Қазақстан Республикасының Банк жүйесіне жалпы сипаттама
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І Қазақстан Республикасының Банк жүйесіне жалпы сипаттама
1.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің мәні түрлері
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 7
ІІ Ұлттық банк жүйесінің маңызы мен мақсаты, қызметі
2.1 Ұлттық банк пен ІІ дәрежелі банктердің айырмашылығы ... ... ... ... .14
2.2 Қазақстан Республикасының ІІ дәрежелі банктердің атқаратын қызметтері ... 22
ІІІ Қазақстан Республикасының банк жүйесінің іске асырылуы
3.1 Қазақстан Республикасындағы банк жүйесін реформалаудың басты жолдары ... ... ...30
3.2 Қазақстан Республикасының банктерімен берілген несиені
қайтаруды қамтамасыз ету процессіндегі кепілгерлік шартының маңыздылығы мен жүйесі ... ... ... ..36
Қорытынды ... ... ... ... .42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... .43
І Қазақстан Республикасының Банк жүйесіне жалпы сипаттама
1.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің мәні түрлері
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 7
ІІ Ұлттық банк жүйесінің маңызы мен мақсаты, қызметі
2.1 Ұлттық банк пен ІІ дәрежелі банктердің айырмашылығы ... ... ... ... .14
2.2 Қазақстан Республикасының ІІ дәрежелі банктердің атқаратын қызметтері ... 22
ІІІ Қазақстан Республикасының банк жүйесінің іске асырылуы
3.1 Қазақстан Республикасындағы банк жүйесін реформалаудың басты жолдары ... ... ...30
3.2 Қазақстан Республикасының банктерімен берілген несиені
қайтаруды қамтамасыз ету процессіндегі кепілгерлік шартының маңыздылығы мен жүйесі ... ... ... ..36
Қорытынды ... ... ... ... .42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... .43
Бірқатар ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализм дамуының мануфактуралық сатысында - XIV жэне XV ғасырларда Италияда несие қатынасының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болған. Кейбір ғалымдар банктердің бұдан да ертерек - феодализм кезінде төлем делдалдары ретінде пайда болды деп есептейді.
«Банк» сөзі «үстел» мағынасын беретін италияндық «Ьапсо» сөзінен шыққан. Банко - үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда шақа соғылатын (чеканившихся) әр түрлі монеталармен жүзеге асырылды. Бұл жағдайда көптеген монетаның әр түрлі айналасынан хабары бар, айырбас бағамы бойынша кеңестер беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықтарда отырады. X ғасырда Италия әлемдік сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің ерекше банко-үстелдері бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады әрі олар Ежелгі Грецияда (трапезиттер деп аталған, «трапеза» үстел), Ежелгі Вавилонда және басқа да елдерде кеңінен тарайды. Әр түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей айырбастау үшін олардың қоры болуы керек. Осылайша, бұл айырбастаушы-үстелдер айырбастаушы-үйге айналады. Бұл үйде құны әр түрлі монеталардың айырбасталуы жүзеге асырылды.
«Банк» сөзі «үстел» мағынасын беретін италияндық «Ьапсо» сөзінен шыққан. Банко - үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда шақа соғылатын (чеканившихся) әр түрлі монеталармен жүзеге асырылды. Бұл жағдайда көптеген монетаның әр түрлі айналасынан хабары бар, айырбас бағамы бойынша кеңестер беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықтарда отырады. X ғасырда Италия әлемдік сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің ерекше банко-үстелдері бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады әрі олар Ежелгі Грецияда (трапезиттер деп аталған, «трапеза» үстел), Ежелгі Вавилонда және басқа да елдерде кеңінен тарайды. Әр түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей айырбастау үшін олардың қоры болуы керек. Осылайша, бұл айырбастаушы-үстелдер айырбастаушы-үйге айналады. Бұл үйде құны әр түрлі монеталардың айырбасталуы жүзеге асырылды.
1.Макконелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. Т.1,2 М Республика,1992 год.
2.Мэнкью Н.Г. Макроэкономика М., 1994 год.
3.Вериан Х.Р. Микроэкономика. Промежуточный уровень. М.:
ЮНИТИД 1997 год
4.Гальперин В.М., Гребенников П.И., Леусский Л.И.
Макроэкономика.СПб., 1997 год.
5.Шерер Ф.М.,Росс Д. Структура отраслевых рынков. М.: ИНФРА-М 1997г.
6.Вурос А., Розанова Н. Экономика отраслевых рынков М.: ТЕИС,2000г.
7.Экономика труда и социально-трудовые отношения/Под ред.
Г.Г. Меликьяна, Р.П. Колосовой. М.: Изд-во Моск. Ун-та,1996 год.
8.Замков О.О., Толстопятенко А.В., Черемных Ю.Н. Математические
методы в экономике. М.: ДИС, 1997 год.
9.Линдерт Х.Л. Экономика мирохозяйственных связей. М.:Прогресс,1992г.
10.Ю.Экономическая статистика/ Под ред. Ю.Н. Иванова. М.:
ИНФРАМ1999 год.
11.Гальперин В.М., Игнатьев С.И., Моргунов В.И. Микроэкономика.
СПб.: Экономическая школа. Т.1. 1994: Т.2. 1998 год.
12.Эренберг Р., Смит Р. Современная экономика труда. М.: Изд-во Моск.
Университета, 1996 год.
13.Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория Эко/кого анализа: Учебник. 4-е
изд. М.: Финансы и статистика, 2000 год.
14.Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит: Учебник. 2-е изд. М: ИНФРАМ,2000. 15.Алимбаев А.А. Государственное регулирование экономики: Учебное
пособие.- Караганда, 1999.
16.Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег.- М.:
Экономика, 1966 год.
17.Б.А.Мукашева, Л.О.Демушкина. Государственное регулирование
экономики: теория и практика.- Учебное пособие/ Под общ. ред.
д.э.н. А.С.Серикбаева.- Астана: Академия государственного
управления при Президенте Республики Казахстан, 2004- 204 с.
18.Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование
экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы).- Учебное
пособие.- Алматы: Экономика, 1998 г.
19.Государственное регулирование рыночной экономики: Учебник для
вузов.Под общей ред. Кушлина В.И.: Москва, РАГС, 2005.- 834 с. 20.Каренов Р.С. Основы Государственное регулирование рыночной
экономики.- Алматы: Білім, 1999 г.
2.Мэнкью Н.Г. Макроэкономика М., 1994 год.
3.Вериан Х.Р. Микроэкономика. Промежуточный уровень. М.:
ЮНИТИД 1997 год
4.Гальперин В.М., Гребенников П.И., Леусский Л.И.
Макроэкономика.СПб., 1997 год.
5.Шерер Ф.М.,Росс Д. Структура отраслевых рынков. М.: ИНФРА-М 1997г.
6.Вурос А., Розанова Н. Экономика отраслевых рынков М.: ТЕИС,2000г.
7.Экономика труда и социально-трудовые отношения/Под ред.
Г.Г. Меликьяна, Р.П. Колосовой. М.: Изд-во Моск. Ун-та,1996 год.
8.Замков О.О., Толстопятенко А.В., Черемных Ю.Н. Математические
методы в экономике. М.: ДИС, 1997 год.
9.Линдерт Х.Л. Экономика мирохозяйственных связей. М.:Прогресс,1992г.
10.Ю.Экономическая статистика/ Под ред. Ю.Н. Иванова. М.:
ИНФРАМ1999 год.
11.Гальперин В.М., Игнатьев С.И., Моргунов В.И. Микроэкономика.
СПб.: Экономическая школа. Т.1. 1994: Т.2. 1998 год.
12.Эренберг Р., Смит Р. Современная экономика труда. М.: Изд-во Моск.
Университета, 1996 год.
13.Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория Эко/кого анализа: Учебник. 4-е
изд. М.: Финансы и статистика, 2000 год.
14.Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит: Учебник. 2-е изд. М: ИНФРАМ,2000. 15.Алимбаев А.А. Государственное регулирование экономики: Учебное
пособие.- Караганда, 1999.
16.Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег.- М.:
Экономика, 1966 год.
17.Б.А.Мукашева, Л.О.Демушкина. Государственное регулирование
экономики: теория и практика.- Учебное пособие/ Под общ. ред.
д.э.н. А.С.Серикбаева.- Астана: Академия государственного
управления при Президенте Республики Казахстан, 2004- 204 с.
18.Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование
экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы).- Учебное
пособие.- Алматы: Экономика, 1998 г.
19.Государственное регулирование рыночной экономики: Учебник для
вузов.Под общей ред. Кушлина В.И.: Москва, РАГС, 2005.- 834 с. 20.Каренов Р.С. Основы Государственное регулирование рыночной
экономики.- Алматы: Білім, 1999 г.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І Қазақстан Республикасының Банк жүйесіне жалпы сипаттама
1.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің мәні түрлері
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ІІ Ұлттық банк жүйесінің маңызы мен мақсаты, қызметі
2.1 Ұлттық банк пен ІІ дәрежелі банктердің
айырмашылығы ... ... ... ... .14
2.2 Қазақстан Республикасының ІІ дәрежелі банктердің атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІІ Қазақстан Республикасының банк жүйесінің іске асырылуы
3.1 Қазақстан Республикасындағы банк жүйесін реформалаудың
басты жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3.2 Қазақстан Республикасының банктерімен берілген несиені
қайтаруды қамтамасыз ету процессіндегі кепілгерлік
шартының маңыздылығы мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Кіріспе
Бірқатар ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализм дамуының
мануфактуралық сатысында - XIV жэне XV ғасырларда Италияда несие
қатынасының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болған. Кейбір ғалымдар
банктердің бұдан да ертерек - феодализм кезінде төлем делдалдары ретінде
пайда болды деп есептейді.
Банк сөзі үстел мағынасын беретін италияндық Ьапсо сөзінен
шыққан. Банко - үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға
қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда
шақа соғылатын (чеканившихся) әр түрлі монеталармен жүзеге асырылды. Бұл
жағдайда көптеген монетаның әр түрлі айналасынан хабары бар, айырбас бағамы
бойынша кеңестер беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл
айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықтарда отырады. X ғасырда
Италия әлемдік сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің ерекше
банко-үстелдері бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады әрі олар Ежелгі
Грецияда (трапезиттер деп аталған, трапеза үстел), Ежелгі Вавилонда және
басқа да елдерде кеңінен тарайды. Әр түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей
айырбастау үшін олардың қоры болуы керек. Осылайша, бұл айырбастаушы-
үстелдер айырбастаушы-үйге айналады. Бұл үйде құны әр түрлі монеталардың
айырбасталуы жүзеге асырылды. Алайда ақшаның табиғатын валюталарды
айырбастау бойынша операциялармен қатар қою банктердің шығу тегін жаңсақ
(қате) ұқтыруға әкеп соқтырады. Бұл өз кезегінде банктерді ақшаның әлемдік
ақша қызметсын орындай бастағанда ғана пайда болған тәрізді етіп көрсетеді.
Әрі бұдан да ертерек - ақшаның ішкі нарықтағы айналыста жүрген кезеңде
банктерді мүлдем болмаған етіп көрсетеді.
Ғалымдардың пікірінше, біздің эрамызға дейінгі VI ғасырларда Ежелгі
Вавилонда салым ақшаларды қабылдау және осы ақша бойынша пайыз төлеу
тәжірибеде кездескен. Мұндай валюталық және несиелік операциялар біздің
эрамызға дейінгі IV ғасырда Грецияда да тәжірибеде кездескен. Тарихшылардың
пікірі бойынша бұл операциялар жеке тұлғалармен де, шіркеу мекемелерімен де
жүргізілген. Храм ақша мен құндылықтарды сақтаудың сенімді орнына айналады,
өйткені ол мемлекет тарапынан да, қауым тарапынан да үлкен сенімге ие
болған еді. Храмдар тауарлық ақшаны сақтау секілді ақшалай операцияны ұдайы
жүргізіп отырды. Ал бұл салмақ өлшемінде жүзеге асырылатын есептік және
есеп айырысу секілді қосымша операцияларды қажет етті. Олар мынадай
сапаларға ие болуы керек: бөлінетіндей және сақталатындай әрі бір текті
болуы тиіс. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе алтын мен күмістер ие
болды. Храмдар негізгі ақшалай операциялармен қатар қарыз (ссуда)
берумен де айналысты. Оны заң нормаларын қатаң сақтай отырып ресімдеді әрі
берілген қарыз үшін пайыз өндіріп алды. Сол уақытта-ақ адамдар көп мөлшерде
жинақталған ақшаның айналысқа түспесе пайда әкелмейтінін ұкты. Сондықтан да
ақшаны уақытша пайдалануға беріп, одан пайыз алудың немесе сауда және
қолөнер кәсіпорнын ашудың тиімді болатынын да ұқты. Міне, осы уақытша
несиені жоғары пайызбен беретін өсімқорлық пайда болды, ссуданың негізіне
тараптардың несие беруші қоятын өктем шартымен жасаскан жеке келісімі
жатады.
І Қазақстан Республикасының Банк жүйесіне жалпы сипаттама.
1.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің мәні түрлері
ерекшеліктері
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанның өз банк жүйесі болмады, өйткені
республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімшелері жұмыс істеді. Сол себепті де банк жүйесінің тарихы КСРО
тарихымен және революцияға дейінгі Ресейдің тарихымен ажырағысыз байланыста
болды. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кірді: Мемлекеттік банк,
акционерлік банктер, өзара несие қоғамы, қалалық банктер, ипотекалық несие
банкісі және басқа несие мекемелері.
Ресейдің Мемлекеттік банкісі (өз қызметін 1860 жылы бастады) бүкіл
несие жүйесінің Орталық банкісі болып табылды. Қағаз ақшаларды айналысқа
шығарудың монополиялық құқығы тек осы банкке ғана тиесілі болды. Ресейдің
Мемлекеттік банкісі 1914 жылы салым ақшалар мен ағымдағы шоттардың
жартысынан көбін, барлык акционерлік-коммерциялық банктердің шамамен 13
есептік-ссудалық операцияларын өз жағына тарта білді. Басқа елдердің
орталык эмиссиялық банктерден Рессейдің Мемлекеттік банкісінің
айырмашылыгы: ол тек банктерді ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауда-
саттықты және т.б. несиеледі. 1914 жылы оның 10 кеңсесі, 124 бөлімшесі жэне
791 басыбайлы мемлекеттік қазынашылық кассасы болды. Акционерлік-
коммерциялық банктердің (743 филиалы бар 47 банк) жағдайы ссудалық капитал
нарығында үстем болды және 1914 жылы шоғырланудың жогары деңгейіне жетті.
Орта және ұсақ буржуйларға қызмет көрсету үшін ұсақ несие мекемелері жұмыс
істеді: өзара несие қоғамы (11081), қалалық-қоғамдық банк (343).
Банк - бұл аса ірі несие кәсіпорны. Осыған қарай жоғарыда аталған
несие берушілерді банк деп ұғуға болмайды. Олар банк деп аталуы үшін несие
істерінің даму деңгейі жоғары болуы керек әрі несие берушінің өз
клиенттеріне қызмет көрсету бойынша орындайтын операциялардың жиынтығы
толық болуы қажет. Несие операциялары қалай жүйеге айналады, солай
өсімқорлықта тоқтайды, өйткені несие берушілердің арасында бәсекелестік
пайда болады, өсімқор өз ссудасы үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, егер
жоғары пайыз белгілейтін болса, қарыз алушы одан бас тартады. Несие
мәмілелерін орындаумен қатар несие беруші өз клиенттерінің өкімі бойынша
есеп айырысу және басқа да операцияларды жүргізеді. Банк - несие, ақша,
есеп айырысу операцияларыи бір орталықка шоғырландыратын ақша
шаруашылығының даму деңгейі. Мұндай мекемелер Солтүстік Италияда XVII
ғасырда пайда болды.
1619 жылы Венеция қаласындағы қоғамдық серіктестік жиробанк (латынша
gіго - айналым) деп аталды. Металдық монеталар төлемі мен оны қағаз
серіктестіктеріне ауыстыру олардың айналысатын негізгі операциялары болды.
Еуропа мемлекет құрған экономикалық кызметке, банктердің пайда болуына тән
ақшалай операциялардың тұрақты ену орталығына айналды. Банк ісінің шынайы
мәні мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстың даму процесінде
айқындалды. Банк ісін жүргізудің италияндық тәжірибесі өзіндік банктерді
құрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.
Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң ол депозиттік банкке
және жиробанкке, ақыр аяғында ссуда банкісіне айналды. Германияда
италияндық сауда үйлерінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі құрылып,
одан алғашқы неміс банктері, ал Францияда француз банктері пайда болды және
т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропанын бүкіл мемлекеттерінде пайда
болып үлгерді. Ежелгі банктердің несие операцияларымен қатар трансферит деп
аталатын операцияның көмегімен есеп айырысу да біртіндеп дамыды, яғни
ақшалай қаражатты бір кестеден (шоттан) екіншісіне ауыстыру кезінен
қолданыла бастады. Банктер клиенттермен өзара және клиенттер арасында
келісімшарттар бекітіп, сауда мәмілесінде делдал ретінде алға шықты. Есеп
айырысуды қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер ақшамен тең дәрежеде айналыста
жүретін банк билеттерін (hudu - гуду) шығарды.
Осылайша, несие, ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа
(банкке) шоғырлана бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк
секілді аса ірі несие мекемелері пайда бола бастады.
XVII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық
операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және XIX ғасырдың басында оған
елдің эмиссиялық банкісі деген атақ (статус, мәртебе) берілді. Оның
банкноттары төлемнің әмбебеп, заңды құралына айналды.
1846 жылы Германияда жергілікті 33 эмиссиялық банктерді біріктірген
елдің орталық банкісі ретінде Пруссиялық банк құрылды.
Ресейде банк ісі мемлекеттік тұрғыдан дамиды, ал жекеше эмиссиялық
банктер болған жоқ, тек XIX ғасырдың соңында ғана (1894 ж.) орталық
эмиссиялық банк ретінде Мемлекеттік банк пайда болды.
XX ғасырдағы 90-шы жылдардың басына дейін Қазақстанның банктері болған
емес. Банк істерінен хабары жоқ адам оны тек ақшаны сақтаудың орны деп
жаңсақ әрі үстірт ойлап қалуы мүмкін. Банк қызметтері әр түрлі. Сондықтан
да адамдардың банк туралы түсініктері де әр қилы. Кейбіреулер оны мекеме,
енді біреулері оны ұйым, үшінші біреулер оны экономикалық басқарудың органы
деп санаса, ал тағы біреулері оған делдалдық ұйым ретінде қарайды және т.б.
Банктің мұндай анықтамаларын оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерден, кезеңдік
баспасөзден, тіпті заң, ереже, нұсқау секілді ресми құжаттардан да
кездестіруге болады. Алайда, банктің мәнін терең зерделеген И.О. Лаврушин
айтып кеткендей, осы заманғы банк ұғымына қатысты жоғарыда аталғандардың
барлығы дерлік шындыққа толық сәйкеспейді, әрі банктің мәнін ашып
көрсетпейді.
Ол банк мәнін зерделеудің мынадай әдістемелік негіздерін ұсынады:
- банк мәнін макро деңгейде оның қызметімен байланыстыра отырып талдау;
- оның мәнін әр түрлі тұрпаттарына қарамастан банктің біртұтас жүйесі
ретінде қарастыру;
- банктің мәнін ашып көрсету оның басқа экономикалық институттардан
айрықшаланатын өзіндік ерекшеліктерін ашуды қажет етеді;
- банк мәнін ашып көрсету оның құрылымын ашып көрсетуді қажет етеді.
Әрине, банктің мәнін оның қандай да бір клиентке қатынасы бойынша
қызметін қарастыру арқылы түсінуге болмайды. Банк нақты клиентке қатынасы
бойынша бірқатар өз қызметін орындауы мүмкін, бірақ бұған қарап оны банк
деп ұғуға болмайды. Нақты клиентке банк көрсететін 100-120 қызмет
түрлерінің бәрі бірдей қажет бола бермейді. Сол себепті де банктің мәнін
талдағанда жеке бір банктің операцияларымен шектеліп қалмау керек. Бұл
мағынада оның мәні дерексіз ұғымға айналып шыға келеді, ол нақты банк
қызметінің бүкіл сипаттамасын біртұгас ретінде қарастыруы мүмкін. Оның
мәнін тұтас экономикаға байланыстырып, макро деңгейде қарастырғанда ғана
мақсатқа лайықты болады. Бұл жағдайда банк нақты қызмет жиынтығы болатын
мекемені емес, керісінше, белгілі бір қызметі бар институтты білдіреді.
Банктің мәні банктердің тұрпаттары мен түрлеріне қарамастан бірыңғай
болады әрі оның мәні коммерциялық банкке де, инвестициялық банкке де,
эмиссиялық банкке де және т.б. барлық банктерге бірдей тән болып табылады.
Бұл аталған банктердегі операциялар да, қызмет ету аясы да және т.б. бір-
бірінен өзгеше болады, бірақ бұл арадағы оның (банктің) мәні өзгеріссіз
қалады және олардың барлығына бірдей тән. Бұл ерекшеліктер біртұтас ретінде
банктердің әр түрлілігін көрсетеді.
Әдістемелік тұрғыдан алғанда банктің мәні туралы мәселе оны басқа
экономикалық институттардан айрықшалайтын өзіндік ерекшеліктерін анықтауды
қажет етеді. Мәселе мынада: осы заманғы банктер орындайтын көптеген
қаржылық, кеңес беру және т.б. қызмет түрлерін (200-дем астам) басқа
экономикалық институттар, оның ішінде, банк институты өз клиеиттеріне
көрсете алады. Оның үстіне банк атқаратын жұмыстардың көбісін басқа
институттар да орындайды. Мұндай ахуалдан шығу үшін операциялардың ішінен
тек банктің өзіне ғана тән операциялар мен кызметтерді бөліп көрсету керек.
Банк өзіндік ерекшелігі бар кәсіпорын ретінде материалдық өндіріс
саласындағы өнімдерден көп өзгешелігі бар өнімді өндіреді. Ол тек жай ғана
тауарды емес, ақша және төлем құралдары түріндегі айрықша тауарды өндіреді.
Қолма-қол ақшаны шығару - бұл банк монополиясы, оны тек банк шығара алады.
Банктің қызмет көрсету саласындағы негізгі өніміне заттай өндіріс,
тұтыну заттары емес, несие ұсыну жатады. Әрі-беріден соң несие қандай да
бір соманы білдіріп қоймайды, ол ссудалық пайыз түрінде пайда әкелетін
капитал ретінде анықталады.
Банктің уақытша пайдаланылмайтын, шоғырланған бос (еркін) ресурстары
ұдайы өндіріс пайызында өнімді пайдаланылады.
Банк өнеркәсіп және сауда кәсіпорыпдарынан өз өнімінің өзіндік
ерекшелігімен айрықшаланса да ол мекеме мен ұйымға қарағанда кәсіпорынға
ұқсайды, өйткені оның қызметі үлкен деңгейде өндірушілік сипатымен алға
шығады.
Несие ісі - банк негізі, бұл оның негізгі ісі болып табылады. Әрі
беріден соң, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің және жеке тұлғалардың
төлем айналымын қолма-қол ақша формасында және қолма-қол ақшасыз формада
реттейтін аса ірі несие институты болып табылады.
Банктің мәні оның құрылымымен тығыз байланысты. Банкке өзіндік
ерекшелігі бар кәсіпорын (нпститут) ретінде жұмыс істеуіне мүмкіндік
беретін құрылғыны оның құрылымы ретінде ұғуға болады. Бұл мағынада банк
құрылғысы төрт міндетті блокты қамтиды. Банк бұл блоктарсыз банк ретінде
болмайды әрі дамымайды:
- банк капиталы сауда жэне өнеркәсіп капиталынан босаған өзіндік
ерекшелігі бар капитал ретінде, сондай-ақ қарыз формасында артықшылыққа ие
капитал ретінде болады әрі ұдайы қозғалыста болады;
- өз өнімінің сипатымен басқа кәсіпорындар мен институттардың
қызметінен айрықшаланатын банк қызметі;
- банк ісі мен банкті басқару саласында өзіндік ерекшелігі бар жұмыспен
айналысатын адамдардың айрықша тобы;
- банк техникасын, үй ғимаратын, байланыс және коммуникация құралын,
құрылғыларын, ішкі және сыртқы ақпаратын, өндірістік материалдардың белгілі
бір түрлерін қамтитын өндірістік блогы.
Банктің өзіндік ерекшелігіне, оның негіздеріне және банк құрылымына
жүргізілген талдаудың негізінде оны қолма-қол ақша формасындағы жеке қолма-
қол ақша формасындағы және қолма-қол ақшасыз формадағы төлем айналымын
реттеуді жүзеге асыратын кәсіпорын немесе ақша-несие институты ретінде
анықтауға болады.
Банк оның (банк) жүйесінің негізгі элементі болып табылады. Бұл оның
мынадай болуы керектігін ұйғарады:
- оған біртұтастың органикалық бөлігі болуға, жалпы ойын ережесі
бойынша әрекет етуіне мүмкіндік беретін өзіне ғана тән өзгешелікке ие болуы
керек;
- бірыңғай заң аясында, қоғамның заң нормалары шегінде жұмысістеуі
қажет;
-өзін-өзі реттеуге, банк жүйесінің басқа элементтеріне (банктік емес
институттармен) өзара әрекеттесуге икемді болуы керек.
ІІ Ұлттық банк жүйесінің маңызы мен мақсаты, қызметі
2.1 Ұлттық банк пен ІІ дәрежелі банктердің айырмашылығы
"Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заны бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы денгейі болып табылады. Жоғарыда
айтылғандай, КСРО-ның мемлекеттік банкісінің Республикалық кеңсесі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылған. Ол жай
клиенттерге қызмет көрсететін мемлекеттік банктен орталық эмиссиялық банкке
өзгертілді және "банктердін банкі" болды.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке
шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінін
мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде
жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банктердің
мекемелері арқылы жүргізеді, ал қажет жағдайда Ұлттық банкіден несие алады.
Осының нәтижесінде қолма-қол және қолма-қолсыз есеп айырысу айналысы Ұлттық
банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады. Ұлттық банк - ақша
резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да материалдық
құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің құралу
көздеріне - банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен табыстар
және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Заңның 9-бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. теңге
көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық бюджеттен
бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк
тапқан пайдадан аударымдар. Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика
жағдайында Орталық банкінің жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық
формалары бар: оның капиталының қалыптасуы 100% мемлекеттің қаражаты
есебінен болатын унитарлық банк; акцияларының бөлігі мемлекетке тиеселі
(немесе мемлекетгің қатысуынсыз) акционерлік коғам; бірлестік типтес ұйым
(мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз); Орталық банкінің қызметін
бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі. АҚШ-та орталық банктердің
капиталына мемлекет қатыспайды, олардың капиталы Федералды резервтік
жүйенің мүше банктерінін жарна пұл төлемдерінен тұрады. Негізі Ұлттық банк
унитарлық орган болып табылады. Мемлекет - жарғылық қордын жалғыз иесі.
Негізгі қор - ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және басқа да
құндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты - банкіге тиеселі ақша
қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар құрады.
Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады. Ұлттық банкінің қаржылык
жылдағы пайдасы сол жылға жатқызылатын табыстар мен шығындардың айырмасы
ретінде анықталады. Ондай шығындарға: активтер амортизациясы, оның ішіндегі
банкноттар мен монеталардың құндарының бір бөлігі жатады. Пайданың жарғылық
резервтік және басқа қорларды құрғаннан қалған бөлігі республикалық
бюджетке аударылады. Ұлтгық банк және оның мекемелері барлық салықтар мен
төлемдерден босатылады. Ұлттық банкінің басқару құрылымы мен қызметін
ұйымдастырудың басқа да мәселелері "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
туралы" Заңы және "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Ережесі
негізінде анықталады. Ұлттық банкі өзінің қызметтерін орындауы үшін
басқарма, директорат, бас аумақтық және облыстық басқармалармен қатар,
басқа да жергілікті құрылымдық бөлімшелері бар. Ұлттық банкінің 1996 жылғы
құрылымы 6-сызбада көрсетілген. Ұлттық банкінің ең жоғарғы басқару органы
Ұлттық банк төрағасымен басқарылатын басқарма болып табылады. Басқарма 9
адамнан тұрады. Оның құрамына - Ұлтгық банк төрағасы, оның 4 орынбасары,
Парламет пен Президенттің бір-бір өкілі және Қазақстан Министрлер
Кабинетінің екі өкілі кіреді. Басқарма мүшелері ҚР Президентімен
бекітіледі. Басқарма мынадай сұрақтарды шешеді: мемлекеттік ақша-несиелік
саясатын жасайды; Ұлттық банкі шығарған, банктер ісіне қатысты нормативтік
актілерді бекітеді; Парламент бекіткен тұжырым негізінде банкноттар мен
монеталардың номиналдық құнын және әшекейлік пішінін бекітеді; Ұлттық
банкінің банктермен және Қазақстан Республикасының бюджетімен операциялар
бойынша пайыздық мөлшерлемесін бекітеді; Қазақстан Республикасының
валюталық айырбас бағамын анықтау тәртібін белгілейді; сыртқы резервтерде
сақтауға алатын сыртқы активтер типтерін бекітеді; Кезектен тыс мәжілістер
Ұлттық банк төрағасының немесе баскарманың үш мүшесінің талабымен
өткізіледі. Ұлттық банк төрағасы ҚР Президентінің ұсынуымен алты жылға
сайланады. Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк атынан және сенім-хатсыз
мемлекетгік органдармен, банктермен, несиелік, халықаралық және басқа
ұйымдармен қатынастарда жұмыс істейді. Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк
қызметі бойынша шұғыл және атқарушы-бұйырушы шешімдер қабылдауға, Ұлттық
банк атынан келісім-шарттар жасауға өкілетті. Бірақ, бұған басқармаға
берілген өкілеттіктер кірмейді. Ұлттық банк төрағасы басқарманы,
директорлар кеңесінің қызметін басқарады және Ұлттық банкіге жүктелген
жұмыстар үшін жауап береді. Ол басқарма мүшелеріне және директорлар кеңесі
мүшелеріне жеке өкілеттіктер бере алады. Ұлттық банк төрағасы уақытша жоқ
кезде, оның кызметін орынбасарларының бірі атқарады. Ұлттық банк терағасы
Президентке екі ай бұрын жазбаша өтініш жазып жұмыстан босатуын сұрай
алады. Ол Президенттің ұсынысымен орнынан босатылады. Төраға орынбасарлары
және басқарма мүшелері Ұлттық банк төрағасы арқылы Президентке екі ай бұрын
жазбаша өтініш жазып жұмыстан босатуын сұрай алады. Ұлтттық банкінің жедел
басқару органы - Директорлар кеңесі (директорат), ол Ұлтгық банк
төрағасымен басқарылады. Директорат, "Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі туралы" Занға сәйкес Ұлттық банкінің қарауындағы, төрағаның және
басқарма қарауындағылардан басқа барлық мәселелер бойынша шешім қабылдайды.
Директорат құрамша - төраға, оның орынбасарлары және департамент
директорлары кіреді. Ұлттық банкінің орталық аппараттарында келесідей (1997
жылдың ортасындағы жағдай бойынша); ақша-несие операциялары, банктік
қадағалау, халықаралық қатынастар, эмиссиялық-кассалык операциялар,
ақпараттық технологиялар, бухгалтерлік есеп және бюджет, ішкі қызмет,
зерттеулер және статистика, ішкі аудит, есептеу жұмыстары, төлем жүйелері,
шетелдік операциялар, заң департаменттері және дербес басқармалар бар.
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметгерін жергілікті жерлерде өзінің облыстық
басқармалары, Алматы бас филиалы арқылы жүзеге асырады. Олар
филиалдың құқықтарын пайдаланады және Ұлттық банк атынан қызмет етеді.
Банк теориясының маңызды мәселесіне оның қызмет ету аясы туралы мәселе
кіреді. Оны банк мәнін талдау барысында пайдаланылатын әдістемелік
тәсілдемелердің көмегімен анықтау керек. Банктің қызмет ету аясы - бұл
басқа экономикалық институттарға қарағанда тек банктің өзіне ғана тән
қызметі.
О.И. Лаврушин банктің 3 қызмет ету аясын былайша анықтап берді. Оның
біріншісі - ақшалай қаражатты шоғырландыратын қызметі. Уақытша сақтауға
құндылықтарды қабылдау, сақтаулы операция ежелгі банк операцияларының бірі
болып табылады. Мәселенің мәні мынада.
Кейін пайдаланылуы үшін қаражатты жинау процесі тек банктерге ғана тән
емес. Алайда уақытша бос ақшаны шоғырландырудағы банктің бірқатар
ерекшеліктері болады:
- шоғырландырылған уақытша бос бөтен қаражат банктің өз қажеттілігіне
емес, басқалардың қажеттілігіне қайта бөлу тәртібімен пайдаланылады;
- шоғырландырылатын және қайта бөлінетін қаражаттың меншік иесі -
бастапқы несие беруші (банк клиенті);
- қаражатты шоғырландыру тек арнайы ұлғайтумен (лицензия) жүзеге
асырылады әрі банктің негізгі қызмет түріне айналады.
Екінші қызмет - ақша айналымын реттейтін қызмет. Банк несие беруші мен
қарыз алушының арасындағы, сатушы мен сатып алушының арасындағы делдал
болып табылады. Банк арқылы үлкен мөлшерде контрагенттердің арасындағы есеп
айырысулар, айырбас, ақшалай қаражат айналымы, капитал жүзеге асырылады.
Ақшалай каражат айналымы экономиканы және халықты несиелеу, төлем
құралдарын шығару арқылы реттеледі.
Үшінші қызмет - делдалдық қызмет. Бұл арада банктің делдалдық қызметін
тек төлемдегі делдалдық ретінде ұқпау керек.
Оған тереңірек үңілуі қажет. Банктер арқылы ақшалай қаражат пен капитал
бір субъектіден екіншісіне, экономиканың бір саласынан екіншісіне құйылады
(ағылады). Банк шоты бойынша жүзеге асырылатын операциялармен капиталдың
козғалысы қамтамасыз етіледі, яғни оларды экономиканың бір секторына
шоғырландыра отырып, басқа салалар мен аймақтарға қайта бөледі. Қайта
бөлінетін банк ресурстары жұмыс істеу саласы бойынша да, мерзімі бойынша
да, мөлшері бойынша да бір-бірімен сәйкес келмейді. Бүкіл экономикалық
өмірдің ортасында болатын банк капиталдың мөлшерін, мерзімін және бағытын
шаруашылықтың кажеттілік-теріне қарай түрлендіру (өзгерту) мүмкіндігіне ие.
Сонымен, делдалдық қызмет - бұл тәуекелдікті (қатерді) азайтатын әрі ұдайы
өндіріс субъектілерінің арасындағы қатынасты кеңейтетін, ресурстарды
түрлендіретін қызмет.
Қазақстан Республикасының екі деңгейлік банк жүйесі бар. Қазақстан
Республикасының Үлттық Банкі (бұдан әрі - Ұлттық Банк) Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы
банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңғейін білдіреді. Ерекше құқықтық
мэртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін қоспағанда, барлық өзге банктер банк
жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін білдіреді.
Ұлттық Банк өзінің құзыреті шегінде басқа елдердің орталық банктерімен
және банктерімен қарым-қатынастарда, халықаралық банктерде және өзге қаржы-
кредиттік ұйымдарда Қазақстан Республикасының мүддесін білдіреді. Ұлттық
Банк өзінің міндеттерін орындау кезінде пайда алу мақсатын басшылыққа
алмауы тиіс.
Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының Президентіне бағынышты, бірақ өз
қызметін жүзеге асыруда оған заңнамада берілген өкілеттіктер шегінде
тәуелсіз. ¥лттық Банк өз қызметін Қазақстан Республикасының Үкіметімен
үйлестіреді, өзінің қызметінде Үкіметтің экономикалық саясатын ескеріп
отырады жэне егер өзінің негізгі функцияларын орындауға жэне ақша-кредит
саясатын жүзеге асыруға қайшы келмейтін болса, оны іске асыруға
жэрдемдеседі. Ұлттық Банк сатылап бағыну схемасы бар біртүтас
орталықтандырылған қүрылымнан түрады. Үлттық Банктің жоғары органы
Басқарма, ал жедел басқару органы Директорлар кеңесі болып табылады. Ұлттық
Банктің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасында баға түрақтылығын
қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі мақсатын іске асыру үшін Үлттық
Банкке мынадай міндеттер жүктеледі:
-мемлекеттің ақша-кредит саясатын әзірлеу және жүргізу;
-төлем жүйесінің жүмыс істеуін қамтамасыз ету;
-валюталық реттеуді жэне валюталық бақылауды жүзеге асыру;
-қаржы жүйесінің түрақтылығын қамтамасыз етуге жэрдемдесу.
Ұлттық Банк өзіне жүктелген міндеттерге сэйкес мынадай негізгі
функцияларды орындайды:
Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша-кредит саясатын жүргізеді;
Қазақстан Республикасының аумағында банкноталар мен монеталардың эмиссиясын
жүзеге асырады;
-банктердің банк функцияларын жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасының Үкіметі жэне келісімдері бойынша басқа
дамемлекеттік органдар үшін банк, қаржы жөніндегі кеңесші және
-Үкіметтің агенті функцияларын жүзеге асырады;
-төлем жүйесінің жұмыс істеуін үйымдастырады;
Қазақстан Республикасында валюталық реттеуді жэне валюталық бақылауды
жүзеге асырады;
Ұлттық Банктің алтын валюта активтерін басқарады;
қаржы ұйымдарының қызметін бақылауды жэне қадағалауды, сондай-ақ олардың
Үлттық Банктің күзыретіне жатқызылған мәселелер бойынша қызметін реттеуді
жэне басқасын жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасының Үлттық қорын сенімгерлік басқаруды жүзеге
асырады.
Ұлттық Банктің қүрылымына мыналар кіреді:
11 департаменттен (1 департамент Астана қаласында), 10 жеке басқармадан
жэне 1 жеке бөлімнен тұратын орталық аппарат, 16 аумақтық филиал жэне
Алматы қаласындагы екі филиал - Кассалық операциялар жэне құндылықтарды
сақтау орталығы жэне Үлттық Банктің қызметін қамтамасыз ету орталығындағы
айырмашылықтар деп атауымызға болады.
2.2 Қазақстан Республикасының ІІ дәрежелі банктердің атқаратын
қызметтері
Қазақстан Ресбубликасының екінші деңгейдегі бантердің механизмдердің
болашақтағы жетілдіру жолдарын аранайы директорлар кеңесінде жетілдіру
сұрақтарын қарастыру арқылы жүзеге асырады. Директорлар кеңесі жыл бойы
банктің жұмысын күнделікті басқарады. Ол бірнеше кеңесші комитеттерден
құрылып, нақты іс-әрекеттер бойынша қорытынды және ұсыныстар береді.
Мысалы, есеп-несие комитеті банк берген ірі несие бойынша қорытынды
дайындайды. ЕДБ-ң бірнеше басқарма (департаменттер) мен бөлімдерден
құрылады. Мысал ретінде ірі америкаңдық банкті ұйымдастырудың типтік
үлгісін келтірейік. Ол өзіне мынадай басқармаларды және бөлімдерді:
салымдар жинақтау (осы жинақтарды қабылдау және төлеу); депозиттік
және кассалық операциялар (кіріс және шығын кассалары, ағымдағы шоттарды
жүргізу, чектермен операциялар, кассалық және клиринігтік операциялар,
акша аудару); есеп-несиелік операциялар (несие кабілеттігін тексеру және
беру, вексельдерді есептеу); инвестиция және бағалы қағаздар (акцияларды,
облигацияларды сатып алу және және т.б.); шетелдермен операциялар
(валюталарды сатып алу және сату, халыкаралық есеп айырысу, аккредитиві мен
жол жүру чектерін беру); жарнама және сыртқы байлныс (жаңа клиенттер
тарту); сенімділік операция (сенімхатпен мүлікті басқаруға кабылдау);
бухгалтерлік және тексеру бөлімдерін біріктіреді. Осы
құрылымның ішінде жұмыс территориялық немесе салалы принциппен
ұйымдастырылады. Көптеген банктерде ірі аймақтардағы жұмысқа жауапты
басқармалар бар.
Кейде өнеркәсіп салаларын несиелеу үшін бөлімдер құрылады. ЕДБ-дің
негізгі атқаратын қызметтері; ақша қаражатын шоғырландыру және тарту; несие
беру; шаруашылықтармен есеп және төлем жұмыстарын жүргізу; төлем
құралдарын шығару; бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды
ұйымдастыру; сенімхат бойынша клиенттердің мүлкін басқару (яғни траст
операциясын жүргізу) клиенттерге кеңес беру;
Уақытша бос ақша қаражатын шоғырландырып оны капиталға айналдыру -
банктердін ежелден атқаратын кызметтерінің бірі. Заңды және жеке
тұлғалардың уакытша бос ақшасын банке тарту, бір жағынан, олардың иесіне
процент түрінде табыс түсірсе, ал екінші жағынан банктің несилік
операцияларын жүргізуіне негіз қалайды. Шоғырланған жинақ ақша әр түрлі
экономикалық және әлеуметтік қажеттіктерге жұмсалуы мүмкін. Тек банктің
делдалдық етуімен ақша қаражаты жинақталып, кейін ол капиталға айналады.
ЕДБ-дің атқаратын келесі қызмет несие беруде делдал болу. Бос ақша
қаражат иесі алушының арасында тікелей несие қатынастарының кедергі болатын
жәйттер: ұсынатын капитал қарызға кажетті көлемге сай келмеуі, капиталдың
айналыстан босау мерзімінің қарыздарға қажет мерзімге сай келмеуі. Сондай-
ақ қарыздардың төлем қабілетсіздік каупі иесі мен оны қарызға алушынын
арасында тікелей несиелік байланыс болуын қиындатады. Капитал иесі
қарыздардын қаржылық жағдайы туралы хабардар болмауы мүмкін. ЕДБ қарыз
беруші мен қарыз алушының арасындағы қаржылық делдал ретінде осы
кедергілерді жояды. Банктік несие экономиканың әр түрлі секторларына
беріліп, өндірістің кеңеюін қамтамасыз етеді.
Ұйымдасқан және жұмысы қалыптасқан есеп айырысу жүйесінсіз тұрақты
экономика болуы мүмкін емес. Сондықтан есеп және төлем жұмыстарын жүргізуде
банктердің ролі зор. Кәсіпорындар арасындағы есеп айырысудың негізгі бөлігі
қолма-қол ақшасыз жүреді. Банктер делдал ретінде клиенттердің тапсырысы
бойынша шотқа ақша қабылдап, ақшаның түсуін және берілуін есептейді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І Қазақстан Республикасының Банк жүйесіне жалпы сипаттама
1.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің мәні түрлері
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ІІ Ұлттық банк жүйесінің маңызы мен мақсаты, қызметі
2.1 Ұлттық банк пен ІІ дәрежелі банктердің
айырмашылығы ... ... ... ... .14
2.2 Қазақстан Республикасының ІІ дәрежелі банктердің атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІІ Қазақстан Республикасының банк жүйесінің іске асырылуы
3.1 Қазақстан Республикасындағы банк жүйесін реформалаудың
басты жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3.2 Қазақстан Республикасының банктерімен берілген несиені
қайтаруды қамтамасыз ету процессіндегі кепілгерлік
шартының маңыздылығы мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Кіріспе
Бірқатар ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализм дамуының
мануфактуралық сатысында - XIV жэне XV ғасырларда Италияда несие
қатынасының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болған. Кейбір ғалымдар
банктердің бұдан да ертерек - феодализм кезінде төлем делдалдары ретінде
пайда болды деп есептейді.
Банк сөзі үстел мағынасын беретін италияндық Ьапсо сөзінен
шыққан. Банко - үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға
қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда
шақа соғылатын (чеканившихся) әр түрлі монеталармен жүзеге асырылды. Бұл
жағдайда көптеген монетаның әр түрлі айналасынан хабары бар, айырбас бағамы
бойынша кеңестер беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл
айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықтарда отырады. X ғасырда
Италия әлемдік сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің ерекше
банко-үстелдері бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады әрі олар Ежелгі
Грецияда (трапезиттер деп аталған, трапеза үстел), Ежелгі Вавилонда және
басқа да елдерде кеңінен тарайды. Әр түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей
айырбастау үшін олардың қоры болуы керек. Осылайша, бұл айырбастаушы-
үстелдер айырбастаушы-үйге айналады. Бұл үйде құны әр түрлі монеталардың
айырбасталуы жүзеге асырылды. Алайда ақшаның табиғатын валюталарды
айырбастау бойынша операциялармен қатар қою банктердің шығу тегін жаңсақ
(қате) ұқтыруға әкеп соқтырады. Бұл өз кезегінде банктерді ақшаның әлемдік
ақша қызметсын орындай бастағанда ғана пайда болған тәрізді етіп көрсетеді.
Әрі бұдан да ертерек - ақшаның ішкі нарықтағы айналыста жүрген кезеңде
банктерді мүлдем болмаған етіп көрсетеді.
Ғалымдардың пікірінше, біздің эрамызға дейінгі VI ғасырларда Ежелгі
Вавилонда салым ақшаларды қабылдау және осы ақша бойынша пайыз төлеу
тәжірибеде кездескен. Мұндай валюталық және несиелік операциялар біздің
эрамызға дейінгі IV ғасырда Грецияда да тәжірибеде кездескен. Тарихшылардың
пікірі бойынша бұл операциялар жеке тұлғалармен де, шіркеу мекемелерімен де
жүргізілген. Храм ақша мен құндылықтарды сақтаудың сенімді орнына айналады,
өйткені ол мемлекет тарапынан да, қауым тарапынан да үлкен сенімге ие
болған еді. Храмдар тауарлық ақшаны сақтау секілді ақшалай операцияны ұдайы
жүргізіп отырды. Ал бұл салмақ өлшемінде жүзеге асырылатын есептік және
есеп айырысу секілді қосымша операцияларды қажет етті. Олар мынадай
сапаларға ие болуы керек: бөлінетіндей және сақталатындай әрі бір текті
болуы тиіс. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе алтын мен күмістер ие
болды. Храмдар негізгі ақшалай операциялармен қатар қарыз (ссуда)
берумен де айналысты. Оны заң нормаларын қатаң сақтай отырып ресімдеді әрі
берілген қарыз үшін пайыз өндіріп алды. Сол уақытта-ақ адамдар көп мөлшерде
жинақталған ақшаның айналысқа түспесе пайда әкелмейтінін ұкты. Сондықтан да
ақшаны уақытша пайдалануға беріп, одан пайыз алудың немесе сауда және
қолөнер кәсіпорнын ашудың тиімді болатынын да ұқты. Міне, осы уақытша
несиені жоғары пайызбен беретін өсімқорлық пайда болды, ссуданың негізіне
тараптардың несие беруші қоятын өктем шартымен жасаскан жеке келісімі
жатады.
І Қазақстан Республикасының Банк жүйесіне жалпы сипаттама.
1.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің мәні түрлері
ерекшеліктері
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанның өз банк жүйесі болмады, өйткені
республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімшелері жұмыс істеді. Сол себепті де банк жүйесінің тарихы КСРО
тарихымен және революцияға дейінгі Ресейдің тарихымен ажырағысыз байланыста
болды. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кірді: Мемлекеттік банк,
акционерлік банктер, өзара несие қоғамы, қалалық банктер, ипотекалық несие
банкісі және басқа несие мекемелері.
Ресейдің Мемлекеттік банкісі (өз қызметін 1860 жылы бастады) бүкіл
несие жүйесінің Орталық банкісі болып табылды. Қағаз ақшаларды айналысқа
шығарудың монополиялық құқығы тек осы банкке ғана тиесілі болды. Ресейдің
Мемлекеттік банкісі 1914 жылы салым ақшалар мен ағымдағы шоттардың
жартысынан көбін, барлык акционерлік-коммерциялық банктердің шамамен 13
есептік-ссудалық операцияларын өз жағына тарта білді. Басқа елдердің
орталык эмиссиялық банктерден Рессейдің Мемлекеттік банкісінің
айырмашылыгы: ол тек банктерді ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауда-
саттықты және т.б. несиеледі. 1914 жылы оның 10 кеңсесі, 124 бөлімшесі жэне
791 басыбайлы мемлекеттік қазынашылық кассасы болды. Акционерлік-
коммерциялық банктердің (743 филиалы бар 47 банк) жағдайы ссудалық капитал
нарығында үстем болды және 1914 жылы шоғырланудың жогары деңгейіне жетті.
Орта және ұсақ буржуйларға қызмет көрсету үшін ұсақ несие мекемелері жұмыс
істеді: өзара несие қоғамы (11081), қалалық-қоғамдық банк (343).
Банк - бұл аса ірі несие кәсіпорны. Осыған қарай жоғарыда аталған
несие берушілерді банк деп ұғуға болмайды. Олар банк деп аталуы үшін несие
істерінің даму деңгейі жоғары болуы керек әрі несие берушінің өз
клиенттеріне қызмет көрсету бойынша орындайтын операциялардың жиынтығы
толық болуы қажет. Несие операциялары қалай жүйеге айналады, солай
өсімқорлықта тоқтайды, өйткені несие берушілердің арасында бәсекелестік
пайда болады, өсімқор өз ссудасы үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, егер
жоғары пайыз белгілейтін болса, қарыз алушы одан бас тартады. Несие
мәмілелерін орындаумен қатар несие беруші өз клиенттерінің өкімі бойынша
есеп айырысу және басқа да операцияларды жүргізеді. Банк - несие, ақша,
есеп айырысу операцияларыи бір орталықка шоғырландыратын ақша
шаруашылығының даму деңгейі. Мұндай мекемелер Солтүстік Италияда XVII
ғасырда пайда болды.
1619 жылы Венеция қаласындағы қоғамдық серіктестік жиробанк (латынша
gіго - айналым) деп аталды. Металдық монеталар төлемі мен оны қағаз
серіктестіктеріне ауыстыру олардың айналысатын негізгі операциялары болды.
Еуропа мемлекет құрған экономикалық кызметке, банктердің пайда болуына тән
ақшалай операциялардың тұрақты ену орталығына айналды. Банк ісінің шынайы
мәні мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстың даму процесінде
айқындалды. Банк ісін жүргізудің италияндық тәжірибесі өзіндік банктерді
құрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.
Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң ол депозиттік банкке
және жиробанкке, ақыр аяғында ссуда банкісіне айналды. Германияда
италияндық сауда үйлерінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі құрылып,
одан алғашқы неміс банктері, ал Францияда француз банктері пайда болды және
т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропанын бүкіл мемлекеттерінде пайда
болып үлгерді. Ежелгі банктердің несие операцияларымен қатар трансферит деп
аталатын операцияның көмегімен есеп айырысу да біртіндеп дамыды, яғни
ақшалай қаражатты бір кестеден (шоттан) екіншісіне ауыстыру кезінен
қолданыла бастады. Банктер клиенттермен өзара және клиенттер арасында
келісімшарттар бекітіп, сауда мәмілесінде делдал ретінде алға шықты. Есеп
айырысуды қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер ақшамен тең дәрежеде айналыста
жүретін банк билеттерін (hudu - гуду) шығарды.
Осылайша, несие, ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа
(банкке) шоғырлана бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк
секілді аса ірі несие мекемелері пайда бола бастады.
XVII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық
операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және XIX ғасырдың басында оған
елдің эмиссиялық банкісі деген атақ (статус, мәртебе) берілді. Оның
банкноттары төлемнің әмбебеп, заңды құралына айналды.
1846 жылы Германияда жергілікті 33 эмиссиялық банктерді біріктірген
елдің орталық банкісі ретінде Пруссиялық банк құрылды.
Ресейде банк ісі мемлекеттік тұрғыдан дамиды, ал жекеше эмиссиялық
банктер болған жоқ, тек XIX ғасырдың соңында ғана (1894 ж.) орталық
эмиссиялық банк ретінде Мемлекеттік банк пайда болды.
XX ғасырдағы 90-шы жылдардың басына дейін Қазақстанның банктері болған
емес. Банк істерінен хабары жоқ адам оны тек ақшаны сақтаудың орны деп
жаңсақ әрі үстірт ойлап қалуы мүмкін. Банк қызметтері әр түрлі. Сондықтан
да адамдардың банк туралы түсініктері де әр қилы. Кейбіреулер оны мекеме,
енді біреулері оны ұйым, үшінші біреулер оны экономикалық басқарудың органы
деп санаса, ал тағы біреулері оған делдалдық ұйым ретінде қарайды және т.б.
Банктің мұндай анықтамаларын оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерден, кезеңдік
баспасөзден, тіпті заң, ереже, нұсқау секілді ресми құжаттардан да
кездестіруге болады. Алайда, банктің мәнін терең зерделеген И.О. Лаврушин
айтып кеткендей, осы заманғы банк ұғымына қатысты жоғарыда аталғандардың
барлығы дерлік шындыққа толық сәйкеспейді, әрі банктің мәнін ашып
көрсетпейді.
Ол банк мәнін зерделеудің мынадай әдістемелік негіздерін ұсынады:
- банк мәнін макро деңгейде оның қызметімен байланыстыра отырып талдау;
- оның мәнін әр түрлі тұрпаттарына қарамастан банктің біртұтас жүйесі
ретінде қарастыру;
- банктің мәнін ашып көрсету оның басқа экономикалық институттардан
айрықшаланатын өзіндік ерекшеліктерін ашуды қажет етеді;
- банк мәнін ашып көрсету оның құрылымын ашып көрсетуді қажет етеді.
Әрине, банктің мәнін оның қандай да бір клиентке қатынасы бойынша
қызметін қарастыру арқылы түсінуге болмайды. Банк нақты клиентке қатынасы
бойынша бірқатар өз қызметін орындауы мүмкін, бірақ бұған қарап оны банк
деп ұғуға болмайды. Нақты клиентке банк көрсететін 100-120 қызмет
түрлерінің бәрі бірдей қажет бола бермейді. Сол себепті де банктің мәнін
талдағанда жеке бір банктің операцияларымен шектеліп қалмау керек. Бұл
мағынада оның мәні дерексіз ұғымға айналып шыға келеді, ол нақты банк
қызметінің бүкіл сипаттамасын біртұгас ретінде қарастыруы мүмкін. Оның
мәнін тұтас экономикаға байланыстырып, макро деңгейде қарастырғанда ғана
мақсатқа лайықты болады. Бұл жағдайда банк нақты қызмет жиынтығы болатын
мекемені емес, керісінше, белгілі бір қызметі бар институтты білдіреді.
Банктің мәні банктердің тұрпаттары мен түрлеріне қарамастан бірыңғай
болады әрі оның мәні коммерциялық банкке де, инвестициялық банкке де,
эмиссиялық банкке де және т.б. барлық банктерге бірдей тән болып табылады.
Бұл аталған банктердегі операциялар да, қызмет ету аясы да және т.б. бір-
бірінен өзгеше болады, бірақ бұл арадағы оның (банктің) мәні өзгеріссіз
қалады және олардың барлығына бірдей тән. Бұл ерекшеліктер біртұтас ретінде
банктердің әр түрлілігін көрсетеді.
Әдістемелік тұрғыдан алғанда банктің мәні туралы мәселе оны басқа
экономикалық институттардан айрықшалайтын өзіндік ерекшеліктерін анықтауды
қажет етеді. Мәселе мынада: осы заманғы банктер орындайтын көптеген
қаржылық, кеңес беру және т.б. қызмет түрлерін (200-дем астам) басқа
экономикалық институттар, оның ішінде, банк институты өз клиеиттеріне
көрсете алады. Оның үстіне банк атқаратын жұмыстардың көбісін басқа
институттар да орындайды. Мұндай ахуалдан шығу үшін операциялардың ішінен
тек банктің өзіне ғана тән операциялар мен кызметтерді бөліп көрсету керек.
Банк өзіндік ерекшелігі бар кәсіпорын ретінде материалдық өндіріс
саласындағы өнімдерден көп өзгешелігі бар өнімді өндіреді. Ол тек жай ғана
тауарды емес, ақша және төлем құралдары түріндегі айрықша тауарды өндіреді.
Қолма-қол ақшаны шығару - бұл банк монополиясы, оны тек банк шығара алады.
Банктің қызмет көрсету саласындағы негізгі өніміне заттай өндіріс,
тұтыну заттары емес, несие ұсыну жатады. Әрі-беріден соң несие қандай да
бір соманы білдіріп қоймайды, ол ссудалық пайыз түрінде пайда әкелетін
капитал ретінде анықталады.
Банктің уақытша пайдаланылмайтын, шоғырланған бос (еркін) ресурстары
ұдайы өндіріс пайызында өнімді пайдаланылады.
Банк өнеркәсіп және сауда кәсіпорыпдарынан өз өнімінің өзіндік
ерекшелігімен айрықшаланса да ол мекеме мен ұйымға қарағанда кәсіпорынға
ұқсайды, өйткені оның қызметі үлкен деңгейде өндірушілік сипатымен алға
шығады.
Несие ісі - банк негізі, бұл оның негізгі ісі болып табылады. Әрі
беріден соң, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің және жеке тұлғалардың
төлем айналымын қолма-қол ақша формасында және қолма-қол ақшасыз формада
реттейтін аса ірі несие институты болып табылады.
Банктің мәні оның құрылымымен тығыз байланысты. Банкке өзіндік
ерекшелігі бар кәсіпорын (нпститут) ретінде жұмыс істеуіне мүмкіндік
беретін құрылғыны оның құрылымы ретінде ұғуға болады. Бұл мағынада банк
құрылғысы төрт міндетті блокты қамтиды. Банк бұл блоктарсыз банк ретінде
болмайды әрі дамымайды:
- банк капиталы сауда жэне өнеркәсіп капиталынан босаған өзіндік
ерекшелігі бар капитал ретінде, сондай-ақ қарыз формасында артықшылыққа ие
капитал ретінде болады әрі ұдайы қозғалыста болады;
- өз өнімінің сипатымен басқа кәсіпорындар мен институттардың
қызметінен айрықшаланатын банк қызметі;
- банк ісі мен банкті басқару саласында өзіндік ерекшелігі бар жұмыспен
айналысатын адамдардың айрықша тобы;
- банк техникасын, үй ғимаратын, байланыс және коммуникация құралын,
құрылғыларын, ішкі және сыртқы ақпаратын, өндірістік материалдардың белгілі
бір түрлерін қамтитын өндірістік блогы.
Банктің өзіндік ерекшелігіне, оның негіздеріне және банк құрылымына
жүргізілген талдаудың негізінде оны қолма-қол ақша формасындағы жеке қолма-
қол ақша формасындағы және қолма-қол ақшасыз формадағы төлем айналымын
реттеуді жүзеге асыратын кәсіпорын немесе ақша-несие институты ретінде
анықтауға болады.
Банк оның (банк) жүйесінің негізгі элементі болып табылады. Бұл оның
мынадай болуы керектігін ұйғарады:
- оған біртұтастың органикалық бөлігі болуға, жалпы ойын ережесі
бойынша әрекет етуіне мүмкіндік беретін өзіне ғана тән өзгешелікке ие болуы
керек;
- бірыңғай заң аясында, қоғамның заң нормалары шегінде жұмысістеуі
қажет;
-өзін-өзі реттеуге, банк жүйесінің басқа элементтеріне (банктік емес
институттармен) өзара әрекеттесуге икемді болуы керек.
ІІ Ұлттық банк жүйесінің маңызы мен мақсаты, қызметі
2.1 Ұлттық банк пен ІІ дәрежелі банктердің айырмашылығы
"Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заны бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы денгейі болып табылады. Жоғарыда
айтылғандай, КСРО-ның мемлекеттік банкісінің Республикалық кеңсесі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылған. Ол жай
клиенттерге қызмет көрсететін мемлекеттік банктен орталық эмиссиялық банкке
өзгертілді және "банктердін банкі" болды.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке
шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінін
мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде
жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банктердің
мекемелері арқылы жүргізеді, ал қажет жағдайда Ұлттық банкіден несие алады.
Осының нәтижесінде қолма-қол және қолма-қолсыз есеп айырысу айналысы Ұлттық
банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады. Ұлттық банк - ақша
резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да материалдық
құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің құралу
көздеріне - банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен табыстар
және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Заңның 9-бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. теңге
көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық бюджеттен
бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк
тапқан пайдадан аударымдар. Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика
жағдайында Орталық банкінің жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық
формалары бар: оның капиталының қалыптасуы 100% мемлекеттің қаражаты
есебінен болатын унитарлық банк; акцияларының бөлігі мемлекетке тиеселі
(немесе мемлекетгің қатысуынсыз) акционерлік коғам; бірлестік типтес ұйым
(мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз); Орталық банкінің қызметін
бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі. АҚШ-та орталық банктердің
капиталына мемлекет қатыспайды, олардың капиталы Федералды резервтік
жүйенің мүше банктерінін жарна пұл төлемдерінен тұрады. Негізі Ұлттық банк
унитарлық орган болып табылады. Мемлекет - жарғылық қордын жалғыз иесі.
Негізгі қор - ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және басқа да
құндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты - банкіге тиеселі ақша
қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар құрады.
Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады. Ұлттық банкінің қаржылык
жылдағы пайдасы сол жылға жатқызылатын табыстар мен шығындардың айырмасы
ретінде анықталады. Ондай шығындарға: активтер амортизациясы, оның ішіндегі
банкноттар мен монеталардың құндарының бір бөлігі жатады. Пайданың жарғылық
резервтік және басқа қорларды құрғаннан қалған бөлігі республикалық
бюджетке аударылады. Ұлтгық банк және оның мекемелері барлық салықтар мен
төлемдерден босатылады. Ұлттық банкінің басқару құрылымы мен қызметін
ұйымдастырудың басқа да мәселелері "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
туралы" Заңы және "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Ережесі
негізінде анықталады. Ұлттық банкі өзінің қызметтерін орындауы үшін
басқарма, директорат, бас аумақтық және облыстық басқармалармен қатар,
басқа да жергілікті құрылымдық бөлімшелері бар. Ұлттық банкінің 1996 жылғы
құрылымы 6-сызбада көрсетілген. Ұлттық банкінің ең жоғарғы басқару органы
Ұлттық банк төрағасымен басқарылатын басқарма болып табылады. Басқарма 9
адамнан тұрады. Оның құрамына - Ұлтгық банк төрағасы, оның 4 орынбасары,
Парламет пен Президенттің бір-бір өкілі және Қазақстан Министрлер
Кабинетінің екі өкілі кіреді. Басқарма мүшелері ҚР Президентімен
бекітіледі. Басқарма мынадай сұрақтарды шешеді: мемлекеттік ақша-несиелік
саясатын жасайды; Ұлттық банкі шығарған, банктер ісіне қатысты нормативтік
актілерді бекітеді; Парламент бекіткен тұжырым негізінде банкноттар мен
монеталардың номиналдық құнын және әшекейлік пішінін бекітеді; Ұлттық
банкінің банктермен және Қазақстан Республикасының бюджетімен операциялар
бойынша пайыздық мөлшерлемесін бекітеді; Қазақстан Республикасының
валюталық айырбас бағамын анықтау тәртібін белгілейді; сыртқы резервтерде
сақтауға алатын сыртқы активтер типтерін бекітеді; Кезектен тыс мәжілістер
Ұлттық банк төрағасының немесе баскарманың үш мүшесінің талабымен
өткізіледі. Ұлттық банк төрағасы ҚР Президентінің ұсынуымен алты жылға
сайланады. Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк атынан және сенім-хатсыз
мемлекетгік органдармен, банктермен, несиелік, халықаралық және басқа
ұйымдармен қатынастарда жұмыс істейді. Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк
қызметі бойынша шұғыл және атқарушы-бұйырушы шешімдер қабылдауға, Ұлттық
банк атынан келісім-шарттар жасауға өкілетті. Бірақ, бұған басқармаға
берілген өкілеттіктер кірмейді. Ұлттық банк төрағасы басқарманы,
директорлар кеңесінің қызметін басқарады және Ұлттық банкіге жүктелген
жұмыстар үшін жауап береді. Ол басқарма мүшелеріне және директорлар кеңесі
мүшелеріне жеке өкілеттіктер бере алады. Ұлттық банк төрағасы уақытша жоқ
кезде, оның кызметін орынбасарларының бірі атқарады. Ұлттық банк терағасы
Президентке екі ай бұрын жазбаша өтініш жазып жұмыстан босатуын сұрай
алады. Ол Президенттің ұсынысымен орнынан босатылады. Төраға орынбасарлары
және басқарма мүшелері Ұлттық банк төрағасы арқылы Президентке екі ай бұрын
жазбаша өтініш жазып жұмыстан босатуын сұрай алады. Ұлтттық банкінің жедел
басқару органы - Директорлар кеңесі (директорат), ол Ұлтгық банк
төрағасымен басқарылады. Директорат, "Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі туралы" Занға сәйкес Ұлттық банкінің қарауындағы, төрағаның және
басқарма қарауындағылардан басқа барлық мәселелер бойынша шешім қабылдайды.
Директорат құрамша - төраға, оның орынбасарлары және департамент
директорлары кіреді. Ұлттық банкінің орталық аппараттарында келесідей (1997
жылдың ортасындағы жағдай бойынша); ақша-несие операциялары, банктік
қадағалау, халықаралық қатынастар, эмиссиялық-кассалык операциялар,
ақпараттық технологиялар, бухгалтерлік есеп және бюджет, ішкі қызмет,
зерттеулер және статистика, ішкі аудит, есептеу жұмыстары, төлем жүйелері,
шетелдік операциялар, заң департаменттері және дербес басқармалар бар.
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметгерін жергілікті жерлерде өзінің облыстық
басқармалары, Алматы бас филиалы арқылы жүзеге асырады. Олар
филиалдың құқықтарын пайдаланады және Ұлттық банк атынан қызмет етеді.
Банк теориясының маңызды мәселесіне оның қызмет ету аясы туралы мәселе
кіреді. Оны банк мәнін талдау барысында пайдаланылатын әдістемелік
тәсілдемелердің көмегімен анықтау керек. Банктің қызмет ету аясы - бұл
басқа экономикалық институттарға қарағанда тек банктің өзіне ғана тән
қызметі.
О.И. Лаврушин банктің 3 қызмет ету аясын былайша анықтап берді. Оның
біріншісі - ақшалай қаражатты шоғырландыратын қызметі. Уақытша сақтауға
құндылықтарды қабылдау, сақтаулы операция ежелгі банк операцияларының бірі
болып табылады. Мәселенің мәні мынада.
Кейін пайдаланылуы үшін қаражатты жинау процесі тек банктерге ғана тән
емес. Алайда уақытша бос ақшаны шоғырландырудағы банктің бірқатар
ерекшеліктері болады:
- шоғырландырылған уақытша бос бөтен қаражат банктің өз қажеттілігіне
емес, басқалардың қажеттілігіне қайта бөлу тәртібімен пайдаланылады;
- шоғырландырылатын және қайта бөлінетін қаражаттың меншік иесі -
бастапқы несие беруші (банк клиенті);
- қаражатты шоғырландыру тек арнайы ұлғайтумен (лицензия) жүзеге
асырылады әрі банктің негізгі қызмет түріне айналады.
Екінші қызмет - ақша айналымын реттейтін қызмет. Банк несие беруші мен
қарыз алушының арасындағы, сатушы мен сатып алушының арасындағы делдал
болып табылады. Банк арқылы үлкен мөлшерде контрагенттердің арасындағы есеп
айырысулар, айырбас, ақшалай қаражат айналымы, капитал жүзеге асырылады.
Ақшалай каражат айналымы экономиканы және халықты несиелеу, төлем
құралдарын шығару арқылы реттеледі.
Үшінші қызмет - делдалдық қызмет. Бұл арада банктің делдалдық қызметін
тек төлемдегі делдалдық ретінде ұқпау керек.
Оған тереңірек үңілуі қажет. Банктер арқылы ақшалай қаражат пен капитал
бір субъектіден екіншісіне, экономиканың бір саласынан екіншісіне құйылады
(ағылады). Банк шоты бойынша жүзеге асырылатын операциялармен капиталдың
козғалысы қамтамасыз етіледі, яғни оларды экономиканың бір секторына
шоғырландыра отырып, басқа салалар мен аймақтарға қайта бөледі. Қайта
бөлінетін банк ресурстары жұмыс істеу саласы бойынша да, мерзімі бойынша
да, мөлшері бойынша да бір-бірімен сәйкес келмейді. Бүкіл экономикалық
өмірдің ортасында болатын банк капиталдың мөлшерін, мерзімін және бағытын
шаруашылықтың кажеттілік-теріне қарай түрлендіру (өзгерту) мүмкіндігіне ие.
Сонымен, делдалдық қызмет - бұл тәуекелдікті (қатерді) азайтатын әрі ұдайы
өндіріс субъектілерінің арасындағы қатынасты кеңейтетін, ресурстарды
түрлендіретін қызмет.
Қазақстан Республикасының екі деңгейлік банк жүйесі бар. Қазақстан
Республикасының Үлттық Банкі (бұдан әрі - Ұлттық Банк) Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы
банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңғейін білдіреді. Ерекше құқықтық
мэртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін қоспағанда, барлық өзге банктер банк
жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін білдіреді.
Ұлттық Банк өзінің құзыреті шегінде басқа елдердің орталық банктерімен
және банктерімен қарым-қатынастарда, халықаралық банктерде және өзге қаржы-
кредиттік ұйымдарда Қазақстан Республикасының мүддесін білдіреді. Ұлттық
Банк өзінің міндеттерін орындау кезінде пайда алу мақсатын басшылыққа
алмауы тиіс.
Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының Президентіне бағынышты, бірақ өз
қызметін жүзеге асыруда оған заңнамада берілген өкілеттіктер шегінде
тәуелсіз. ¥лттық Банк өз қызметін Қазақстан Республикасының Үкіметімен
үйлестіреді, өзінің қызметінде Үкіметтің экономикалық саясатын ескеріп
отырады жэне егер өзінің негізгі функцияларын орындауға жэне ақша-кредит
саясатын жүзеге асыруға қайшы келмейтін болса, оны іске асыруға
жэрдемдеседі. Ұлттық Банк сатылап бағыну схемасы бар біртүтас
орталықтандырылған қүрылымнан түрады. Үлттық Банктің жоғары органы
Басқарма, ал жедел басқару органы Директорлар кеңесі болып табылады. Ұлттық
Банктің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасында баға түрақтылығын
қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі мақсатын іске асыру үшін Үлттық
Банкке мынадай міндеттер жүктеледі:
-мемлекеттің ақша-кредит саясатын әзірлеу және жүргізу;
-төлем жүйесінің жүмыс істеуін қамтамасыз ету;
-валюталық реттеуді жэне валюталық бақылауды жүзеге асыру;
-қаржы жүйесінің түрақтылығын қамтамасыз етуге жэрдемдесу.
Ұлттық Банк өзіне жүктелген міндеттерге сэйкес мынадай негізгі
функцияларды орындайды:
Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша-кредит саясатын жүргізеді;
Қазақстан Республикасының аумағында банкноталар мен монеталардың эмиссиясын
жүзеге асырады;
-банктердің банк функцияларын жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасының Үкіметі жэне келісімдері бойынша басқа
дамемлекеттік органдар үшін банк, қаржы жөніндегі кеңесші және
-Үкіметтің агенті функцияларын жүзеге асырады;
-төлем жүйесінің жұмыс істеуін үйымдастырады;
Қазақстан Республикасында валюталық реттеуді жэне валюталық бақылауды
жүзеге асырады;
Ұлттық Банктің алтын валюта активтерін басқарады;
қаржы ұйымдарының қызметін бақылауды жэне қадағалауды, сондай-ақ олардың
Үлттық Банктің күзыретіне жатқызылған мәселелер бойынша қызметін реттеуді
жэне басқасын жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасының Үлттық қорын сенімгерлік басқаруды жүзеге
асырады.
Ұлттық Банктің қүрылымына мыналар кіреді:
11 департаменттен (1 департамент Астана қаласында), 10 жеке басқармадан
жэне 1 жеке бөлімнен тұратын орталық аппарат, 16 аумақтық филиал жэне
Алматы қаласындагы екі филиал - Кассалық операциялар жэне құндылықтарды
сақтау орталығы жэне Үлттық Банктің қызметін қамтамасыз ету орталығындағы
айырмашылықтар деп атауымызға болады.
2.2 Қазақстан Республикасының ІІ дәрежелі банктердің атқаратын
қызметтері
Қазақстан Ресбубликасының екінші деңгейдегі бантердің механизмдердің
болашақтағы жетілдіру жолдарын аранайы директорлар кеңесінде жетілдіру
сұрақтарын қарастыру арқылы жүзеге асырады. Директорлар кеңесі жыл бойы
банктің жұмысын күнделікті басқарады. Ол бірнеше кеңесші комитеттерден
құрылып, нақты іс-әрекеттер бойынша қорытынды және ұсыныстар береді.
Мысалы, есеп-несие комитеті банк берген ірі несие бойынша қорытынды
дайындайды. ЕДБ-ң бірнеше басқарма (департаменттер) мен бөлімдерден
құрылады. Мысал ретінде ірі америкаңдық банкті ұйымдастырудың типтік
үлгісін келтірейік. Ол өзіне мынадай басқармаларды және бөлімдерді:
салымдар жинақтау (осы жинақтарды қабылдау және төлеу); депозиттік
және кассалық операциялар (кіріс және шығын кассалары, ағымдағы шоттарды
жүргізу, чектермен операциялар, кассалық және клиринігтік операциялар,
акша аудару); есеп-несиелік операциялар (несие кабілеттігін тексеру және
беру, вексельдерді есептеу); инвестиция және бағалы қағаздар (акцияларды,
облигацияларды сатып алу және және т.б.); шетелдермен операциялар
(валюталарды сатып алу және сату, халыкаралық есеп айырысу, аккредитиві мен
жол жүру чектерін беру); жарнама және сыртқы байлныс (жаңа клиенттер
тарту); сенімділік операция (сенімхатпен мүлікті басқаруға кабылдау);
бухгалтерлік және тексеру бөлімдерін біріктіреді. Осы
құрылымның ішінде жұмыс территориялық немесе салалы принциппен
ұйымдастырылады. Көптеген банктерде ірі аймақтардағы жұмысқа жауапты
басқармалар бар.
Кейде өнеркәсіп салаларын несиелеу үшін бөлімдер құрылады. ЕДБ-дің
негізгі атқаратын қызметтері; ақша қаражатын шоғырландыру және тарту; несие
беру; шаруашылықтармен есеп және төлем жұмыстарын жүргізу; төлем
құралдарын шығару; бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды
ұйымдастыру; сенімхат бойынша клиенттердің мүлкін басқару (яғни траст
операциясын жүргізу) клиенттерге кеңес беру;
Уақытша бос ақша қаражатын шоғырландырып оны капиталға айналдыру -
банктердін ежелден атқаратын кызметтерінің бірі. Заңды және жеке
тұлғалардың уакытша бос ақшасын банке тарту, бір жағынан, олардың иесіне
процент түрінде табыс түсірсе, ал екінші жағынан банктің несилік
операцияларын жүргізуіне негіз қалайды. Шоғырланған жинақ ақша әр түрлі
экономикалық және әлеуметтік қажеттіктерге жұмсалуы мүмкін. Тек банктің
делдалдық етуімен ақша қаражаты жинақталып, кейін ол капиталға айналады.
ЕДБ-дің атқаратын келесі қызмет несие беруде делдал болу. Бос ақша
қаражат иесі алушының арасында тікелей несие қатынастарының кедергі болатын
жәйттер: ұсынатын капитал қарызға кажетті көлемге сай келмеуі, капиталдың
айналыстан босау мерзімінің қарыздарға қажет мерзімге сай келмеуі. Сондай-
ақ қарыздардың төлем қабілетсіздік каупі иесі мен оны қарызға алушынын
арасында тікелей несиелік байланыс болуын қиындатады. Капитал иесі
қарыздардын қаржылық жағдайы туралы хабардар болмауы мүмкін. ЕДБ қарыз
беруші мен қарыз алушының арасындағы қаржылық делдал ретінде осы
кедергілерді жояды. Банктік несие экономиканың әр түрлі секторларына
беріліп, өндірістің кеңеюін қамтамасыз етеді.
Ұйымдасқан және жұмысы қалыптасқан есеп айырысу жүйесінсіз тұрақты
экономика болуы мүмкін емес. Сондықтан есеп және төлем жұмыстарын жүргізуде
банктердің ролі зор. Кәсіпорындар арасындағы есеп айырысудың негізгі бөлігі
қолма-қол ақшасыз жүреді. Банктер делдал ретінде клиенттердің тапсырысы
бойынша шотқа ақша қабылдап, ақшаның түсуін және берілуін есептейді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz