бұрынғы және қазіргі құжаттардың маңызын бағалап, талқылау. Оқушьшар сабақ барысында құжаттардың тарих ғылымы үшін маңызын танып, олардан бір кездері өмір сүрген адамдардың ізін аңдай алады.
Ресейлік әдіскер-ғалым, профессор М. М. Стасюлевич 1863 жылы оқушылардың тарихи дамуы үшін оқулықпен жұмыс жасағаннан тікелей тарихи дерек көздерімен (құжаттармен) танысудың маңызы зор екендігін айтқан еді. Ол осылайша түпдеректермен жұмыс істеуге негізделген практикалық әдіс бойынша сабақ жүргізуді ұсынады. Осы әдістемеге негіздеп "Жазушылар мен ғалымдардың жазуыңдағы орта ғасырлар тарихы" деп аталатын үш томдық хрестоматия жазып, жарыққа шығарды.
Ал, кейбір ғалым, әдіскерлер (М. Н. Коваленский, А. Ф. Гартвич, Н .А. Рожков) тарихи құжаттар негізінде оқушылардың дербес жұмыс істеуіне негізделген зертханалық сабақ өткізуді ұсынады. Дегенмен, көптеген әдіскерлер мектептегі оқуды бірыңғай қүжаттармен жүмыс жасауға құруды негізсіз деп есептейді. Олардың пікірінше, тарихи құжаттарды тек негізгі білім көзі болып табылатын мүғалім әңгімесі мен оқулыққа қосымша ретінде қолдану тиімді болмақ. Құжатгар оқушылардың білімін тереңдегіп, нақтылап, сабақтың көрнекілігін арттырады.
Құжатгың атқаратын роліне қарай оның сабақта қолданатын орны белгіленеді. Зертханалық әдісті қолданғаңда құжатты оқып-үйрену оқулықпен жұмыс жасаудан бұрын атқарылуы тиіс. Ал құжаттану әдістемесін қолдаушылар оқулықтың тиісті параграфымен танысқаннан соң барып оқушылардың тиісті құжатпен танысқаны дұрыс деп есептейді.
Сонымен, тарихи құжаттарды қолданудың маңызы неде?
Құжаттың сыртқы түрімен танысу арқылы тарихты оқытудың көрнекілік қағидасы іске асады. Құжат мүғалім әңгімесін жандандырады, соның негізінде жасалған тұжырым сенімді шығады. Құжаттың маңыздылығының бір қыры — ол тарихи материалды нақтыландырып, еткен уақыттың жарқын бейнесі мен суретін көз алдыңа келтіріп, дәуір тынысын сезуге көмектеседі. Қадырғали Қосымұлының "Жамиғат Тауарих" еңбегінің бастапқы азатжолын мысалға келтіруге болады. Ескі құжаттар ежелгі автордың тілі, ойлау жүйесі, тұрмыс-салт ерекшелігі туралы көрнекті безендірме береді.
Құжатгармен жұмыс барысында оқушылардың ойлау және қиялдау процесінің белсенділігі артып, олардың тарихи білімді игеруі жөне тарихи санасының дамуы жемісті бола түседі. Оқушылардың мынадай дербес жұмыс істеу дағдылары қалыптасады; құжатты оқу, таддау және қажетті ақпаратты теріп алу, бұрынғы және қазіргі құжаттардың маңызын бағалап, талқылау. Оқушьшар сабақ барысында құжаттардың тарих ғылымы үшін маңызын танып, олардан бір кездері өмір сүрген адамдардың ізін аңдай алады.
Лекция
Тарихи құжаттар мен тарихи дереккөздерін оқып-үйрену
1. Тарихи құжатгар және олардың түрлері
2. Мұғалім мен оқушылардың тарихи құжаттармен жұмысы
3. Тарихи дереккөздерінің конспектісі мен тезистерін дайындау
Тарихи құжаттар және олардың түрлері
Тарихы оқытуда жазбаша құжаттарды қолданудың маңызы. Тарихи дерек көздеріне
адам қолымен жасалған — оның қоршаған ортамен байланысының нәтижесі,
материалдық мәдениет, салт-дәстүр заттары, жазба ескерткіштер жатады.
Әдістеме пәнінде кең мағынада айтқанда, жазба ескерткіштерді тарихи
құжаттар деп атайды.
Ресейлік әдіскер-ғалым, профессор М. М. Стасюлевич 1863 жылы
оқушылардың тарихи дамуы үшін оқулықпен жұмыс жасағаннан тікелей тарихи
дерек көздерімен (құжаттармен) танысудың маңызы зор екендігін айтқан еді.
Ол осылайша түпдеректермен жұмыс істеуге негізделген практикалық әдіс
бойынша сабақ жүргізуді ұсынады. Осы әдістемеге негіздеп "Жазушылар мен
ғалымдардың жазуыңдағы орта ғасырлар тарихы" деп аталатын үш томдық
хрестоматия жазып, жарыққа шығарды.
Ал, кейбір ғалым, әдіскерлер (М. Н. Коваленский, А. Ф. Гартвич, Н .А.
Рожков) тарихи құжаттар негізінде оқушылардың дербес жұмыс істеуіне
негізделген зертханалық сабақ өткізуді ұсынады. Дегенмен, көптеген
әдіскерлер мектептегі оқуды бірыңғай қүжаттармен жүмыс жасауға құруды
негізсіз деп есептейді. Олардың пікірінше, тарихи құжаттарды тек негізгі
білім көзі болып табылатын мүғалім әңгімесі мен оқулыққа қосымша ретінде
қолдану тиімді болмақ. Құжатгар оқушылардың білімін тереңдегіп, нақтылап,
сабақтың көрнекілігін арттырады.
Құжатгың атқаратын роліне қарай оның сабақта қолданатын орны белгіленеді.
Зертханалық әдісті қолданғаңда құжатты оқып-үйрену оқулықпен жұмыс жасаудан
бұрын атқарылуы тиіс. Ал құжаттану әдістемесін қолдаушылар оқулықтың тиісті
параграфымен танысқаннан соң барып оқушылардың тиісті құжатпен танысқаны
дұрыс деп есептейді.
Сонымен, тарихи құжаттарды қолданудың маңызы неде?
Құжаттың сыртқы түрімен танысу арқылы тарихты оқытудың көрнекілік
қағидасы іске асады. Құжат мүғалім әңгімесін жандандырады, соның негізінде
жасалған тұжырым сенімді шығады. Құжаттың маңыздылығының бір қыры — ол
тарихи материалды нақтыландырып, еткен уақыттың жарқын бейнесі мен суретін
көз алдыңа келтіріп, дәуір тынысын сезуге көмектеседі. Қадырғали
Қосымұлының "Жамиғат Тауарих" еңбегінің бастапқы азатжолын мысалға
келтіруге болады. Ескі құжаттар ежелгі автордың тілі, ойлау жүйесі, тұрмыс-
салт ерекшелігі туралы көрнекті безендірме береді.
Құжатгармен жұмыс барысында оқушылардың ойлау және қиялдау процесінің
белсенділігі артып, олардың тарихи білімді игеруі жөне тарихи санасының
дамуы жемісті бола түседі. Оқушылардың мынадай дербес жұмыс істеу дағдылары
қалыптасады; құжатты оқу, таддау және қажетті ақпаратты теріп алу, бұрынғы
және қазіргі құжаттардың маңызын бағалап, талқылау. Оқушьшар сабақ
барысында құжаттардың тарих ғылымы үшін маңызын танып, олардан бір кездері
өмір сүрген адамдардың ізін аңдай алады.
Тарихи құжаттардың түрі және оларды сабакқа таңдап алудың өлшемдері.
Тарихты оқытуда қолданылатын құжаттарды топтастыру тәсілі тарих ғылымында
қолданылатын зерттеу тәсілімен салыстырғанда әлдеқайда оңай. Ол құжат
мәтінінің сипатына негізделеді. Ол сипат бойынша барлық құжаттарды екі
топқа топтастырамыз. Бірінші — баяндау-суреттеу құжаттары: екінші - өз
кезінде практикалық маңызы болған актылық сипаттағы құжаттар. Бұл құжаттар
бірін-бірі толықтырып отырады. Ал көркемсөз ескертиштері құжаттардың
қосымша тобын құрайды.
Ақтылық құжаттар - заңдық, шаруашылық, саяси, бағдарламалық құжаттарды
құрайды (грамоталар, заң, жарлық, келісім-шарт, статистикалық және тергеу
құжаттары, бағдарламалар, сөздер). Баяндау-суретту құжатары—жылнама,
шежіре, хроника, естелік, хат, саяхатжазбаларын құрайды. Көркемсөз
ескерткіштері — ежелгі жөне ортағасырлар тарихындағы халықтың ауызекі
шығармашылығы (миф, мысал, шешендік сөздер, аңыздар, жоқтау жырлары, эпос).
Сабақта қолдану үшін, ғалымдардың пікірі бойынша, құжаттар мынадай болуы
керек: -тарихты оқытудың мақсаттары мен міндетгеріне сай болуы;
- сол дәуірдің негізгі, барынша тұрпаттық деректері мен оқиғаларын қамтуы
тиіс;
- бағдарламалық материалмен тығыз байланыста болып, тарихи білімінің
өзекгілігін арттыруға ықпал жасауы керек;
- мазмұны мен көлемі оқушыларға ауырлық түсірмеуі тиіс; тарихи құбылыс,
оқиға туралы оқушылардың білімін нақтылап терендететіндей құжат мазмұнында
тұрмыстық және сюжеттік нақтылық болуы; оқушыларға белгілі бір сезімдік
ықпал жасауы тиіс.
Мұғалім мен оқушылардың тарихи құжаттармен жұмысы
Құжатты оқып-үйрену әдістемесі. Тарих сабағында құжаттарды оқушылар да,
мұғалімдер де қолдануы мүмкін. Құжат тым күрделі болса мүғалім оның
мазмұнын оқушыларға түсндіріп береді; құжатқа сілтеме жасап, дәйексөз
келтіреді (өңгімелеудің дәлелдшгін күшейту үшін); өз әңгімесін нақтьшау
және қызықты ету үшін құжаттан үзінділер пайдаланады. Әңгімені жандандыру
үшін құжат үзінділерін төл сөз ретінде қолданып, тарихи тұлғаға мінездеме
беріледі.
Оқушылардың құжатпен жұмыс жүргізуі оларды жасына, танымдық
мүмкіндігіне жене дайындық деңгейіне қарай күрделене береді. 5-6 сыныптарда
баяндау-суреттеу сипатыңдағы қарапайым материалдар пайдаланады; оның көлемі
10-15 жолдан аспауы тиіс; ал 7-8 сыныптарда талдау жасалатын заңдық және
шаруашылық құжаттардың саны арта түседі; 9-11 сыныптарда саяси
бағдарламалық құжаттар кеңінен қамтылады.
Құжатгармен жұмыс істеуге үйрету мынадай кезеңдерден тұрады: 1) мұғалім
құжатты талдаудың үлгісін береді;
2) оқушылар мұғалімнің көмегімен құжатты талдайды;
3) мүғалімнің жетекшілігімен жеке, дербес жұмыс жүргізеді;
4) құжатты өз бейінше сыныпта және үйде оқып үйренеді. Мұғалім сыныпта
оқушыларды құжатпен таныстырып, тапсырманың мазмұнымен хабардар етеді.
Оқушылар үйде қүжат негізінде қысқа хабарлама, суреттеме дайындап, оқрықтың
мәнінің, безендіру бойынша шығармашылық мазмұндама дайындайды. Әрине,
дербес жұмыс жасау үшін құжат барлық оқушыға жеткшікті болуы керек.
Құжаттармен жұмыс жүргізу мынадай дағдыларды да меңгеруді талап етеді;
құжатты оқып әңгімелеу және ол бойынша жоспар құру, құжатты дербес таңдап,
ол бойынша сұрақтарға жауап беру; бірін-бірі толықтыратын ұқсас құжаттарды
салыстыра талдау; құжатқа сыни баға беру. Осы дағдылардың барысында
окушыларға құжаттағы қисындық түйінді, негізгі идеяны анықтап, белгілі бір
ережелерге дәлел тауып үйренеді. Мұғалім оқушыларға "бұл туралы құжатта не
жазылғанын оқыңдар", "құжат мәтіні негізінде... дәлелде", "өз пікірңді
құжат негізінде тиянақта" деген мазмұнда тапсырма береді.
Жоғары сынып оқушыларының құжаттармен жүргізетін жұмысы күрделене
түседі. Оларға ендігі кезекте күрделі тапсырмаларды орындауға тура келеді.
Ол тапсырмалар мына мазмұнда болуы мүмкін:
құжат мазмұнының бастысын, екінші кезектісін танда; өз тандауынды негізде;
оқьш үйренетін оқиғаның себебін, қай кезеңге тән екендігін анықта;
оқиғаның іске асуьша қандай тарихи алғышарт немесе идея, бастама негіз
болды;
жағдайларды салыстыр; қажетті дереккөзінен мөліметтерді тандап ал;
саяси жөне мемлекетік қайраткерлерге мінездеме бер; Түпдерек бойынша
хабарлама дайында; оқып үйренген құжаттар қазіргі қоғамдық құбылысты тани
білуге қалай көмектескенін ойлап көр.
Мұғалімнің түпдеректі сабаққа пайдаланар алдьшда оны алдын ала
елекген өткізіп, педагогикалық екшеу жасайды. Ол неғұрлым екшелген сайын
оны оқушылардың дербес игеруі, қабылдауы оңайлай түседі. Педагогикалық
екшеу дегеніміз — сабаққа пайдаланатын құжаттың мазмұнын таңдау дегенді
біпдіреді. Қажет болған жағдайда мұғалім құжат авторының стилін өзгертпей-
ақ құжатты еркін пайдалануы мүмкін. Одан әрі мұғалім оқушылар үшін жаңа
терминдер мен ұғымдарды түсіндіріп, құжатпен жұмыс істеудің тапсырмаларын
анықтайды.
Жинақталған өлкетану материалдарын жүйелі түрде қолдану мақсатын іске асыру
үшін мұғалім мынадай жүйеленген таблицаны қолдануына болады.
Мұғалім сабақ барысында құжатты қолданар алдында оған қысқаша
сипаттама береді; құжат қайда, қашан, қандай мақсатта, кім жазды; бұл
құжаттан оқушылар не біледі?
Мұғалім "Жеті Жарғы" туралы әңгімелеп отырып, оның алдында "Қасым
ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" деп аталатын зандар жинағы
болғандығын хабарлап, ол заңдарда меншік түрлері, қылмыс деңгейлері, оларға
салынатын қүн өлшемдері жазылғандығын баяңдайды. Оқушылар одан әрі "Жеті
Жарғының" мәтінің талдауға кіріседі. 1) Мәтін бойынша ауызша дәлелдеу. 2)
Құн өлшемдерін анықтау. 3) Құжаттың жекелеген тармақтарын бөліп алу. 4)
Құжаттың мазмұнын анықтауға көмектесетін сұрақтар түзу.
Оқушьшар құжатты жеке бөліктер бойынша оқиды, ал мұғалім жекелеген
сөйлемдерді түсіндіріп, құжат мазмұнын қаншалықты меңгергендігін анықтау
үшін " Үзіндіде не туралы айтылған?" "Мына сөйлемнің мазмұнын қалай
түсінесің?" Содан соң барып құжатты қайталап оқып, жекелеген бөліктер
бойынша талдауға кіріседі. Оқушылардың жауабы толық және дәл болып,
тұжырымдар құжатқа сілтеме жасау арқылы негізделуі тиіс.
Орта буын оқушыларымен өткізілген сабақтарда құжатты тарихи дерек пен
әдеби шығарманың арасындағы айырмашылық туралы ұғымдар қамтылуы тиіс.
Мысалы, түркі халықтарының мифтері туралы әңгімелегенде олардың қайсысы
рас, қайсысы ойдан шығарылғандығын түсіндіреді.
Сабақ барысында тарих курсымен хронологиялық байланысгы, тақырыпқа қатысгы
оқушылардың отбасы тарихыньщ құжаттары ретінде табасы мүдделерінің
жазбаларын, фотосуреттерін де қлддану тиімді. Бұған қатысты мынадай
тақырыптарды атауға болады: "Менің отбасым XX ғасырдың 30-жылдарында", "Ұлы
Отан соғысы біздің отбасы өміріңде", "Біздің отбасының еңбектегі және
соғыстағы наградалары".
Құжаттың көрнекілігі оның мазмұның көрнекілік қағидасымен
үштастырғанда тиімді бола түседі. Құжатты талдау нәтижесіңде окушылардың
санасында тарихи ұғымдар қалыптаса бастайды. Ол ұғымдар дайын білім түрінде
емес, оқушылардың логикалық ойлау қызметінің барысында қамтылуы тиіс.
Белгілі бір мәселені құжаттар арқылы нақты адамдардың көзқарастарындағы
қайшылық айқындалады, ол жағдай, процестер мен құбылыстардың мәнін ашуға
көмектеседі. Бір мәселені әр түрлі ұстанымдарда қамтылған құжаттарды
салыстыру барысында оқушылар бір мәселе туралы бірнеше көзқараспен таныса
алады.
Құжаттарды оқу материалында орын алған қайшылықтарды шешуге де тиімді
қолдануға болады. Оған байланысты құжаттармен жұмыс жүргізуге берілетін
тапсырмалар оқушылардың танымдық мүмкіндігін ескеріп беріледі. Құжаттарды
оқып үйренуге байланысты тапсырманың сұлбасы мынадай: құжатты талдау -одан
деректерін теріп алу - оларды ауызша әңгіме, рөлдік ойын, жазбаша шығарма
түрінде баяндау. Бұл жерде құжаттарды баяндау мен карта; заңдық құжат пен
күнделік жазбасы; жеке тұлғаның естелігі, хаттары мен портреті деп жұптаған
орынды.
Оқушылар құжат бойынша сұрақтар дайындап, сөзжұмбақ құрастырады, оқиғаны
баяндап, мәтіндер дайыңдайды. Талқылап, талдап, толықтырғаннан соң мәтін
оқулықтың тақырыбына қосылады. Бұл мәтін оқушьшарға барынша түсінікті,
өйткені оны өздері түзді ғой. Осы жолмен қалыптасқан тарихи ұғым барынша
тұрақты болмақ. Мұғалімнің құжаттарды таңдауына метеп хрестоматиясы
көмектеседі. Кейбір хрестоматиялар тек құжаттарды біріктірсе, ендігі бірі -
құжаттар, оларға түсіндірмелер, ғылыми-көпшілік әдебиеттердің үзіңділерін
құрайды, ал үшіншілері - көркем немесе басқа әдеби шығармалардан тұрады.
Сабақтың мақсатына қарай мұғалім аталған хрестоматиялардың бірін тандайды.
Тарихи дереккөздерінің конспектісі мен тезистерін дайындау Дереккөздерімен
жұмыс жоғары сыныптарда ұйымдастырылады. Мұндай дерек көздеріне
тарихшылардың, экономистер мен саясатшылардың ғылыми еңбектері мен
қолбасылардың, мемлекет басшыларының, әдебиет пен өнер қайраткерлерінің
естеліктерін қосуға болады.Мұғалім сабақтағы қысқаша кіріспе сөзінде бұндай
еңбекпен жұмыс жасаудың міндеттеріне тоқталады. Онда құжаттың жасалған
уақыты, мақсаты мен міндеттері, қысқаша сипаты айтылады. Одан әрі еңбектің
құрылымы, негізгі идеясы сөз болып, тарихи оқиғалар мен құбылыстарға баға
берудегі маңызына тоқталады. Алғашқы кезде бүкіл сынып ғылыми еңбекті
термин, ұғымдардың сөздігін жасай отырып түсіндіру арқылы оқиды. Мұғалім
мәтін бойынша сұрақтар дайындайды. Кейін тек күрделі мөтіндер түсіндіріліп,
өзгесі оқушылардың өздігінен оқуына беріледі. Олар метіннен негізгі идеяны
тауып, оған сипаттама беруге тырысады. Мұғалімнің тапсырмасымен оқушылар
жай жоспардан күрделі жоспар жасауға, одан өрі еңбектің қисындық күретамыры
— гезие жасауға ауысады. Тезис — дерек көзіне ешқандай сілтеме, түсіндірме,
безендірме жасалмай баяндалған қысқаша негізгі мазмұн, Тезисте жалпы ой
желісі басым болады. Алғашқы кезде оқушылар мұғалімнің көмегімен, кейін
дербес жағдайда еңбекгің тезисін дайындайды. Бір құжаттың негізінде олар
тезис дайындап, конспект жасауға үйренеді.
Конспектілеу- мәніннің ең маңызды жағдайларын барьшша қысқа етіл жазбаша
баяндау. Оқушылар құжаттың жоспары қалай жасалып, ол қалай тезиске айнадып,
сонымен деректер жөне үлгілермен қалай толықтырылғанын (коңспектіге
айналғанын) жетік білуі тиіс. Конспектілеу арқылы жйнақталған білім
баяндама, реферат дайындағанда пайдаланылады.
Конспект дайындауға байланысты түрлі жаднама бар. Солардың бірі мынадай:
1. Конспектілеу алдында шығарманы мұқият оқып, жоспарын құру. 2.
Конспектілеуді бастағанда автордың (немесс жинақ редакторының) дөл аты-
жөнін, жұмыстың толық атының шыққан жері мен уақытын көрсету. 3. Ғылыми
еңбектің тарау, бөлім, параграфы барлық кезде де дөл көрсетілуі тиіс. 4.
Мәтін қысқа мазмұндалады, бірақ негізгі ойлар мен дәлелдер толық жазылуы
тиіс. 5. Конспектілегенде цитата қолданылуы керек. 6. Коңспектілеу
барысында түрлі шартты белгілер жүйесін қолдану керек, олардың конспекг
бойынша жауап бергенде көмегі көп.
Окушьшар осылайша құжатгарды тұтастай немесе фрагмент түрінде
конспектілеуді, сол бойынша тарихи тұлғалар, оқиғалар мен құбылыстарға баға
беріп, құжатан дербес, шығармашылық жұмыс жасауға үйренеді.
Қайталау және бекіту сұрақтары
1.Тарихи құжат деген не? Оның қаңдай түрлерін білесіз?
2. Тарихи қүжатгармен жүмысты қалай ұйымдастыруға болады?
3. Құжатгар мен дереккөздерін қалай конспектілеуге болады?
4. Тезис дегеніміз не? Ол қалай дайындалады?
5. Оқулық пен хрестоматиядағы тарихи құжатты салыстыр.
Өзіндік жұмыстардың (курс, бақылау, реферат, баяндама) тақырыптары
1. Тарих сабағыңда оқушылардың құжаттар және дерек көздерімен жұмысын
ұйымдастыру.
2. Тарихи құжаттың конспектісін дайындау жолдары.
3. Құжаттар мен дерек көздерінің түрлеріне сипатгама.
4. Тарих пені сабағында құжаттар мен дереккөздерін қолдану.
Лекция
Тарихты оқытуда көркем әдебиетті қолдану
1. Көркем шығармаларды топтастыру.
2. Көркем шығармалармен жұмыс істеу әдістері.
3.Оқушыларға сезімдік-адамгершілік ықпал жасау.
Көркем шығармаларды топтастыру
XIX ғасырда әдіскер ғалымдар оқушылардың тарихи мазмұндағы кітаптарды
оқуына баса мөн берген. Олардың пікірінше тарих ғылым ретінде оқушыларға
тірі бейне сияқты барлық сипатгы белгілері және бөліктері арқылы көрінгенде
ғана толық танылады. Тарихи әдебиеттерді оқу оқушьшарды осындай сипатты
белгілермен қамтамасыз етеді.
Көркем әдебиетті сабақта қолдану оқушылардың тарихи түсініктерінің құрамды
бөлігі болып табылатын өткен кезең туралы тарихи білімдерін нақтыландыра
түседі. Сонымен бірге көркем әдебиет оқушылардың пәнге деген қызығушылығын
арттырып, зейінін аударуға кемектеседі. Мұғалім шығарма үзіндісін
таңдағанда дәуір тынысын, тарихи жағдайды немесе портретгік бейнені қалпына
келтіру міндетін басшылыққа алады.
Көркем әдебиетгі шартты түрде үлкен екі топқа бөлуге болады. Ол оқып
үйренетін кезеңнің әдеби дерегі және тарихи беллетристика. Тарихи білім
көздері авторы жазылған оқиғаның тікелей қатысушысы немесе куәгері болған
шығарма. Олар өткен күнді тануға көмектесетін дәуірдің өзіндік құжаттарын
құрайды. Ондай дереккөздерінің бәрі бірдей оқушыларға түсінікті бола
бермейді, сондықтан да сабақта олардың мұғалім таңдап алған үзінділері
пайдаланылады. Әдеби ескерткіштердің қатарына Күлтегін, Тоныкөк жырларын,
Жүсіп Баласағүнның "Құтадғу білік" еңбегін, С. Сейфуллиннің "Тар жол тайғақ
кешу" романың М. Шоқайдың "Кеңестер билігіндегі Түркістан" еңбектерін
атауға болады.
Тарихи беллетристикаға зерттелген кезең туралы кейінгі дәуір жазушыларының
жазған шығармаларын қосамыз. Тарихи беллетристика тарихи шындықты қалпына
келтіруде түпнұсқа дерек көздері, ғылыми зерттеулер мен монографиялардың
қорытындыларына негізделеді. Тарихи білімдермен қаруланған автор өткен
күнді тарихи шығарма түрінде жаңғыртады.
Тарихи беллетристика қатарында мынадай еңбектерді атаймыз. I.
Есенберлиннің "Алтын Орда", "Көшпенділері", Б. Жандарбековтің "Сақтары", М.
Мағауиннің "Аласапыраны", Д. Досжанның "Жібекжолы" шығармалары. Осындай
еңбектердің қатарында В. С. Пикульдің сериялы тарихи романдарын атауға
болады.
Көркем шығармалармен жұмыс істеу әдістері
Мұғалім жазда тақырыптық жоспар жасау кезіңде-ақ мектеп
кітапханасының қоры негізінде сыныптан тыс оқу үшін курс бойынша көркем
әдебиет шығармаларының тізімін жасайды. Таңдау кезінде кітаптың ғылыми,
тарихи құндылығы мен көркемдік деңгейі басты өлшем болып табылады. Сонымен
бірге кітаптың оқушы жасына сай келуі, оқуға жеңілдігі жөне тәрбиелік
маңызы да ескерілуі тиіс.
Мұғалім оқушыларды ұсынылған көркем әдебиеттің тізімімен таныстырып,
кейбіріне қысқаша түсінік береді. Сосын барып тізімді тарих кабинетіне іліп
қоюға болады.
Мұгалімнің сабақта көркем әдебишығарманы қолдануының тәсілдері көп.
Мұғалім көркем әдебиеттен үзінді жасайды немесе жеке өзінің кітабы болса,
шетіне белгі соғады. 5-6 сынып оқушылары үшін сюжеттік және картиналық,
тарихи тұлғаға сипаттама беретін үзінділер таңдалып, оқиғаларды
шиеленістіру және тұлғаландыру мақсатында қолданылады. Шығарманың игеруге
қиыңдығы және көлемінің кедергі болған жағдайда мұғалім одан үзінділер
алып, өз әңгімесінде пайдалуы мүмкін.
Көркем шығарманың мәтінін сабақта қолдануға дайындағанда қандай қысқартулар
жасау, қалай байланыстыру қажеттігі үнемі ойда болуы тиіс.
Көркем шығарманың үзіндісін оқу немесе әңгімелеу тым үзаққа созылып
кетсе, ол оқушьшарды негізгі идеядан ауытқытады. Сондықтан үзінділер
барынша қысқа болғаны жөн.
Оқушыларға әдебиет пәні сабағынан белгілі кітаптарды қолданудың да
маңызы зор. Мысалы, Шоқанның Қашқарияға сапарын әңгімелеуде мұғалім С.
Мұқановтың "Аққан жұлдыз" диалогиясынан үзінділер келтіруі сабақты қызықты
ете түседі. Сол сияқты "Ежелгі Үндістан" тақырыбында Р. Кишшнгтың "Маугли"
повесіндегі табиғат көріністерін қоддануға болады.
Мұғалім сабақ үстінде көркем кітапты дөйексөз келтіруге немесе жеке
үзінділерін әңгімелеп беруге пайдаланады (өдеби безендіру ретінде). Кітап
сюжетіне тоқталмас бұрын мұғалім кітап авторын таныстырып, қажет болған
жағдайда кітаптың қысқаша мазмұнын баяндайды. Содан соңғы кезекте
оқушыларға сұраулар мен тапсырмалар беріп, өңгіме жүргізеді. Одан әрі қарай
көркем шығарма үзіндісін қайталау және оқушылар білімін тексеру жүйесіне
өтеді.
Керкем сөз ескерткіштерінің қатарында аңыз, ертегі, шешендік сөздер,
мақал-мәтел, жаңылтпаш, жұмбақтар сияқты ауыз әдебиеті жанрларын да атауға
болады. "Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі
келеді", "Абысын тату болса, ас көп, ағайын тату болса, ат көп" деген
мақалдардың ынтымаққа шақырған идеясын оқушылар аңғара білуі керек.
Оқушылардың тарих сабағында кітаптарды қолдануының да тәсілдері көп. Ол ең
алдымен кітап үзінділерін тарихи білім көзі ретінде пайдаланудан туындайды.
Сабақ үстінде оқушылардың кітап үзінділерін пайдалануына қойылатын талап,
мәтінді дауыс ырғағын реттеп, көркем оқи алу, оқығанда асықпай, дауыстап
(бірақ бақырмай) оқу керек. Дауыс қуаты сыныптың көлемімен үйлескені жөн.
Оқу барысында бірыңғай ырғақта емес, дыбыс жиілігін өзгертіп, үзіліспен,
әрбір тыныс белгісіне мән беріп оқу керек. Әрине, үзілістер қисынды
бөлшектеу және тындаушылардың материалды игеруі үшін жасалатындығы әрдайым
естен шықпауы тиіс.
Оқушылар тарихи шығарманы тарих ғылымы позициясы тұрғысынан талдайды;
пікір жазады, кітап мәтінімен дербес жұмыс жүргізеді, мысалдар таңдап,
андатпа құрастырады. Аңдатпада мыналар ескерілуі тиіс:
1. Шығармада көрініс тапқан дәуір, құбылыс.
2. Шығармадағы ең маңызды және жарқын оқиға.
3. Тарихи жөне типтік кейіпкерлер, олардың арасындағы қарама-қайшылықтар.
4. Автордың суреттеген оқиғаға және кейіпкерлерге көзқарасы.
5. Кітап туралы жеке өз пікірің? Сенің ойыңша кітаптың басты көркемдік
құндылығы неде?
6. Оқырман шығармадан не біледі?
Сол сияқты кітаппен жұмыс істеуге арналған арнайы жаднамалардың бірі
мынадай:
1. Кітап өзіңнің жеке меншігің болса, онда оны қолыңа карандаш алып оқы.
Қызықты немесе күмәнданған тұсқа ұқыпты түрде белгі сал.
2. Жылдам, бірақ ыж ыждаһатпен оқы.
3.Кітапты оқып болып, оның негізгі идеясы, онда жазылған оқиғалар, деректер
туралы ойла.
4. Оқыған кітаптың маңызы, артықшылығы мен кемшілігі туралы жазбаша белгі
жаса.
Оқушылар барлық кезде бірдей көсемсөздік және көркем әдебиетке сын көзімен
қарай бермейді. Сондықтан сабақ барысында I. Есенберлиннің "Қаһар" романы
мен Е. Бекмахановтың монографиясындағы Кенесары Қасымұлы бейнесін салыстыру
сияқты тәсілдерді де қолданудың маңызы зор.
Оқушыларға сезімдік-адамгершілік ықпал жасау
Адамгершілік тәрбие. Оқушыларға адамгершілік тәрбие беруде көркем
шығарманың маңызы зор. Тарихи тұлғалардың түрлі қылығын таныған оқушылар
өзін оның орнына қойып, кейіпкердің ахуалын бастан кешкендей болады. Сондай
сүйікті кейіпкердің бірі - Ежелгі Римдегі құлдар көтерілісінің көсемі
гладиатор Спартак. Р. Джованъолңдің "Спартак" романынан үзінді келтіре
отырып, оның ерлікке, қайсарлыққа, сонымен бірге биік адамгершілік
мұраттарға толы тұлғасы арқылы оқушыларды" нөзік сезімдерін оятып, тәрбие
міндеттерін іске асыруға болады.
Тәрбиелеу және оқыту мақсаттарын іске асыру үшін қайталау сабақтарында
көркем-тарихи кітаптарды кеңінен қолдану тиімді. Мысалы, отандық тарихтағы
отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күрес тақырыбын қайталағанда мынадай
беллетристикалық еңбектерді қолдануға болады.
1. Жоңғар басқыншыларына қарсы күрес (Қ. Жұмаділов. "Дарабоз").
2. Патшалық Ресей отаршылдығына қарсы күрес (I. Есенберлин. "Қаһар").
3. Қоқандықтарғақарсы күрес (3. Шүкіров. "Жанқожа").
Мәтінді жаттап алудың тәртібін оқушъшар жақсы меңгеруі тиіс. Есте сақтаудың
негізі — ойлау болғаңдықтан, алдымен мәгінді толығымен, кейін азатжолдар
бойынша оқьш, негізгі мәнін түсініп алу керек. Талдау санадағы түсініктер
мен бейнелерді қалпына келтіруге көмектеседі. Мағыналық байланыстарды
нығайту үшін тұтас мәтінді бірнеше бөліктерге бөліп, жатталатын негізгі
ұғымдарға баса мән беріп, оларды бір-бірімен байланыстыру, салыстыру керек.
Түсінікті нәрсе тез әрі жеңіл есте сақталады.
Қайталау және бекіту сұрақтары
1. Тарих сабағында көркем шығармаларды қолданудың қандай маңызы бар?
2. Көркем шығармаларды қалай топтастыруға болады?
3. Көркем шығармалармен жұмыс істеудің қандай әдістері мен түрлерін
білесің?
4. Көркем шығармалардың қандай тәрбиелік ықпалы бар?
Өзіндік жұмыстардың (курс, бақылау, реферат, баяндама) тақырыптары
1. Көркем шығарма — тарихи кезеңнің әдеби дерегі.
2. Тарихи беллетристика және тарихи шындық.
3. Тарих сабағында көркем шығармалармен жұмыс істеу әдістері.
4. Керкем шығармалардың тәрбиелік міңдеттері.
5.1. Есенберлиннің тарихи романдары — аса құнды әдеби дерек.
Лекция
ТАРИХ САБАҒЫ, ОНЫ ДАЙЫНДАУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ 15-16-лекция
Орта буын оқушыларымен жүргізілетін сабақ типтері мен оқыту түрлері
1. Сабақ типтері және оларды топтау.
2. Кіріше және жаңа материалды игеру сабағы.
3. Аралас сабақ және оның бөлімдері.
П бөлім
1. Білімді тексеру, есепке алу және бақылау сабағы.
2. Жинақтап қайталау сабағы.
3. Қорытынды қайталау сабағы.
4. Оқытуды дербестендіру және саралау
Сабақ типтері және оларды топтау
Сабақ типтері және оқыту түрлері. Оқушылардың оқу жұмысының көптеген
түрлері бар. Олар сабақ, кеңес, сынақ, семинар және конференция, оқу
саяхаггары болып бөлінеді. Мемлекетгік мектептерде оқытудың негізгі түрі —
сынып-сабақ деп аталады. Бүл жердегі сынып — бірыңғай базалық білім алатын,
жастары шамалас, құрамы тұрақты оқушылар тобы. Ал сабақ — сынып
оқушыларының 40-45 минуттан тұратын оқуы. Бұндай оқудың санын мектетің оқу
жоспары, ал мазмұнын мемлекеттік стандарт пен оқу бағдарламасы айқындайды.
Практикада тарихты оқыту ортақ, ұқсас белгілері көп сабақтар арқылы
жүргізіледі. Соған сәйкес ғалымдар сабақ типтерін олардың негізгі
мазмұнына, дидактикалық мақсаттарына, өткізу тәсілдеріне, оқыту процесінің
буындарына қарай топтастырады.
Көрнекті өдіскер А. А Ваганнің пікіршше, оқыту процесінде оның
негізгі белімдері, қысқаруы немесе кеңеюі, бір немесе бірнеше сабақта іске
асуы мүмкін. Осы жағдайлар практикада ескеріліп, сабақтар барлық құрамды
бөлімдері сақталып немесе белгілі бір бөлігі басым болып жүргізілуі мүмкін.
Оқытуда бөлімдердін үйлесуін сабақтың құрылымы деп атайды.
Кейбір топтастыруда сабақты жүргізу әдісі (лекция сабақ, пікірталас-сабақ,
кино-сабақ, зертханалық сабақ); оқушылардын әрекеті (жинақтау сабағы,
проблемалық); материал сипаты (жаңа деректі игеру) басшылыққа алынады.
Дағдылар мен іскерлікті қалыптастыратын сабақтарды ерекше типке жатқызуға
болады.
Сабактарды топтастыру. Көптеген дидактиктер мен әдіскерлер сабақтарды
топтастырғавда оқыту процесінің бөлімдерін және сабақтағы басты оқыту
міндетін негізге алады. Соғаи сәйкес сабақ кіріспе, жаңа материалды оқыту,
аралас, бақылау, білімді есепке алу және тексеру, жинақтау-қайталау сияқты
түрлерге жіктеледі.
Мұғалім сабақ типін таңдағанда, оның тақырыпта алатын орны, оның
міңдеттері, жаңа материал мазмұнындағы ерекшеліктер, педагогикалық ниет,
оқушылардың жасы, дағдылар мен ептіліктерін ескеруі тиіс. Сабақ типі
мектептегі оқу құралдарын, мұғалімнің дайындығы және т.б. себепшарттар
ескеріп таңдалады.
Бір типтегі сабақтар оны жүргізу әдісіне қарай бірнеше түрге енуі
мүмкін. Мысалы, кіріспе сабақты деріс, саяхат, әңгіме түрінде өткізуге
болады. Тақырып, бөлім бойынша сабақ жүйесін айқындауда жаңа материалды
игеру, оған дейін игерілген білімге сүйенетіндігін, жаңаны оқып-үйренуде
бүрын алған білім бектлетіндігін есте үстаған жөн.
Кіріспе және жаңа материалды игеру сабағы
Сабақтың міндеттері. Кіріспе сабақ оқушыларға алдыңғы курстарда алған
негізгі білімдерін жаңғыртып, тарихтың жаңа курсының негіздеріне жалпы
сипатгама беруі тиіс. Кіріспе сабақтың мазмүнывда оқушылардың жаңа такырыты
игеруіне көмекгесегін мақсатгардың болғаны дүрыс. Қажет болған жағдайда
мүғалім бүл сабақта оқушылардың базалық білімін, негізгі дағдыларын
айқьшдайды.
Жаңа материалды игеру типіндегі сабақтардың мынадай түрлерін атауға болады:
материадды мүғалімнің мазмұндау сабағы; мектеп дәрісі; саяхат сабақ;
киносабақ; оқушылардың хабарламалары мен баяндамаларына арналған сабақ.
Жаңа материалды игеру сабағында оқу әрекетінің бұл түрлері басым болып
келеді және сабақтың едәуір бөлігін қамтиды. Ал бекіту, қайталау, оқушылар
білімін тексеруге аз уақыт, аз көлем бөлінеді.
Көбіне мұндай сабақтар алдыңғы сабақтармен байланысы жоқ тақырыптарды оқып
үйренгенде немесе күрделі ұғымдары мен түсініктері мол тақырыптарды
түсіндіргенде қолданылады.
Аралас сабақ және оның бөлімдері
Оқушьшардың білімі мен дағдыларын тексеру. Аралас сабаққа оқу процесінің
барлық негізгі бөлімдері қамтылатын болғандықтан оны құрама деп те атайды.
Мұндай сабақ алдыңғы сабақтағы білім мен дағдылардың бүгінгі сабақ
мазмұнымен байланыстарын тексеру және есепке алу; жаңа материалды игеруге
өту; алдыңғы сабақта өтілгенді қайталап, жаңа сабақты оқып-үйрену және
бекіту сияқты бөлімдерді қамтиды.
Ұйымдастыру кезеңінің кейін білім мен дағдыларды тексеру жүзеге
асырылады. Бұл оқушының сабақта оқытатын материалды игеру, үй тапсырмасын
орындау әрекетін ұйымдастыратын мұғалімнің жұмысы. Ол ауызша, жазбаша және
ауызша-жазбаша болады.
Білімді тексеру мынадай талаптардан тұрады: 1) сұрақты негіздеу (өткен
білімдерсіз алға жылжу мүмкін емес); 2) барлық оқушыларды жұмысқа
жұмылдыру; 3) оқушылардың ерекшеліктерін ескеріп, тексеруді жекелеп
жүргізу; 4) тексеру мазмұнының жаңа сабақпен байланысы; 5) сабақ барысында
тексеру кезеңін айқындау; 6) білімді бағалауды негіздеу (таным дамуының
табысты болуы үшін не істеу керек).
Сұрақ жағдайында көп уақыт алатын тәсілдерден бас тарту керек. Мысалы, бір
оқушыға көптеген сұрақ қойып, әңгімені созу, оқушының ұзақ-сонар әңгімесі,
тақтаға ұзақ, көлемді мәтін, кесте түсіру өзін ақтамайды.
Сабақ басындағы сұрақ оқушыларды жаңа материалды игеруге дайындап, алдыңғы
сабақ тақырыбындағы сұрақтар мен тапсырмалардың мазмұнын қамтуы тиіс. Сұрақ
әлдебір мәселенің дамуы сияқты тақырытық сипатта болғаны жөн. Мұғалім
тексеру үшін мазмұны жағынан маңызды, игерілуі жағынан күрделі материалды
таңдайды. Негізгі сұраққа онымен іспттей байланыстағы қосымша сұрақтарды
тіркейді. Сұрақтың құрылымы қарапайым және дәл, балаларға түсінікті болуы
тиіс.
Тәжірибелі мұғалім сабағын сыныпта мынадай сұрақ қоюдан бастайды;
Қандай тақырыпты өттік? Алдыңғы тақырыпта не туралы сөз болды? Материал
мазмұнындағы ең бастысы не? Одан әрі мұғалім басқа сұрақтарға ауысады.
Бірақ қай кезде де сұрақ қоюдың мақсаты тек қана білімді есепке алып,
түзету емес, сонымен бірге оны дамыту, байыту және оқушылардың танымдық
қабілетін дамыту екендігін естен шығармау керек. Оқушы жауабы мен
тапсырманы орындауының сапасы мұғалімнің қоятын талабына байланысты.
Мысалы, жауапты қысқа, толық, қисыңды етіп беру; жазуды дәптерге ұқыпты,
грамматикалық қателерсіз тусіру; әңгімелеуді оқулықтағы құжаттарға,
иллюстрацияларға сүйеніп баяндау.
Сұрақ кезінде оқушылар сыныптастарының жауаптарына пікір айтады. Ауызша
жауапқа пікір айтуға қойылатын талаптардың жаднамасы мынадай:
1. Деректер, қорытындылар, оқиғаларды бөліктерге бөлудің дұрыстығы және
толықтығы.
2. Мазмұндаудың бірізділігі және дәлелділігі.
3. Жаңа тарихи терминдерді қолдануы және түсіндіруі.
4. Карта, хронология, сандық мәліметтерді қолдануы.
5. Жауаптағы сөз қолдану қателері (қайталау, ұзақтық, масыл сөздерді
қолдану, тіл жұтандығы).
6. Жауаптың дұрыс жақтарын бағалаудан бастап, кемшіліктерін өткізумен
аяқта.
Төменгі сынып оқушылары мұғалім әңгімесі мен оқулық мәтінің ұштастыруды
қажет ететін күрделі сұрақтардың бәріне бірдей жауап бере алмауы мүмкін.
Сондықтан оларды оқулық мазмұнына сай сұрақтарға жауап беруге үйрету керек.
Ол үшін оқушыларға қайтарар жауабының жоспарын түзуге көмектесеміз. Ол
көмек мынадай болады: Не туралы айтпақшысың? Әңгімені неден бастайсың? Одан
әрі қандай дерекгі айтасың? Әңгіме немен аяқталды? Қандай қорытынды жасауға
болады? Оны оқулықтан оқып бер.
Әңгіме оқушының ауызекі сөзін дамытып, білімді ауызша мазмүндау тәсілдерін
қолдану дағдысын қалыптастырады (конспектілеу немесе түсіндірме мазмұндау,
жалпы әңгіме және т.б.). Төменгі және орта буын сыныптарда тізбекгей
әңгімеленеді де оқушылар тарихи себепшарттардың байланысын жақсы аңғара
алады және өткен оқиғаға деген өзінің қатынасы қалыптасады. Олар тарихи
материалдарды талдау, жинақтау, өзі ұсынған тұжырымды дәлелдеу арқылы
тарихи жүйеде ойлауға үйренеді. Оқушылар өз жауабын оқулық мазмұнымен
салыстыру арқылы жіберген қателіктерін аңғарады.
Сқрақ көлемі шағын жазбаша жөне жазбаша-кескіндемелік сырмаларды орындауды
да қамтиды. Орта буын сыныптарда мынадай тапсырмалар қамтылуы мүмкін;
маңызды оқиғалардың күнтізбесін жасау, параграф мәтініне сұрақтар
ойластыру; терминдер және ұғымдарды анықтамасымен көшіріп жазу; жоспар
іүзу; еңбек құралы мен қару-жарақтың суретін салу; кесте толтыру, тарихи
тұлғаның портреттік бейнесін жасау; нысанды картадан көрсету.
Жоғары сыныптарда тапсырмалар күрделене түседі. Оқушылар қисындық
сұлбаны құрастырып, күрделі жоспар гузеді; ұғымдарға жазбаша анықтама
береді; партия, қозғалыс, тарихи тұлғаларға сипаттама береді; түрлі кес
телер толтырады. Сұрау кезінде жаңаны игеру, деректі түсіндіру, оқиғаны
мазмұндауда теориялық білім тұрақты түрде қолданылуы тиіс. Бұл білімдер
одан әрі нақтыланып жене байи түседі.
Оқушылардың тарихқа қызығушылығын дамытуда олардың алған білімдерін
бағалаудың маңызы зор. Ол үшін түрлі тәсілдер бар. Мысалы, жауап берер
алдында материалды оқулық бойынша қайталау; көрсетілген жұмыс тәсілі,
үлгісі бойынша тапсырманы жазбаша орындау; сыныпта үйде дайындалған жоспар
бойынша әңгімелесу.
Жаңа материалды оқуға өтукезеңі дидакгикалық тұрғыдан алғанда өте маңызды.
Мұғалім жаңаны оқуға оқушылардың зейінін аударады, белгісізді тануға деген
қажетті психологиялық көңіл күй қалыптастырады. Мұғалім бұл кезеңде сабақ
тақырыбын хабарлап, оның алдыңғы сабақпен байланысып атап көрсетіп, қажет
болған жағдайда негізгі ұғымдар мен түсініктерді қайталайды. Сосын барып,
жаңа материалды оқып үйренудің міндеттерін белгілеп, танымдық сұрақтар мен
талсырмалар қояды. Олардың арасында өзекзі мәселелік сипаттағы тапсырмалар
болуы мүмкін.
Жаңа материалды оқып үйрену. Сабақтың негізгі бөлігін мұғалімнің әңгімесі
құрайды. Егер мұғалім әңгімесіне басты орын берілсе, басқа жұмыстың бәрі де
соған бағындырылады. Әңгіме оқушылардың жастық, психологиялық
ерекшеліктерін ескеріп құрылады. Төменгі сынып оқушылары бір нәрсеге
зейінін ұзақ бағыттай алмайтындықтан, олардың зейінін бағыттап отыру үшін
әрекет түрін ауыстырып отыруға тура келеді.
Осы жағдайларды ескере келе жаңаны оқып үйренудің мазмұны тек
материалды мұғалімнің баяндауы емес, сонымен бірге оқушылардың белсенді
әрекетінен де құралатыңдығын аңғарамыз. Олар безендіру мен оқу картиналарын
талдау, оқытудың техникалық құралдарын қолдану, оқулықты оқу және ондағы
оқу картанасы, құжаттарды талдау арқылы білім алады.
Жаңаны ауызша түсіндіргенде немесе оқулықтан оқығанда оқушылар көп
аспекгілі мазмұннан бұрын бір желілі материалды жақсы игеретіндігі белгілі.
Мұғалім оқулықтың мазмұнына түзету жасай отырып, барынша маңызды, күрделі
бөлігін басты деректер, жарқын да бейнелі мәселелермен толықтырып
түсіндіреді. Оқулық мазмұнын игеруге жеңіл түстарын мұғалім оқушылардың
үйде өз беттерініне оқуына қалдырады. Басты назар күрделі теориялық
материалға, базалық білімге аударылады.
Бекіту деп сабақта өтілген материалды екінші қайтара жаңғыртып, ой елегінен
өткізуді айтамыз. Бекіту мақсаты — сабақта өтілген материалды есте сақтап,
жаңа мен бұрынғы білімді байланыстырып, оқушылардың зейінін ұштап, сонымен
бірге жаңа білімдерді игеруін тексеру.
Сабақтағы бастапқы бекітудін, орны оқып-үйренетін материалдың сипатына
байланысты. Мысалы, жарқын, көтеріңкі сезімдегі мазмұнды бекіту тәсілін
қолдану үшін үзуге болмайды. Бірақ материал дербес, қисындық жағынан тұтас
бөліктерге бөлініп, үлкен теориялық жүк арқалап тұрса, кезеңдер бойынша
бекіту қажет.
Базалық білімді бекіту мұғалім түсіндіруінен соң бірден басталады. Бұл
кезде өзінің дерексіздігімен тез ұмытылатын түйінді оқиғалар; тарихи
оқиғалардың сабақтастығы; олардың мазмұны, географиялық атаулар, даталар
мен есімдер қайталанады. Әңгімелесудің сұрақтары қысқа, нақты жауап беруді
талап ететіндей әрі шағын болуы тиіс. Жоғары сыныптарда мұндай сипаттағы
бекітуді мұғалім немесе оқушы жасайтын қорытынды тұжырым немесе мұғалімнің
түйінді сөзі алмастырады.
Ағымдағы қайталау. Түсіндіру барысында мұғалім ағымдағы қайталау жүргізеді.
Ол бұрынғы өткен материалды жаңғырту, жаңа мен ескі арасында тығыз байланыс
орнату, тақырып бойьшша немесе курс бойынша алған білімдерді жүйелеп,
жинақтау.
Демек, ағымдағы қайталауда өткен материалды жаңғырту жеткіліксіз. Бұл
қайталаудың міндеті бұрын оқып үйренген материалды ұмытпай, білімді
тиянақтап, өткен материалдарды жүйелеу және тереңдету. Жақсы игеріліп, бір
рет дұрыс жаңғыртылған көрсенің өзі қайталаусыз есте сақталмайтындығын
үнемі назарда ұстау керек.
Стандартталған тесттердің тапсырмалары ағымдағы қайталау тәсіліне
негізделеді. Бұндай тапсырмаларда себеп-салдарлы байланыстар тізбегіндегі
негізгі буынды табу сияқты сұрақтар болады. Мысалы, 1. ҮІ-Х ғ.ғ.
Қазақстанда түрік жазуымен қатар а) Араб, в) Соғды, с) Грек, д) Парсы, е)
Қытай ... жазуы қолданылды. 2. Бос орындарды толтыр
Дешті қыпшақ жері Алтай тауының ... жағына орналасты. Ғұндар бұл даланы ...
ғасырларда мекендеді. Олар ... жасалған мекен жайларда өмір сүрді.
Үй тапсырмасы — аралас сабақтың маңызды бөлімдерінің бірі. Ол сабақ
мақсатына жауап беретін, нақты қолдан келетін, оңай және оқушылардың жаңа
дағдыларын ескеретіндей болуы тиіс. Сонымен бірге оқушыларға жаңа және ескі
сабақтарда нені қайталау керектігі ескертіліп отырылады.
Мұғалім үйге тапсырманы сабақтың басында немесе соңында береді. Параграфты
атай отырып, не нәрсеге назар аудару, не нәрсені есте сақтау, қандай
безендірулерді жауап беруде қолдануға болады, параграф соңындағы сұрақтар
мен тапсырмаларды кім және қалай орындайтындығын түсіндіреді.
Осылайша үй тапсырмасы бүкіл сыныпқа берілген тапсырма ғана емес, ол
сонымен бірге әр оқушыға лайықтап қосымша берілген тапсырма болып шығады.
Ол тапсырмалардың арасында салыстырмалы кесте құрастыру, сұлба, диаграмма,
сөзтізбек түзу, ғылыми-көпшілік және көркем әдебиет негізінде хабарлама
дайындап, алдана жазуды атауға болады. Ұзақ мерзімге созылатын практикалық
тапсырмалар да берілуі мүмкін. Мысалы, макет немесе үлгі жасау,
ескерткіштің, кеме жасау, мұрағаттық және статистикалық мәліметтер жинау
сияқты. Бұндай тапсырмалар бағаланып, оқушылардың тарихи танымдағы
табыстары атап өтілуі керек.
Мұғалім осындай әдістемелік жүйе бойынша үй тапсырмасын береді. Онда сабақ
мазмұны тапсырма көлемінің оқушы мүмкіндігіне сай келуі, оқушылардың және
тұтас сыныптың танымдық мүмкіндігіне байланысты нақты міндет белгілеп,
нұсқау берілуі керек. Келесі сабақта үй тапсырмасы оқушылардың басым
бөлігінен сұралуы керек. Үй тапсырмасын үнемі орындамаушылық білім
сапасының төмендігін немесе оның мүлдем болмауы танытады.
Білімді тексеру, есепке алу және бақылау сабақты Бақылау сабақ
тақырып немесе бөлім бойынша кезендік бақылау жүргізіп және оқушылар
біліміндегі ақаулықтарды анықтау үшін өткізіледі. Бұл жұмыс тарихи диктант
немесе тестілеу, синхронды салыстырмалы кесте құрастыру, кескін карта
толтыру сияқты тәсілдерді құрайды. Бақылау мақсатында мұғалім түсіндірген
немесе сабақ үстіңде оқып үйренген материал бойынша жазбаша сұрау жүргізген
тиімді. Оқушыларға жазба жұмысты оқулық мәтінімен салыстырып, өз қатесін
анықтау қызықты болмақ. Мысал келтірейік; "1920-1930 жылдардағы біздің ел"
тақырыбына екі сағат бөлінген. Бірінші сабақта оқушылардың жартысы
тапсырманы жазбаша, ал екінші бөлігі ауызша орындайды. Екінші сабақта
әрекет сипаты өзгереді. Жазбаша тапсырма бірнеше нұсқада беріліп, Құжатпен
жұмыс, тестілеу, кескін картамен жұмыс, ұғымды түсіндіру сияқты
тапсырмаларды құрайды.
Бұл тексеру және есепке алусабағының міңдеттері бойынша бақылау
сабағына жақын. Бұл жерде білімді жинақтау емес, оны анықтау және бағалау
міндеті қойылады. Бұл сабақ тақырып бойынша мұғалімнің кіріспе сөзімен
басталады. Жан-жақты әңгімелеу барысында оқушылардың жауабын жолдастары
толықтырып немесе түзетіп отырады. Жазбаша жүмысты тексеруде мұғалім тесті
таңдайды немесе тапсырма нұсқаларын белгілеп, үлгілердің жауабын
ойластырады. Жазбаша жұмысты мұғалім кейінгі сабақтарда тексеріл бағалайды
немесе оқушылар бір-бірінің жұмысына пікір айтады.
Егер мұғалім оқушылардың тақырыпты қалай меңгергенін тексергісі
келсе, негізгі сұрақтардан бірнеше тақырыпты жазбаша жауап беру үшін
оқушылардың өздеріне таңдатады. Парталастар бір-бірінен көшірмес үшін
оларға әртүрлі нұсқадағы тапсырма беріледі. Жұмыс барысында оқушылардың
қандай мәселелерді ескермегендігі анықталады. Мұғалім ол олқылықтарды
келесі сабақтарда жоюға тырысады.
Әңгіме және өзара сұрақ. Жан-жақты әңгімелеуді ұйымдастыру кезінде
сұрақтардың мазмұны мен әңгімені жүргізудің техникасына назар аудару керек.
Бүкіл сыныптағы оқушылардың жұмысқа белсенділігін арттыру үшін мұғалім
оларға сұрақ қойып, ойлануға аз ғана уақыт береді. Содан соң оқушыны жауап
беруге шақырады. Оқушылардың ес, ойлау және зейін процестерін іске қосу
мұғалім "Қане, еске түсірейік", "Сендер қалай ойлайсыңдар?" "Осылайша деген
дұрыс па?" деген сұрақтар қояды.
Жауаптағы қателерді әңгімелесу барысында мұғалім немесе оқушылардың
өздері түзетіп отырады. Қажет болған жағдайда мұғалім қосымша сұрақтар
қояды. Жоспардың әрбір пункті бойынша мұғалім қорытынды жасайды. Әңгімелесу
сұрақтары мазмұны жағынан қысқа, ғылыми көзқарас тұрғысынан дәл,
дидакгикалық тұрғыдан оңай және көрнекті болуы тиіс.
Әңгімелесу тарихи деректерді салыстыруға, олардың өзара байланысын
анықтауға, басты мазмұнды анықтап, оқушылардың белгілі бір тұжырым жасауына
көмектесуі тиіс. Әңгімелесу оқушылардың ойлауын ынталандырып, оларды алға
қойған міңдеттерді шешуге ұмылдырады. Дайындығы жоғары сыныптарда оқушылар
жинақтауды өз беттерінше жүргізе алады. Ал, дайындьны төмен сынпттарда
мұғалімнің өзі қысқаша қорытынды жасап, баға қоады.
Сабақ барысында оқушылардың өзара сұрақ қою тәсілі де қолданылуы
мүмкін. Ол үшін мұғалім тақырып бойынша сұрақтар мен тапсырмалар түзуге үй
тапсырмасын береді. Сабақ қарсаңында ол сұрақтар мен тапсырмалар
тексеріліп, түзегіледі. Сұрақ беруші оқушы оның жауабын өзі білуі тиіс,
өйтпесе жауапты түзетіп, бағалай алмайды. Сабақта жақсы дайындалған бір
немесе бірнеше оқушы тақтаға шақырылады (оларға ойлануға біршама уақыт
беріледі). Мұғалім атаған оқушылар кезегімен сұрақ қояды. Сол кезегімен
жауап беріледі. Тақтадағы бір оқушы жауап берсе, екінші оқушы жаңа сұраққа
дайындалып тұрады. Бұндай өзара сұрақ беру жарысын екі оқушының арасында
немесе бүкіл сынып оқушыларын қатыстырып өткізуге болады.
Жинақтап қайталау сабағы
Мақсаты, түрлері, мазмұны. Оқылған материалды қорытып жөне жинақтауға
мәселелер, тақырыптар, курстың бөлімдері және түтас курсы қорытып қайталау
үшін жинақтап қайталау сабақтары қызмет етеді. Оның мақсаты — білімді
жүйелеп, оқиғаның тұтас картинасын жасау; оқып танысқан деректер мен
процестердің қатынастары мен жаңа байланыстарын ашу; оқушыларға жеке
деректен жинақтауға, маңызын анықтаудан себеп-салдарлы байланыстың мәнін
ашуға өтуіне көмектесу.
Сабақ мақсатының дұрыс қойылуы қайталаудың базалық мазмұнын анықтап,
негізгі материалды тандау және сұрақтар мен тапсырмаларды құрастыруға
мүмкіндік береді. Сабаққа бірнеше күн қалғанда мұғалім оқушыларға оның
тақырыбын хабарлап, өткізудің жоспары, сұрақтар мен тапсырмаларды береді.
Атқарылатын жұмыстың мазмұны оқушылармен бірге талқыланады, ал сұрақтар мен
тапсырмалар сыныпқа ілінеді. Ол мынадай кесте түрінде берілуі мүмкін:
Қайталау-жинақтау сабағы практикалық жұмыс немесе әңгімелесу түрінде
болады. Әңгімелесу орта буын оқушыларымен жиі қолданылады. Мұғалім оны
алдын ала ойластырылған жоспар бойынша жүргізеді. Жоспардың бір-бірімен
тығыз байланысты әрбір пункті талқыланады. Талқылау жекелеген оқушылардың
кеңейтілген жауабы түрінде өтуі мүмкін.
Кейде қайталау-жинақтау сабағына мектеп дәрісі мен саяхатты да
қосады. Дегенмен, оларда оқушылар білімін жинақтау қиынға түседі.
Қайталау-жинақтау сабақтары оқушылардың ауызша жауаптарымен бірге жазбаша
жұмыстарын да қамтиды; мәселе шешу, тапсырманы орындау, тест тапсыру, түрлі
кестелер толтыру сияқты.
Егер ағымдағы сабақтарда материал хронологиялық тәртіппен оқытылса,
қайталау-жинақтау сабағында жинақтауды көледенең орналасқан таблицалар
арқылы жүйелеуге болады.
Жинақтаудың мынадай да типі бар. Қайталау-жинақтау сабағында мұғалім
оқушыларға оқулық мазмұнынан, өз конспектілерінен Абылайхан кезіңдегі
ұлттық тұтастану деректерін хронологиялық бірізділікпен теріп алуды
ұсынады. Жинақтау сабағында оқушылар жинаған деректерін талқылап, шарды
түзетеді, жүйелейді, басқа да құжат материалдарымен толықтырады. Жүмыс
нәтижесінде Абылайхан заманындағы үлт тәуелсіздігі туралы оқушылардың
бірлесіп дайындаған жоспар конспектісі пайда болады.
Ойындар. Қайталау-жинақтау сабақтарында ойын элементтерін қолдануға болады.
Оның көптеген түрлері болуы мүмкін. Солардың бірін "Ежелгі Египет, Алдыңғы
Азия ежелгі дәуірде" тақырыбында қолдану тәсілін қарастырайық.
Қажетгі оқу құралдары: Ежелгі Шығыс, Алдыңғы Азия картаналары — "Пирамида
құрылысы", "Вавилион аспалы бағы", "Гизадағы үлкен сфинкс", "Осирис соты",
"Шет жерліктерді жеңген перғауын". Тарихи терминдер карточкасы (пирамида,
сфинкс, мумия, абыз т.б.)
Оқушылар екі командаға бөлінеді. Әр команданың өз атауы және капитаны
болады. Бірі — Ежелгі Египет, екіншісі — Алдыңғы Азия деп аталады. Әрбір
дұрыс жауап үшін бір жетон беріледі де, сабақ қорытындысында олар есепке
алынады. Ойын тарихи термиыдер бойынша жаттығу жұмыстарынан басталады. Олар
терминдерге ауызша жауап қайтарады.
Одан әрі командалар түрлі тапсырмалар орындауға кіріседі. Олар: 1.
Егилетгікгер құдайлар мен әруақтарға сенді деп ойлайсың ба? Жауабынды
қалай, немен дәлелдейсің? Жауап беру үшін картинаны таңдап ал. 2. Алдыңғы
Азия тұрғындарына қандай ғылымдар белгілі еді? 3. Финикия әліппесін қалай
түсінесің? 4. Вавилон қаласы туралы әңгімеле. 5) Атлас картасы бойынша
Парсылардың жаулап алған мемлекеттерін көрсет.
Ойынның бір түрі оқылған тақырып бойынша жазбаша жауап дайындағанда бірнеше
тарихи қателер жіберу түрінде өтеді. Бұл жерде астармен, бүркемелеп
берілген қатенің табылуы, аңғарылуы неғұрлым қиын болса, сол жұмыс құнды
болып есептеледі.
5-10 сабақтың материалы бойынша жинақталған кесте толтыру жұмысын да
ойындық сипатта өткізуге болады. Дата, ұғым, ребус, мәселелік сұрақ
түріндегі кесте тақтаға алдынала жазылады. Сынып екі командаға бөлінеді.
Дұрыс жауап берген оқушы тақтадағы тапсырманы өшіреді. Әркім бір сұраққа
ғана жауап береді. Материалды жай ғана жақтыртқанға 1 ұпай, қосымша
әдебиеттің мағлұматымен толықтырғанға 2 ұпай береді.
Қорытынды қайталау сабағы
Мақсатымен талалтары. Қорытынды қайталау сабағы оқу жылының соңында
өткізіледі. Ол талдау-жинақтау әңгімесі немесе мұғалім лекциясы түрінде
өтуі мүмкін. Оның мақсаты — оқыған материалды жинақтап, қорыту, маңызды
дерекгер туралы білімдерді байыту, негізгі процестерді басталуынан
аяқталуына дейін қадағалау. Осылайша өткен тақырыптар хронологиялық
бірізділікпен емес, өзекті мәселелер бойынша қайталанады. Бұндай сабақтарда
оқушылардың тарихи оқиғаға деген белгілі бір көзқарасы қалыптасады.
Оқушылар қисынды сұлба, кестелермен жұмыс барысында білімдері мен
дағдыларын қолданады. Олардың жасаған қорытындылары мен тұжырымдарының
мазмұнында жаңа білім элементтері көрініс табады. Талқыланған мәселелер
мұғалімнің ой-түйінімен қорытындыланады. Қорытынды қайталаудың мазмұны
кұрстағы маңызды әрі оқушылардың игеруіне қиын соғатын мәселелерді қамтуы
тиіс. Қайталауда тақырыптық және мағыналық бірлік сақталып, қайталанар
тақырыптардың тым көлемді болмағаны жөн.
Өткізу әдістемесі. Курстың проблемалары оны әлденеше рет қарастырған соң
оқушыларға түсінікті болады. Оку тоқсанының соңында мұғалім әр сынып үшін
қорытынды қайталаудың жоспарын жасайды. Қайталау сабақ үстіндегі әңгіме
немесе оқушылардың арнайы ғылыми әдебиеттер арқылы дайындаған баяндамасы
түрінде өтеді. Сонымен бірге мұғалім қайталау сабағына қосымша
әдебиеттерден деректер мен сандарды, дәйексөздер мен безендірулерді таңдап,
жинақтайды.
Қорытынды қайталау сабағында оқушылардың түрлі мәселелердің сырын
ашып, заңдылығын айқындайтын тақырыптық кестелермен жұмыс жасауының да
маңызы зор.
Емтиханға дайындық. Бітіру емтихандарына дұрыс дайындалуға қойылатын
талаптар жұмыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарихи құжаттар мен тарихи дереккөздерін оқып-үйрену
1. Тарихи құжатгар және олардың түрлері
2. Мұғалім мен оқушылардың тарихи құжаттармен жұмысы
3. Тарихи дереккөздерінің конспектісі мен тезистерін дайындау
Тарихи құжаттар және олардың түрлері
Тарихы оқытуда жазбаша құжаттарды қолданудың маңызы. Тарихи дерек көздеріне
адам қолымен жасалған — оның қоршаған ортамен байланысының нәтижесі,
материалдық мәдениет, салт-дәстүр заттары, жазба ескерткіштер жатады.
Әдістеме пәнінде кең мағынада айтқанда, жазба ескерткіштерді тарихи
құжаттар деп атайды.
Ресейлік әдіскер-ғалым, профессор М. М. Стасюлевич 1863 жылы
оқушылардың тарихи дамуы үшін оқулықпен жұмыс жасағаннан тікелей тарихи
дерек көздерімен (құжаттармен) танысудың маңызы зор екендігін айтқан еді.
Ол осылайша түпдеректермен жұмыс істеуге негізделген практикалық әдіс
бойынша сабақ жүргізуді ұсынады. Осы әдістемеге негіздеп "Жазушылар мен
ғалымдардың жазуыңдағы орта ғасырлар тарихы" деп аталатын үш томдық
хрестоматия жазып, жарыққа шығарды.
Ал, кейбір ғалым, әдіскерлер (М. Н. Коваленский, А. Ф. Гартвич, Н .А.
Рожков) тарихи құжаттар негізінде оқушылардың дербес жұмыс істеуіне
негізделген зертханалық сабақ өткізуді ұсынады. Дегенмен, көптеген
әдіскерлер мектептегі оқуды бірыңғай қүжаттармен жүмыс жасауға құруды
негізсіз деп есептейді. Олардың пікірінше, тарихи құжаттарды тек негізгі
білім көзі болып табылатын мүғалім әңгімесі мен оқулыққа қосымша ретінде
қолдану тиімді болмақ. Құжатгар оқушылардың білімін тереңдегіп, нақтылап,
сабақтың көрнекілігін арттырады.
Құжатгың атқаратын роліне қарай оның сабақта қолданатын орны белгіленеді.
Зертханалық әдісті қолданғаңда құжатты оқып-үйрену оқулықпен жұмыс жасаудан
бұрын атқарылуы тиіс. Ал құжаттану әдістемесін қолдаушылар оқулықтың тиісті
параграфымен танысқаннан соң барып оқушылардың тиісті құжатпен танысқаны
дұрыс деп есептейді.
Сонымен, тарихи құжаттарды қолданудың маңызы неде?
Құжаттың сыртқы түрімен танысу арқылы тарихты оқытудың көрнекілік
қағидасы іске асады. Құжат мүғалім әңгімесін жандандырады, соның негізінде
жасалған тұжырым сенімді шығады. Құжаттың маңыздылығының бір қыры — ол
тарихи материалды нақтыландырып, еткен уақыттың жарқын бейнесі мен суретін
көз алдыңа келтіріп, дәуір тынысын сезуге көмектеседі. Қадырғали
Қосымұлының "Жамиғат Тауарих" еңбегінің бастапқы азатжолын мысалға
келтіруге болады. Ескі құжаттар ежелгі автордың тілі, ойлау жүйесі, тұрмыс-
салт ерекшелігі туралы көрнекті безендірме береді.
Құжатгармен жұмыс барысында оқушылардың ойлау және қиялдау процесінің
белсенділігі артып, олардың тарихи білімді игеруі жөне тарихи санасының
дамуы жемісті бола түседі. Оқушылардың мынадай дербес жұмыс істеу дағдылары
қалыптасады; құжатты оқу, таддау және қажетті ақпаратты теріп алу, бұрынғы
және қазіргі құжаттардың маңызын бағалап, талқылау. Оқушьшар сабақ
барысында құжаттардың тарих ғылымы үшін маңызын танып, олардан бір кездері
өмір сүрген адамдардың ізін аңдай алады.
Тарихи құжаттардың түрі және оларды сабакқа таңдап алудың өлшемдері.
Тарихты оқытуда қолданылатын құжаттарды топтастыру тәсілі тарих ғылымында
қолданылатын зерттеу тәсілімен салыстырғанда әлдеқайда оңай. Ол құжат
мәтінінің сипатына негізделеді. Ол сипат бойынша барлық құжаттарды екі
топқа топтастырамыз. Бірінші — баяндау-суреттеу құжаттары: екінші - өз
кезінде практикалық маңызы болған актылық сипаттағы құжаттар. Бұл құжаттар
бірін-бірі толықтырып отырады. Ал көркемсөз ескертиштері құжаттардың
қосымша тобын құрайды.
Ақтылық құжаттар - заңдық, шаруашылық, саяси, бағдарламалық құжаттарды
құрайды (грамоталар, заң, жарлық, келісім-шарт, статистикалық және тергеу
құжаттары, бағдарламалар, сөздер). Баяндау-суретту құжатары—жылнама,
шежіре, хроника, естелік, хат, саяхатжазбаларын құрайды. Көркемсөз
ескерткіштері — ежелгі жөне ортағасырлар тарихындағы халықтың ауызекі
шығармашылығы (миф, мысал, шешендік сөздер, аңыздар, жоқтау жырлары, эпос).
Сабақта қолдану үшін, ғалымдардың пікірі бойынша, құжаттар мынадай болуы
керек: -тарихты оқытудың мақсаттары мен міндетгеріне сай болуы;
- сол дәуірдің негізгі, барынша тұрпаттық деректері мен оқиғаларын қамтуы
тиіс;
- бағдарламалық материалмен тығыз байланыста болып, тарихи білімінің
өзекгілігін арттыруға ықпал жасауы керек;
- мазмұны мен көлемі оқушыларға ауырлық түсірмеуі тиіс; тарихи құбылыс,
оқиға туралы оқушылардың білімін нақтылап терендететіндей құжат мазмұнында
тұрмыстық және сюжеттік нақтылық болуы; оқушыларға белгілі бір сезімдік
ықпал жасауы тиіс.
Мұғалім мен оқушылардың тарихи құжаттармен жұмысы
Құжатты оқып-үйрену әдістемесі. Тарих сабағында құжаттарды оқушылар да,
мұғалімдер де қолдануы мүмкін. Құжат тым күрделі болса мүғалім оның
мазмұнын оқушыларға түсндіріп береді; құжатқа сілтеме жасап, дәйексөз
келтіреді (өңгімелеудің дәлелдшгін күшейту үшін); өз әңгімесін нақтьшау
және қызықты ету үшін құжаттан үзінділер пайдаланады. Әңгімені жандандыру
үшін құжат үзінділерін төл сөз ретінде қолданып, тарихи тұлғаға мінездеме
беріледі.
Оқушылардың құжатпен жұмыс жүргізуі оларды жасына, танымдық
мүмкіндігіне жене дайындық деңгейіне қарай күрделене береді. 5-6 сыныптарда
баяндау-суреттеу сипатыңдағы қарапайым материалдар пайдаланады; оның көлемі
10-15 жолдан аспауы тиіс; ал 7-8 сыныптарда талдау жасалатын заңдық және
шаруашылық құжаттардың саны арта түседі; 9-11 сыныптарда саяси
бағдарламалық құжаттар кеңінен қамтылады.
Құжатгармен жұмыс істеуге үйрету мынадай кезеңдерден тұрады: 1) мұғалім
құжатты талдаудың үлгісін береді;
2) оқушылар мұғалімнің көмегімен құжатты талдайды;
3) мүғалімнің жетекшілігімен жеке, дербес жұмыс жүргізеді;
4) құжатты өз бейінше сыныпта және үйде оқып үйренеді. Мұғалім сыныпта
оқушыларды құжатпен таныстырып, тапсырманың мазмұнымен хабардар етеді.
Оқушылар үйде қүжат негізінде қысқа хабарлама, суреттеме дайындап, оқрықтың
мәнінің, безендіру бойынша шығармашылық мазмұндама дайындайды. Әрине,
дербес жұмыс жасау үшін құжат барлық оқушыға жеткшікті болуы керек.
Құжаттармен жұмыс жүргізу мынадай дағдыларды да меңгеруді талап етеді;
құжатты оқып әңгімелеу және ол бойынша жоспар құру, құжатты дербес таңдап,
ол бойынша сұрақтарға жауап беру; бірін-бірі толықтыратын ұқсас құжаттарды
салыстыра талдау; құжатқа сыни баға беру. Осы дағдылардың барысында
окушыларға құжаттағы қисындық түйінді, негізгі идеяны анықтап, белгілі бір
ережелерге дәлел тауып үйренеді. Мұғалім оқушыларға "бұл туралы құжатта не
жазылғанын оқыңдар", "құжат мәтіні негізінде... дәлелде", "өз пікірңді
құжат негізінде тиянақта" деген мазмұнда тапсырма береді.
Жоғары сынып оқушыларының құжаттармен жүргізетін жұмысы күрделене
түседі. Оларға ендігі кезекте күрделі тапсырмаларды орындауға тура келеді.
Ол тапсырмалар мына мазмұнда болуы мүмкін:
құжат мазмұнының бастысын, екінші кезектісін танда; өз тандауынды негізде;
оқьш үйренетін оқиғаның себебін, қай кезеңге тән екендігін анықта;
оқиғаның іске асуьша қандай тарихи алғышарт немесе идея, бастама негіз
болды;
жағдайларды салыстыр; қажетті дереккөзінен мөліметтерді тандап ал;
саяси жөне мемлекетік қайраткерлерге мінездеме бер; Түпдерек бойынша
хабарлама дайында; оқып үйренген құжаттар қазіргі қоғамдық құбылысты тани
білуге қалай көмектескенін ойлап көр.
Мұғалімнің түпдеректі сабаққа пайдаланар алдьшда оны алдын ала
елекген өткізіп, педагогикалық екшеу жасайды. Ол неғұрлым екшелген сайын
оны оқушылардың дербес игеруі, қабылдауы оңайлай түседі. Педагогикалық
екшеу дегеніміз — сабаққа пайдаланатын құжаттың мазмұнын таңдау дегенді
біпдіреді. Қажет болған жағдайда мұғалім құжат авторының стилін өзгертпей-
ақ құжатты еркін пайдалануы мүмкін. Одан әрі мұғалім оқушылар үшін жаңа
терминдер мен ұғымдарды түсіндіріп, құжатпен жұмыс істеудің тапсырмаларын
анықтайды.
Жинақталған өлкетану материалдарын жүйелі түрде қолдану мақсатын іске асыру
үшін мұғалім мынадай жүйеленген таблицаны қолдануына болады.
Мұғалім сабақ барысында құжатты қолданар алдында оған қысқаша
сипаттама береді; құжат қайда, қашан, қандай мақсатта, кім жазды; бұл
құжаттан оқушылар не біледі?
Мұғалім "Жеті Жарғы" туралы әңгімелеп отырып, оның алдында "Қасым
ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" деп аталатын зандар жинағы
болғандығын хабарлап, ол заңдарда меншік түрлері, қылмыс деңгейлері, оларға
салынатын қүн өлшемдері жазылғандығын баяңдайды. Оқушылар одан әрі "Жеті
Жарғының" мәтінің талдауға кіріседі. 1) Мәтін бойынша ауызша дәлелдеу. 2)
Құн өлшемдерін анықтау. 3) Құжаттың жекелеген тармақтарын бөліп алу. 4)
Құжаттың мазмұнын анықтауға көмектесетін сұрақтар түзу.
Оқушьшар құжатты жеке бөліктер бойынша оқиды, ал мұғалім жекелеген
сөйлемдерді түсіндіріп, құжат мазмұнын қаншалықты меңгергендігін анықтау
үшін " Үзіндіде не туралы айтылған?" "Мына сөйлемнің мазмұнын қалай
түсінесің?" Содан соң барып құжатты қайталап оқып, жекелеген бөліктер
бойынша талдауға кіріседі. Оқушылардың жауабы толық және дәл болып,
тұжырымдар құжатқа сілтеме жасау арқылы негізделуі тиіс.
Орта буын оқушыларымен өткізілген сабақтарда құжатты тарихи дерек пен
әдеби шығарманың арасындағы айырмашылық туралы ұғымдар қамтылуы тиіс.
Мысалы, түркі халықтарының мифтері туралы әңгімелегенде олардың қайсысы
рас, қайсысы ойдан шығарылғандығын түсіндіреді.
Сабақ барысында тарих курсымен хронологиялық байланысгы, тақырыпқа қатысгы
оқушылардың отбасы тарихыньщ құжаттары ретінде табасы мүдделерінің
жазбаларын, фотосуреттерін де қлддану тиімді. Бұған қатысты мынадай
тақырыптарды атауға болады: "Менің отбасым XX ғасырдың 30-жылдарында", "Ұлы
Отан соғысы біздің отбасы өміріңде", "Біздің отбасының еңбектегі және
соғыстағы наградалары".
Құжаттың көрнекілігі оның мазмұның көрнекілік қағидасымен
үштастырғанда тиімді бола түседі. Құжатты талдау нәтижесіңде окушылардың
санасында тарихи ұғымдар қалыптаса бастайды. Ол ұғымдар дайын білім түрінде
емес, оқушылардың логикалық ойлау қызметінің барысында қамтылуы тиіс.
Белгілі бір мәселені құжаттар арқылы нақты адамдардың көзқарастарындағы
қайшылық айқындалады, ол жағдай, процестер мен құбылыстардың мәнін ашуға
көмектеседі. Бір мәселені әр түрлі ұстанымдарда қамтылған құжаттарды
салыстыру барысында оқушылар бір мәселе туралы бірнеше көзқараспен таныса
алады.
Құжаттарды оқу материалында орын алған қайшылықтарды шешуге де тиімді
қолдануға болады. Оған байланысты құжаттармен жұмыс жүргізуге берілетін
тапсырмалар оқушылардың танымдық мүмкіндігін ескеріп беріледі. Құжаттарды
оқып үйренуге байланысты тапсырманың сұлбасы мынадай: құжатты талдау -одан
деректерін теріп алу - оларды ауызша әңгіме, рөлдік ойын, жазбаша шығарма
түрінде баяндау. Бұл жерде құжаттарды баяндау мен карта; заңдық құжат пен
күнделік жазбасы; жеке тұлғаның естелігі, хаттары мен портреті деп жұптаған
орынды.
Оқушылар құжат бойынша сұрақтар дайындап, сөзжұмбақ құрастырады, оқиғаны
баяндап, мәтіндер дайыңдайды. Талқылап, талдап, толықтырғаннан соң мәтін
оқулықтың тақырыбына қосылады. Бұл мәтін оқушьшарға барынша түсінікті,
өйткені оны өздері түзді ғой. Осы жолмен қалыптасқан тарихи ұғым барынша
тұрақты болмақ. Мұғалімнің құжаттарды таңдауына метеп хрестоматиясы
көмектеседі. Кейбір хрестоматиялар тек құжаттарды біріктірсе, ендігі бірі -
құжаттар, оларға түсіндірмелер, ғылыми-көпшілік әдебиеттердің үзіңділерін
құрайды, ал үшіншілері - көркем немесе басқа әдеби шығармалардан тұрады.
Сабақтың мақсатына қарай мұғалім аталған хрестоматиялардың бірін тандайды.
Тарихи дереккөздерінің конспектісі мен тезистерін дайындау Дереккөздерімен
жұмыс жоғары сыныптарда ұйымдастырылады. Мұндай дерек көздеріне
тарихшылардың, экономистер мен саясатшылардың ғылыми еңбектері мен
қолбасылардың, мемлекет басшыларының, әдебиет пен өнер қайраткерлерінің
естеліктерін қосуға болады.Мұғалім сабақтағы қысқаша кіріспе сөзінде бұндай
еңбекпен жұмыс жасаудың міндеттеріне тоқталады. Онда құжаттың жасалған
уақыты, мақсаты мен міндеттері, қысқаша сипаты айтылады. Одан әрі еңбектің
құрылымы, негізгі идеясы сөз болып, тарихи оқиғалар мен құбылыстарға баға
берудегі маңызына тоқталады. Алғашқы кезде бүкіл сынып ғылыми еңбекті
термин, ұғымдардың сөздігін жасай отырып түсіндіру арқылы оқиды. Мұғалім
мәтін бойынша сұрақтар дайындайды. Кейін тек күрделі мөтіндер түсіндіріліп,
өзгесі оқушылардың өздігінен оқуына беріледі. Олар метіннен негізгі идеяны
тауып, оған сипаттама беруге тырысады. Мұғалімнің тапсырмасымен оқушылар
жай жоспардан күрделі жоспар жасауға, одан өрі еңбектің қисындық күретамыры
— гезие жасауға ауысады. Тезис — дерек көзіне ешқандай сілтеме, түсіндірме,
безендірме жасалмай баяндалған қысқаша негізгі мазмұн, Тезисте жалпы ой
желісі басым болады. Алғашқы кезде оқушылар мұғалімнің көмегімен, кейін
дербес жағдайда еңбекгің тезисін дайындайды. Бір құжаттың негізінде олар
тезис дайындап, конспект жасауға үйренеді.
Конспектілеу- мәніннің ең маңызды жағдайларын барьшша қысқа етіл жазбаша
баяндау. Оқушылар құжаттың жоспары қалай жасалып, ол қалай тезиске айнадып,
сонымен деректер жөне үлгілермен қалай толықтырылғанын (коңспектіге
айналғанын) жетік білуі тиіс. Конспектілеу арқылы жйнақталған білім
баяндама, реферат дайындағанда пайдаланылады.
Конспект дайындауға байланысты түрлі жаднама бар. Солардың бірі мынадай:
1. Конспектілеу алдында шығарманы мұқият оқып, жоспарын құру. 2.
Конспектілеуді бастағанда автордың (немесс жинақ редакторының) дөл аты-
жөнін, жұмыстың толық атының шыққан жері мен уақытын көрсету. 3. Ғылыми
еңбектің тарау, бөлім, параграфы барлық кезде де дөл көрсетілуі тиіс. 4.
Мәтін қысқа мазмұндалады, бірақ негізгі ойлар мен дәлелдер толық жазылуы
тиіс. 5. Конспектілегенде цитата қолданылуы керек. 6. Коңспектілеу
барысында түрлі шартты белгілер жүйесін қолдану керек, олардың конспекг
бойынша жауап бергенде көмегі көп.
Окушьшар осылайша құжатгарды тұтастай немесе фрагмент түрінде
конспектілеуді, сол бойынша тарихи тұлғалар, оқиғалар мен құбылыстарға баға
беріп, құжатан дербес, шығармашылық жұмыс жасауға үйренеді.
Қайталау және бекіту сұрақтары
1.Тарихи құжат деген не? Оның қаңдай түрлерін білесіз?
2. Тарихи қүжатгармен жүмысты қалай ұйымдастыруға болады?
3. Құжатгар мен дереккөздерін қалай конспектілеуге болады?
4. Тезис дегеніміз не? Ол қалай дайындалады?
5. Оқулық пен хрестоматиядағы тарихи құжатты салыстыр.
Өзіндік жұмыстардың (курс, бақылау, реферат, баяндама) тақырыптары
1. Тарих сабағыңда оқушылардың құжаттар және дерек көздерімен жұмысын
ұйымдастыру.
2. Тарихи құжаттың конспектісін дайындау жолдары.
3. Құжаттар мен дерек көздерінің түрлеріне сипатгама.
4. Тарих пені сабағында құжаттар мен дереккөздерін қолдану.
Лекция
Тарихты оқытуда көркем әдебиетті қолдану
1. Көркем шығармаларды топтастыру.
2. Көркем шығармалармен жұмыс істеу әдістері.
3.Оқушыларға сезімдік-адамгершілік ықпал жасау.
Көркем шығармаларды топтастыру
XIX ғасырда әдіскер ғалымдар оқушылардың тарихи мазмұндағы кітаптарды
оқуына баса мөн берген. Олардың пікірінше тарих ғылым ретінде оқушыларға
тірі бейне сияқты барлық сипатгы белгілері және бөліктері арқылы көрінгенде
ғана толық танылады. Тарихи әдебиеттерді оқу оқушьшарды осындай сипатты
белгілермен қамтамасыз етеді.
Көркем әдебиетті сабақта қолдану оқушылардың тарихи түсініктерінің құрамды
бөлігі болып табылатын өткен кезең туралы тарихи білімдерін нақтыландыра
түседі. Сонымен бірге көркем әдебиет оқушылардың пәнге деген қызығушылығын
арттырып, зейінін аударуға кемектеседі. Мұғалім шығарма үзіндісін
таңдағанда дәуір тынысын, тарихи жағдайды немесе портретгік бейнені қалпына
келтіру міндетін басшылыққа алады.
Көркем әдебиетгі шартты түрде үлкен екі топқа бөлуге болады. Ол оқып
үйренетін кезеңнің әдеби дерегі және тарихи беллетристика. Тарихи білім
көздері авторы жазылған оқиғаның тікелей қатысушысы немесе куәгері болған
шығарма. Олар өткен күнді тануға көмектесетін дәуірдің өзіндік құжаттарын
құрайды. Ондай дереккөздерінің бәрі бірдей оқушыларға түсінікті бола
бермейді, сондықтан да сабақта олардың мұғалім таңдап алған үзінділері
пайдаланылады. Әдеби ескерткіштердің қатарына Күлтегін, Тоныкөк жырларын,
Жүсіп Баласағүнның "Құтадғу білік" еңбегін, С. Сейфуллиннің "Тар жол тайғақ
кешу" романың М. Шоқайдың "Кеңестер билігіндегі Түркістан" еңбектерін
атауға болады.
Тарихи беллетристикаға зерттелген кезең туралы кейінгі дәуір жазушыларының
жазған шығармаларын қосамыз. Тарихи беллетристика тарихи шындықты қалпына
келтіруде түпнұсқа дерек көздері, ғылыми зерттеулер мен монографиялардың
қорытындыларына негізделеді. Тарихи білімдермен қаруланған автор өткен
күнді тарихи шығарма түрінде жаңғыртады.
Тарихи беллетристика қатарында мынадай еңбектерді атаймыз. I.
Есенберлиннің "Алтын Орда", "Көшпенділері", Б. Жандарбековтің "Сақтары", М.
Мағауиннің "Аласапыраны", Д. Досжанның "Жібекжолы" шығармалары. Осындай
еңбектердің қатарында В. С. Пикульдің сериялы тарихи романдарын атауға
болады.
Көркем шығармалармен жұмыс істеу әдістері
Мұғалім жазда тақырыптық жоспар жасау кезіңде-ақ мектеп
кітапханасының қоры негізінде сыныптан тыс оқу үшін курс бойынша көркем
әдебиет шығармаларының тізімін жасайды. Таңдау кезінде кітаптың ғылыми,
тарихи құндылығы мен көркемдік деңгейі басты өлшем болып табылады. Сонымен
бірге кітаптың оқушы жасына сай келуі, оқуға жеңілдігі жөне тәрбиелік
маңызы да ескерілуі тиіс.
Мұғалім оқушыларды ұсынылған көркем әдебиеттің тізімімен таныстырып,
кейбіріне қысқаша түсінік береді. Сосын барып тізімді тарих кабинетіне іліп
қоюға болады.
Мұгалімнің сабақта көркем әдебишығарманы қолдануының тәсілдері көп.
Мұғалім көркем әдебиеттен үзінді жасайды немесе жеке өзінің кітабы болса,
шетіне белгі соғады. 5-6 сынып оқушылары үшін сюжеттік және картиналық,
тарихи тұлғаға сипаттама беретін үзінділер таңдалып, оқиғаларды
шиеленістіру және тұлғаландыру мақсатында қолданылады. Шығарманың игеруге
қиыңдығы және көлемінің кедергі болған жағдайда мұғалім одан үзінділер
алып, өз әңгімесінде пайдалуы мүмкін.
Көркем шығарманың мәтінін сабақта қолдануға дайындағанда қандай қысқартулар
жасау, қалай байланыстыру қажеттігі үнемі ойда болуы тиіс.
Көркем шығарманың үзіндісін оқу немесе әңгімелеу тым үзаққа созылып
кетсе, ол оқушьшарды негізгі идеядан ауытқытады. Сондықтан үзінділер
барынша қысқа болғаны жөн.
Оқушыларға әдебиет пәні сабағынан белгілі кітаптарды қолданудың да
маңызы зор. Мысалы, Шоқанның Қашқарияға сапарын әңгімелеуде мұғалім С.
Мұқановтың "Аққан жұлдыз" диалогиясынан үзінділер келтіруі сабақты қызықты
ете түседі. Сол сияқты "Ежелгі Үндістан" тақырыбында Р. Кишшнгтың "Маугли"
повесіндегі табиғат көріністерін қоддануға болады.
Мұғалім сабақ үстінде көркем кітапты дөйексөз келтіруге немесе жеке
үзінділерін әңгімелеп беруге пайдаланады (өдеби безендіру ретінде). Кітап
сюжетіне тоқталмас бұрын мұғалім кітап авторын таныстырып, қажет болған
жағдайда кітаптың қысқаша мазмұнын баяндайды. Содан соңғы кезекте
оқушыларға сұраулар мен тапсырмалар беріп, өңгіме жүргізеді. Одан әрі қарай
көркем шығарма үзіндісін қайталау және оқушылар білімін тексеру жүйесіне
өтеді.
Керкем сөз ескерткіштерінің қатарында аңыз, ертегі, шешендік сөздер,
мақал-мәтел, жаңылтпаш, жұмбақтар сияқты ауыз әдебиеті жанрларын да атауға
болады. "Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі
келеді", "Абысын тату болса, ас көп, ағайын тату болса, ат көп" деген
мақалдардың ынтымаққа шақырған идеясын оқушылар аңғара білуі керек.
Оқушылардың тарих сабағында кітаптарды қолдануының да тәсілдері көп. Ол ең
алдымен кітап үзінділерін тарихи білім көзі ретінде пайдаланудан туындайды.
Сабақ үстінде оқушылардың кітап үзінділерін пайдалануына қойылатын талап,
мәтінді дауыс ырғағын реттеп, көркем оқи алу, оқығанда асықпай, дауыстап
(бірақ бақырмай) оқу керек. Дауыс қуаты сыныптың көлемімен үйлескені жөн.
Оқу барысында бірыңғай ырғақта емес, дыбыс жиілігін өзгертіп, үзіліспен,
әрбір тыныс белгісіне мән беріп оқу керек. Әрине, үзілістер қисынды
бөлшектеу және тындаушылардың материалды игеруі үшін жасалатындығы әрдайым
естен шықпауы тиіс.
Оқушылар тарихи шығарманы тарих ғылымы позициясы тұрғысынан талдайды;
пікір жазады, кітап мәтінімен дербес жұмыс жүргізеді, мысалдар таңдап,
андатпа құрастырады. Аңдатпада мыналар ескерілуі тиіс:
1. Шығармада көрініс тапқан дәуір, құбылыс.
2. Шығармадағы ең маңызды және жарқын оқиға.
3. Тарихи жөне типтік кейіпкерлер, олардың арасындағы қарама-қайшылықтар.
4. Автордың суреттеген оқиғаға және кейіпкерлерге көзқарасы.
5. Кітап туралы жеке өз пікірің? Сенің ойыңша кітаптың басты көркемдік
құндылығы неде?
6. Оқырман шығармадан не біледі?
Сол сияқты кітаппен жұмыс істеуге арналған арнайы жаднамалардың бірі
мынадай:
1. Кітап өзіңнің жеке меншігің болса, онда оны қолыңа карандаш алып оқы.
Қызықты немесе күмәнданған тұсқа ұқыпты түрде белгі сал.
2. Жылдам, бірақ ыж ыждаһатпен оқы.
3.Кітапты оқып болып, оның негізгі идеясы, онда жазылған оқиғалар, деректер
туралы ойла.
4. Оқыған кітаптың маңызы, артықшылығы мен кемшілігі туралы жазбаша белгі
жаса.
Оқушылар барлық кезде бірдей көсемсөздік және көркем әдебиетке сын көзімен
қарай бермейді. Сондықтан сабақ барысында I. Есенберлиннің "Қаһар" романы
мен Е. Бекмахановтың монографиясындағы Кенесары Қасымұлы бейнесін салыстыру
сияқты тәсілдерді де қолданудың маңызы зор.
Оқушыларға сезімдік-адамгершілік ықпал жасау
Адамгершілік тәрбие. Оқушыларға адамгершілік тәрбие беруде көркем
шығарманың маңызы зор. Тарихи тұлғалардың түрлі қылығын таныған оқушылар
өзін оның орнына қойып, кейіпкердің ахуалын бастан кешкендей болады. Сондай
сүйікті кейіпкердің бірі - Ежелгі Римдегі құлдар көтерілісінің көсемі
гладиатор Спартак. Р. Джованъолңдің "Спартак" романынан үзінді келтіре
отырып, оның ерлікке, қайсарлыққа, сонымен бірге биік адамгершілік
мұраттарға толы тұлғасы арқылы оқушыларды" нөзік сезімдерін оятып, тәрбие
міндеттерін іске асыруға болады.
Тәрбиелеу және оқыту мақсаттарын іске асыру үшін қайталау сабақтарында
көркем-тарихи кітаптарды кеңінен қолдану тиімді. Мысалы, отандық тарихтағы
отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күрес тақырыбын қайталағанда мынадай
беллетристикалық еңбектерді қолдануға болады.
1. Жоңғар басқыншыларына қарсы күрес (Қ. Жұмаділов. "Дарабоз").
2. Патшалық Ресей отаршылдығына қарсы күрес (I. Есенберлин. "Қаһар").
3. Қоқандықтарғақарсы күрес (3. Шүкіров. "Жанқожа").
Мәтінді жаттап алудың тәртібін оқушъшар жақсы меңгеруі тиіс. Есте сақтаудың
негізі — ойлау болғаңдықтан, алдымен мәгінді толығымен, кейін азатжолдар
бойынша оқьш, негізгі мәнін түсініп алу керек. Талдау санадағы түсініктер
мен бейнелерді қалпына келтіруге көмектеседі. Мағыналық байланыстарды
нығайту үшін тұтас мәтінді бірнеше бөліктерге бөліп, жатталатын негізгі
ұғымдарға баса мән беріп, оларды бір-бірімен байланыстыру, салыстыру керек.
Түсінікті нәрсе тез әрі жеңіл есте сақталады.
Қайталау және бекіту сұрақтары
1. Тарих сабағында көркем шығармаларды қолданудың қандай маңызы бар?
2. Көркем шығармаларды қалай топтастыруға болады?
3. Көркем шығармалармен жұмыс істеудің қандай әдістері мен түрлерін
білесің?
4. Көркем шығармалардың қандай тәрбиелік ықпалы бар?
Өзіндік жұмыстардың (курс, бақылау, реферат, баяндама) тақырыптары
1. Көркем шығарма — тарихи кезеңнің әдеби дерегі.
2. Тарихи беллетристика және тарихи шындық.
3. Тарих сабағында көркем шығармалармен жұмыс істеу әдістері.
4. Керкем шығармалардың тәрбиелік міңдеттері.
5.1. Есенберлиннің тарихи романдары — аса құнды әдеби дерек.
Лекция
ТАРИХ САБАҒЫ, ОНЫ ДАЙЫНДАУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ 15-16-лекция
Орта буын оқушыларымен жүргізілетін сабақ типтері мен оқыту түрлері
1. Сабақ типтері және оларды топтау.
2. Кіріше және жаңа материалды игеру сабағы.
3. Аралас сабақ және оның бөлімдері.
П бөлім
1. Білімді тексеру, есепке алу және бақылау сабағы.
2. Жинақтап қайталау сабағы.
3. Қорытынды қайталау сабағы.
4. Оқытуды дербестендіру және саралау
Сабақ типтері және оларды топтау
Сабақ типтері және оқыту түрлері. Оқушылардың оқу жұмысының көптеген
түрлері бар. Олар сабақ, кеңес, сынақ, семинар және конференция, оқу
саяхаггары болып бөлінеді. Мемлекетгік мектептерде оқытудың негізгі түрі —
сынып-сабақ деп аталады. Бүл жердегі сынып — бірыңғай базалық білім алатын,
жастары шамалас, құрамы тұрақты оқушылар тобы. Ал сабақ — сынып
оқушыларының 40-45 минуттан тұратын оқуы. Бұндай оқудың санын мектетің оқу
жоспары, ал мазмұнын мемлекеттік стандарт пен оқу бағдарламасы айқындайды.
Практикада тарихты оқыту ортақ, ұқсас белгілері көп сабақтар арқылы
жүргізіледі. Соған сәйкес ғалымдар сабақ типтерін олардың негізгі
мазмұнына, дидактикалық мақсаттарына, өткізу тәсілдеріне, оқыту процесінің
буындарына қарай топтастырады.
Көрнекті өдіскер А. А Ваганнің пікіршше, оқыту процесінде оның
негізгі белімдері, қысқаруы немесе кеңеюі, бір немесе бірнеше сабақта іске
асуы мүмкін. Осы жағдайлар практикада ескеріліп, сабақтар барлық құрамды
бөлімдері сақталып немесе белгілі бір бөлігі басым болып жүргізілуі мүмкін.
Оқытуда бөлімдердін үйлесуін сабақтың құрылымы деп атайды.
Кейбір топтастыруда сабақты жүргізу әдісі (лекция сабақ, пікірталас-сабақ,
кино-сабақ, зертханалық сабақ); оқушылардын әрекеті (жинақтау сабағы,
проблемалық); материал сипаты (жаңа деректі игеру) басшылыққа алынады.
Дағдылар мен іскерлікті қалыптастыратын сабақтарды ерекше типке жатқызуға
болады.
Сабактарды топтастыру. Көптеген дидактиктер мен әдіскерлер сабақтарды
топтастырғавда оқыту процесінің бөлімдерін және сабақтағы басты оқыту
міндетін негізге алады. Соғаи сәйкес сабақ кіріспе, жаңа материалды оқыту,
аралас, бақылау, білімді есепке алу және тексеру, жинақтау-қайталау сияқты
түрлерге жіктеледі.
Мұғалім сабақ типін таңдағанда, оның тақырыпта алатын орны, оның
міңдеттері, жаңа материал мазмұнындағы ерекшеліктер, педагогикалық ниет,
оқушылардың жасы, дағдылар мен ептіліктерін ескеруі тиіс. Сабақ типі
мектептегі оқу құралдарын, мұғалімнің дайындығы және т.б. себепшарттар
ескеріп таңдалады.
Бір типтегі сабақтар оны жүргізу әдісіне қарай бірнеше түрге енуі
мүмкін. Мысалы, кіріспе сабақты деріс, саяхат, әңгіме түрінде өткізуге
болады. Тақырып, бөлім бойынша сабақ жүйесін айқындауда жаңа материалды
игеру, оған дейін игерілген білімге сүйенетіндігін, жаңаны оқып-үйренуде
бүрын алған білім бектлетіндігін есте үстаған жөн.
Кіріспе және жаңа материалды игеру сабағы
Сабақтың міндеттері. Кіріспе сабақ оқушыларға алдыңғы курстарда алған
негізгі білімдерін жаңғыртып, тарихтың жаңа курсының негіздеріне жалпы
сипатгама беруі тиіс. Кіріспе сабақтың мазмүнывда оқушылардың жаңа такырыты
игеруіне көмекгесегін мақсатгардың болғаны дүрыс. Қажет болған жағдайда
мүғалім бүл сабақта оқушылардың базалық білімін, негізгі дағдыларын
айқьшдайды.
Жаңа материалды игеру типіндегі сабақтардың мынадай түрлерін атауға болады:
материадды мүғалімнің мазмұндау сабағы; мектеп дәрісі; саяхат сабақ;
киносабақ; оқушылардың хабарламалары мен баяндамаларына арналған сабақ.
Жаңа материалды игеру сабағында оқу әрекетінің бұл түрлері басым болып
келеді және сабақтың едәуір бөлігін қамтиды. Ал бекіту, қайталау, оқушылар
білімін тексеруге аз уақыт, аз көлем бөлінеді.
Көбіне мұндай сабақтар алдыңғы сабақтармен байланысы жоқ тақырыптарды оқып
үйренгенде немесе күрделі ұғымдары мен түсініктері мол тақырыптарды
түсіндіргенде қолданылады.
Аралас сабақ және оның бөлімдері
Оқушьшардың білімі мен дағдыларын тексеру. Аралас сабаққа оқу процесінің
барлық негізгі бөлімдері қамтылатын болғандықтан оны құрама деп те атайды.
Мұндай сабақ алдыңғы сабақтағы білім мен дағдылардың бүгінгі сабақ
мазмұнымен байланыстарын тексеру және есепке алу; жаңа материалды игеруге
өту; алдыңғы сабақта өтілгенді қайталап, жаңа сабақты оқып-үйрену және
бекіту сияқты бөлімдерді қамтиды.
Ұйымдастыру кезеңінің кейін білім мен дағдыларды тексеру жүзеге
асырылады. Бұл оқушының сабақта оқытатын материалды игеру, үй тапсырмасын
орындау әрекетін ұйымдастыратын мұғалімнің жұмысы. Ол ауызша, жазбаша және
ауызша-жазбаша болады.
Білімді тексеру мынадай талаптардан тұрады: 1) сұрақты негіздеу (өткен
білімдерсіз алға жылжу мүмкін емес); 2) барлық оқушыларды жұмысқа
жұмылдыру; 3) оқушылардың ерекшеліктерін ескеріп, тексеруді жекелеп
жүргізу; 4) тексеру мазмұнының жаңа сабақпен байланысы; 5) сабақ барысында
тексеру кезеңін айқындау; 6) білімді бағалауды негіздеу (таным дамуының
табысты болуы үшін не істеу керек).
Сұрақ жағдайында көп уақыт алатын тәсілдерден бас тарту керек. Мысалы, бір
оқушыға көптеген сұрақ қойып, әңгімені созу, оқушының ұзақ-сонар әңгімесі,
тақтаға ұзақ, көлемді мәтін, кесте түсіру өзін ақтамайды.
Сабақ басындағы сұрақ оқушыларды жаңа материалды игеруге дайындап, алдыңғы
сабақ тақырыбындағы сұрақтар мен тапсырмалардың мазмұнын қамтуы тиіс. Сұрақ
әлдебір мәселенің дамуы сияқты тақырытық сипатта болғаны жөн. Мұғалім
тексеру үшін мазмұны жағынан маңызды, игерілуі жағынан күрделі материалды
таңдайды. Негізгі сұраққа онымен іспттей байланыстағы қосымша сұрақтарды
тіркейді. Сұрақтың құрылымы қарапайым және дәл, балаларға түсінікті болуы
тиіс.
Тәжірибелі мұғалім сабағын сыныпта мынадай сұрақ қоюдан бастайды;
Қандай тақырыпты өттік? Алдыңғы тақырыпта не туралы сөз болды? Материал
мазмұнындағы ең бастысы не? Одан әрі мұғалім басқа сұрақтарға ауысады.
Бірақ қай кезде де сұрақ қоюдың мақсаты тек қана білімді есепке алып,
түзету емес, сонымен бірге оны дамыту, байыту және оқушылардың танымдық
қабілетін дамыту екендігін естен шығармау керек. Оқушы жауабы мен
тапсырманы орындауының сапасы мұғалімнің қоятын талабына байланысты.
Мысалы, жауапты қысқа, толық, қисыңды етіп беру; жазуды дәптерге ұқыпты,
грамматикалық қателерсіз тусіру; әңгімелеуді оқулықтағы құжаттарға,
иллюстрацияларға сүйеніп баяндау.
Сұрақ кезінде оқушылар сыныптастарының жауаптарына пікір айтады. Ауызша
жауапқа пікір айтуға қойылатын талаптардың жаднамасы мынадай:
1. Деректер, қорытындылар, оқиғаларды бөліктерге бөлудің дұрыстығы және
толықтығы.
2. Мазмұндаудың бірізділігі және дәлелділігі.
3. Жаңа тарихи терминдерді қолдануы және түсіндіруі.
4. Карта, хронология, сандық мәліметтерді қолдануы.
5. Жауаптағы сөз қолдану қателері (қайталау, ұзақтық, масыл сөздерді
қолдану, тіл жұтандығы).
6. Жауаптың дұрыс жақтарын бағалаудан бастап, кемшіліктерін өткізумен
аяқта.
Төменгі сынып оқушылары мұғалім әңгімесі мен оқулық мәтінің ұштастыруды
қажет ететін күрделі сұрақтардың бәріне бірдей жауап бере алмауы мүмкін.
Сондықтан оларды оқулық мазмұнына сай сұрақтарға жауап беруге үйрету керек.
Ол үшін оқушыларға қайтарар жауабының жоспарын түзуге көмектесеміз. Ол
көмек мынадай болады: Не туралы айтпақшысың? Әңгімені неден бастайсың? Одан
әрі қандай дерекгі айтасың? Әңгіме немен аяқталды? Қандай қорытынды жасауға
болады? Оны оқулықтан оқып бер.
Әңгіме оқушының ауызекі сөзін дамытып, білімді ауызша мазмүндау тәсілдерін
қолдану дағдысын қалыптастырады (конспектілеу немесе түсіндірме мазмұндау,
жалпы әңгіме және т.б.). Төменгі және орта буын сыныптарда тізбекгей
әңгімеленеді де оқушылар тарихи себепшарттардың байланысын жақсы аңғара
алады және өткен оқиғаға деген өзінің қатынасы қалыптасады. Олар тарихи
материалдарды талдау, жинақтау, өзі ұсынған тұжырымды дәлелдеу арқылы
тарихи жүйеде ойлауға үйренеді. Оқушылар өз жауабын оқулық мазмұнымен
салыстыру арқылы жіберген қателіктерін аңғарады.
Сқрақ көлемі шағын жазбаша жөне жазбаша-кескіндемелік сырмаларды орындауды
да қамтиды. Орта буын сыныптарда мынадай тапсырмалар қамтылуы мүмкін;
маңызды оқиғалардың күнтізбесін жасау, параграф мәтініне сұрақтар
ойластыру; терминдер және ұғымдарды анықтамасымен көшіріп жазу; жоспар
іүзу; еңбек құралы мен қару-жарақтың суретін салу; кесте толтыру, тарихи
тұлғаның портреттік бейнесін жасау; нысанды картадан көрсету.
Жоғары сыныптарда тапсырмалар күрделене түседі. Оқушылар қисындық
сұлбаны құрастырып, күрделі жоспар гузеді; ұғымдарға жазбаша анықтама
береді; партия, қозғалыс, тарихи тұлғаларға сипаттама береді; түрлі кес
телер толтырады. Сұрау кезінде жаңаны игеру, деректі түсіндіру, оқиғаны
мазмұндауда теориялық білім тұрақты түрде қолданылуы тиіс. Бұл білімдер
одан әрі нақтыланып жене байи түседі.
Оқушылардың тарихқа қызығушылығын дамытуда олардың алған білімдерін
бағалаудың маңызы зор. Ол үшін түрлі тәсілдер бар. Мысалы, жауап берер
алдында материалды оқулық бойынша қайталау; көрсетілген жұмыс тәсілі,
үлгісі бойынша тапсырманы жазбаша орындау; сыныпта үйде дайындалған жоспар
бойынша әңгімелесу.
Жаңа материалды оқуға өтукезеңі дидакгикалық тұрғыдан алғанда өте маңызды.
Мұғалім жаңаны оқуға оқушылардың зейінін аударады, белгісізді тануға деген
қажетті психологиялық көңіл күй қалыптастырады. Мұғалім бұл кезеңде сабақ
тақырыбын хабарлап, оның алдыңғы сабақпен байланысып атап көрсетіп, қажет
болған жағдайда негізгі ұғымдар мен түсініктерді қайталайды. Сосын барып,
жаңа материалды оқып үйренудің міндеттерін белгілеп, танымдық сұрақтар мен
талсырмалар қояды. Олардың арасында өзекзі мәселелік сипаттағы тапсырмалар
болуы мүмкін.
Жаңа материалды оқып үйрену. Сабақтың негізгі бөлігін мұғалімнің әңгімесі
құрайды. Егер мұғалім әңгімесіне басты орын берілсе, басқа жұмыстың бәрі де
соған бағындырылады. Әңгіме оқушылардың жастық, психологиялық
ерекшеліктерін ескеріп құрылады. Төменгі сынып оқушылары бір нәрсеге
зейінін ұзақ бағыттай алмайтындықтан, олардың зейінін бағыттап отыру үшін
әрекет түрін ауыстырып отыруға тура келеді.
Осы жағдайларды ескере келе жаңаны оқып үйренудің мазмұны тек
материалды мұғалімнің баяндауы емес, сонымен бірге оқушылардың белсенді
әрекетінен де құралатыңдығын аңғарамыз. Олар безендіру мен оқу картиналарын
талдау, оқытудың техникалық құралдарын қолдану, оқулықты оқу және ондағы
оқу картанасы, құжаттарды талдау арқылы білім алады.
Жаңаны ауызша түсіндіргенде немесе оқулықтан оқығанда оқушылар көп
аспекгілі мазмұннан бұрын бір желілі материалды жақсы игеретіндігі белгілі.
Мұғалім оқулықтың мазмұнына түзету жасай отырып, барынша маңызды, күрделі
бөлігін басты деректер, жарқын да бейнелі мәселелермен толықтырып
түсіндіреді. Оқулық мазмұнын игеруге жеңіл түстарын мұғалім оқушылардың
үйде өз беттерініне оқуына қалдырады. Басты назар күрделі теориялық
материалға, базалық білімге аударылады.
Бекіту деп сабақта өтілген материалды екінші қайтара жаңғыртып, ой елегінен
өткізуді айтамыз. Бекіту мақсаты — сабақта өтілген материалды есте сақтап,
жаңа мен бұрынғы білімді байланыстырып, оқушылардың зейінін ұштап, сонымен
бірге жаңа білімдерді игеруін тексеру.
Сабақтағы бастапқы бекітудін, орны оқып-үйренетін материалдың сипатына
байланысты. Мысалы, жарқын, көтеріңкі сезімдегі мазмұнды бекіту тәсілін
қолдану үшін үзуге болмайды. Бірақ материал дербес, қисындық жағынан тұтас
бөліктерге бөлініп, үлкен теориялық жүк арқалап тұрса, кезеңдер бойынша
бекіту қажет.
Базалық білімді бекіту мұғалім түсіндіруінен соң бірден басталады. Бұл
кезде өзінің дерексіздігімен тез ұмытылатын түйінді оқиғалар; тарихи
оқиғалардың сабақтастығы; олардың мазмұны, географиялық атаулар, даталар
мен есімдер қайталанады. Әңгімелесудің сұрақтары қысқа, нақты жауап беруді
талап ететіндей әрі шағын болуы тиіс. Жоғары сыныптарда мұндай сипаттағы
бекітуді мұғалім немесе оқушы жасайтын қорытынды тұжырым немесе мұғалімнің
түйінді сөзі алмастырады.
Ағымдағы қайталау. Түсіндіру барысында мұғалім ағымдағы қайталау жүргізеді.
Ол бұрынғы өткен материалды жаңғырту, жаңа мен ескі арасында тығыз байланыс
орнату, тақырып бойьшша немесе курс бойынша алған білімдерді жүйелеп,
жинақтау.
Демек, ағымдағы қайталауда өткен материалды жаңғырту жеткіліксіз. Бұл
қайталаудың міндеті бұрын оқып үйренген материалды ұмытпай, білімді
тиянақтап, өткен материалдарды жүйелеу және тереңдету. Жақсы игеріліп, бір
рет дұрыс жаңғыртылған көрсенің өзі қайталаусыз есте сақталмайтындығын
үнемі назарда ұстау керек.
Стандартталған тесттердің тапсырмалары ағымдағы қайталау тәсіліне
негізделеді. Бұндай тапсырмаларда себеп-салдарлы байланыстар тізбегіндегі
негізгі буынды табу сияқты сұрақтар болады. Мысалы, 1. ҮІ-Х ғ.ғ.
Қазақстанда түрік жазуымен қатар а) Араб, в) Соғды, с) Грек, д) Парсы, е)
Қытай ... жазуы қолданылды. 2. Бос орындарды толтыр
Дешті қыпшақ жері Алтай тауының ... жағына орналасты. Ғұндар бұл даланы ...
ғасырларда мекендеді. Олар ... жасалған мекен жайларда өмір сүрді.
Үй тапсырмасы — аралас сабақтың маңызды бөлімдерінің бірі. Ол сабақ
мақсатына жауап беретін, нақты қолдан келетін, оңай және оқушылардың жаңа
дағдыларын ескеретіндей болуы тиіс. Сонымен бірге оқушыларға жаңа және ескі
сабақтарда нені қайталау керектігі ескертіліп отырылады.
Мұғалім үйге тапсырманы сабақтың басында немесе соңында береді. Параграфты
атай отырып, не нәрсеге назар аудару, не нәрсені есте сақтау, қандай
безендірулерді жауап беруде қолдануға болады, параграф соңындағы сұрақтар
мен тапсырмаларды кім және қалай орындайтындығын түсіндіреді.
Осылайша үй тапсырмасы бүкіл сыныпқа берілген тапсырма ғана емес, ол
сонымен бірге әр оқушыға лайықтап қосымша берілген тапсырма болып шығады.
Ол тапсырмалардың арасында салыстырмалы кесте құрастыру, сұлба, диаграмма,
сөзтізбек түзу, ғылыми-көпшілік және көркем әдебиет негізінде хабарлама
дайындап, алдана жазуды атауға болады. Ұзақ мерзімге созылатын практикалық
тапсырмалар да берілуі мүмкін. Мысалы, макет немесе үлгі жасау,
ескерткіштің, кеме жасау, мұрағаттық және статистикалық мәліметтер жинау
сияқты. Бұндай тапсырмалар бағаланып, оқушылардың тарихи танымдағы
табыстары атап өтілуі керек.
Мұғалім осындай әдістемелік жүйе бойынша үй тапсырмасын береді. Онда сабақ
мазмұны тапсырма көлемінің оқушы мүмкіндігіне сай келуі, оқушылардың және
тұтас сыныптың танымдық мүмкіндігіне байланысты нақты міндет белгілеп,
нұсқау берілуі керек. Келесі сабақта үй тапсырмасы оқушылардың басым
бөлігінен сұралуы керек. Үй тапсырмасын үнемі орындамаушылық білім
сапасының төмендігін немесе оның мүлдем болмауы танытады.
Білімді тексеру, есепке алу және бақылау сабақты Бақылау сабақ
тақырып немесе бөлім бойынша кезендік бақылау жүргізіп және оқушылар
біліміндегі ақаулықтарды анықтау үшін өткізіледі. Бұл жұмыс тарихи диктант
немесе тестілеу, синхронды салыстырмалы кесте құрастыру, кескін карта
толтыру сияқты тәсілдерді құрайды. Бақылау мақсатында мұғалім түсіндірген
немесе сабақ үстіңде оқып үйренген материал бойынша жазбаша сұрау жүргізген
тиімді. Оқушыларға жазба жұмысты оқулық мәтінімен салыстырып, өз қатесін
анықтау қызықты болмақ. Мысал келтірейік; "1920-1930 жылдардағы біздің ел"
тақырыбына екі сағат бөлінген. Бірінші сабақта оқушылардың жартысы
тапсырманы жазбаша, ал екінші бөлігі ауызша орындайды. Екінші сабақта
әрекет сипаты өзгереді. Жазбаша тапсырма бірнеше нұсқада беріліп, Құжатпен
жұмыс, тестілеу, кескін картамен жұмыс, ұғымды түсіндіру сияқты
тапсырмаларды құрайды.
Бұл тексеру және есепке алусабағының міңдеттері бойынша бақылау
сабағына жақын. Бұл жерде білімді жинақтау емес, оны анықтау және бағалау
міндеті қойылады. Бұл сабақ тақырып бойынша мұғалімнің кіріспе сөзімен
басталады. Жан-жақты әңгімелеу барысында оқушылардың жауабын жолдастары
толықтырып немесе түзетіп отырады. Жазбаша жүмысты тексеруде мұғалім тесті
таңдайды немесе тапсырма нұсқаларын белгілеп, үлгілердің жауабын
ойластырады. Жазбаша жұмысты мұғалім кейінгі сабақтарда тексеріл бағалайды
немесе оқушылар бір-бірінің жұмысына пікір айтады.
Егер мұғалім оқушылардың тақырыпты қалай меңгергенін тексергісі
келсе, негізгі сұрақтардан бірнеше тақырыпты жазбаша жауап беру үшін
оқушылардың өздеріне таңдатады. Парталастар бір-бірінен көшірмес үшін
оларға әртүрлі нұсқадағы тапсырма беріледі. Жұмыс барысында оқушылардың
қандай мәселелерді ескермегендігі анықталады. Мұғалім ол олқылықтарды
келесі сабақтарда жоюға тырысады.
Әңгіме және өзара сұрақ. Жан-жақты әңгімелеуді ұйымдастыру кезінде
сұрақтардың мазмұны мен әңгімені жүргізудің техникасына назар аудару керек.
Бүкіл сыныптағы оқушылардың жұмысқа белсенділігін арттыру үшін мұғалім
оларға сұрақ қойып, ойлануға аз ғана уақыт береді. Содан соң оқушыны жауап
беруге шақырады. Оқушылардың ес, ойлау және зейін процестерін іске қосу
мұғалім "Қане, еске түсірейік", "Сендер қалай ойлайсыңдар?" "Осылайша деген
дұрыс па?" деген сұрақтар қояды.
Жауаптағы қателерді әңгімелесу барысында мұғалім немесе оқушылардың
өздері түзетіп отырады. Қажет болған жағдайда мұғалім қосымша сұрақтар
қояды. Жоспардың әрбір пункті бойынша мұғалім қорытынды жасайды. Әңгімелесу
сұрақтары мазмұны жағынан қысқа, ғылыми көзқарас тұрғысынан дәл,
дидакгикалық тұрғыдан оңай және көрнекті болуы тиіс.
Әңгімелесу тарихи деректерді салыстыруға, олардың өзара байланысын
анықтауға, басты мазмұнды анықтап, оқушылардың белгілі бір тұжырым жасауына
көмектесуі тиіс. Әңгімелесу оқушылардың ойлауын ынталандырып, оларды алға
қойған міңдеттерді шешуге ұмылдырады. Дайындығы жоғары сыныптарда оқушылар
жинақтауды өз беттерінше жүргізе алады. Ал, дайындьны төмен сынпттарда
мұғалімнің өзі қысқаша қорытынды жасап, баға қоады.
Сабақ барысында оқушылардың өзара сұрақ қою тәсілі де қолданылуы
мүмкін. Ол үшін мұғалім тақырып бойынша сұрақтар мен тапсырмалар түзуге үй
тапсырмасын береді. Сабақ қарсаңында ол сұрақтар мен тапсырмалар
тексеріліп, түзегіледі. Сұрақ беруші оқушы оның жауабын өзі білуі тиіс,
өйтпесе жауапты түзетіп, бағалай алмайды. Сабақта жақсы дайындалған бір
немесе бірнеше оқушы тақтаға шақырылады (оларға ойлануға біршама уақыт
беріледі). Мұғалім атаған оқушылар кезегімен сұрақ қояды. Сол кезегімен
жауап беріледі. Тақтадағы бір оқушы жауап берсе, екінші оқушы жаңа сұраққа
дайындалып тұрады. Бұндай өзара сұрақ беру жарысын екі оқушының арасында
немесе бүкіл сынып оқушыларын қатыстырып өткізуге болады.
Жинақтап қайталау сабағы
Мақсаты, түрлері, мазмұны. Оқылған материалды қорытып жөне жинақтауға
мәселелер, тақырыптар, курстың бөлімдері және түтас курсы қорытып қайталау
үшін жинақтап қайталау сабақтары қызмет етеді. Оның мақсаты — білімді
жүйелеп, оқиғаның тұтас картинасын жасау; оқып танысқан деректер мен
процестердің қатынастары мен жаңа байланыстарын ашу; оқушыларға жеке
деректен жинақтауға, маңызын анықтаудан себеп-салдарлы байланыстың мәнін
ашуға өтуіне көмектесу.
Сабақ мақсатының дұрыс қойылуы қайталаудың базалық мазмұнын анықтап,
негізгі материалды тандау және сұрақтар мен тапсырмаларды құрастыруға
мүмкіндік береді. Сабаққа бірнеше күн қалғанда мұғалім оқушыларға оның
тақырыбын хабарлап, өткізудің жоспары, сұрақтар мен тапсырмаларды береді.
Атқарылатын жұмыстың мазмұны оқушылармен бірге талқыланады, ал сұрақтар мен
тапсырмалар сыныпқа ілінеді. Ол мынадай кесте түрінде берілуі мүмкін:
Қайталау-жинақтау сабағы практикалық жұмыс немесе әңгімелесу түрінде
болады. Әңгімелесу орта буын оқушыларымен жиі қолданылады. Мұғалім оны
алдын ала ойластырылған жоспар бойынша жүргізеді. Жоспардың бір-бірімен
тығыз байланысты әрбір пункті талқыланады. Талқылау жекелеген оқушылардың
кеңейтілген жауабы түрінде өтуі мүмкін.
Кейде қайталау-жинақтау сабағына мектеп дәрісі мен саяхатты да
қосады. Дегенмен, оларда оқушылар білімін жинақтау қиынға түседі.
Қайталау-жинақтау сабақтары оқушылардың ауызша жауаптарымен бірге жазбаша
жұмыстарын да қамтиды; мәселе шешу, тапсырманы орындау, тест тапсыру, түрлі
кестелер толтыру сияқты.
Егер ағымдағы сабақтарда материал хронологиялық тәртіппен оқытылса,
қайталау-жинақтау сабағында жинақтауды көледенең орналасқан таблицалар
арқылы жүйелеуге болады.
Жинақтаудың мынадай да типі бар. Қайталау-жинақтау сабағында мұғалім
оқушыларға оқулық мазмұнынан, өз конспектілерінен Абылайхан кезіңдегі
ұлттық тұтастану деректерін хронологиялық бірізділікпен теріп алуды
ұсынады. Жинақтау сабағында оқушылар жинаған деректерін талқылап, шарды
түзетеді, жүйелейді, басқа да құжат материалдарымен толықтырады. Жүмыс
нәтижесінде Абылайхан заманындағы үлт тәуелсіздігі туралы оқушылардың
бірлесіп дайындаған жоспар конспектісі пайда болады.
Ойындар. Қайталау-жинақтау сабақтарында ойын элементтерін қолдануға болады.
Оның көптеген түрлері болуы мүмкін. Солардың бірін "Ежелгі Египет, Алдыңғы
Азия ежелгі дәуірде" тақырыбында қолдану тәсілін қарастырайық.
Қажетгі оқу құралдары: Ежелгі Шығыс, Алдыңғы Азия картаналары — "Пирамида
құрылысы", "Вавилион аспалы бағы", "Гизадағы үлкен сфинкс", "Осирис соты",
"Шет жерліктерді жеңген перғауын". Тарихи терминдер карточкасы (пирамида,
сфинкс, мумия, абыз т.б.)
Оқушылар екі командаға бөлінеді. Әр команданың өз атауы және капитаны
болады. Бірі — Ежелгі Египет, екіншісі — Алдыңғы Азия деп аталады. Әрбір
дұрыс жауап үшін бір жетон беріледі де, сабақ қорытындысында олар есепке
алынады. Ойын тарихи термиыдер бойынша жаттығу жұмыстарынан басталады. Олар
терминдерге ауызша жауап қайтарады.
Одан әрі командалар түрлі тапсырмалар орындауға кіріседі. Олар: 1.
Егилетгікгер құдайлар мен әруақтарға сенді деп ойлайсың ба? Жауабынды
қалай, немен дәлелдейсің? Жауап беру үшін картинаны таңдап ал. 2. Алдыңғы
Азия тұрғындарына қандай ғылымдар белгілі еді? 3. Финикия әліппесін қалай
түсінесің? 4. Вавилон қаласы туралы әңгімеле. 5) Атлас картасы бойынша
Парсылардың жаулап алған мемлекеттерін көрсет.
Ойынның бір түрі оқылған тақырып бойынша жазбаша жауап дайындағанда бірнеше
тарихи қателер жіберу түрінде өтеді. Бұл жерде астармен, бүркемелеп
берілген қатенің табылуы, аңғарылуы неғұрлым қиын болса, сол жұмыс құнды
болып есептеледі.
5-10 сабақтың материалы бойынша жинақталған кесте толтыру жұмысын да
ойындық сипатта өткізуге болады. Дата, ұғым, ребус, мәселелік сұрақ
түріндегі кесте тақтаға алдынала жазылады. Сынып екі командаға бөлінеді.
Дұрыс жауап берген оқушы тақтадағы тапсырманы өшіреді. Әркім бір сұраққа
ғана жауап береді. Материалды жай ғана жақтыртқанға 1 ұпай, қосымша
әдебиеттің мағлұматымен толықтырғанға 2 ұпай береді.
Қорытынды қайталау сабағы
Мақсатымен талалтары. Қорытынды қайталау сабағы оқу жылының соңында
өткізіледі. Ол талдау-жинақтау әңгімесі немесе мұғалім лекциясы түрінде
өтуі мүмкін. Оның мақсаты — оқыған материалды жинақтап, қорыту, маңызды
дерекгер туралы білімдерді байыту, негізгі процестерді басталуынан
аяқталуына дейін қадағалау. Осылайша өткен тақырыптар хронологиялық
бірізділікпен емес, өзекті мәселелер бойынша қайталанады. Бұндай сабақтарда
оқушылардың тарихи оқиғаға деген белгілі бір көзқарасы қалыптасады.
Оқушылар қисынды сұлба, кестелермен жұмыс барысында білімдері мен
дағдыларын қолданады. Олардың жасаған қорытындылары мен тұжырымдарының
мазмұнында жаңа білім элементтері көрініс табады. Талқыланған мәселелер
мұғалімнің ой-түйінімен қорытындыланады. Қорытынды қайталаудың мазмұны
кұрстағы маңызды әрі оқушылардың игеруіне қиын соғатын мәселелерді қамтуы
тиіс. Қайталауда тақырыптық және мағыналық бірлік сақталып, қайталанар
тақырыптардың тым көлемді болмағаны жөн.
Өткізу әдістемесі. Курстың проблемалары оны әлденеше рет қарастырған соң
оқушыларға түсінікті болады. Оку тоқсанының соңында мұғалім әр сынып үшін
қорытынды қайталаудың жоспарын жасайды. Қайталау сабақ үстіндегі әңгіме
немесе оқушылардың арнайы ғылыми әдебиеттер арқылы дайындаған баяндамасы
түрінде өтеді. Сонымен бірге мұғалім қайталау сабағына қосымша
әдебиеттерден деректер мен сандарды, дәйексөздер мен безендірулерді таңдап,
жинақтайды.
Қорытынды қайталау сабағында оқушылардың түрлі мәселелердің сырын
ашып, заңдылығын айқындайтын тақырыптық кестелермен жұмыс жасауының да
маңызы зор.
Емтиханға дайындық. Бітіру емтихандарына дұрыс дайындалуға қойылатын
талаптар жұмыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz