Т.ТӘЖІБАЕВТЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ МҰРАСЫ
КІРІСПЕ
І Т.Т.ТӘЖІБАЕВТЫҢ ҒАЛЫМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Өскен және білім алған ортасы
1.2 Халық ағарту комиссариатының халық комиссары
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҒЫЛЫМИ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
САЛАНЫҢ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСАТ ІСІНІҢ
ДАМУЫНА Т.ТӘЖІБАЕВТЫҢ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
2.1 Т.Тәжібаев . ҚазМУ.дың ректоры
2.2 Сыртқы саясат саласындағы және Қазақ КСР Министрлер Кеңесіндегі Қызметі
3 Т.ТӘЖІБАЕВТЫҢ ХАЛЫҚ АҒАРТУ ТАРИХЫНА АРНАЛҒАН МҰРАСЫ
3.1 Қазақстандағы ағартушылық тарихын зерттеудегі рөлі
3.2 Т.Тәжібаев . отарлық дәуірдегі білім беру жүйесінің тарихын зерттеуші
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І Т.Т.ТӘЖІБАЕВТЫҢ ҒАЛЫМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Өскен және білім алған ортасы
1.2 Халық ағарту комиссариатының халық комиссары
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҒЫЛЫМИ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
САЛАНЫҢ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСАТ ІСІНІҢ
ДАМУЫНА Т.ТӘЖІБАЕВТЫҢ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
2.1 Т.Тәжібаев . ҚазМУ.дың ректоры
2.2 Сыртқы саясат саласындағы және Қазақ КСР Министрлер Кеңесіндегі Қызметі
3 Т.ТӘЖІБАЕВТЫҢ ХАЛЫҚ АҒАРТУ ТАРИХЫНА АРНАЛҒАН МҰРАСЫ
3.1 Қазақстандағы ағартушылық тарихын зерттеудегі рөлі
3.2 Т.Тәжібаев . отарлық дәуірдегі білім беру жүйесінің тарихын зерттеуші
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстанның әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің кешегі тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе бір жақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Еліміздің дамуында тарих ғылымының алдында зор міндеттер тұрғаны жайында Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев «Тарих толқынында» атты еңбегінде: «Қазақтың сана-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы – тарихтың толқынында өзінің ұлттық «Мен» дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр. Бірақ бұл мүмкіндік қана, ол шындыққа, тек қазақтардың ғана емес, барлық қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы қажет. Ал осы міндет біздің алдымызға тек қана, бір ғана ұлы мүмкіндік түрінде емес, қатал қажеттілік түрінде де қойылып отыр. Оны шешсек, біз тарихтың өзімізге шақталған мезгіліне сәйкес боламыз, тарихи болымсыздықтың бос қуысында босқа қарманып жүрмейміз» деп жазған-ды [1].
Осыған орай тарих сахнасында өзіндік із қалдырған, өз мүддесін ұлт мүддесімен ұштастырумен ерекшеленген қайраткердің, ұлт зиялыларының, ғалымдардың өмір жолын шынайы тұрғыда зерттеуге де мән беруіміз керек. Бұл жөнінде елімізде көрнекті тарихшы-ғалым ретінде танылған академик М.Қозыбаев отандық тарих ғылымында ең зәрулі мәселе – оны тарихи қайраткерлермен тұлғалау екенін баса көрсете отырып: «Күні кешеге дейін жеке адам мен халықтың қатынасы толық ашылмай келді. «Қайраткерлер» ұғымы қызметкерлер, мансап иесі дәрежесіне төмендетілді. Қайраткер – жасампаз адам, жоқтан бар жасаушы, өз мүддесін халық мүддесімен қабыстырып, өз халқын өркениет көгінде жарастырушы болса керек. Ендеше, Отан тарихынан кейбір кездейсоқ адамдарды аластап, тарихи тұлғаларды өз тұғырына қондыру керек», [3] – деп жазған еді.
Осыған орай тарих сахнасында өзіндік із қалдырған, өз мүддесін ұлт мүддесімен ұштастырумен ерекшеленген қайраткердің, ұлт зиялыларының, ғалымдардың өмір жолын шынайы тұрғыда зерттеуге де мән беруіміз керек. Бұл жөнінде елімізде көрнекті тарихшы-ғалым ретінде танылған академик М.Қозыбаев отандық тарих ғылымында ең зәрулі мәселе – оны тарихи қайраткерлермен тұлғалау екенін баса көрсете отырып: «Күні кешеге дейін жеке адам мен халықтың қатынасы толық ашылмай келді. «Қайраткерлер» ұғымы қызметкерлер, мансап иесі дәрежесіне төмендетілді. Қайраткер – жасампаз адам, жоқтан бар жасаушы, өз мүддесін халық мүддесімен қабыстырып, өз халқын өркениет көгінде жарастырушы болса керек. Ендеше, Отан тарихынан кейбір кездейсоқ адамдарды аластап, тарихи тұлғаларды өз тұғырына қондыру керек», [3] – деп жазған еді.
1 Назарбаев Н. Тарих толқынында. –Алматы: Атамұра, 1999. –296- б. /293 б./.
2 Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы. – Алматы: Қазақстан, 1995. - 32 б.
3 Қозыбаев М.Қ. Өркениет және ұлт. –Алматы: Сөздік – Словарь, 2001 – 369 б. /366 б./.
4 Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері -Алматы, 1965. – 60 б.; Бержанов Қ. Қадірменді азамат // Қазақстан мектебі. 1964. №8. -21-26 б.; Жарықбаев Қ.Б. Бағалы еңбек // Қазақ әдебиеті. 1965. 1 октябрь: Жарықбаев Қ.Б. Дарынды ғалым // Оңтүстік Қазақстан. 1996. 12 октябрь; Бержанов К.Б. Русско – казахское содружество в развитии просвещения (сторино-педагогическое исследование) –Алма-Ата: Казахстан, 1965. С.13, 124, 333; Будилова Е.А. Борьба материализма и идеализма в русской психологической науке (вторая половина ХІХ - начало ХХ в.). – М. : Изд. Ан СССР, 1960. -С.279; Колмаков А.Т. Высшее педагогическое образование в Казахстане (1926-1957). Автореф. Дис.канд.пед. наук. -М. : 1958. С.16; Баишев С. Слово о Тажибаеве // Тажибаев Т.Т. Развитие педагогической мысли в Казахстане во второй половине ХІХ века. -Алма-Ата: Казахстан, 1965. -С.3-5; Жарыкбаев К.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане (со второй половины ХІХ века до наших дней). -Алма-Ата: Казахстан, 1968. -С.60, 125, 144.
5 Жарыкбаев К.Б. Ученый, дипломат, деятель (о профессоре Т.Тажибаеве) // Южный Казахстан. 1967. 1 августа.
6 Лемберг Р.Г. К истории педагогической науки в Казахстане // Развитие народного образования и педагогическая наука в Казахстане за 40 лет. -Алма-Ата, 1962. –107 с.
7 Мырзахметов М. Об исследовании литературного наследия Абая Кунанбаева. Автореф. дисс. канд. филол. наук. –Алма-Ата, 1964. –28 с. /с.12/.
8 Жарикбаев К.Б., Шабельников В.К. Развитие психологической науки в Казахской ССР // Вопросы психологии. 1967. - №4. -С.6.; Монтаев К.М., Айгабылов Н.А. Косеубаев А.Т. Книга о психологической мысли казахского народа // Вопросы психологии. 1970. - № 4. -С.149-157; Муканов Н.М., Развитие психологической науки в союзных республиках // Вопросы психологии. 1972. №5. -С.47-55.
9 Рахимбеков К.Р. Психологическая концепция К.Д.Ушинского в оценке профессора Т.Тажибаева // Проблемы истории психологии в Казахстане. –Алма-Ата, 1986. –С. 87-93.
10 Уманов Р.А. История создания и тенденции развития профессионально-технического образования в Казахстане. Автореф. … докт. пед. наук. – Алма-Ата, 1970. – 46 с.; Сегизбаев О.А. Традиции свободомыслия и атеизма в духовной культуре казахского народа. – Алма-Ата; Наука, 1972 – 107 с. /С.103/.; Уразбеков А. Этические воззрения Ибрая Алтынсарина. – Алма-Ата: Наука, 1974. – 128с. /с.4/.; Ильясова А.Н. История становления и развития педагогической науки Казахстана (1917-1988). – Автореф... канд. пед. наук. – Алма-Ата, 1989. – 24с. /С.4/.; Шаимерденова К. Педагогические взгляды Абая Кунанбаева. Автореф. канд. пед. наук. – Алма-Ата, 1987. – 22с. /С.4/.
11 Жарикбаев К.Б. Проблемы обучения и воспитания в произведениях казахских просветителей. - Алма-Ата; С.3,9,14.
12 Храпченков Г.М. Научно- педагогические вопросы народного образования в Казахстане. – Алма-Ата: Мектеп, 1976. С.3,73.; Храпченков Г.М. Становление и развитие русско-национальных школ Средней Азии и Казахстана в конце 19 – начале 20 вв. Автореф... докт.пед. наук. М., 1989. – С.6.
13 Дулатова Д.И. Историграфия дореволюционного Казахстана (1861-1917 гг.) .- Алма-Ата: Наука, 1984-272с. /с.215/.
14 Дулатова Д.И. Изучение социально-экономической, политической и культурной истории дореволюционного Казахстана (середина 30-50-х гг.) // Историческая наука Советского Казахстана (1917-1960 гг.) Очерки становления и развития – Алма-Ата: Ғылым, 1990. – 272 с. /С.152/.
15 Сағынтаев Ы. Абзал азамат // Қазақстан мұғалімі. 1985. 22 февраль.; Құлымбетов Е., Ысқақов Ж. Көрнекті ғалым, педагог қайраткер // Оңтүстік Қазақстан. 1985 21 февраль.; Сүйіншәлиев Х. Есімі ел есінде // Өркен. 1990. 17 наурыз; Рысбеков Қ. Ғалым, дипломат, ірі мемлекет қайраткері // Оңтүстік Қазақстан. 1990.
16 Бердібай Р., Уманов Г., Серікбаев М. Ұлағатты есім ұмытылмауға тиіс // Қазақ. 1997. 19 қыркүйек; Бердібай Р. Ғалымның хаты өлмейді // Егемен Қазақстан. 1997. 6 қыркүйек; Түрікпенұлы Ж. Ғибратты ғалым, көрнекті қайраткер // Қазақстан жоғары мектебі. 1996. № 3. 86-90 б.; Қалиев С. Т.Тәжібаев және халық педагогикасы // Ұлт тағлымы. 2000. №2. 19-20 б.; Тетеева Г. Т.Тәжібаевтың халық ағарту хақындағы зерттеулері // Қазақстан мектебі. 1999. №9. -76-78 б.
17 Түрікпенұлы Ж. Академик Төлеген Тәжібайұлы. - қазақтың көрнекті психолог-педагогы. – Алматы: ҚР Білім министрлігінің Баспа кабинеті, 1993. 88 б.; Академик Төлеген Тәжібайұлы // Ұлағат. 1995. №2. 62-64 б.; Көрнекті ғалым, педагог, мемлекет қайраткері // Ұлт тағлымы. 2000. №2. 14-18 б.; Педагогика тарихы және академик Т.Тәжібаев // Ұлағат. 1997. № 1-2.
18 Түрікпенұлы Ж. Академик Т.Тәжібаев . –Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 377 б.
19 Ахметова М.К. Педагогическое наследие Т.Т.Тажибаева (1910-1964). Автореф. дисс. … канд. пед. наук. –Тараз, 1999. – 35с.; Кулжабаева М.Ж. Историко-педагогическое наследие Тулегена Тажибаева и его использование в воспитании молодежи. Автореф. дисс. канд. пед. наук. – Алматы, 2002. – 29 с.
20 Гаипов З.С. Личность в командного-административной системе: Т.Т.Тажибаев – педагог, ученый, политик. Автореф. дисс. … канд. полит. наук. – Алматы, 2000. – 28с.
21 Ильясова А.Н. Проблемы развития педагогической теории Казахстана (1900-1960). Автореф. дисс. … докт. пед. наук. – Алматы, 1997; Халитова И.Р. Абай Құнанбаев мұрасын оқу-тәрбие процесіне енгізу тарихы (1960-1995 жж.) Пед. ғылымд. док. … дисс. авторефераты. – Алматы, 1998. – 48 б.
22 Жолсейтова М.Ә. Қазақстандағы халық ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы (Тарихи аспект. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Жетісу мәліметтері бойынша). Тарих ғылымдарының канд. … дисс. авторефераты. – Алматы, 1999. – 28б.; Амерханова Ж.Б. Политика царизма в области народного образования в Казахстане (вторая половина ХІХ – начале ХХ вв.). Автореф. …канд.ист.наук. – Алматы, 1995. – 23 б.; Мырзалиева Э.Қ. Қазақстандағы мұсылман ағартушылығының мәселелері (ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Сырдария облысы қазақ уездерінің мәліметтері бойынша. Тарих аспект). Тарих ғыл. канд. … авторефераты. - Алматы, 2001. – 29 б.
23 Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. – Алматы: Қазақпарат, 2001. 404 б.
24 Козыбаев И.М. Историография Казахстана: уроки истории. – Алма-Ата: Рауан, 1990. – 36 с.
25 Гуревин Л.Я. Тоталитаризм против интеллегенции (Из истории политики тоталитарного государства в отношении интелигенции Казахстана). – Алма-Ата: Караван, 1992 – 145 с.
26 Кунаев Д. О моем времени. – Алма-Ата: Дәуір – Ынтымақ, 1992. – 312 с. /с.258/.
27 Қозыбаев М. Жұлдызым менің. – Алматы: “Арыс” баспасы, 2001. – 240 б. /95 б./.
28 Исиналиев М. Он был первым и единственным Наркомом иностранных дел Казахстана (т:Тажибаев – первый казахстанский дипломат) // Казахстанская правда. 1998. 22 января.; Записки дипломата. – Алматы, Атамұра, 1998. – 220 с.
29 Ыдырысов Ә. Төлеген Тәжібаев рухына тағзым // Ақиқат. 2002. 39-44 б.; Кыдырбекулы Д. Исторические истоки нашей дипломатии. // Мысль. 1996. - №1. С.13-17.
30 Ахантова Л. Патриотизм в ракурсе истории. -Алматы: Санат, 1996, - 224 с.
31 Актуальные вопросы педагогики и психологии. Сборник статей. – Алматы: Қазақ университеті, 1990. Ч.1-3. 132 с.
32 Фадли Әли. Той деп аталатын ұлы Құрылтай // Заман-Қазақстан, 2004. 4 маусым.
33 Қазақ ССР тарихы. Бес томдық. 3 т., -Алматы: Ғылым. 1982. 470 б.
34 Семенюта В.А. Продовальственный кризис в Туркестане в 1917-1918 годах и его преодоление // Общественные науки в Узбекистане. 1989. № 12. С.34.
35 Чокаев М. Туркестан под властью Советов (к характеристике диктатуры пролетариата). Алма-Ата: Ғылым, 1993. – 80 с. (с.32).
36 Актуальные вопросы педагогики и психологии. Сб. статей. Воспиминание Кабановой К.И. … -С. 23-25.
37 Сонда.
38 Сонда -С.27.
39 Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚРОМ). 5-қ., 10-т., 67-іс, 38-п.
40 ҚРОММ. 5-қ., 10-т., 79-іс, 19-п.
41 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1306-іс, 14-п.
42 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1198-іс, 34-п.
43 ҚРОММ. 5-қ., 7-т., 83-іс, 27-п.
44 Актуальные вопросы педагогики и психологии. Сб. статей. Воспиминание Балакаева Б.А. … С. 63-65.
45 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1550-іс, 124-п.
46 Әбжанов Х., Арынова М., Жанақова Н. Ұлттық тіл және мәдениет: қилы заман, қиын тағдыр // Қазақ тарихы. 1996. № 2. 53-54-б.
47 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1616-іс, 19-20-п.
48 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1513-іс, 35-36-п.
49 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1619-іс, 72-п.
50 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1117-іс, 16-п.
51 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 5-қ., 19-т., 464-іс, 5-п.
52 ҚРОММ. 5-қ., 19-т., 194-іс, 11-14-п.
53 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1103-іс, 50-п.
54 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1119-іс, 12-п.
55 Мұқанов М. Т. Тәжібаевтың ғылыми мұрасы // Қазақстан мектебі. 1967. №9. 62-б.
56 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1120-іс, 17-п.
57 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1231-іс, 51-п.
58 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1235-іс, 26-27-п.
59 Бержанов К. Қадірменді азамат // Қазақстан мектебі. 1964. № 8. 22-б.
60 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1229-іс, 27-п.
61 История Казахстана: народы и культуры. Учеб пособие / Масанов Н.Э. и др. – Алматы: Дайк – Пресс, 2000 – 608 с. /с. 304 – 305/.
62 Симтиков Ж.Қ. …лтанбек Қожановтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі (Түркістан кезеңі 1916-1924 жж.) Тарих ғыл. канд. … автореф. -Алматы, 1997. – 24 б (20 б.).
63 Қамзабекұлы Д. Смағұл Садуақасұлы. – Алматы: Қазақстан, 1996. – 256 б. (181 б.).
64 Культурное строительство СССР. Сб. документов и материалов. – М.; Просвещение, 1956. 796 с. (с.95).
65 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 104-п.
66 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 462-іс, 60-п.
67 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 17-п.
68 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 464-іс, 68-п.
69 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 159-іс, 52-п.
70 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 19-п.
71 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 193-п.
72 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 194-п.
73 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 195-п.
74 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 206-іс, 152-п.
75 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 154-п.
76 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 77-іс, 14-п.
77 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 154-п.
78 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 525-іс, 67-п.
79 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 155-п.
80 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 525-іс, 60-п.
81 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 526-іс, 76-77-п.
82 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 698-іс, 6-9-п.
83 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 721-іс, 17-19-п.
84 Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размешления и поиски. Книга вторая. – Алматы, Ғылым, 2000. – 388 с. /с.205/.
85 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 630-іс, 44-48-п.
86 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 520-іс, 41-44-п.
87 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 491-іс, 69-п.
88 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 491-іс, 76-79-п.
89 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 502-іс, 16-п.
90 Соколов А.К., Тяжельникова В.С. Курс советской истории. 1941-1991. – М.: Высшая школа, 1999. – 414 с. /С.22/.
91 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 612-іс, 71-п.
92 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 619-іс, 21-23-п.
93 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 711-іс, 16-п.
94 Народное хозяйство Казахской ССР. Статистический сборник. -Алма-Ата, 1957. – 592 с. /с.326/.
95 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 615-іс, 27-п.
96 Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского Союза 1941-1945 гг. Т.2. – Алма-Ата, Наука, 1967. – 790с. /с. 114/.
97 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 629-іс, 61-63-п.
98 Тастанов Ш.Ю. Советский опыт формирования развития интеллигенции ранее отсталых народов. - Алма-Ата: Казахстан, 1975. – 316 с. /с. 111/.
99 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 713-іс, 9-п.
100 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 668-іс, 10-11-п.
101 Казахстанская правда. 1994. 20 февраля.
102 Первые лица государства: политические портреты (с тонки зрения истории и современности). – Алматы: Қазақстан даму институты, 1998.368 с. /с.263/.
103 ҚРОММ. 1109-қ., 3-т., 120-іс, 69-п.
104 Казахский государственный национальный университет имени аль-Фараби. – Алматы: Кайнар, 1994- 352 с. /с.15-24/.
105 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 211-іс, 9-11-п.
106 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 247-іс, 23-24-п.
107 Тажибаев Т.Т. Крупный научный и учебный центр // За отличную учебу. 1949г. 7 февраля.
108 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 322-іс, 1-п.
109 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 247-іс, 24-п.
110 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 258-іс, 26-28-п.
111 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 258-іс, 59-61-п.
112 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 323-іс, 18-п.
113 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 297-іс, 27-п.
114 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 311-іс, 14-п.
115 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 312-іс, 19-23-п.
116 Жақыпбеков С. Сүйікті ұстаз, ардақты аға // Түрікпенұлы Ж. Академик Т.Т.Тәжібаев … 236-237 б.
117 Құдайқұлов М. Академик Тәжібаев туралы бір үзік сыр // Түрікпенұлы Ж. Академик Тәжібаев … 244 б.
118 Ыдырысов Ә. Арыс // Қарашаңырақ. – Алматы, Атамұра, 2003. – 328 б. /164-165 б./.
119 Тілеуұлы Ж. Талантымен табындырған тұлға // Мақтаарал. 2000. 14 шілде.
120 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 297-іс, 51-п.
121 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 296-іс, 91-93-п.
122 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 301-іс, 14-19-п.
123 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 298-іс, 37-38-п.
124 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 303-іс, 11-п.
125 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 302-іс, 29-31-п.
126 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 319-іс, 41-43-п.
127 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 361-іс, 71-79-п.
128 Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты (ҚРПМ). 708-қ., 13-т., 64-іс, 105-п.
129 ҚРПМ. 708-қ. 14-т., 1640-іс, 41-15-п.
130 ҚРПМ. 708-қ. 14-т., 1641-іс, 11-п.
131 ҚРПМ. 708-қ. 13-т., 65-іс, 119-п.
132 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 220-іс, 13-п.
133 ҚРПМ. 708-қ. 14-т., 1640-іс, 41-45-п.
134ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 45-іс, 284-п.
135 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 45-іс, 134-п.
136 ҚРПМ. 708-қ. 12-т., 148-іс, 7-10-п.
137 Боффа Дж. История Советского Союза. Т.2. - М., Междунар. отношения, 1990. – 632с. /с.335/.
138 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 46-іс, 19-21-п.
139 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 67-іс, 21-23-п.
140 Нысанбаев Ә. М.Әуезовтің рухани мұрасы туралы // Әуезов М. Таңдамалы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1997 – 512 б. /10б./.
141 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 337-іс, 71-73-п.
142 Социалистік Қазақстан. 1951. 17 қараша.
143 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 69-іс, 118-п.
144 Тәкенов Ә. Ғасыр сынынан өткен ғалым // Қазақ тарихы. 1995. № 1. 53 б.
145 Нурпейсов К.Н. История одного “дела” //. История Казахстана: белые пятна. – Алма-Ата: Казахстан, 1991. – 348 с. /с.46/.
146 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 117-іс, 59-п.
147 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 123-іс, 142-146-п.
148 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 220-іс, 23-п.
149 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 123-іс, 147-148-п.
150 Правда. 1952. 22 ноября.
151 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 220-іс, 24-26-п.
152 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 128-іс, 142-п.
153 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 128-іс, 145-148-п.
154 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 149-іс, 54-п.
155 Абенов Е.М., Арынов Е.М., Тасмаганбетов И.Н. Казахстан: Эволюция, государства и общества. – Алматы: ИРК, 1996. – 390 с. /с.117/.
156 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 96-іс, 13-п.
157 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 17-іс, 31-п.
158 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 29-іс, 3-п.
159 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 29-іс, 12-п.
160 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 237-іс, 17-20-п.
161 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 77-іс, 21-23-п.
162 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 54-іс, 71-п.
163 ҚРОММ. 1109-қ., 3-т., 424-іс, 95-п.
164 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 19-іс, 41-п.
165 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 79-іс, 80-82-п.
166 История внешней политики СССР. 1917 - 1985. Т.2 ( 1945-1985 гг.). –М.: Наука, 1986. - 692 с. /с.72-74/.
167 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 95-іс, 16-17-п.
168 Советский Союз в организации объединенных нации. Т.1. М., 1965. –454с. /с.202/.
169 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 85-іс, 30-32-п.
170 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 87-іс, 26-29-п.
171 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 19-іс, 11-12-п.
172 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 91-іс, 14-16-п.
173 Тажибаев Т. Нерушимая дружба народов Советского Союза и Китая // Коммунист. 1955. №2. С. 30-33.
174 Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие - Алматы: Ғылым, 1997. – 264 с. /с. 132- 151/.
175 Алдабек Н. Тарихы талқыға толы Шыңжаң. – Алматы.: Қазақ университеті, 2003. – 432 б. /392 б./.
176 Исиналиев М.И. Записки дипломата. - Алматы: Атамұра, 1998 – 212с. /с.6/.
177 ҚРОММ. 1109-қ., 3-т., 286-іс, 164-п.
178 Ыдырысов Е. Өмірі өнегелі дипломат (Қазақстанның тұңғыш Сыртқы істер халық комиссары, академик Т.Тәжібаевтың туғанына 90 жыл) // Егемен Қазақстан. 2000. 23 ақпан.
179 ҚРОММ. 1109-қ., 3-т., 556-іс, 56-п.
180 Қаражан Қ.С. Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру: нәтижелері мен салдары // Бекмаханов тағылымы – 2004. Халықаралық ғылыми конференция материалдары. Алматы, 18-19 мамыр 2004 ж. Алматы, 2004. 13 б.
181 Правда. 1954. 12 февраля.
182 ҚРПМ. 708-қ., 27-т., 1180-іс, 327-п.
183 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1487-іс, 298-п.
184 ҚРПМ. 708-қ., 31-т., 1491-іс, 15-п.
185 ҚРПМ. 708-қ., 32-т., 28-іс, 56-58-п.
186 ҚРПМ. 708-қ., 31-т., 1475-іс, 97-99-п.
187 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 65-іс, 16-17-п.
188 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1486-іс, 115-п.
189 ҚРПМ. 708-қ., 31-т., 34-іс, 19-п.
190 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 119-іс, 21-п.
191 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1487-іс, 297-п.
192 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 1486-іс, 304-п.
193 ҚРПМ. 708-қ., 32-т., 85-іс, 289-п.
194 ҚРОММ. 1137-қ., 22-т., 318-іс, 61-п.
195 ҚРОММ. 1137-қ., 22-т., 318-іс, 80-п.
196 ҚРОММ. 1137-қ., 22-т., 319-іс, 17-п.
197 ҚРОММ. 1137-қ., 22-т., 320-іс, 80-п.
198 ҚРОММ. 1137-қ., 23-т., 16-іс, 21-22-п.
199 ҚРОММ. 1137-қ., 22-т., 319-іс, 56-57-п.
200 ҚРОММ. 1109-қ., 3-т., 424-іс, 95-п.
201 Правда. 1959. 3 июня.
202 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 49-іс, 26-28-п.
203 Бутин М. Айнымас дос, адал жан (Төлеген Тәжібаев туралы есімде қалғандар) // Түрікпенұлы Ж. Академик Т.Тәжібаев ... 227-б.
204 Известия. 1959. 19 сентября.
205 ООН. Резолюция и решения ХІV сессии Генеральной Ассамблей ООН, 15 сентября-13декабря 1959 г. Нью-Йорк, 1960. 24 с. /с.3/.
206 Неру Дж.Открытие Индии. Кн.2. М.:Политиздат, 1989. 507 с. /с.445/.
207 Коржева К.П.Светлая память // Түрікпенұлы Ж. Академик Т.Тәжібаев... С.309.
208 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 1212-іс, 7-8-п.
209 Тажибаев Т.Т. Развитие просвещения и педагогической мысли в Казахстане во второй половине 60 с. /с.26-27/.
210 Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинение в пяти томах. Т.1. Алма-Ата, Главная редакция Казахской советской энциклопедии, 1984. 432 с. /с.223/.
211 Тажибаев Т.Т. Воспитание детей в аулах и в школах Казахстана // Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР. ХVІІІ – первая половина ХІХ вв. М.: Наука, 1973. 612 с. /с.493/.
212 Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана (1861-1917 гг.). Алма-Ата, 1984. 272 с. /с.110/.
213 Дулатова Д.И. Изучение социально-экономической, политической и культурной истории до революционного Казахстана // Историческая наука Советского Казахстана. Алма-Ата, Ғылым, 1990. 272 с. /с.153/.
214 Искакова А. Чокан Валиханов о реакционной роли ислама // Труды сектора философии и права АН КазССР. 1957. № 2. С.27.
215 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы, 1985. 648-б. /197-б./.
216 Лурье А. Ч.Ч.Валиханов – первый казахский ученый и просветитель // Исторический журнал. 1943. № 11-12. С.63-79.
217 Айдарова Х.Г. Первый казахский просветитель Чокан Валиханов // Большевик Казахстана. 1995. № 6. С.19-31.
218 Бекхожин Х. Шоқан Уәлиханов – қазақтың тұңғыш ғалымы // Әдебиет және искусство. 1941. № 1. 23-36 б.
219 Ахинжанов М.Б. Формирование общественно-политических взглядов казахских просветителей. Алма-Ата, 1955. С.9-16.
220 Мұқанов С., Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. 9-класқа арналған оқулық. Алматы, Қазбірмембас, 1948. 242 б.; Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. 8-класқа арналған оқулық. Алматы, Қазбірмембас, 1943. 285-б.
221 Сүлейменов Б.С. Проблемы изучения научно-педагогического и литературного наследия И.Алтынсарина // Вестник АН КазССР. 1967. № 1. С.21-28; Сулейменов Б.С. Ибрагим Алтынсарин и передовая общественная мысль Казахстана до второй половины ХІХ века // Вестник АН КазССР. 1950. № 5. С.3-20.
222 Эфиров А.Я. Педагогическая деятельность И.Алтынсарина // Советская педагогика. 1945. № 4. С.8-13.
223 Ситдыков А.С. Педагогические идеи и просветительская деятельность И.Алтынсарина. Алма-Ата. Изд. КазФАН, 1949. 69 с.
224 Сүлейменов Б.С. Халқымыздың кмеңгер ұлы, көреген ғалымы // Қазақстан мектебі. 1966. № 11. 69-71 бб.
225 Тажибаев Т.Т. Развитие просвещения и педагогической мысли в Казахстане во второй половине ХІХ века. Ч.1. Алма-Ата, Изд. АН КазССР, 1958. 97 с. /с.59/.
226 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы, Атамұра-Қазақстан, 1993. 128-б. /44-45 б./.
227 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Ыбырай Алтынсариннің тәлім-тәрбиелік мұралары // Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары. Алматы. Рауан, 1991. 200 б. /3-20-б/.
228 Дулатова Д.И., Нұртазина Н.Д. К истории просвещения в Казахстане и Средней Азии в ХІХ-нач.ХХ века // Казахстан в начале ХХ века. Сборник статей. Алматы, Институту истории и этнологии им.Ч.Ч.Валиханова НАН РК, 1993. С.48-61.
229 Дербісалин Ә. Ыбырай Алтынсарин. Өмірі мен қызметі туралы. Алматы, Қазақстан, 1995. 226-б. /37-б./.
230 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы, Қазақстан, 1996. 133-б.
231 Тажибаев Т. Философские, психологические и педагогические взгляды Абая Кунанбаева. Алма-Ата, Казгосиздат, 1957. 80 с. /с.19/.
232 Тәжібаев Т. Абай Құнанбаев жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, Қазмембас, 1954. 29-б. /11-б./.
233 Бержанов К.Б. Русско-казахское содружество в развитии просвещения: Историко-педагогическое исследование. Алма-Ата, Казахстан, 1965. 412 с. /с.13/.
234 Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-1918). Алматы, Қазақ университеті, 2000. 358 б. /90-б./.
235 Нұрпейісов К. Алаш ћәм алашорда. Ататек, 1995. 256 б. /14-б./.
236 Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Генезис, типология, поэтика. Алматы, Білім, 2000. 368 б. /44-б./.
237 Қойгелдиев М. «Ұлт үшін жаным садаға», «Зар заман» және тарих шындығы // Ана тілі, 1990. 9 тамыз.
238 Тажибаев Т.Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине ХІХ века. Алма-Ата, Казгосиздат политлитературы, 1962. 507 с. /с.3/.
239 Отзыв официального оппонента на диссертацию Т.Тажибаева «Развитие и просвещенияи и педагогической мысли в Казахстане во второй половине ХІХ века» представленной на соискание ученой степени доктора педагогических наук // Түрікпенұлы Ж. Академик Т.Тәжібаев... С.158.
240 Мырзалиева Э.Қ. Қазақстандағы мұсылман ағартушылығының мәселелрі. Тарих ғыл. Канд. ... авторефераты. Алматы, 2001. 29-б. /24-б./.
241 Жолсейітова М.Ә. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынан (ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басы). Алматы, «АЗИАТ», 2004. 62-б. /26 б./.
242 Аршаруни А., Габидуллин Х. Очерки панисламизма и пантюркизма в России. М.: Безбожник, 1931. 242 с. /с.19-28/.
243 Вахабов М.Г. О социальной природе среднеазиатского джадидизма и его эволюция в период Великой октябрьской революции // История СССР. 1963. № 2. С.42-64.
244 Брагинский И.С. О природе среднеазиатского джадидизма в свете литературной деятельности джадидов // История СССР. 1965. № 6. С.51-69.
245 Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов (Историко-педагогический очерк). Алмат-Ата, Изд. АН КазССР, 1950. 44 с. /с.16-29/.
246 Қоңыратбаев Ә. Қазан төңкерісінен бұрынғы мектептер хақында // Қазақ тарихы, 1994. № 4. 27 б.
247 Кемеңгерұлы Х. Езілген ұлттар. М., КСРО халықтарының кіндік баспасы, 1924. 72 б. /24 б./.
248 Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам. Алматы, Қазақ мәдениет және өнертану ғылыми-зерттеу институты, 2002. 208 б. /180 б./.
249 Остроумов Н.П. Колебания во взглядах на образование туземцев в туркестанском крае // Кауфмановский сборник. СПб., 1910. С.115.
250 Остроумов Н.П. К истории мусульманского образовательного движения в России в ХІХ и ХІХ столетиях // Мир Ислама, 1913. № 11. С.18-27.
251 Ильминский Н.И. Из переписки по вопросу о применении русского алфавита к инородческим языкам. Казань, 1893. 23 с.
252 Алектров А.Е. Очерки из истории инородческого образования в России // Журнал Министерство народного просвещения. 1904. № 7. С. 66-82.
253 Васильев А.В. Исторический очерк русского образвоания в Туркестанской области и современное его состояние. Оренбург, 1898. 112 с.
254 Кауфман К. Начальное народное образование в Туркестанском крае. СПб., 1910. 74 с.
255 Цаликов А. Кавказ и Поволжье. Очерки инородческой политики и культурно-хозяйственного быта. М.: Изд. М.Мухтарова, 1913. 184 с. /с.70/.
256 Бекмаханов Е. Реакционная роль мусульманского духовенства (вторая половина ХІХ – начало ХХ вв.) // Вестник АН КазССР, 1949. № 1. С.69.
257 Тажибаев Т.Т. Казахская школа при Оренбургской пораничной комиссии. Алма-Ата, Казгосиздат, 1961. 72 с. /с.16/.
258 Недзвецкий В.Е. Паметная книжка и адресь календирь Семиреченской области на 1905 год. Верный, 1906. 393 с. (С.264).
259 Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). 3 т. Алматы: Атамұра, 2002. 768 б. (525 б.).
260 Айтмамбетов Д.А. Дореволюционные школы Киргизии. Фрунзе: Илим, 1961. 129 с. (С.99).
2 Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы. – Алматы: Қазақстан, 1995. - 32 б.
3 Қозыбаев М.Қ. Өркениет және ұлт. –Алматы: Сөздік – Словарь, 2001 – 369 б. /366 б./.
4 Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері -Алматы, 1965. – 60 б.; Бержанов Қ. Қадірменді азамат // Қазақстан мектебі. 1964. №8. -21-26 б.; Жарықбаев Қ.Б. Бағалы еңбек // Қазақ әдебиеті. 1965. 1 октябрь: Жарықбаев Қ.Б. Дарынды ғалым // Оңтүстік Қазақстан. 1996. 12 октябрь; Бержанов К.Б. Русско – казахское содружество в развитии просвещения (сторино-педагогическое исследование) –Алма-Ата: Казахстан, 1965. С.13, 124, 333; Будилова Е.А. Борьба материализма и идеализма в русской психологической науке (вторая половина ХІХ - начало ХХ в.). – М. : Изд. Ан СССР, 1960. -С.279; Колмаков А.Т. Высшее педагогическое образование в Казахстане (1926-1957). Автореф. Дис.канд.пед. наук. -М. : 1958. С.16; Баишев С. Слово о Тажибаеве // Тажибаев Т.Т. Развитие педагогической мысли в Казахстане во второй половине ХІХ века. -Алма-Ата: Казахстан, 1965. -С.3-5; Жарыкбаев К.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане (со второй половины ХІХ века до наших дней). -Алма-Ата: Казахстан, 1968. -С.60, 125, 144.
5 Жарыкбаев К.Б. Ученый, дипломат, деятель (о профессоре Т.Тажибаеве) // Южный Казахстан. 1967. 1 августа.
6 Лемберг Р.Г. К истории педагогической науки в Казахстане // Развитие народного образования и педагогическая наука в Казахстане за 40 лет. -Алма-Ата, 1962. –107 с.
7 Мырзахметов М. Об исследовании литературного наследия Абая Кунанбаева. Автореф. дисс. канд. филол. наук. –Алма-Ата, 1964. –28 с. /с.12/.
8 Жарикбаев К.Б., Шабельников В.К. Развитие психологической науки в Казахской ССР // Вопросы психологии. 1967. - №4. -С.6.; Монтаев К.М., Айгабылов Н.А. Косеубаев А.Т. Книга о психологической мысли казахского народа // Вопросы психологии. 1970. - № 4. -С.149-157; Муканов Н.М., Развитие психологической науки в союзных республиках // Вопросы психологии. 1972. №5. -С.47-55.
9 Рахимбеков К.Р. Психологическая концепция К.Д.Ушинского в оценке профессора Т.Тажибаева // Проблемы истории психологии в Казахстане. –Алма-Ата, 1986. –С. 87-93.
10 Уманов Р.А. История создания и тенденции развития профессионально-технического образования в Казахстане. Автореф. … докт. пед. наук. – Алма-Ата, 1970. – 46 с.; Сегизбаев О.А. Традиции свободомыслия и атеизма в духовной культуре казахского народа. – Алма-Ата; Наука, 1972 – 107 с. /С.103/.; Уразбеков А. Этические воззрения Ибрая Алтынсарина. – Алма-Ата: Наука, 1974. – 128с. /с.4/.; Ильясова А.Н. История становления и развития педагогической науки Казахстана (1917-1988). – Автореф... канд. пед. наук. – Алма-Ата, 1989. – 24с. /С.4/.; Шаимерденова К. Педагогические взгляды Абая Кунанбаева. Автореф. канд. пед. наук. – Алма-Ата, 1987. – 22с. /С.4/.
11 Жарикбаев К.Б. Проблемы обучения и воспитания в произведениях казахских просветителей. - Алма-Ата; С.3,9,14.
12 Храпченков Г.М. Научно- педагогические вопросы народного образования в Казахстане. – Алма-Ата: Мектеп, 1976. С.3,73.; Храпченков Г.М. Становление и развитие русско-национальных школ Средней Азии и Казахстана в конце 19 – начале 20 вв. Автореф... докт.пед. наук. М., 1989. – С.6.
13 Дулатова Д.И. Историграфия дореволюционного Казахстана (1861-1917 гг.) .- Алма-Ата: Наука, 1984-272с. /с.215/.
14 Дулатова Д.И. Изучение социально-экономической, политической и культурной истории дореволюционного Казахстана (середина 30-50-х гг.) // Историческая наука Советского Казахстана (1917-1960 гг.) Очерки становления и развития – Алма-Ата: Ғылым, 1990. – 272 с. /С.152/.
15 Сағынтаев Ы. Абзал азамат // Қазақстан мұғалімі. 1985. 22 февраль.; Құлымбетов Е., Ысқақов Ж. Көрнекті ғалым, педагог қайраткер // Оңтүстік Қазақстан. 1985 21 февраль.; Сүйіншәлиев Х. Есімі ел есінде // Өркен. 1990. 17 наурыз; Рысбеков Қ. Ғалым, дипломат, ірі мемлекет қайраткері // Оңтүстік Қазақстан. 1990.
16 Бердібай Р., Уманов Г., Серікбаев М. Ұлағатты есім ұмытылмауға тиіс // Қазақ. 1997. 19 қыркүйек; Бердібай Р. Ғалымның хаты өлмейді // Егемен Қазақстан. 1997. 6 қыркүйек; Түрікпенұлы Ж. Ғибратты ғалым, көрнекті қайраткер // Қазақстан жоғары мектебі. 1996. № 3. 86-90 б.; Қалиев С. Т.Тәжібаев және халық педагогикасы // Ұлт тағлымы. 2000. №2. 19-20 б.; Тетеева Г. Т.Тәжібаевтың халық ағарту хақындағы зерттеулері // Қазақстан мектебі. 1999. №9. -76-78 б.
17 Түрікпенұлы Ж. Академик Төлеген Тәжібайұлы. - қазақтың көрнекті психолог-педагогы. – Алматы: ҚР Білім министрлігінің Баспа кабинеті, 1993. 88 б.; Академик Төлеген Тәжібайұлы // Ұлағат. 1995. №2. 62-64 б.; Көрнекті ғалым, педагог, мемлекет қайраткері // Ұлт тағлымы. 2000. №2. 14-18 б.; Педагогика тарихы және академик Т.Тәжібаев // Ұлағат. 1997. № 1-2.
18 Түрікпенұлы Ж. Академик Т.Тәжібаев . –Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 377 б.
19 Ахметова М.К. Педагогическое наследие Т.Т.Тажибаева (1910-1964). Автореф. дисс. … канд. пед. наук. –Тараз, 1999. – 35с.; Кулжабаева М.Ж. Историко-педагогическое наследие Тулегена Тажибаева и его использование в воспитании молодежи. Автореф. дисс. канд. пед. наук. – Алматы, 2002. – 29 с.
20 Гаипов З.С. Личность в командного-административной системе: Т.Т.Тажибаев – педагог, ученый, политик. Автореф. дисс. … канд. полит. наук. – Алматы, 2000. – 28с.
21 Ильясова А.Н. Проблемы развития педагогической теории Казахстана (1900-1960). Автореф. дисс. … докт. пед. наук. – Алматы, 1997; Халитова И.Р. Абай Құнанбаев мұрасын оқу-тәрбие процесіне енгізу тарихы (1960-1995 жж.) Пед. ғылымд. док. … дисс. авторефераты. – Алматы, 1998. – 48 б.
22 Жолсейтова М.Ә. Қазақстандағы халық ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы (Тарихи аспект. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Жетісу мәліметтері бойынша). Тарих ғылымдарының канд. … дисс. авторефераты. – Алматы, 1999. – 28б.; Амерханова Ж.Б. Политика царизма в области народного образования в Казахстане (вторая половина ХІХ – начале ХХ вв.). Автореф. …канд.ист.наук. – Алматы, 1995. – 23 б.; Мырзалиева Э.Қ. Қазақстандағы мұсылман ағартушылығының мәселелері (ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Сырдария облысы қазақ уездерінің мәліметтері бойынша. Тарих аспект). Тарих ғыл. канд. … авторефераты. - Алматы, 2001. – 29 б.
23 Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. – Алматы: Қазақпарат, 2001. 404 б.
24 Козыбаев И.М. Историография Казахстана: уроки истории. – Алма-Ата: Рауан, 1990. – 36 с.
25 Гуревин Л.Я. Тоталитаризм против интеллегенции (Из истории политики тоталитарного государства в отношении интелигенции Казахстана). – Алма-Ата: Караван, 1992 – 145 с.
26 Кунаев Д. О моем времени. – Алма-Ата: Дәуір – Ынтымақ, 1992. – 312 с. /с.258/.
27 Қозыбаев М. Жұлдызым менің. – Алматы: “Арыс” баспасы, 2001. – 240 б. /95 б./.
28 Исиналиев М. Он был первым и единственным Наркомом иностранных дел Казахстана (т:Тажибаев – первый казахстанский дипломат) // Казахстанская правда. 1998. 22 января.; Записки дипломата. – Алматы, Атамұра, 1998. – 220 с.
29 Ыдырысов Ә. Төлеген Тәжібаев рухына тағзым // Ақиқат. 2002. 39-44 б.; Кыдырбекулы Д. Исторические истоки нашей дипломатии. // Мысль. 1996. - №1. С.13-17.
30 Ахантова Л. Патриотизм в ракурсе истории. -Алматы: Санат, 1996, - 224 с.
31 Актуальные вопросы педагогики и психологии. Сборник статей. – Алматы: Қазақ университеті, 1990. Ч.1-3. 132 с.
32 Фадли Әли. Той деп аталатын ұлы Құрылтай // Заман-Қазақстан, 2004. 4 маусым.
33 Қазақ ССР тарихы. Бес томдық. 3 т., -Алматы: Ғылым. 1982. 470 б.
34 Семенюта В.А. Продовальственный кризис в Туркестане в 1917-1918 годах и его преодоление // Общественные науки в Узбекистане. 1989. № 12. С.34.
35 Чокаев М. Туркестан под властью Советов (к характеристике диктатуры пролетариата). Алма-Ата: Ғылым, 1993. – 80 с. (с.32).
36 Актуальные вопросы педагогики и психологии. Сб. статей. Воспиминание Кабановой К.И. … -С. 23-25.
37 Сонда.
38 Сонда -С.27.
39 Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚРОМ). 5-қ., 10-т., 67-іс, 38-п.
40 ҚРОММ. 5-қ., 10-т., 79-іс, 19-п.
41 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1306-іс, 14-п.
42 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1198-іс, 34-п.
43 ҚРОММ. 5-қ., 7-т., 83-іс, 27-п.
44 Актуальные вопросы педагогики и психологии. Сб. статей. Воспиминание Балакаева Б.А. … С. 63-65.
45 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1550-іс, 124-п.
46 Әбжанов Х., Арынова М., Жанақова Н. Ұлттық тіл және мәдениет: қилы заман, қиын тағдыр // Қазақ тарихы. 1996. № 2. 53-54-б.
47 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1616-іс, 19-20-п.
48 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1513-іс, 35-36-п.
49 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1619-іс, 72-п.
50 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1117-іс, 16-п.
51 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 5-қ., 19-т., 464-іс, 5-п.
52 ҚРОММ. 5-қ., 19-т., 194-іс, 11-14-п.
53 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1103-іс, 50-п.
54 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1119-іс, 12-п.
55 Мұқанов М. Т. Тәжібаевтың ғылыми мұрасы // Қазақстан мектебі. 1967. №9. 62-б.
56 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1120-іс, 17-п.
57 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1231-іс, 51-п.
58 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1235-іс, 26-27-п.
59 Бержанов К. Қадірменді азамат // Қазақстан мектебі. 1964. № 8. 22-б.
60 ҚРОММ. 81-қ., 1-т., 1229-іс, 27-п.
61 История Казахстана: народы и культуры. Учеб пособие / Масанов Н.Э. и др. – Алматы: Дайк – Пресс, 2000 – 608 с. /с. 304 – 305/.
62 Симтиков Ж.Қ. …лтанбек Қожановтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі (Түркістан кезеңі 1916-1924 жж.) Тарих ғыл. канд. … автореф. -Алматы, 1997. – 24 б (20 б.).
63 Қамзабекұлы Д. Смағұл Садуақасұлы. – Алматы: Қазақстан, 1996. – 256 б. (181 б.).
64 Культурное строительство СССР. Сб. документов и материалов. – М.; Просвещение, 1956. 796 с. (с.95).
65 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 104-п.
66 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 462-іс, 60-п.
67 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 17-п.
68 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 464-іс, 68-п.
69 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 159-іс, 52-п.
70 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 19-п.
71 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 193-п.
72 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 194-п.
73 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 195-п.
74 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 206-іс, 152-п.
75 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 154-п.
76 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 77-іс, 14-п.
77 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 154-п.
78 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 525-іс, 67-п.
79 ҚРОММ. 1137-қ., 6-т., 803-іс, 155-п.
80 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 525-іс, 60-п.
81 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 526-іс, 76-77-п.
82 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 698-іс, 6-9-п.
83 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 721-іс, 17-19-п.
84 Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размешления и поиски. Книга вторая. – Алматы, Ғылым, 2000. – 388 с. /с.205/.
85 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 630-іс, 44-48-п.
86 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 520-іс, 41-44-п.
87 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 491-іс, 69-п.
88 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 491-іс, 76-79-п.
89 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 502-іс, 16-п.
90 Соколов А.К., Тяжельникова В.С. Курс советской истории. 1941-1991. – М.: Высшая школа, 1999. – 414 с. /С.22/.
91 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 612-іс, 71-п.
92 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 619-іс, 21-23-п.
93 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 711-іс, 16-п.
94 Народное хозяйство Казахской ССР. Статистический сборник. -Алма-Ата, 1957. – 592 с. /с.326/.
95 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 615-іс, 27-п.
96 Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского Союза 1941-1945 гг. Т.2. – Алма-Ата, Наука, 1967. – 790с. /с. 114/.
97 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 629-іс, 61-63-п.
98 Тастанов Ш.Ю. Советский опыт формирования развития интеллигенции ранее отсталых народов. - Алма-Ата: Казахстан, 1975. – 316 с. /с. 111/.
99 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 713-іс, 9-п.
100 ҚРОММ. 1692-қ., 1-т., 668-іс, 10-11-п.
101 Казахстанская правда. 1994. 20 февраля.
102 Первые лица государства: политические портреты (с тонки зрения истории и современности). – Алматы: Қазақстан даму институты, 1998.368 с. /с.263/.
103 ҚРОММ. 1109-қ., 3-т., 120-іс, 69-п.
104 Казахский государственный национальный университет имени аль-Фараби. – Алматы: Кайнар, 1994- 352 с. /с.15-24/.
105 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 211-іс, 9-11-п.
106 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 247-іс, 23-24-п.
107 Тажибаев Т.Т. Крупный научный и учебный центр // За отличную учебу. 1949г. 7 февраля.
108 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 322-іс, 1-п.
109 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 247-іс, 24-п.
110 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 258-іс, 26-28-п.
111 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 258-іс, 59-61-п.
112 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 323-іс, 18-п.
113 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 297-іс, 27-п.
114 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 311-іс, 14-п.
115 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 312-іс, 19-23-п.
116 Жақыпбеков С. Сүйікті ұстаз, ардақты аға // Түрікпенұлы Ж. Академик Т.Т.Тәжібаев … 236-237 б.
117 Құдайқұлов М. Академик Тәжібаев туралы бір үзік сыр // Түрікпенұлы Ж. Академик Тәжібаев … 244 б.
118 Ыдырысов Ә. Арыс // Қарашаңырақ. – Алматы, Атамұра, 2003. – 328 б. /164-165 б./.
119 Тілеуұлы Ж. Талантымен табындырған тұлға // Мақтаарал. 2000. 14 шілде.
120 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 297-іс, 51-п.
121 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 296-іс, 91-93-п.
122 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 301-іс, 14-19-п.
123 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 298-іс, 37-38-п.
124 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 303-іс, 11-п.
125 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 302-іс, 29-31-п.
126 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 319-іс, 41-43-п.
127 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 361-іс, 71-79-п.
128 Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты (ҚРПМ). 708-қ., 13-т., 64-іс, 105-п.
129 ҚРПМ. 708-қ. 14-т., 1640-іс, 41-15-п.
130 ҚРПМ. 708-қ. 14-т., 1641-іс, 11-п.
131 ҚРПМ. 708-қ. 13-т., 65-іс, 119-п.
132 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 220-іс, 13-п.
133 ҚРПМ. 708-қ. 14-т., 1640-іс, 41-45-п.
134ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 45-іс, 284-п.
135 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 45-іс, 134-п.
136 ҚРПМ. 708-қ. 12-т., 148-іс, 7-10-п.
137 Боффа Дж. История Советского Союза. Т.2. - М., Междунар. отношения, 1990. – 632с. /с.335/.
138 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 46-іс, 19-21-п.
139 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 67-іс, 21-23-п.
140 Нысанбаев Ә. М.Әуезовтің рухани мұрасы туралы // Әуезов М. Таңдамалы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1997 – 512 б. /10б./.
141 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 337-іс, 71-73-п.
142 Социалистік Қазақстан. 1951. 17 қараша.
143 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 69-іс, 118-п.
144 Тәкенов Ә. Ғасыр сынынан өткен ғалым // Қазақ тарихы. 1995. № 1. 53 б.
145 Нурпейсов К.Н. История одного “дела” //. История Казахстана: белые пятна. – Алма-Ата: Казахстан, 1991. – 348 с. /с.46/.
146 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 117-іс, 59-п.
147 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 123-іс, 142-146-п.
148 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 220-іс, 23-п.
149 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 123-іс, 147-148-п.
150 Правда. 1952. 22 ноября.
151 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 220-іс, 24-26-п.
152 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 128-іс, 142-п.
153 ҚРПМ. 708-қ. 15-т., 128-іс, 145-148-п.
154 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 149-іс, 54-п.
155 Абенов Е.М., Арынов Е.М., Тасмаганбетов И.Н. Казахстан: Эволюция, государства и общества. – Алматы: ИРК, 1996. – 390 с. /с.117/.
156 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 96-іс, 13-п.
157 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 17-іс, 31-п.
158 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 29-іс, 3-п.
159 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 29-іс, 12-п.
160 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 237-іс, 17-20-п.
161 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 77-іс, 21-23-п.
162 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 54-іс, 71-п.
163 ҚРОММ. 1109-қ., 3-т., 424-іс, 95-п.
164 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 19-іс, 41-п.
165 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 79-іс, 80-82-п.
166 История внешней политики СССР. 1917 - 1985. Т.2 ( 1945-1985 гг.). –М.: Наука, 1986. - 692 с. /с.72-74/.
167 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 95-іс, 16-17-п.
168 Советский Союз в организации объединенных нации. Т.1. М., 1965. –454с. /с.202/.
169 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 85-іс, 30-32-п.
170 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 87-іс, 26-29-п.
171 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 19-іс, 11-12-п.
172 ҚРОММ. 1955-қ., 1-т., 91-іс, 14-16-п.
173 Тажибаев Т. Нерушимая дружба народов Советского Союза и Китая // Коммунист. 1955. №2. С. 30-33.
174 Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие - Алматы: Ғылым, 1997. – 264 с. /с. 132- 151/.
175 Алдабек Н. Тарихы талқыға толы Шыңжаң. – Алматы.: Қазақ университеті, 2003. – 432 б. /392 б./.
176 Исиналиев М.И. Записки дипломата. - Алматы: Атамұра, 1998 – 212с. /с.6/.
177 ҚРОММ. 1109-қ., 3-т., 286-іс, 164-п.
178 Ыдырысов Е. Өмірі өнегелі дипломат (Қазақстанның тұңғыш Сыртқы істер халық комиссары, академик Т.Тәжібаевтың туғанына 90 жыл) // Егемен Қазақстан. 2000. 23 ақпан.
179 ҚРОММ. 1109-қ., 3-т., 556-іс, 56-п.
180 Қаражан Қ.С. Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру: нәтижелері мен салдары // Бекмаханов тағылымы – 2004. Халықаралық ғылыми конференция материалдары. Алматы, 18-19 мамыр 2004 ж. Алматы, 2004. 13 б.
181 Правда. 1954. 12 февраля.
182 ҚРПМ. 708-қ., 27-т., 1180-іс, 327-п.
183 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1487-іс, 298-п.
184 ҚРПМ. 708-қ., 31-т., 1491-іс, 15-п.
185 ҚРПМ. 708-қ., 32-т., 28-іс, 56-58-п.
186 ҚРПМ. 708-қ., 31-т., 1475-іс, 97-99-п.
187 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 65-іс, 16-17-п.
188 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1486-іс, 115-п.
189 ҚРПМ. 708-қ., 31-т., 34-іс, 19-п.
190 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 119-іс, 21-п.
191 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1487-іс, 297-п.
192 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 1486-іс, 304-п.
193 ҚРПМ. 708-қ., 32-т., 85-іс, 289-п.
194 ҚРОММ. 1137-қ., 22-т., 318-іс, 61-п.
195 ҚРОММ. 1137-қ., 22-т., 318-іс, 80-п.
196 ҚРОММ. 1137-қ., 22-т., 319-іс, 17-п.
197 ҚРОММ. 1137-қ., 22-т., 320-іс, 80-п.
198 ҚРОММ. 1137-қ., 23-т., 16-іс, 21-22-п.
199 ҚРОММ. 1137-қ., 22-т., 319-іс, 56-57-п.
200 ҚРОММ. 1109-қ., 3-т., 424-іс, 95-п.
201 Правда. 1959. 3 июня.
202 ҚРОММ. 1955-қ., 2-т., 49-іс, 26-28-п.
203 Бутин М. Айнымас дос, адал жан (Төлеген Тәжібаев туралы есімде қалғандар) // Түрікпенұлы Ж. Академик Т.Тәжібаев ... 227-б.
204 Известия. 1959. 19 сентября.
205 ООН. Резолюция и решения ХІV сессии Генеральной Ассамблей ООН, 15 сентября-13декабря 1959 г. Нью-Йорк, 1960. 24 с. /с.3/.
206 Неру Дж.Открытие Индии. Кн.2. М.:Политиздат, 1989. 507 с. /с.445/.
207 Коржева К.П.Светлая память // Түрікпенұлы Ж. Академик Т.Тәжібаев... С.309.
208 ҚРОММ. 1352-қ., 2-т., 1212-іс, 7-8-п.
209 Тажибаев Т.Т. Развитие просвещения и педагогической мысли в Казахстане во второй половине 60 с. /с.26-27/.
210 Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинение в пяти томах. Т.1. Алма-Ата, Главная редакция Казахской советской энциклопедии, 1984. 432 с. /с.223/.
211 Тажибаев Т.Т. Воспитание детей в аулах и в школах Казахстана // Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР. ХVІІІ – первая половина ХІХ вв. М.: Наука, 1973. 612 с. /с.493/.
212 Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана (1861-1917 гг.). Алма-Ата, 1984. 272 с. /с.110/.
213 Дулатова Д.И. Изучение социально-экономической, политической и культурной истории до революционного Казахстана // Историческая наука Советского Казахстана. Алма-Ата, Ғылым, 1990. 272 с. /с.153/.
214 Искакова А. Чокан Валиханов о реакционной роли ислама // Труды сектора философии и права АН КазССР. 1957. № 2. С.27.
215 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы, 1985. 648-б. /197-б./.
216 Лурье А. Ч.Ч.Валиханов – первый казахский ученый и просветитель // Исторический журнал. 1943. № 11-12. С.63-79.
217 Айдарова Х.Г. Первый казахский просветитель Чокан Валиханов // Большевик Казахстана. 1995. № 6. С.19-31.
218 Бекхожин Х. Шоқан Уәлиханов – қазақтың тұңғыш ғалымы // Әдебиет және искусство. 1941. № 1. 23-36 б.
219 Ахинжанов М.Б. Формирование общественно-политических взглядов казахских просветителей. Алма-Ата, 1955. С.9-16.
220 Мұқанов С., Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. 9-класқа арналған оқулық. Алматы, Қазбірмембас, 1948. 242 б.; Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. 8-класқа арналған оқулық. Алматы, Қазбірмембас, 1943. 285-б.
221 Сүлейменов Б.С. Проблемы изучения научно-педагогического и литературного наследия И.Алтынсарина // Вестник АН КазССР. 1967. № 1. С.21-28; Сулейменов Б.С. Ибрагим Алтынсарин и передовая общественная мысль Казахстана до второй половины ХІХ века // Вестник АН КазССР. 1950. № 5. С.3-20.
222 Эфиров А.Я. Педагогическая деятельность И.Алтынсарина // Советская педагогика. 1945. № 4. С.8-13.
223 Ситдыков А.С. Педагогические идеи и просветительская деятельность И.Алтынсарина. Алма-Ата. Изд. КазФАН, 1949. 69 с.
224 Сүлейменов Б.С. Халқымыздың кмеңгер ұлы, көреген ғалымы // Қазақстан мектебі. 1966. № 11. 69-71 бб.
225 Тажибаев Т.Т. Развитие просвещения и педагогической мысли в Казахстане во второй половине ХІХ века. Ч.1. Алма-Ата, Изд. АН КазССР, 1958. 97 с. /с.59/.
226 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы, Атамұра-Қазақстан, 1993. 128-б. /44-45 б./.
227 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Ыбырай Алтынсариннің тәлім-тәрбиелік мұралары // Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары. Алматы. Рауан, 1991. 200 б. /3-20-б/.
228 Дулатова Д.И., Нұртазина Н.Д. К истории просвещения в Казахстане и Средней Азии в ХІХ-нач.ХХ века // Казахстан в начале ХХ века. Сборник статей. Алматы, Институту истории и этнологии им.Ч.Ч.Валиханова НАН РК, 1993. С.48-61.
229 Дербісалин Ә. Ыбырай Алтынсарин. Өмірі мен қызметі туралы. Алматы, Қазақстан, 1995. 226-б. /37-б./.
230 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы, Қазақстан, 1996. 133-б.
231 Тажибаев Т. Философские, психологические и педагогические взгляды Абая Кунанбаева. Алма-Ата, Казгосиздат, 1957. 80 с. /с.19/.
232 Тәжібаев Т. Абай Құнанбаев жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, Қазмембас, 1954. 29-б. /11-б./.
233 Бержанов К.Б. Русско-казахское содружество в развитии просвещения: Историко-педагогическое исследование. Алма-Ата, Казахстан, 1965. 412 с. /с.13/.
234 Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-1918). Алматы, Қазақ университеті, 2000. 358 б. /90-б./.
235 Нұрпейісов К. Алаш ћәм алашорда. Ататек, 1995. 256 б. /14-б./.
236 Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Генезис, типология, поэтика. Алматы, Білім, 2000. 368 б. /44-б./.
237 Қойгелдиев М. «Ұлт үшін жаным садаға», «Зар заман» және тарих шындығы // Ана тілі, 1990. 9 тамыз.
238 Тажибаев Т.Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине ХІХ века. Алма-Ата, Казгосиздат политлитературы, 1962. 507 с. /с.3/.
239 Отзыв официального оппонента на диссертацию Т.Тажибаева «Развитие и просвещенияи и педагогической мысли в Казахстане во второй половине ХІХ века» представленной на соискание ученой степени доктора педагогических наук // Түрікпенұлы Ж. Академик Т.Тәжібаев... С.158.
240 Мырзалиева Э.Қ. Қазақстандағы мұсылман ағартушылығының мәселелрі. Тарих ғыл. Канд. ... авторефераты. Алматы, 2001. 29-б. /24-б./.
241 Жолсейітова М.Ә. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынан (ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басы). Алматы, «АЗИАТ», 2004. 62-б. /26 б./.
242 Аршаруни А., Габидуллин Х. Очерки панисламизма и пантюркизма в России. М.: Безбожник, 1931. 242 с. /с.19-28/.
243 Вахабов М.Г. О социальной природе среднеазиатского джадидизма и его эволюция в период Великой октябрьской революции // История СССР. 1963. № 2. С.42-64.
244 Брагинский И.С. О природе среднеазиатского джадидизма в свете литературной деятельности джадидов // История СССР. 1965. № 6. С.51-69.
245 Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов (Историко-педагогический очерк). Алмат-Ата, Изд. АН КазССР, 1950. 44 с. /с.16-29/.
246 Қоңыратбаев Ә. Қазан төңкерісінен бұрынғы мектептер хақында // Қазақ тарихы, 1994. № 4. 27 б.
247 Кемеңгерұлы Х. Езілген ұлттар. М., КСРО халықтарының кіндік баспасы, 1924. 72 б. /24 б./.
248 Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам. Алматы, Қазақ мәдениет және өнертану ғылыми-зерттеу институты, 2002. 208 б. /180 б./.
249 Остроумов Н.П. Колебания во взглядах на образование туземцев в туркестанском крае // Кауфмановский сборник. СПб., 1910. С.115.
250 Остроумов Н.П. К истории мусульманского образовательного движения в России в ХІХ и ХІХ столетиях // Мир Ислама, 1913. № 11. С.18-27.
251 Ильминский Н.И. Из переписки по вопросу о применении русского алфавита к инородческим языкам. Казань, 1893. 23 с.
252 Алектров А.Е. Очерки из истории инородческого образования в России // Журнал Министерство народного просвещения. 1904. № 7. С. 66-82.
253 Васильев А.В. Исторический очерк русского образвоания в Туркестанской области и современное его состояние. Оренбург, 1898. 112 с.
254 Кауфман К. Начальное народное образование в Туркестанском крае. СПб., 1910. 74 с.
255 Цаликов А. Кавказ и Поволжье. Очерки инородческой политики и культурно-хозяйственного быта. М.: Изд. М.Мухтарова, 1913. 184 с. /с.70/.
256 Бекмаханов Е. Реакционная роль мусульманского духовенства (вторая половина ХІХ – начало ХХ вв.) // Вестник АН КазССР, 1949. № 1. С.69.
257 Тажибаев Т.Т. Казахская школа при Оренбургской пораничной комиссии. Алма-Ата, Казгосиздат, 1961. 72 с. /с.16/.
258 Недзвецкий В.Е. Паметная книжка и адресь календирь Семиреченской области на 1905 год. Верный, 1906. 393 с. (С.264).
259 Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). 3 т. Алматы: Атамұра, 2002. 768 б. (525 б.).
260 Айтмамбетов Д.А. Дореволюционные школы Киргизии. Фрунзе: Илим, 1961. 129 с. (С.99).
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ
“Қазақстан тарихы” кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы:
Т.ТӘЖІБАЕВТЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ МҰРАСЫ
Орындаған: Тарих-филология факультеті,
тарих, құқық және экономика мамандығы
4 курс (сырттай бөлім) студенті
Ордабаева Сымбат
Ѓылыми жетекші:
т.ғ.к., аға оқытушы
А.Т.Қаипбаева
Қорғауға жіберілді _____ ______________ 2007 ж.
Хаттама № ___________
Кафедра меңгерушісі, тарих ғылымдарының
кандидаты, доцент
Бегалиева А.А.
Алматы, 2007
МАЗМ¦НЫ
КІРІСПЕ 3
І Т.Т.ТЄЖІБАЕВТЫЊ ЃАЛЫМ ЖЄНЕ МЕМЛЕКЕТ
ЌАЙРАТКЕРІ РЕТІНДЕ ЌАЛЫПТАСУЫ
¤скен жєне білім алѓан ортасы 10
Халыќ аѓарту комиссариатыныњ халыќ комиссары 18
2 ЌАЗАЌСТАНДАЃЫ ЃЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫЌ
САЛАНЫЊ ЖЄНЕ СЫРТЌЫ САЯСАТ ІСІНІЊ
ДАМУЫНА Т.ТЄЖІБАЕВТЫЊ ЌОСЌАН ‡ЛЕСІ
Т.Тєжібаев – ЌазМУ-дыњ ректоры 28
Сыртќы саясат саласындаѓы жєне Ќазаќ КСР Министрлер
Кењесіндегі ќызметі 44
3 Т.ТЄЖІБАЕВТЫЊ ХАЛЫЌ АЃАРТУ ТАРИХЫНА
АРНАЛЃАН М¦РАСЫ
Ќазаќстандаѓы аѓартушылыќ тарихын зерттеудегі рµлі 56
Т.Тєжібаев – отарлыќ дєуірдегі білім беру ж‰йесініњ тарихын
зерттеуші 62
ЌОРЫТЫНДЫ 71
ПАЙДАЛАНЃАН ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 74
КІРІСПЕ
Мәселенің өзектілігі. Қазақстанның әлем қауымдастығы қатарынан егемен
ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер
заманында еліміздің кешегі тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа
сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты
айтылмаған немесе бір жақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен
өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Еліміздің дамуында
тарих ғылымының алдында зор міндеттер тұрғаны жайында Республикамыздың
Президенті Н.Ә.Назарбаев Тарих толқынында атты еңбегінде: Қазақтың сана-
сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы – тарихтың толқынында өзінің
ұлттық Мен дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік
алып отыр. Бірақ бұл мүмкіндік қана, ол шындыққа, тек қазақтардың ғана
емес, барлық қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы
қажет. Ал осы міндет біздің алдымызға тек қана, бір ғана ұлы мүмкіндік
түрінде емес, қатал қажеттілік түрінде де қойылып отыр. Оны шешсек, біз
тарихтың өзімізге шақталған мезгіліне сәйкес боламыз, тарихи болымсыздықтың
бос қуысында босқа қарманып жүрмейміз деп жазған-ды [1].
Осыған орай тарих сахнасында өзіндік із қалдырған, өз мүддесін ұлт
мүддесімен ұштастырумен ерекшеленген қайраткердің, ұлт зиялыларының,
ғалымдардың өмір жолын шынайы тұрғыда зерттеуге де мән беруіміз керек.
Бұл жөнінде елімізде көрнекті тарихшы-ғалым ретінде танылған академик
М.Қозыбаев отандық тарих ғылымында ең зәрулі мәселе – оны тарихи
қайраткерлермен тұлғалау екенін баса көрсете отырып: Күні кешеге дейін
жеке адам мен халықтың қатынасы толық ашылмай келді. Қайраткерлер ұғымы
қызметкерлер, мансап иесі дәрежесіне төмендетілді. Қайраткер – жасампаз
адам, жоқтан бар жасаушы, өз мүддесін халық мүддесімен қабыстырып, өз
халқын өркениет көгінде жарастырушы болса керек. Ендеше, Отан тарихынан
кейбір кездейсоқ адамдарды аластап, тарихи тұлғаларды өз тұғырына қондыру
керек, [3] – деп жазған еді.
Кеңестік дәуірде қазақ зиялыларынан шыққан қайраткерлері мен
ғалымдарының атқарған қоғамдық – саяси қызметі аракідік зерттелді. Көбіне
ондай зерттеулер Қазан төңкерісіне, революцияларға атсалысқандарға
арналды. Басқаша айтқанда, жалпы зиялылардың, оның ішінде қазақ
зиялыларының тарихын зерттеуге негізгі кедергі, бөгет болған коммунистік
идеологияға негізделген методологиялық ұстаным екендігі бұл күні
айқындалуда.
Маркстік-лениндік методология ұстанымдарының нәтижесінде ұлт
зиялыларының рөлі жасанды түрде төмендетіліп кейінгі орынға ығыстырылып
отырды. Көптеген талантты ғалымдар, өнер мәдениет және қоғам қайраткерлері
кеңестік жүйе тарапынан қысымшылық көрді. Кеңестік билік қазақ ұлтының
зиялыларын, қаламгерлері мен санаткерлерін сылып алып тастап, бірнеше
буынның төбесіне қорқыныш пен үрейді төндірді де тұрды. Бұл ұлт
санасының жетілуі мен дәстүр сабақтастығына өз зиянын тигізбей қоймады. Ұлт
дамуының күретамыры рухани салада ақтаңдақ беттер көбейді. Осы қиянат
ұзақ жылдарға созылып, 80-жылдардың соңына қарай ғана тарихтағы өздеріне
тиесілі бағасын ала бастады. Мұндай қарқын еліміз егемендік алғаннан кейін
күрт арта түскендігіне бүгінгі таңда куә болып отырмыз.
Белгілі қазақ қайраткері, ғалым, академик Төлеген Тәжібайұлы
Тәжібаевтың (1910-1964 жж.) тұлғасына көзқарас осындай күрделі
мәселелердің қиылысында тұрған тақырып болып табылады. Кеңестік
Қазақстанда 1940-1950 жылдары Т.Тәжібаевтың Халық ағарту комиссариатының
халық комиссары ретінде атқарған қызметі, қазақ жоғары оқу орындарының
қара шаңырағы болып табылатын – қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық университетінің (Бұрынғы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университеті) ректоры қызметінде жоғары білімді дамытуға қосқан үлесі
және республикалық Сыртқы істер комиссариатының алғашқы халық комиссары
болып тағайындалып, бұл саланың аяғынан нық тұруы жолында сіңірген
еңбегі, сондай-ақ ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас
кезіндегі Қазақстанда педагогикалық ой-пікірдің дамуы мен халық ағарту ісі
тарихына арналған еңбектері отандық тарих ғылымында арнайы зерттеу
объектісі ретінде қарастырылуда. Сондықтан ғылыми зерттеу еңбектерде
келтірілген тың деректер негізінде дипломдық жұмыс орындау жөн әрі өзекті
деп санаймыз.
Халық ағарту ісінің тарихына қатысты тың ой-пікірлер айтып, тұжырымдар
жасауда Т.Тәжібаев еңбектерінің орны зор. Қазақстан тарихындағы халық
ағарту ісі мәселелерін талдап, саралап, мәні мен маңызын көпшілік қауымға
жеткізе білуде көп еңбек сіңірген ғалымның мемлекеттік, ғылыми-
ұйымдастырушылық қызметіне талдау жасау тақырыптық маңыздылығын арттыра
түседі.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Т.Тәжібаевтың өмір жолы, қоғамдық –саяси,
мемлекеттік қызметі және оның ғылыми еңбектері жайлы ғылыми пікірлер ХХ
ғасырдың екінші жартысынан бастау алады. Олардың алғашқылары қатарына
Т.Тәжібаевтың ғылыми еңбектеріне қатысты М.Балақаев, Қ.Бержанов,
Қ.Б.Жарықбаев, Е.А.Будилова, А.Т.Колмаков және С.Баишев секілді белгілі
зерттеуші – ғалымдар тарапынан білдірілген пікірлерді [4] жатқызуға
болады. Бұл аталған ғалымдардың ғылыми пікірлерінде Т.Тәжібаевтың
еңбектеріне жоғары ғылыми баға беріліп, оның Қазақстанда педагогикалық ой-
пікірдің даму тарихын зерттеуге қосқан үлесі ерекше аталып көрсетілген.
Т.Тәжібаевтың ғылым саласында ғана емес, дипломатиялық қызметте де
атқарған ісіне қатысты алғаш пікір білдіруші Қ.Б.Жарықбаев болды. Оның 1967
жылы Южный Казахстан газетінде жарияланған мақаласында [5] Т.Тәжібаев
ғылымды дипломатиялыќ ќызметпен қатар алып жүрген қайраткер ретінде
көрсетілген.
Қазақстанда педагогикалық ғылымның дамуына байланысты Р.Г.Лембергтің
1962 жылы жариялаған мақаласында [6] бұл салада Т.Тәжібаевтың сіңірген
еңбегіне жан-жақты талдау жасалынған. Онда Р.Г.Лемберг сол дәуірдегі өзге
де авторлар секілді Т.Тәжібаевтың еңбектерін кеңестік педагогика
талаптарына сай бағалаған болатын. Дегенмен кеңестік идеология талаптарына
қарамастан зерттеушілер Т.Тәжібаевтың еңбектері қазақ халқының мәдени,
рухани мұраларын зерттеуге өзіндік игі ықпалын тигізетіндігін атап
көрсетіп жатты. Мәселен, белгілі филолог – ғалым М.Мырзахметов Абай
Құнанбаевтың әдеби мұраларын зерттеу мәселесі бойынша қорғаған кандидаттық
диссертациясында [7] Т.Тәжібаевтың абайтану саласына қосқан үлесі қазақ
халқының рухани қазынасын жаңа қырынан қарауға итермелейді деген тұжырым
жасаған. Мұндай тұжырымның астарынан қазақ халқының рухани мәдениетін
ұлттық мүдде тұрғысынан зерттеу қажеттігі жатқан еді деген пікір туындайды.
Қазақстанда психология ѓылымыныњ дамуы мєселесіне арналѓан
Ќ.Б.Жарыќбаев, В.К.Шабельников, М.Н.М±ќанов, К.М.Монтаев, Н.А. Айѓабылов,
А.Т.Кµсеубаев секілді зерттеушілердіњ 1960-1970 жылдары жарыќ кµрген
маќалаларында [8] Т.Тєжібаев есімі б±л ѓылым саласымен тыѓыз
байланыстырылѓан. Б±л авторларлар Ш.Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
секілді қазақ ағартушыларының философиялық, психологиялық және
педагогикалық көзқарастарын зерттеуге алғашқы із салушы ғалым ретінде
Т.Тәжібаевты көрсетеді.
Т.Тәжібаевтың ғылыми мұраларын отандық тарих ғылымында 1980 жылдың
орта тұсынан бастап саралана бастады. Бұл ретте Д.И.Дулатованың есімін
ерекше атап көрсетуге болады. Оның революцияға дейінгі Қазақстан
тарихнамасына арналған еңбегінде [13] Т.Тәжібаевтың ХІХ ғасырдың соңы мен
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ ағартушыларының педагогикалық ой-пікірлері
мен халық ағарту ісі тарихын зерттеуге қосқан үлесі тарихнамалық талдауға
түскен. Автордың пікірінше Т.Тәжібаев Қазақстанда педагогикалық ой-
пікірдің дамуын Ш.ШУәлиханов, Ы.Алтынсарин және А.Құнанбаев есімдерімен
байланыстыра отырып, халық ағарту ісіне байланысты патша өкіметі ұстанған
реакциялық саясаттың зардаптарын дәл ашып көрсеткен. Мұндай пікірді
Д.И.Дулатованың 1990 жылы жарық көрген мақаласынан да [14] кездестіруге
болады.
Академик Т.Тәжібаевтың мемлекеттік қызметте және педагог-ғалымдарды
тәрбиелеп қалыптастыруда атқарған өнегелі істері жайында кеңестік дәуірде
бірқатар мақалалар жарық көрді. Ғалымның мерейтойларына орай жазылған
Ы.Сағынтаев, Е.Құлымбетов, Қ.Рысбеков, Х.Сүйіншәлиев, Қ.Қаражігітова,
Ж.Түрікпенов секілді авторлардың мақалаларында [15] біз қарастырып
отырған мәселеге қатысты пікірлер білдірілген. Бұл мақалаларда
Т.Тәжібаевтың қазақ ғалымдарына көрсеткен қамқорлықтары жайында мәліметтер
берілген.
Дегенмен, кеңестік дәуірдегі ғылыми еңбектерде және көпшілікке
арналған басылымдарда Т.Тәжібаевќа кеңестік жүйе тарапынан жасалған
қысымшылықтар жайлы ешқандай да пікір білдірілмеді. Бұл негізінен сол
дәуірдің идеологиясының әсеріне байланысты еді. Алайда Т.Тәжібаевтың
өмірі мен қызметіне қатысты мұндай мәліметтер еліміз егемендік алғаннан
кейінгі кезеңде біршама болса да жариялана бастады. Мұндай мәліметтерді
Р.Бердібай, Г.Ушанов, М.Серікбаев, Ж.Түрікпенұлы, С.Қалиев, Г.Тетеева
секілді автордың мақалаларынан [16] кездестіруге болады.
Осы аталған авторлардың ішінде Ж.Түркпенұлының Т.Тәжібаевтың өмір
жолын, қызметін және ғылыми мұраларын зерттеуде елеулі іс атқарып келе
жатқанын ерекше атап өтуге болады. Профессор Ж.Түрікпенұлы Т.Тәжібаев
туралы соңғы он жыл көлемінде көптеген ғылыми мақалалар мен еңбектер
[17] жариялап, қайраткердің қоғамдық-саяси қызметіне және ғылыми мұраларына
қатысты көптеген мәліметтерді көпшілік қауым назарына ұсынды. Оның 2002
жылы Академик Т.Т.Тәжібаев атты еңбегі [18] жарық көрді. Бұл еңбегінде
Т.Тәжібаевтың өмір жолы мен ұстаздық қызметіне шолу жасалынып, қайраткер-
ұстаз жайлы естеліктер берілген. Дегенмен Ж.Түрікпенұлының ењбектерінде
Т.Тєжібаевтыњ т‰рлі қызметте жүріп атқарған қызметі жайында мәліметтері өте
аз. Оның себебі мұрағат құжаттарының ғылыми айналымға мардымсыз деңгейде
тартылуында болса керек.
Бүгінгі таңда Т.Тәжібаевтың ғылыми мұралары педагогика ғылымы
саласында диссертациялық деңгейде зерттеліне бастады. Бұған
М.К.Ахметованың және М.Ж.Құлжабаеваның диссертациялық жұмыстары [19] дәлел
бола алады.
Қазақстандық саясаттану ғылымы саласында да Т.Тәжібаев диссертациялық
деңгейде зерттеу объектісіне алынған З.С.Гаиповтың саясаттану
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациялық
жұмысында [20] Т.Тәжібаевтың әміршіл-әкімшілік жүйедегі тұлғалық
ерекшелігі сараланған.
Отандық тарих ғылымы саласы бойынша қорғалып жатқан диссертациялық
жұмыстарда да Т.Тәжібаев еңбектеріне тарихнамалық талдау жасау өз жалғасын
табуда. Ондай талдаулар көп жағдайда ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың
бас кезінде халық ағарту ісі тарихының мәселелеріне қатысты жазылған
еңбектерде көрініс тапқан. Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін жазылған М.Ә.Жолсейітованың; Ж.Б.Әмірханованың және
Э.Қ.Мырзалиеваның диссертациялық жұмыстарында [22] Т.Тәжібаевтың
еңбектері тарих ғылымының қазіргі кездегі жетістігі тұрғысынан
талданған. Осы авторлардың ішінде М.Ә.Жолсейітова Т.Тәжібаев еңбектерін
тереңірек, өзге авторлардың еңбектерімен салыстыра қарастырумен
ерекшеленеді. М.Ә.Жолсейітованың айтуынша, Қазақстандағы халық ағарту ісі
тарихын жазған ХХ ғасыр басындағы Н.П.Остроумов секілді т.б. орыс
зерттеушілерінің тарихи шындықты бұрмалағанын ашық мәлімдеген бірден-бір
ғалым Т.Тәжібаев болып табылады. Мұндай әшкерлеуге дейін Н.П.Остроумов
Түркістан өлкесіне білім таратқан ғалым ретінде дәріптеліп, оның
миссионерлік әрекеті айтылмай келген еді.
Т.Тәжібаевқа кеңестік билік тарапынан жасалған қысымшылықтардың бірі
1951 жылы Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов және Қ.Бекхожин секілді қазақ
ғалымдарының ісіне байланысты жүргізілген-ді. Отандық тарих ғылымында бұл
мәселе көрнекті қазақ тарихшысы Т.Омарбеков еңбегінде [23] нақтылы
көрініс тапқан. Сондай-ақ сол тарихи кезеңдегі қазақ ғалымдарының бастан
кешкен ахуалын түсінуге И.М.Қозыбаевтың еңбегі де [24] белгілі дәрежеде
өз септігін тигізеді. Л.Я.Гуревичтің еңбегінде [25] Т.Тәжібаевтың
тоталитарлық режим жағдайында атқарған қоғамдық – саяси қызметінің кейбір
астарлы тұстары ашылып көрсетілген. Автор Т.Тәжібаевтың қазақ зиялыларына
көрсеткен қамқорлықтарына да тоқталған.
Көрнекті мемлекет қайраткері Д.А.Қонаевтың естелік кітабында да
Т.Тәжібаевқа қатысты оң пікір білдірілгенін осы жерде айта кеткен жөн. Ол
өзінің бұл естелігінде Т.Тәжібаев туралы былай деп жазған: Тәжібаевпен
мен ол халық ағарту халкомы болып қызмет етіп жүрген кезде таныстым.
Кейіннен бізді тағдыр тоғыстырып, бірге Халық комиссарияты кеңесі
төрағасының орынбасарлары болып қызмет еттік. Бұл Ұлы Отан соғысы жылдары
еді. Тәжібаев республиканың тұңғыш Сыртқы істер министрі болды, біраз уақыт
Қазақ мемлекеттік университетінің ректоры болып қызмет етті. 1954 жылы мен
Ғылым Академиясында жұмыс істегенімде ол республика Ғылым Академиясының
толық мүшесі болып сайланды. Ол республика ғылымы мен мәдениетінің дамуына
және білікті мамандар даярлау ісіне елеулі үлес қосты [26].
Д.А.Қонаевтың Т.Тәжібаев туралы айтқан бұл пікірінің өзі шынайы
екендігі еш күмән тудырмайды. Т.Тәжібаев туралы мұндай жылы лебізді
академик М. Қозыбаевтың Жұлдызым менің атты естелігінен де [27]
кездестіруге болады. Ол өзінің университетте білім алу барысында
Т.Тәжібаевтан дәріс алғанын үлкен мақтаныш сезіммен жеткізеді.
Қазақ КСР-нің 1981-1989 жылдар аралығында Сыртқы істер министрі болған
М.Исиналиевтің еңбегінде және жарияланған мақаласында [28] Т.Тәжібаев
жайында, әсіресе оның дипломатиялық қызметіне қатысты тың ой-пікірлер
білдірілген. М.Исиналиев Т.Тәжібаевтың дипломатиялық қызметіне шолу жасай
отырып, оны Қазақстанның сыртқы байланыстарының негізін қалаушы ретінде
орынды бағалайды.
Т.Тәжібаевтыњ дипломатиялыќ ќызметіне баѓа беру Є.Ыдырысовтыњ жєне
Д.Ќыдырбек±лыныњ маќалаларында [29] орын алѓан. Б±л авторлардыњ
Т.Тєжібаевтыњ дипломатиялыќ ќызметі жайында айтќан пікірлері М.Исиналиевтіњ
пікірімен ‰ндестік тапќан.
Л.Ахметовтыњ ењбегінде [30] Т.Тәжібаевтың қызметіне қатысты мысалдар
келтірілген. Онда автор Т.Тәжібаевтың қазақ интеллигенциясы өкілдеріне
танытқан қамқорлығын отаншылдық рухтың кеңестік дәуір кезеңінде бой
көрсетуінің белгісі ретінде бағалайды.
Еліміздің зиялы қауымы Т.Тәжібаевтың мемлекеттік және ғылыми қызметі
өзіндік маңызға ие екендігін атап көрсетуде. Бұған Т.Тәжібаевтың 2000 жылы
мерейтойына орай әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде
Педагогика мен психологияның өзекті мәселелері атты ғылыми конференцияның
өткізілуі дәлел бола алады. Бұл конференцияда академик М.Қ.Қозыбаев және
Қ.Жарықбаев секілді т.б. ғалымдар Т.Тәжібаевтың елімізде жоғары оқу
орындарының дамуына қосқан үлесін және республикамызда сыртқы істер
ведомствосының қалыптасуына сіңірген еңбегіне жоғары баға берді. Сондай-
ақ ғалымдар қатарында Т.Тәжібаевтың патша өкіметінің отаршылдық саясаты
дәуірінде елімізде халық ағарту ісінің даму ерекшеліктерін ашып көрсетуге
қосқан үлесін тарих ғылымының бүгінгі таңдағы жетістігі тұрғысынан
саралағандар да болды [31]. Осы аталмыш конференцияны Т.Тәжібаевтың
мемлекеттік және ғылыми қызметін онан әрі терең зерттеле түсуге өзіндік
серпін береді деп те ұйғаруға болады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – түрлі деректік материалдарды
сараптай келе Т.Тәжібаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін,
шығармашылық және ғылыми мұрасын ашып көрсету. Сол арқылы оның
мемлекеттік тұлғасы мен ғалымдық келбетін айқындау зерттеу жұмысының басты
өзегі болып табылады. Жұмыста Т.Тәжібаевтың халық алдындағы еңбегіне және
шығармашылық мұрасына сүйене отырып оның өмір жолын барынша ашып
көрсетуді мақсат еттік. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай
міндеттер алға қойылды:
- Т.Тәжібаевтың өскен және білім алған ортасын айқындап, оның
қайраткер, көрнекті ғалым ретінде қалыптасуына тигізген әсерін
көрсету;
- Кеңестік дәуірде қайраткерлік дәрежедегі тұлға деңгейіне
көтерілген Т.Тәжібаевтың Халық ағарту комисариатының жетекшісі
ретінде атқарған ауқымды еңбегін қоршаған саяси-әлеуметтік
құбылыстармен байланыстыра қарастыру;
- Т.Т.Тәжібаевтың республикада жоғары білім беру саласына қосқан
үлесін оның қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
университетінде ректор болып атқарған қызметін саралау арқылы
баяндау;
- әкімшіл-әміршілдік жүйе тарапынан Т.Тәжібаевқа жасалған
қысымшылықтар кеңес өкіметінің ұлт саясатымен ұштасып
жатқандығын дәлелді деректік мәліметтермен негіздеу;
- Т.Т.Тәжібаевтың Қазақстандағы қоғамдық, педагогикалық ой-пікірдің
даму тарихын зерттеуге қосқан үлесін тарих ғылымының бүгінгі
таңдағы жетістігі тұрғысынан саралау;
- Қазақстандағы халық ағарту ісінің тарихын зерттеуде
Т.Т.Тәжібаевтың соңына қалдырған ғылыми мұраларының маңыздылығын
айқындау.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Дипломдық жұмыстың хронологиялық ауқымы
Т.Т.Тәжібаев өмір сүрген жылдарды, дәлірек айтқанда, 1910-1964 жылдар
аралығын қамтиды.
Жұмыстың методологиялық негізі. Жұмыстың методологиясы тарихилық,
жүйелік, салыстырмалы талдау мен жинақтау әдістеріне негізделді. Тұлғатану
саласында әлемде қалыптасып келе жатқан өркениеттік ұстанымға басты назар
аударылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 3 тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Т.Т.ТӘЖІБАЕВТЫҢ ҒАЛЫМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Өскен және білім алған ортасы
Өткен ХХ ғасырда еліміздің қамын жеген көптеген қайраткерлер тарих
сахынасына көтерілді. Ә.Бөкейханов, М.Шоқай, Ә.Байтұрсынов секілді алаш
қозғалысының көшбасшыларының аңсаған мұрат-мақсаттары кейінгі толқындағы
ұлт зиялыларының да басты нысанасына айналды. Кеңестік дәуірде халық
мүддесін жоғары қоюымен ерекшеленген, өз соңында мол ғылыми мұра қалдырған
қайраткерлердің бірі Төлеген Тәжібайұлы Тәжібаев болды.
Т.Тәжібаев 1910 жылы 23 ақпанда Түркістан генерал-губернаторлығына
қарасты Сырдария облысының Черняев уезінің Қарааспан болыстығындағы № 9
ауылда (қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысындағы Арыс қаласының маңы)
дүниеге келді. Т.Тєжібаевтыњ жастыќ шаѓы қазақ қоғамы үшін күрделі кезеңмен
тұспа-тұс келді. Ол тарихи кезеңде қазақ жерін және Түркістан өлкесін өз
отарына айналдырған патшалық Ресей қазақ елінің болашағына үлкен қауіп
төндірген еді. Отарлық қанауға деген наразылық, ұлттық еркіндік жолындағы
күрес қазақ қоғамы арасында өрістей түскен-ді. Оның бір көрінісі 1916
жылғы көтерілістің Қазақстанның барлық аймақтарында бой көрсетуі еді.
Майданның қара жұмысына қазақ жігіттерін алу ісі Т.Тәжібаевтың да
ауылында жүргізіліп, әкесі Тәжібай да іліккен-ді [32]. Сырдария облысында
бұқаралық бас көтерулер бұратана халықты тылдағы жұмыстарға күштеп
тарту туралы патша жарлығы шыѓысымен қолға алынған-ды. Бұған жауап
ретінде Сырдария облысының құрамына кіретін қазақ, өзбек елді
мекендерінің бәрінде дерлік бұқаралық толқулар өріс алды. Орынбор–Ташкент
темір жолы бойында орналасқан Т.Тәжібаев ауылының қазақтары тізім
әзірлеушілерді жазалауға көшті. Дегенмен, Патша әскері көтерілісшілерді
талқандап, жер-жерде жазалаушы отрядтар халықты қуғын-сүргінге түсіріп,
қатты жазалауға кірісіп кетті. 1917 жылы Ақпан революциясының нәтижесінде
патша өкіметі құлатылып, көтеріліске қатысушыларға Уақытша үкіметтің
кешірім жариялауы халықты ауыр зардаптан сақтап қалды. Алайда мұның өзі
халықтың әл-ауқатын қалпына келтіруге жеткіліксіз еді. Патша өкіметінің
отарлық саясаты, бірінші дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы көтеріліс
Түркістан өлкесінің экономикасына орасан зор бүліншілік әкелді. 1914-1917
жылдары аралығында Түркістан өлкесіне басқа аймақтардан жеткізілетін
астық мөлшері үнемі қысқартылып, есесіне соғыс қажеті үшін өлкеден
алынатын мал шаруашылығы өнімдерінің көлемі күрт ұлғайды. 1917 жылы
өлкедегі астық тапшылығы 46,5 мың пұт болса, одан кейінгі жылдары бұл
көрсеткіш арта түсті. Өлкеде ауыл шаруашылығы қатты күйзеліске ұшырады.
1917 жылғы қуаңшылыққа байланысты егіннің күйіп кетуі бұл қасіретті одан
әрі асқындыра түсті. 1916 жылғы көтеріліс пен оны басып-жаншу кезінде
қисапсыз көп зардап шеккен көшпелі малшы қауымдары өздерінің аса қатты
бүлінген шаруашылықтарын қалпына келтіруге мұршасы болмай, 1917 жылы
басталған сұрапыл ашаршылыққа алғашқылардың бірі болып ілікті. Сыр өңірін
сұрапыл аштық жайлады. Күн көрудің барлық көзінен айырылған халық баудай
түсе бастады. М.Шоқайдың көрсетуінше 1917 жылы басталған аштықтан 1
миллион 114 мың адам опат болған [35].
Ашаршылық қасіреті Т.Тәжібаевтың отбасына да апат ала келеді. Оның
әке-шешесі мен бауырлары сол аштықтың құрбандары болды [36].
Осындай қайғылы оқиғадан соң, жас Төлеген жетімдік тақсіретін тартып,
ашаршылық жайлаған елде іздеусіз қалды. Өте ауыр халде қалған Төлегенді
Арыс станциясының жұмысшысы Иван Федорович Кабанов кездестіріп, оны үйіне
алып келеді. И.Ф.Кабановтың естелігінде бұл жайлы былай делініп
көрсетіледі: 1917 жылы біздің отбасымызға өлім халінде жатқан, әбден
ашыққан қазақ баласы келіп қосылды. Оған дәрігерлік көмек көрсетіліп, тамақ
берілді. Осыдан кейін баланың денсаулығы қалпына келе бастады. Баланың аты
Төлеген екенін білгенімізбен, көп уақытқа дейін оның фамилиясын біле
алмадық. Бірде оның Қаттыбек атты алыс туысқаны болып келетін кісіні
кездейсоқ кездестіріп қалдық. Сол арқылы ғана баланың фамилиясы Тәжібаев
екендігін, ата-аналары, аға-інілері мен қарындастары ашаршылық құрбандары
болғанын естідік. Сыр бойындағы ашыққан аудандармен бірге Төлеген осында
келген екен. [37].
Тағдыр тауқыметімен бөтен отбасына келіп қосылған Төлегенге
И.Ф.Кабановтың әйелі – Мария Кабанова мен төрт баласы да жылы қабақ
танытты. Өз кезегінде Төлеген де үй шаруасына тез араласып, қолдан
келгенше отбасына өзінің пайдасын тигізіп қалуға тырысып бақты. Осылайша
Кабановтар отбасына ол сіңісіп те кетті.
Арыс станциясында 1901 жылдан теміржол жұмысшысы, кейіннен ондағы
паравоздарды жанармаймен қамтамасыз етуші болып еңбек еткен И.Ф.Кабанов
Төлегенді өз жанында ертіп жүріп, оның бойына еңбекқорлыққа тәрбиелеуге,
қиындыққа мойымауға баулуға ерекше мән берді. Төлеген келіп қосылған жаңа
отбасы мүшелері онымен алғашында қазақ тілінде сөйлесті. Біртіндеп
Төлеген орыс тілін меңгере бастады. Оған орыс тілін үйретуге
И.Ф.Кабановтың қыздары да атсалысты. Төлегеннің алғырлығын аңғарған
И.Ф.Кабанов оны орыс мектебіне беруді ұйғарды.
Т.Тәжібаев мектеп табалдырығын 1918 жылы аттады. И.Ф.Кабановтың
ұйғарымымен Арыстағы балалар үйіне беріліп, сондағы бастауыш орыс
мектебінен білім алды. Арыстағы балалар үйі қазіргі кезде де өз жұмысын
жалғастыруда. Бүгінде ол үй Т.Тәжібаев есімімен аталады. Балалар үйі
жанындағы орыс мектебі көп ұзамай қазақ-орыс мектебі деп аталып, Төлеген
қазақ тілінде де білім алуға қол жеткізді.
Төлегеннің бастауыш білім алу кезеңі кеңес өкіметінің халық ағарту
ісін қайта құру жолындағы іс-шараларымен тұспа-тұс келді. 1918 жылы
наурызда Түркістан өлкесінің Халық депутаттары кеңесі халық-ағарту ісіне
қатысты өзінің декретін жариялады. Соған сәйкес Түркістан халық-ағарту
комиссариаты құрылды. Халық ағарту комиссариатына көпұлтты халқы бар
өлкенің ұланғайыр аумағында мәдени-ағарту мекемелері, ана тілінде сабақ
беретін және ғылым талаптарына жауап беретін жаңа бағдарламалар бойынша
оқытатын мектептер жүйесін құру жүктелді. Мектепті қайта құрудағы басты
бағыттар Орталық атқару комитеті бекіткен РКФСР-дің біртұтас еңбек
мектебі туралы ережеге сәйкес жүргізілетін болды. Соған орай патша
өкіметі заманындағыдай мектептерді бастауыш, гимназия, реальды училище және
тағы басқадай бөлу қысқартылды, олардың орнына екі сатылы біртұтас еңбек
мектебі енгізілді: бірінші – 8 жастан 13 жасқа дейінгі балалар үшін 5 жыл
оқу және екінші – 13 жас пен 17 жас арасындағы балалар үшін 4 жылдық оқу.
12 жылдық оқу мерзімінің орнына 9 жылдық оқуды белгілеу бұқараның
балаларына білім алуды жеңілдету мақсатынан туындады. Соған орай оқу
тегін, ұлдар мен қыздар бірдей деп жарияланды. Политехникалық білімнің
қажеттілігі мәлімделінді. Халыққа білім беруді ұйымдастыруға байланысты,
уез және аудан көлемінде шеше алмайтын күрделі мәселелер облыс
орталыќтарында талќыланатын. Онда халыққа білім беру жөніндегі нақты
шешімдер қабылданатын, ол µз кезегінде кеңестердің облыстық съезінің
талқылауына ұсынылды [39].
Т.Тәжібаевтың білім алу жолындағы алғашқы қадамы осылайша Халық
ағарту саласындағы күрделі өзгерістері кезеңіне сәйкес келді. Сол тұста
Қазақстандағы халыққа білім беру жүйесіндегі түбірлі өзгерістерді барлық
жастағы жұртшылықты қамтыған ағартушылық және мәдени-тәрбие жұмысының
жаңа түрлері құрады. Жер-жерде ликбездер, курстар, кешкі мектептер, өз
бетімен білім алу үйірмелері ұйымдастырыла бастады. Барлық деңгейдегі және
ведомстволардағы мектептер оқуға тілек білдірушілерді жасына, ұлтына,
дініне қарамастан қарсы алды, оқуға деген талпыныс жоғары болды.
Кеңес өкіметінің мәдениет мәселелері жөніндегі бірінші маңызды
декреттерінің арасында РКФСР Халық Ағарту Комиссариатының Аз ұлттардың
мектептері туралы қаулысы болды. Осыған орай 1918 жылы тамызда Қазақ АКСР
Орталық атқару комитетінің мектептерде оқытуды ана тіліне көшіру туралы
декрет жариялады, ал қараша айында Түркістан мектептерінің құрылымы
туралы ереже жарық көрді. Осы ережеге сәйкес Т.Тәжібаев білім алып
жатқан балалар үйі жанындағы мектеп еңбек мектебі болып аталатын болды.
Еңбек мектептерінің мақсаты – балаларға тәжірибе жүзінде еңбектің барлық
маңызды түрлерінің әдістерімен, бір бөлігі оқу шеберханасында немесе мектеп
фермасында, бір бөлігі фабрикаларда, заводтарда таныстыратын политехникалық
білім беру болды.
Білім алуға деген барлық алғышарттар жасалынып жатқан кезде
Т.Тәжібаев қарап қалмады. Оқуға деген ынтасының жоғары болуы
Т.Тәжібаевтың өз әріптестері арасында дараланып тұруға алып келді.
И.Ф.Кабановтар отбасымен де қол үзбей тұрды. Білім ала жүріп мектепте
пионерлер ұйымын басқарды, үйінде отырып сауат ашқысы келгендерге дәріс
берумен айналысты. Ауылдағы ағайындарымен де етене араласуға қол жеткізді.
Еңбекке деген сүйіспеншілік Төлегеннің белсенді азамат ретінде
қалыптасуына алып келді.
1922 жылы Төлеген Арыстағы жеті жылдық мектепті үздік бітірді. Оның
мектепті бітіру туралы куәлігінде барлық пәндерден үздік деген бағалар
көрсетілген. Мұндай жақсы үлгерім Төлегеннің болашағынан зор үміт
күттіретіндігін аңғарған И.Ф.Кабанов оны Сырдария облысының орталығы
Шымкент қаласына аттандырады. Сол тұста Шымкенттегі ең беделді деген
жоғары оқу орны педагогикалық техникум болатын. Негізінен кеңестік
мектептерге мұғалімдер даярлаумен шұғылданатын бұл оқу орнының негізі 1920
жылы қаланған еді [41].
Кеңес өкіметінің сауатсыздықпен күресу науқаны барысында көптеген
курстар ашылғанымен, онда оқытатын мұғалім кадрлар тапшылығын сезген-ді.
Соған орай 1920 жылдың соңына қарай Қазақстанда және сол кезде Түркістан
Республикасы құрамында болған оңтүстік өңірлерде 17 кәсіби-техникалық оқу
орындары ашылды. Солардың бірі Шымкент қаласындағы педагогикалық
техникум болатын. Мұның артынша1921 жылдың 1 шілдесінде тµрт халыққа
білім беру институты ашылды. Олар Орынборда, Семейде, Ташкентте жєне
Алматыда ашылған болатын.
Қазақстанда 1914-1915 оқу жылдарында 2011 мектепте 105 мың оқушы
болса, ал 1920-1921 жылдары 2410 бастауыш және орта мектепте 144002 оқушы
болды. Мұншама мектептегі оқушыларға сабақ беретін мұғалімдердің тапшы
екендігінен Т.Тәжібаев хабардар еді. Соған орай ол мұғалім болып,
сауатсыздықты жоюға атсалысуды өз борышы санап, құжаттарын Шымкент
қаласындағы педагогикалық техникумға тапсырды.
Шымкент педагогикалық техникумына оқуға алғашқылар санында
қабылданған Т.Тәжібаев мұнда да өзінің қоғамдық өмірге белсене араласуын
өрістете түсті. 1924 жылы Т.Тәжібаев мұғалімдік курстар мен техникумда және
институтта оқитын қазақ жастары ұйымдастырған түрлі іс-шаралардың бел
ортасынан табылып жүрді. Ондай іс-шаралардың бірі халыққа арнап үндеу
тарату еді. Т.Тәжібаев құрамында бар оқушы жастардың сондай үндеулерінің
бірі республикадағы мектептерде оқу құралдарының тапшылығына байланысты
еді [42]. Халыққа үндеу таратуға атсалысумен қатар Т.Тәжібаев 1924 жылы
құрылған Сауатсыздықты жою қоғамының белсенді мүшесі болды. Аталмыш
қоғам оқуға үгіт-насихат жүргізу, білім берудегі кенже қалудың себептерін
түсіндіру мәселелерімен шұғылданды. Қоғам губерния мен уездерде өз
бөлімшелерін, болыс, ауыл, село мен деревнияларда бөлімше филиалдарын
ұйымдастырды.
Құрамында Т.Тәжібаев бар Шымкенттегі педагогикалық техникум шәкірттері
Бәрі де сауатсыздықты жою майданына деген ұранды іліп әкетті. Осындай іс-
шаралардың нәтижесінде 1925 жылға қарай халықтың сауаттылығы артты. 1926
жылғы санақ бойынша сауаттылық қазақтар арасында 10%, орыстар арасында 57%,
украиндар арасында 50% , татарлар арасында 67,5% болып шықты [43].
1927 жылы педагогикалық техникумды Т.Тәжібаев үздік бітіріп, осы оқу
орнында оқытушылық қызметке қалдырылды.
Т.Тәжібаевтың дарындылығы сол тұста техникум директоры болған қазақ
халқының көрнекті қайраткері, жазушы, драматург, публист Жүсіпбек
Аймаутовтың назарынан тыс қалмағандығы айқын аңғарылады. Ж.Аймауытов кеңес
өкіметі орнағаннан кейінгі кезеңде Алаш қозғалысы қайраткерлерімен
астыртын байланыста бола отырып, 1919-1924 жылдары Қазақ тілі газетінің
редакторы, 1924-1926 жылдары әйгілі Ақ жол газетінің редакторы қызметін
атқарып, 1926 жылы Шымкенттегі педагогикалық техникумға директор болып
тағайындалған еді. Ол бұл қызметін 1929 жылдың соңына дейін атқарды.
Директорлық қызметті одан әрі атқаруына Ж.Аймауытовқа кеңестік қуғын-
сүргін саясаты жол бермеді. 1929 жылы желтоқсанда Ж.Аймауытов
ұлтшылдықпен айыпталып, абақтыға жабылды.
Ж.Аймауытов еңбектерінен жас Төлеген Тәжібаев сусындады деп айтуға
толық негіз бар. Оған Т.Тәжібаевтың Ж.Аймауытовқа еліктеп, тәрбие,
эстетика және психология мәселелеріне ден қоюы дәлел бола алады.
Ж.Аймауытов абақтыға жабылғаннан кейін Т.Тәжібаев педагогикалық
техникумда екі жылдай мұғалім болып қызмет етті. Ол онда география
пәнінен дәріс берді. Т.Тәжібаев өз дәрістері барысында Ж.Аймауытовтың
педагогикалық шығармаларының бұл ғылым саласының бастауында тұрғанын
насихаттады. Сондай-ақ ол Ж.Аймауытов еңбектерінде жасалған тұжырымдардың
негізділігін дәлелдей түсуді өз борышы санады.
Шымкенттегі педагогикалық техникумда қызмет етіп жүрген шағында,
Т.Тәжібаев бұрынғысынша республика көлемінде ұйымдастырылған іс-шаралардан
тыс қала алмады. Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесінің 1929 жылғы 24
қаңдарда баспасөзде жарық көрген қаулысына сәйкес латын жазбасы негізіндегі
жаңа қазақ әліпбиіне көшуге байланысты жұмыстар жүргізілген кезде,
Т.Тәжібаев педагогикалық техникум ұстаздарымен бірге жаңа әліпбиді
үйрететін курстардың жұмысына қызу араласты.
Соның нәтижесінде География, Математика, Зоология және
Табиғаттану пәндері бойынша қазақ тіліндегі оқу құралдарының қолжазбалық
нұсқалары әзірленіп, Халық ағарту комиссариаты жанындағы комиссия
қарауына тапсырады [45]. Халық ағарту комиссариатының аз ұлттар мектептері
туралы 1918 жылғы 31 қазандағы қаулысы, РКП(б) VIII съезінде оқыту арқылы
біртұтас еңбек мектебін құру қажеттігі туралы оңды бастамалар, РКП(б) Х
съезінің (1921 жыл) елдің барлық халықтары үшін ана тілін сот, әкімшілік,
шаруашылық, мәдениет және т.б. салаларға енгізу міндетін артқан ұлттық
саясат туралы қарары мағынасына сай толық жүзеге аспай, қағаз бетінде
қалды [46].
Барлық іс-қағаздарын ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап ұлттық тілде
жүргізуді міндеттеген заңдар қабылдана тұрса да, қазақыландырудың мәні
мен мазмұны тек сөз жүзінде, қағаз бетінде қала беруі Т.Тәжібаевты
терең тебіренісіне түсірмей қоймаған-ды. Ол осы кезден бастап қазақ
тілінің республикада өз мәртебесіне сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде ие
болуына алаңдаушылық таныта бастаған-ды.
Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесі 1930
жылы 27 тамызда баршаға бірдей міндетті бастауыш оқуды енгізу туралы
қаулы қабылдады. Жалпыға бірдей бастауыш оқудың енгізілуін ынта-жігерімен
қарсы алған зиялы қауым өкілдері халықты бұл іске тартуда негізгі күш
болды. Олар жұртшылықты өз күштерімен мектептерді, оқушыларға арналған
жатаханаларды салуға жұмылдыруда көп іс атқарды. Т.Тәжібаевтың
атсалысуымен, оның тікелей ұйымдастырумен Михаиловка селосында балалар
үйінің мектебін тұрғызу ісі жүзеге асырылды [50].
Шымкенттегі педагогикалық техникумда оқып жүрген шағында Лениндік
комсомол жастар одағының мүшесі қатарына өткен Т.Тәжібаев партияның жастар
арасындағы сенімді тірегі санаған аталмыш ұйымда жігерлі азамат екенін
танытты. Сөйтіп, өзінің белсенділігімен айрықшаланған Т.Тәжібаев өлкелік
Лениндік жастар одағының ұйғаруы бойынша 1931 жылы тамызда Мәскеу
қаласындағы Н.К.Крупская атындағы Коммунистік тәрбие академиясына оқуға
жіберілді [52].
Т.Тәжібаевтың бұл оқу орнына жіберілуі оның болашақтағы атқаратын
қызметіне өзіндік сүрлеу жол салып берді деп айтуға болады. Өйткені,
кеңестік жүйенің тірегі болып саналатын маркстік-лениндік идеологияның
және кеңестік педагогика ғылымының қағидаларының негізінде жоғары дәрежелі
білім берудегі басты оқу орны саналған Коммунистік тәрбие академиясына
сол тұста одақтас республикалардан тым аз өкілдер жіберілетін, сондай-ақ
аталмыш оқу орнынан білім алғандар тез арада ғылыми жұмыстарға тартылатын
немесе мемлекеттік жауапты қызметке тағайындалатын.
Т.Тәжібаев Коммунистік тәрбие академиясының қабырғасында оқумен қатар
қоғамдық жұмыстарды да белсенді түрде жүргізіп отырды. Академияның
комсомол комитеті құрамына еніп, белсенді қызметімен көзге түскен ол көп
ұзамай комитеттің бірінші хатшысы болып сайланды. Сол кездегі әкімшіл-
әміршіл жүйенің орныға түсуіне байланысты оппозициялық топтардың әрекеті
Академия комсомол комитетінде қызу талқыға түсетін. Осылайша Академия
студенттері елдегі идеологиялық күреске барынша тартылып, саяси өмірдің
барысынан хабардар болып отырды.
Коммунистік тәрбие академиясы қабырғасында студенттердің ғылыми
үйірмелерге қатысуына да ерекше көңіл бөлінді. Т.Тәжібаев Академиядағы
көрнекті психолог-профессорлар А.В.Веденов, М.Н.Шордаков, доцент
В.Д.Эльконин жетекшілік ететін психология үйірмесінің жұмысына қатысып,
өздігімен білімін арттыра түсті [54].
Т.Тәжібаевтың табиғи дарыны, ғылыми жұмысқа деген құмарлығы мен
еңбекқорлығы оның сол Академияда психология саласында білімін арттыруына
жол ашты. 1935 жылы оқуын ойдағыдай бітірген Т.Тәжібаев Академияның
аспирантурасына қалдырылды. Ол психология кафедрасының аспиранты болды.
Ғылыми зерттеуге толық берілген Т.Тәжібаев көрнекті психолог ғалымдардың,
атап айтқанда Л.С.Выготский, М.Я.Басов, В.А.Вагнер секілді ғалымдардың
еңбектерін терең оқып үйренді. Соның негізінде өзіндік ғылыми тұжырымдар
жасай бастады. [55].
1939 жылы А.М.Герцен атындағы педагогикалық институттың ғылыми
кеңесінде Т.Тәжібаев К.Д.Ушинский Ресейдегі педагогикалық психологияның
негізін қалаушы деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғады.
Т.Тәжібаевтың К.Д.Ушинскийдің педагогикалық психологияға арналған мұраларын
зерттеуге ден қоюының өзіндік себептері бар еді. Өйткені, үстемдік құрып
тұрған әкімшіл-әміршіл жүйе жағдайында К.Д.Ушинскийдің педагогикалық ой-
пікірлерін кеңестік мектептерге енгізудің маңызы зор еді. К.Д.Ушинскийдің
бала тәрбиесіне байланысты ХІХ ғасырдың орта тұсында жазып қалдырған
мұраларының ішінде кеңестік тәрбие жұмысына өзіндік игі ықпалын тигізетін
тұжырымдар көптеп кездесетін. Сондықтан Т.Тәжібаевтың кандидаттық
диссертациясының тақырыбы өзекті мәселеге арналған деп саналды.
Т.Тәжібаев диссертациялық жұмысын жазу барысында профессор
Б.А.Ананьевтың ақыл-кеңестерін ескере отырып, К.Д.Ушинскийдің ескерусіз,
назардан тыс қалып келе жатқан психологиялық, педагогикалық ой-пікірлерін
заман талабына сай талдауға баса назар аударды. К.Д.Ушинскийдің ғылыми
мұраларын мұқият зерделеу арқылы Т.Тәжібаев оның прогрессивті педагогикалық
көзқарасының астарларын толық ашып көрсетуге қол жеткізді. Диссертациялық
жұмыста К.Д.Ушинскийдің педагогикалық, психологиялық ой-пікірлеріне әсер
еткен тарихи жағдай да кеңінен талданды. Т.Тәжібаевтың көрсетуінше ХІХ
ғасырдың ортасына қарай Ресей империясында қалыптасқан саяси, әлеуметтік-
экономикалық ахуалдың ауыртпалығы қоғамдық ой-пікірдің оянуына ықпал етіп,
ғылымның әр түрлі салаларында, соның ішінде педагогикалық-психология
саласында да жаңа ағымдардың бой көрсетуіне алып келген. Сол тарихи кезеңде
қоғамды өзгертудің жолын іздестірген К.Д.Ушинский халықшылдар ұстаған
бағытты қолдап, қоғамды, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеудің
бірден-бір жолы тәрбиеде екенін дәлелдеуге талпынған. Осылайша
К.Д.Ушинскийдің көзқарастарына ықпал еткен факторларға Т.Тәжібаевтың назар
аударуы педагогикалық психология тарихы саласының зерттелу қажеттігін,
мұндай зерттеу бағытының көптеген мәселелердің түйінің шешімін табуға алып
келетіндігін паш етті. Осынысымен де Т.Тәжібаевтың диссертациялық жұмысы
ғылыми құнды болып табылды. Ғылыми ортаның сұранысына кеңінен ие болуына
байланысты кейіннен, 1948 жылы Т.Тәжібаев өзінің кандидаттық
диссертациясын толықтыра отырып кітап етіп бастырып шығарды. Оның бұл
еңбегі К.Д.Ушинскийдің психологиясы мен педагогикалық психологиясы деген
атпен орыс тілінде жарық көрді [57].
КСРО астанасындағы ең таңдаулы жоғары оқу орнында терең білім алып,
оның аспирантурасын аяқтап, ғылым кандидаты ғылыми дәрежесіне ие болған
соң елге оралды [58].
Т.Тәжібаев Қазақстанға оралған соң, алған білімін жастарға жеткізу,
оларды қоғамның адал перзенті болуға және адамгершілік рухта тәрбиелеу,
ғылым шыңына шығару жолындағы ұстаздық жұмысы, ғылыми-педагогикалық
қызметі еліміздің тұңғыш жоғары оқу орны, республикамыздағы педагогикалық
ғылымдардың орталығы болған Абай атындағы педагогикалық институттан
басталды. Алғашқы кезде педагогика және психология кафедрасының доцентінен
бастап, кейін кафедра меңгерушісі қызметін атқарды [59].
Өзінің Алматы педагогикалық институтындағы қызметінің алғашқы
қадамынан-ақ дарынды жас ғалым ретінде танылған Т.Тәжібаев 1939 жылы
қарашада БКП(б) қатарына қабылданды. Оның партия қатарына өтуі белсенді
әрекетіне кейінгі кезеңде де өзіндік септігін тигізді. Кеңестік жүйе
жағдайында қызмет бабында өсудің бірден-бір жолы ретінде партия
қатарында болуы басты принцип ретінде ұсталынды. Тіпті, бұл принцип көп
жағдайда кәсіби біліктіліктен де жоғары қойылған-ды.
Сонымен, Т.Тәжібаев жастайынан тағдырдың ауыр тауқыметін тартқанына
қарамастан, өзінің ерік-жігері арқасында, ерен еңбегінің нәтижесінде
жоғары білім алуға қол жеткізіп, ғылыми-педагогикалық қызметке бойлап
еніп, халықтың мүддесіне сай қызмет етуге белін бекем буа түсті. Өзінің
алған білімі мен жинаған тәжірибесін осы жолда барынша пайдалануды мақсат
тұтты.
2. Халық ағарту комиссариатының халық комиссары
Т.Тәжібаевтың мемлекеттік қызметке кірісуі 1940 жылдан бастау алады.
Осы жылы 30 жасқа енді ғана толған Т.Тәжібаев Қазақ КСР Халық ағарту
комиссариатының халық комиссарының бірінші орынбасары қызметіне
тағайындалып, мемлекеттік қызметіне кірісіп кетті. Ол көп ұзамай, 1941
жылдан Халық ағарту комиссариатының халық комиссары болды. Мұның өзі
Т.Тәжібаевтың жастығына қарамастан, өзінің білімі мен дарындылығы арқасында
тез ширап, республика басшылығы алдында өзіндік беделге ие болғандығын
айғақтайды. Сондай-ақ республикалық халық ағарту ісін басқаратын мекемеде
кезінде А.Байтұрсынов, С.Сәдуақасов секілді қазақтың біртуар азаматтары
жетекшілік етіп, бұл салада халық мүддесіне сай қыруар істерді атқару
керек екендігін көтеріп кеткендіктен, Т.Тәжібаевты солардың ісін
жалғастырушы ретінде бағалауға болатын.
Т.Тәжібаев Халық ағарту комиссариатына қызметке кірісу қарсаңында
халық жауларымен күресу етек алып, 1939 жылы республикада 8,5 мың адам
осы желеумен тұтқынға алынды. Ұлттық-либеральдық интеллигенция өкілдерін
жою бағытындағы іс-шаралар қолға алынып, Ж.Аймауытов, Ж.Ақпаев, Х.Ғаббасов,
Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов, М.Жұмабаев, М.Тынышбаев секілді Алаш
қозғалысының қайраткерлері соттық тергеусіз ату жазасына кесілді. Сол тұста
Алашорда ісі бойынша 4297 адам қуғын-сүргінге түсіп, оның 2062 адамы
атылған болатын. Осыншама Алаш қозғалысының өкілдерімен бірге сол жылдары
қазақ халқынан шыққан С.Сәдуақасов және С.Қожанов секілді мемлекет
қайраткерлері оңшыл ағым өкілдері, халық жауы ретінде сталиндік қуғын-
сүргін құрбандары болған еді [61].
Халық ағарту комиссариатына қызметке тағайындалған Т.Тәжібаев
Республика жұртшылығының сауатын ашып, білімін көтеруде Халық ағарту
комиссариаты мұғалімдер санының әлі де аз екендігін ескере отырып,
мұғалімдік қызметтің статусын көтеру керектігін жөн санады. Ќазаќ КСР Халыќ
Комиссарлар кењесі Т.Тәжібаевтың ұсынысын ескере отырып, 1940 жылы қазанда
белсенді еңбегімен дараланған алдыңғы қатарлы мұғалімдерге
Республиканың еңбек сіңірген мұғалімі деген атағын беру жөнінде шешім
қабылдады. [65]. Бұл шешімнің қабылдануы Т.Тәжібаевтың комиссариаттағы
беделінің артуына, сөйтіп халық ағарту саласындағы көрнекті басшы кадр
ретінде бағалануына өзіндік игі ықпалын тигізді.
Осылайша халық ағарту ісіндегі алғашқы қадамынан-ақ, біліктілігімен
көріне білген Т.Тәжібаев комиссариат алдындағы кезек күтірмес мәселенің
бірі сауатсыздықты жоюды аяқтау керектігі жайында мәселе көтерді. Бұл
кезде Қазақстан халқының жалпы сауаттылығы 79,3% еді. Оның ішінде ер
адамдар – 85,2%, әйелдер – 66,8% құрайтын. Бірақ бұл үлес салмақты
қазақтар арасында мардымсыз күйде тұғын. Мұның себебі Қазақстанда 1929-
1932 жылдары жүргізілген күштеп ұжымдастыру саясатымен байланысты еді. Осы
саясаттан кейін елде жайлаған аштық кезінде қазақ ауылдарында жалпыға
бірдей бастауыш білім беру ісі қағаз жүзінде ғана орындалып, бұл шара шала-
шарпы күйінде жүзеге асқан еді. Оның үстіне 1940 жылы жаңа әліпбиге –
кириллицаға көшу жағдайды күрделендіре түскен болатын. Сондықтан да сол
тұстағы Т.Тәжібаевтың ұсынысы орынды болып табылатын. Ол республика
басшылығын сауатсыздық жойылып, келмеске кетті деп даурығудан бойларын
аулақ ұстауға шақырды. Халық ағарту ісінің дұрыс жүруіне мұндай
астампаздық ауыр зардаптар ала келетіндігін үнемі ескертіп отырды.
Халық ағарту комиссариатындағы қызметі барысында Т.Тәжібаев аса көңіл
бөлген мәселенің бірі республикадағы балалар үйінің жай-күйі болды. 1940
жылы республикадағы балалар үйінің жалпы саны 126 еді. Ондағы
тәрбиеленушілер 15713 жетім балаларды құрайтын. Балалар үйінде
тәрбиеленушілердің тамағы, киім-кешегі, білім алу жайы республикада ақсап
жатқандығынан Т.Тәжібаев хабардар болатын. 126 балалар үйінің жартысынан
астамы 1940-1941 жылғы оқу жылында қысқа даярлықсыз күйде болатын. Сонымен
қатар ондағы балаларды еңбекке баулу ісі, яғни ер жеткенде өз беттерінше
күн көретіндей қабілетке ие болуы жайы қолға алынбай жатқандығы да бар
еді. Осыған орай Т.Тәжібаев балалар үйінің жұмысын тексеру жөнінде арнайы
комиссия құруды қолға алды. Бұл іске Мемлекеттік бақылау комиссияриатын да
тартты. Сондай комиссиялардың бірін өзі басқарды.[66].
Балалар үйіне деп бөлінетін қаржының дұрыс жұмсалмауы, тіпті оның
жымқырылуы салдарынан ондағы тәлім-тәрбие жұмысы ақсап жататындығын жақсы
түсінген Т.Тәжібаев шұғыл түрде барлық балалар үйлеріне толық тексеру
жұмыстарын жүргізу керек деген шешім қабылдады. Соған орай балалар үйінің
қаржысын жымқырып қалған басшылардың ісін сотқа тапсыруды жөн санады.
Балалар үйінің басшылары мен қызметкерлерінің арнайы педагогикалық білімі
болуы керектігін ескере отырып, балалар үйі басшыларын сырттай
педагогикалық жоғары оқу орындардан білім алуын ұйымдастыруды ұсынды [67].
Балалар үйінің жағдайын жақсарту мақсатында Т.Тәжібаев жергілікті оқу
ісінің басшыларына мынадай талап ќойды: Әрбір балалар үйі жанында
тәрбиеленушілерді еңбекке баулитын шеберханалар ашуды ұйымдастыру;
жүргізілетін еңбек сабағының жетілдірілген бағдарламасын әзірлеу;
шеберханаларды құрал-саймандармен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын
(өңірдегі фабрикалармен, зауыттармен және т.б. өндіріс орындармен келісім-
шарттар жасауды) қарастыру; әрбір тәрбиеленушіні болашақта өз бетінше күн
көре алатындай деңгейге жеткеру; оларды техника (автомобиль, трактор)
негіздермен таныстыру; балалар үйі жанында жас техник, жас натуралист
секілді үйірмелер құру; тәрбиеленушілерді азық-түлікпен қамтамасыз етуді
жақсарту мақсатында әрбір балалар үйінің өзіндік жеке шаруашылығын ашу;
балалар үйін ғылыми-практикалық басылымдармен қамтамасыз етіп отыру; жазғы
демалыс кезінде тәрбиеленушілерді демалыс орындарына апаруды қолға алу;
балалар үйінің есеп-шотын жіті қадағалау [67].
Т.Тәжібаевтың балалар үйінің жұмысын жақсарту мақсатында қойған
осындай талаптарына сәйкес республикадағы бұл саладағы іс біршама болсын
алға баса бастады. 1941 жылдың бас кезінде балалар үйлері жанынан 211
шеберхана ашылды. Олардың он екісінде шеберханада жасалған бұйымдар
дүкендерге шығарылып сатылатын дәрежеге жетті. 34 балалар үйіне ауыл
шаруашылығы өнімдерін өсіретін бау-бақшалық учаске берілді. Бұл бау-бақша
өнімдері балалар үйінің керек-жарағын алуға, тәрбиеленушілердің азық-
түлігіне, киім-кешегіне жұмсалатын болды. Т.Тәжібаевтың тікелей
жетекшілігімен балалар үйінің тәрбиеленушілерді еңбекке баулудың
бағдарламасы әзірленіп, жүзеге асырыла бастады [68].
Халық ағарту комиссариаты 1940 жылдан бастап қазақ әліпбиінің
кириллицаға көшуіне байланысты қазақ халқы арасында жаңа әліпбиді үйрету
ісіне ерекше мән берген еді. Бұл істі комиссариатта тікелей қадағалау
Т.Тәжібаевқа жүктелді. Соған орай Т.Тәжібаев қазақ әліпбиінің жиі аусуына
байланысты өзінің наразылығын сыртқа шығармай, жаңа әліпбиді қазақтардың
тез меңгеріп кетуіне қолайлы жағдай жасауды қолға алды. 1941 жылдың
ақпанында Т.Тәжібаев жетекшілік еткен Халық ағарту комиссариатының
коллегиясы жаңа әліпбиді қазақтардың тез меңгеруі үшін мынандай мазмұндағы
қаулы қабылдады: 1. Облыстық халық ағарту бөлімдері қазақ тұрғындарының
ересек азаматтарын толық қамти отырып, қысқа уақыт мерзімде жаңа әліпбиді
меңгертудің тиімді жолдарын қарастырсын. Ұйымдастырылған іс-шаралардың
барысы мен нәтижесі жайында облыстық халық ағарту бөлімдері екі апта
сайын Халық ағарту комиссариатының коллегиясына есеп тапсырып тұрсын.
2. Қазақкітап баспа үйіне жаңа әліпбиде басылған кітаптардың тиражын
көбейте түсуі үшін, оған типографиялық станоктар сатып алуға үкіметтен
қосымша қаржы бөлдіруге негізделген мәлімдеме түсірілетін болсын. Бұл іс
Қазақ КСР Халық комиссарлар кеңесі жанындағы жаңа әліпби жөніндегі
комиссияға жүктелсін.
3. 1941 жылдың 1 қыркүйегінен бастап жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ
“Қазақстан тарихы” кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы:
Т.ТӘЖІБАЕВТЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ МҰРАСЫ
Орындаған: Тарих-филология факультеті,
тарих, құқық және экономика мамандығы
4 курс (сырттай бөлім) студенті
Ордабаева Сымбат
Ѓылыми жетекші:
т.ғ.к., аға оқытушы
А.Т.Қаипбаева
Қорғауға жіберілді _____ ______________ 2007 ж.
Хаттама № ___________
Кафедра меңгерушісі, тарих ғылымдарының
кандидаты, доцент
Бегалиева А.А.
Алматы, 2007
МАЗМ¦НЫ
КІРІСПЕ 3
І Т.Т.ТЄЖІБАЕВТЫЊ ЃАЛЫМ ЖЄНЕ МЕМЛЕКЕТ
ЌАЙРАТКЕРІ РЕТІНДЕ ЌАЛЫПТАСУЫ
¤скен жєне білім алѓан ортасы 10
Халыќ аѓарту комиссариатыныњ халыќ комиссары 18
2 ЌАЗАЌСТАНДАЃЫ ЃЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫЌ
САЛАНЫЊ ЖЄНЕ СЫРТЌЫ САЯСАТ ІСІНІЊ
ДАМУЫНА Т.ТЄЖІБАЕВТЫЊ ЌОСЌАН ‡ЛЕСІ
Т.Тєжібаев – ЌазМУ-дыњ ректоры 28
Сыртќы саясат саласындаѓы жєне Ќазаќ КСР Министрлер
Кењесіндегі ќызметі 44
3 Т.ТЄЖІБАЕВТЫЊ ХАЛЫЌ АЃАРТУ ТАРИХЫНА
АРНАЛЃАН М¦РАСЫ
Ќазаќстандаѓы аѓартушылыќ тарихын зерттеудегі рµлі 56
Т.Тєжібаев – отарлыќ дєуірдегі білім беру ж‰йесініњ тарихын
зерттеуші 62
ЌОРЫТЫНДЫ 71
ПАЙДАЛАНЃАН ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 74
КІРІСПЕ
Мәселенің өзектілігі. Қазақстанның әлем қауымдастығы қатарынан егемен
ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер
заманында еліміздің кешегі тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа
сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты
айтылмаған немесе бір жақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен
өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Еліміздің дамуында
тарих ғылымының алдында зор міндеттер тұрғаны жайында Республикамыздың
Президенті Н.Ә.Назарбаев Тарих толқынында атты еңбегінде: Қазақтың сана-
сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы – тарихтың толқынында өзінің
ұлттық Мен дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік
алып отыр. Бірақ бұл мүмкіндік қана, ол шындыққа, тек қазақтардың ғана
емес, барлық қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы
қажет. Ал осы міндет біздің алдымызға тек қана, бір ғана ұлы мүмкіндік
түрінде емес, қатал қажеттілік түрінде де қойылып отыр. Оны шешсек, біз
тарихтың өзімізге шақталған мезгіліне сәйкес боламыз, тарихи болымсыздықтың
бос қуысында босқа қарманып жүрмейміз деп жазған-ды [1].
Осыған орай тарих сахнасында өзіндік із қалдырған, өз мүддесін ұлт
мүддесімен ұштастырумен ерекшеленген қайраткердің, ұлт зиялыларының,
ғалымдардың өмір жолын шынайы тұрғыда зерттеуге де мән беруіміз керек.
Бұл жөнінде елімізде көрнекті тарихшы-ғалым ретінде танылған академик
М.Қозыбаев отандық тарих ғылымында ең зәрулі мәселе – оны тарихи
қайраткерлермен тұлғалау екенін баса көрсете отырып: Күні кешеге дейін
жеке адам мен халықтың қатынасы толық ашылмай келді. Қайраткерлер ұғымы
қызметкерлер, мансап иесі дәрежесіне төмендетілді. Қайраткер – жасампаз
адам, жоқтан бар жасаушы, өз мүддесін халық мүддесімен қабыстырып, өз
халқын өркениет көгінде жарастырушы болса керек. Ендеше, Отан тарихынан
кейбір кездейсоқ адамдарды аластап, тарихи тұлғаларды өз тұғырына қондыру
керек, [3] – деп жазған еді.
Кеңестік дәуірде қазақ зиялыларынан шыққан қайраткерлері мен
ғалымдарының атқарған қоғамдық – саяси қызметі аракідік зерттелді. Көбіне
ондай зерттеулер Қазан төңкерісіне, революцияларға атсалысқандарға
арналды. Басқаша айтқанда, жалпы зиялылардың, оның ішінде қазақ
зиялыларының тарихын зерттеуге негізгі кедергі, бөгет болған коммунистік
идеологияға негізделген методологиялық ұстаным екендігі бұл күні
айқындалуда.
Маркстік-лениндік методология ұстанымдарының нәтижесінде ұлт
зиялыларының рөлі жасанды түрде төмендетіліп кейінгі орынға ығыстырылып
отырды. Көптеген талантты ғалымдар, өнер мәдениет және қоғам қайраткерлері
кеңестік жүйе тарапынан қысымшылық көрді. Кеңестік билік қазақ ұлтының
зиялыларын, қаламгерлері мен санаткерлерін сылып алып тастап, бірнеше
буынның төбесіне қорқыныш пен үрейді төндірді де тұрды. Бұл ұлт
санасының жетілуі мен дәстүр сабақтастығына өз зиянын тигізбей қоймады. Ұлт
дамуының күретамыры рухани салада ақтаңдақ беттер көбейді. Осы қиянат
ұзақ жылдарға созылып, 80-жылдардың соңына қарай ғана тарихтағы өздеріне
тиесілі бағасын ала бастады. Мұндай қарқын еліміз егемендік алғаннан кейін
күрт арта түскендігіне бүгінгі таңда куә болып отырмыз.
Белгілі қазақ қайраткері, ғалым, академик Төлеген Тәжібайұлы
Тәжібаевтың (1910-1964 жж.) тұлғасына көзқарас осындай күрделі
мәселелердің қиылысында тұрған тақырып болып табылады. Кеңестік
Қазақстанда 1940-1950 жылдары Т.Тәжібаевтың Халық ағарту комиссариатының
халық комиссары ретінде атқарған қызметі, қазақ жоғары оқу орындарының
қара шаңырағы болып табылатын – қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық университетінің (Бұрынғы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университеті) ректоры қызметінде жоғары білімді дамытуға қосқан үлесі
және республикалық Сыртқы істер комиссариатының алғашқы халық комиссары
болып тағайындалып, бұл саланың аяғынан нық тұруы жолында сіңірген
еңбегі, сондай-ақ ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас
кезіндегі Қазақстанда педагогикалық ой-пікірдің дамуы мен халық ағарту ісі
тарихына арналған еңбектері отандық тарих ғылымында арнайы зерттеу
объектісі ретінде қарастырылуда. Сондықтан ғылыми зерттеу еңбектерде
келтірілген тың деректер негізінде дипломдық жұмыс орындау жөн әрі өзекті
деп санаймыз.
Халық ағарту ісінің тарихына қатысты тың ой-пікірлер айтып, тұжырымдар
жасауда Т.Тәжібаев еңбектерінің орны зор. Қазақстан тарихындағы халық
ағарту ісі мәселелерін талдап, саралап, мәні мен маңызын көпшілік қауымға
жеткізе білуде көп еңбек сіңірген ғалымның мемлекеттік, ғылыми-
ұйымдастырушылық қызметіне талдау жасау тақырыптық маңыздылығын арттыра
түседі.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Т.Тәжібаевтың өмір жолы, қоғамдық –саяси,
мемлекеттік қызметі және оның ғылыми еңбектері жайлы ғылыми пікірлер ХХ
ғасырдың екінші жартысынан бастау алады. Олардың алғашқылары қатарына
Т.Тәжібаевтың ғылыми еңбектеріне қатысты М.Балақаев, Қ.Бержанов,
Қ.Б.Жарықбаев, Е.А.Будилова, А.Т.Колмаков және С.Баишев секілді белгілі
зерттеуші – ғалымдар тарапынан білдірілген пікірлерді [4] жатқызуға
болады. Бұл аталған ғалымдардың ғылыми пікірлерінде Т.Тәжібаевтың
еңбектеріне жоғары ғылыми баға беріліп, оның Қазақстанда педагогикалық ой-
пікірдің даму тарихын зерттеуге қосқан үлесі ерекше аталып көрсетілген.
Т.Тәжібаевтың ғылым саласында ғана емес, дипломатиялық қызметте де
атқарған ісіне қатысты алғаш пікір білдіруші Қ.Б.Жарықбаев болды. Оның 1967
жылы Южный Казахстан газетінде жарияланған мақаласында [5] Т.Тәжібаев
ғылымды дипломатиялыќ ќызметпен қатар алып жүрген қайраткер ретінде
көрсетілген.
Қазақстанда педагогикалық ғылымның дамуына байланысты Р.Г.Лембергтің
1962 жылы жариялаған мақаласында [6] бұл салада Т.Тәжібаевтың сіңірген
еңбегіне жан-жақты талдау жасалынған. Онда Р.Г.Лемберг сол дәуірдегі өзге
де авторлар секілді Т.Тәжібаевтың еңбектерін кеңестік педагогика
талаптарына сай бағалаған болатын. Дегенмен кеңестік идеология талаптарына
қарамастан зерттеушілер Т.Тәжібаевтың еңбектері қазақ халқының мәдени,
рухани мұраларын зерттеуге өзіндік игі ықпалын тигізетіндігін атап
көрсетіп жатты. Мәселен, белгілі филолог – ғалым М.Мырзахметов Абай
Құнанбаевтың әдеби мұраларын зерттеу мәселесі бойынша қорғаған кандидаттық
диссертациясында [7] Т.Тәжібаевтың абайтану саласына қосқан үлесі қазақ
халқының рухани қазынасын жаңа қырынан қарауға итермелейді деген тұжырым
жасаған. Мұндай тұжырымның астарынан қазақ халқының рухани мәдениетін
ұлттық мүдде тұрғысынан зерттеу қажеттігі жатқан еді деген пікір туындайды.
Қазақстанда психология ѓылымыныњ дамуы мєселесіне арналѓан
Ќ.Б.Жарыќбаев, В.К.Шабельников, М.Н.М±ќанов, К.М.Монтаев, Н.А. Айѓабылов,
А.Т.Кµсеубаев секілді зерттеушілердіњ 1960-1970 жылдары жарыќ кµрген
маќалаларында [8] Т.Тєжібаев есімі б±л ѓылым саласымен тыѓыз
байланыстырылѓан. Б±л авторларлар Ш.Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
секілді қазақ ағартушыларының философиялық, психологиялық және
педагогикалық көзқарастарын зерттеуге алғашқы із салушы ғалым ретінде
Т.Тәжібаевты көрсетеді.
Т.Тәжібаевтың ғылыми мұраларын отандық тарих ғылымында 1980 жылдың
орта тұсынан бастап саралана бастады. Бұл ретте Д.И.Дулатованың есімін
ерекше атап көрсетуге болады. Оның революцияға дейінгі Қазақстан
тарихнамасына арналған еңбегінде [13] Т.Тәжібаевтың ХІХ ғасырдың соңы мен
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ ағартушыларының педагогикалық ой-пікірлері
мен халық ағарту ісі тарихын зерттеуге қосқан үлесі тарихнамалық талдауға
түскен. Автордың пікірінше Т.Тәжібаев Қазақстанда педагогикалық ой-
пікірдің дамуын Ш.ШУәлиханов, Ы.Алтынсарин және А.Құнанбаев есімдерімен
байланыстыра отырып, халық ағарту ісіне байланысты патша өкіметі ұстанған
реакциялық саясаттың зардаптарын дәл ашып көрсеткен. Мұндай пікірді
Д.И.Дулатованың 1990 жылы жарық көрген мақаласынан да [14] кездестіруге
болады.
Академик Т.Тәжібаевтың мемлекеттік қызметте және педагог-ғалымдарды
тәрбиелеп қалыптастыруда атқарған өнегелі істері жайында кеңестік дәуірде
бірқатар мақалалар жарық көрді. Ғалымның мерейтойларына орай жазылған
Ы.Сағынтаев, Е.Құлымбетов, Қ.Рысбеков, Х.Сүйіншәлиев, Қ.Қаражігітова,
Ж.Түрікпенов секілді авторлардың мақалаларында [15] біз қарастырып
отырған мәселеге қатысты пікірлер білдірілген. Бұл мақалаларда
Т.Тәжібаевтың қазақ ғалымдарына көрсеткен қамқорлықтары жайында мәліметтер
берілген.
Дегенмен, кеңестік дәуірдегі ғылыми еңбектерде және көпшілікке
арналған басылымдарда Т.Тәжібаевќа кеңестік жүйе тарапынан жасалған
қысымшылықтар жайлы ешқандай да пікір білдірілмеді. Бұл негізінен сол
дәуірдің идеологиясының әсеріне байланысты еді. Алайда Т.Тәжібаевтың
өмірі мен қызметіне қатысты мұндай мәліметтер еліміз егемендік алғаннан
кейінгі кезеңде біршама болса да жариялана бастады. Мұндай мәліметтерді
Р.Бердібай, Г.Ушанов, М.Серікбаев, Ж.Түрікпенұлы, С.Қалиев, Г.Тетеева
секілді автордың мақалаларынан [16] кездестіруге болады.
Осы аталған авторлардың ішінде Ж.Түркпенұлының Т.Тәжібаевтың өмір
жолын, қызметін және ғылыми мұраларын зерттеуде елеулі іс атқарып келе
жатқанын ерекше атап өтуге болады. Профессор Ж.Түрікпенұлы Т.Тәжібаев
туралы соңғы он жыл көлемінде көптеген ғылыми мақалалар мен еңбектер
[17] жариялап, қайраткердің қоғамдық-саяси қызметіне және ғылыми мұраларына
қатысты көптеген мәліметтерді көпшілік қауым назарына ұсынды. Оның 2002
жылы Академик Т.Т.Тәжібаев атты еңбегі [18] жарық көрді. Бұл еңбегінде
Т.Тәжібаевтың өмір жолы мен ұстаздық қызметіне шолу жасалынып, қайраткер-
ұстаз жайлы естеліктер берілген. Дегенмен Ж.Түрікпенұлының ењбектерінде
Т.Тєжібаевтыњ т‰рлі қызметте жүріп атқарған қызметі жайында мәліметтері өте
аз. Оның себебі мұрағат құжаттарының ғылыми айналымға мардымсыз деңгейде
тартылуында болса керек.
Бүгінгі таңда Т.Тәжібаевтың ғылыми мұралары педагогика ғылымы
саласында диссертациялық деңгейде зерттеліне бастады. Бұған
М.К.Ахметованың және М.Ж.Құлжабаеваның диссертациялық жұмыстары [19] дәлел
бола алады.
Қазақстандық саясаттану ғылымы саласында да Т.Тәжібаев диссертациялық
деңгейде зерттеу объектісіне алынған З.С.Гаиповтың саясаттану
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациялық
жұмысында [20] Т.Тәжібаевтың әміршіл-әкімшілік жүйедегі тұлғалық
ерекшелігі сараланған.
Отандық тарих ғылымы саласы бойынша қорғалып жатқан диссертациялық
жұмыстарда да Т.Тәжібаев еңбектеріне тарихнамалық талдау жасау өз жалғасын
табуда. Ондай талдаулар көп жағдайда ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың
бас кезінде халық ағарту ісі тарихының мәселелеріне қатысты жазылған
еңбектерде көрініс тапқан. Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін жазылған М.Ә.Жолсейітованың; Ж.Б.Әмірханованың және
Э.Қ.Мырзалиеваның диссертациялық жұмыстарында [22] Т.Тәжібаевтың
еңбектері тарих ғылымының қазіргі кездегі жетістігі тұрғысынан
талданған. Осы авторлардың ішінде М.Ә.Жолсейітова Т.Тәжібаев еңбектерін
тереңірек, өзге авторлардың еңбектерімен салыстыра қарастырумен
ерекшеленеді. М.Ә.Жолсейітованың айтуынша, Қазақстандағы халық ағарту ісі
тарихын жазған ХХ ғасыр басындағы Н.П.Остроумов секілді т.б. орыс
зерттеушілерінің тарихи шындықты бұрмалағанын ашық мәлімдеген бірден-бір
ғалым Т.Тәжібаев болып табылады. Мұндай әшкерлеуге дейін Н.П.Остроумов
Түркістан өлкесіне білім таратқан ғалым ретінде дәріптеліп, оның
миссионерлік әрекеті айтылмай келген еді.
Т.Тәжібаевқа кеңестік билік тарапынан жасалған қысымшылықтардың бірі
1951 жылы Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов және Қ.Бекхожин секілді қазақ
ғалымдарының ісіне байланысты жүргізілген-ді. Отандық тарих ғылымында бұл
мәселе көрнекті қазақ тарихшысы Т.Омарбеков еңбегінде [23] нақтылы
көрініс тапқан. Сондай-ақ сол тарихи кезеңдегі қазақ ғалымдарының бастан
кешкен ахуалын түсінуге И.М.Қозыбаевтың еңбегі де [24] белгілі дәрежеде
өз септігін тигізеді. Л.Я.Гуревичтің еңбегінде [25] Т.Тәжібаевтың
тоталитарлық режим жағдайында атқарған қоғамдық – саяси қызметінің кейбір
астарлы тұстары ашылып көрсетілген. Автор Т.Тәжібаевтың қазақ зиялыларына
көрсеткен қамқорлықтарына да тоқталған.
Көрнекті мемлекет қайраткері Д.А.Қонаевтың естелік кітабында да
Т.Тәжібаевқа қатысты оң пікір білдірілгенін осы жерде айта кеткен жөн. Ол
өзінің бұл естелігінде Т.Тәжібаев туралы былай деп жазған: Тәжібаевпен
мен ол халық ағарту халкомы болып қызмет етіп жүрген кезде таныстым.
Кейіннен бізді тағдыр тоғыстырып, бірге Халық комиссарияты кеңесі
төрағасының орынбасарлары болып қызмет еттік. Бұл Ұлы Отан соғысы жылдары
еді. Тәжібаев республиканың тұңғыш Сыртқы істер министрі болды, біраз уақыт
Қазақ мемлекеттік университетінің ректоры болып қызмет етті. 1954 жылы мен
Ғылым Академиясында жұмыс істегенімде ол республика Ғылым Академиясының
толық мүшесі болып сайланды. Ол республика ғылымы мен мәдениетінің дамуына
және білікті мамандар даярлау ісіне елеулі үлес қосты [26].
Д.А.Қонаевтың Т.Тәжібаев туралы айтқан бұл пікірінің өзі шынайы
екендігі еш күмән тудырмайды. Т.Тәжібаев туралы мұндай жылы лебізді
академик М. Қозыбаевтың Жұлдызым менің атты естелігінен де [27]
кездестіруге болады. Ол өзінің университетте білім алу барысында
Т.Тәжібаевтан дәріс алғанын үлкен мақтаныш сезіммен жеткізеді.
Қазақ КСР-нің 1981-1989 жылдар аралығында Сыртқы істер министрі болған
М.Исиналиевтің еңбегінде және жарияланған мақаласында [28] Т.Тәжібаев
жайында, әсіресе оның дипломатиялық қызметіне қатысты тың ой-пікірлер
білдірілген. М.Исиналиев Т.Тәжібаевтың дипломатиялық қызметіне шолу жасай
отырып, оны Қазақстанның сыртқы байланыстарының негізін қалаушы ретінде
орынды бағалайды.
Т.Тәжібаевтыњ дипломатиялыќ ќызметіне баѓа беру Є.Ыдырысовтыњ жєне
Д.Ќыдырбек±лыныњ маќалаларында [29] орын алѓан. Б±л авторлардыњ
Т.Тєжібаевтыњ дипломатиялыќ ќызметі жайында айтќан пікірлері М.Исиналиевтіњ
пікірімен ‰ндестік тапќан.
Л.Ахметовтыњ ењбегінде [30] Т.Тәжібаевтың қызметіне қатысты мысалдар
келтірілген. Онда автор Т.Тәжібаевтың қазақ интеллигенциясы өкілдеріне
танытқан қамқорлығын отаншылдық рухтың кеңестік дәуір кезеңінде бой
көрсетуінің белгісі ретінде бағалайды.
Еліміздің зиялы қауымы Т.Тәжібаевтың мемлекеттік және ғылыми қызметі
өзіндік маңызға ие екендігін атап көрсетуде. Бұған Т.Тәжібаевтың 2000 жылы
мерейтойына орай әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде
Педагогика мен психологияның өзекті мәселелері атты ғылыми конференцияның
өткізілуі дәлел бола алады. Бұл конференцияда академик М.Қ.Қозыбаев және
Қ.Жарықбаев секілді т.б. ғалымдар Т.Тәжібаевтың елімізде жоғары оқу
орындарының дамуына қосқан үлесін және республикамызда сыртқы істер
ведомствосының қалыптасуына сіңірген еңбегіне жоғары баға берді. Сондай-
ақ ғалымдар қатарында Т.Тәжібаевтың патша өкіметінің отаршылдық саясаты
дәуірінде елімізде халық ағарту ісінің даму ерекшеліктерін ашып көрсетуге
қосқан үлесін тарих ғылымының бүгінгі таңдағы жетістігі тұрғысынан
саралағандар да болды [31]. Осы аталмыш конференцияны Т.Тәжібаевтың
мемлекеттік және ғылыми қызметін онан әрі терең зерттеле түсуге өзіндік
серпін береді деп те ұйғаруға болады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – түрлі деректік материалдарды
сараптай келе Т.Тәжібаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін,
шығармашылық және ғылыми мұрасын ашып көрсету. Сол арқылы оның
мемлекеттік тұлғасы мен ғалымдық келбетін айқындау зерттеу жұмысының басты
өзегі болып табылады. Жұмыста Т.Тәжібаевтың халық алдындағы еңбегіне және
шығармашылық мұрасына сүйене отырып оның өмір жолын барынша ашып
көрсетуді мақсат еттік. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай
міндеттер алға қойылды:
- Т.Тәжібаевтың өскен және білім алған ортасын айқындап, оның
қайраткер, көрнекті ғалым ретінде қалыптасуына тигізген әсерін
көрсету;
- Кеңестік дәуірде қайраткерлік дәрежедегі тұлға деңгейіне
көтерілген Т.Тәжібаевтың Халық ағарту комисариатының жетекшісі
ретінде атқарған ауқымды еңбегін қоршаған саяси-әлеуметтік
құбылыстармен байланыстыра қарастыру;
- Т.Т.Тәжібаевтың республикада жоғары білім беру саласына қосқан
үлесін оның қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
университетінде ректор болып атқарған қызметін саралау арқылы
баяндау;
- әкімшіл-әміршілдік жүйе тарапынан Т.Тәжібаевқа жасалған
қысымшылықтар кеңес өкіметінің ұлт саясатымен ұштасып
жатқандығын дәлелді деректік мәліметтермен негіздеу;
- Т.Т.Тәжібаевтың Қазақстандағы қоғамдық, педагогикалық ой-пікірдің
даму тарихын зерттеуге қосқан үлесін тарих ғылымының бүгінгі
таңдағы жетістігі тұрғысынан саралау;
- Қазақстандағы халық ағарту ісінің тарихын зерттеуде
Т.Т.Тәжібаевтың соңына қалдырған ғылыми мұраларының маңыздылығын
айқындау.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Дипломдық жұмыстың хронологиялық ауқымы
Т.Т.Тәжібаев өмір сүрген жылдарды, дәлірек айтқанда, 1910-1964 жылдар
аралығын қамтиды.
Жұмыстың методологиялық негізі. Жұмыстың методологиясы тарихилық,
жүйелік, салыстырмалы талдау мен жинақтау әдістеріне негізделді. Тұлғатану
саласында әлемде қалыптасып келе жатқан өркениеттік ұстанымға басты назар
аударылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 3 тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Т.Т.ТӘЖІБАЕВТЫҢ ҒАЛЫМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Өскен және білім алған ортасы
Өткен ХХ ғасырда еліміздің қамын жеген көптеген қайраткерлер тарих
сахынасына көтерілді. Ә.Бөкейханов, М.Шоқай, Ә.Байтұрсынов секілді алаш
қозғалысының көшбасшыларының аңсаған мұрат-мақсаттары кейінгі толқындағы
ұлт зиялыларының да басты нысанасына айналды. Кеңестік дәуірде халық
мүддесін жоғары қоюымен ерекшеленген, өз соңында мол ғылыми мұра қалдырған
қайраткерлердің бірі Төлеген Тәжібайұлы Тәжібаев болды.
Т.Тәжібаев 1910 жылы 23 ақпанда Түркістан генерал-губернаторлығына
қарасты Сырдария облысының Черняев уезінің Қарааспан болыстығындағы № 9
ауылда (қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысындағы Арыс қаласының маңы)
дүниеге келді. Т.Тєжібаевтыњ жастыќ шаѓы қазақ қоғамы үшін күрделі кезеңмен
тұспа-тұс келді. Ол тарихи кезеңде қазақ жерін және Түркістан өлкесін өз
отарына айналдырған патшалық Ресей қазақ елінің болашағына үлкен қауіп
төндірген еді. Отарлық қанауға деген наразылық, ұлттық еркіндік жолындағы
күрес қазақ қоғамы арасында өрістей түскен-ді. Оның бір көрінісі 1916
жылғы көтерілістің Қазақстанның барлық аймақтарында бой көрсетуі еді.
Майданның қара жұмысына қазақ жігіттерін алу ісі Т.Тәжібаевтың да
ауылында жүргізіліп, әкесі Тәжібай да іліккен-ді [32]. Сырдария облысында
бұқаралық бас көтерулер бұратана халықты тылдағы жұмыстарға күштеп
тарту туралы патша жарлығы шыѓысымен қолға алынған-ды. Бұған жауап
ретінде Сырдария облысының құрамына кіретін қазақ, өзбек елді
мекендерінің бәрінде дерлік бұқаралық толқулар өріс алды. Орынбор–Ташкент
темір жолы бойында орналасқан Т.Тәжібаев ауылының қазақтары тізім
әзірлеушілерді жазалауға көшті. Дегенмен, Патша әскері көтерілісшілерді
талқандап, жер-жерде жазалаушы отрядтар халықты қуғын-сүргінге түсіріп,
қатты жазалауға кірісіп кетті. 1917 жылы Ақпан революциясының нәтижесінде
патша өкіметі құлатылып, көтеріліске қатысушыларға Уақытша үкіметтің
кешірім жариялауы халықты ауыр зардаптан сақтап қалды. Алайда мұның өзі
халықтың әл-ауқатын қалпына келтіруге жеткіліксіз еді. Патша өкіметінің
отарлық саясаты, бірінші дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы көтеріліс
Түркістан өлкесінің экономикасына орасан зор бүліншілік әкелді. 1914-1917
жылдары аралығында Түркістан өлкесіне басқа аймақтардан жеткізілетін
астық мөлшері үнемі қысқартылып, есесіне соғыс қажеті үшін өлкеден
алынатын мал шаруашылығы өнімдерінің көлемі күрт ұлғайды. 1917 жылы
өлкедегі астық тапшылығы 46,5 мың пұт болса, одан кейінгі жылдары бұл
көрсеткіш арта түсті. Өлкеде ауыл шаруашылығы қатты күйзеліске ұшырады.
1917 жылғы қуаңшылыққа байланысты егіннің күйіп кетуі бұл қасіретті одан
әрі асқындыра түсті. 1916 жылғы көтеріліс пен оны басып-жаншу кезінде
қисапсыз көп зардап шеккен көшпелі малшы қауымдары өздерінің аса қатты
бүлінген шаруашылықтарын қалпына келтіруге мұршасы болмай, 1917 жылы
басталған сұрапыл ашаршылыққа алғашқылардың бірі болып ілікті. Сыр өңірін
сұрапыл аштық жайлады. Күн көрудің барлық көзінен айырылған халық баудай
түсе бастады. М.Шоқайдың көрсетуінше 1917 жылы басталған аштықтан 1
миллион 114 мың адам опат болған [35].
Ашаршылық қасіреті Т.Тәжібаевтың отбасына да апат ала келеді. Оның
әке-шешесі мен бауырлары сол аштықтың құрбандары болды [36].
Осындай қайғылы оқиғадан соң, жас Төлеген жетімдік тақсіретін тартып,
ашаршылық жайлаған елде іздеусіз қалды. Өте ауыр халде қалған Төлегенді
Арыс станциясының жұмысшысы Иван Федорович Кабанов кездестіріп, оны үйіне
алып келеді. И.Ф.Кабановтың естелігінде бұл жайлы былай делініп
көрсетіледі: 1917 жылы біздің отбасымызға өлім халінде жатқан, әбден
ашыққан қазақ баласы келіп қосылды. Оған дәрігерлік көмек көрсетіліп, тамақ
берілді. Осыдан кейін баланың денсаулығы қалпына келе бастады. Баланың аты
Төлеген екенін білгенімізбен, көп уақытқа дейін оның фамилиясын біле
алмадық. Бірде оның Қаттыбек атты алыс туысқаны болып келетін кісіні
кездейсоқ кездестіріп қалдық. Сол арқылы ғана баланың фамилиясы Тәжібаев
екендігін, ата-аналары, аға-інілері мен қарындастары ашаршылық құрбандары
болғанын естідік. Сыр бойындағы ашыққан аудандармен бірге Төлеген осында
келген екен. [37].
Тағдыр тауқыметімен бөтен отбасына келіп қосылған Төлегенге
И.Ф.Кабановтың әйелі – Мария Кабанова мен төрт баласы да жылы қабақ
танытты. Өз кезегінде Төлеген де үй шаруасына тез араласып, қолдан
келгенше отбасына өзінің пайдасын тигізіп қалуға тырысып бақты. Осылайша
Кабановтар отбасына ол сіңісіп те кетті.
Арыс станциясында 1901 жылдан теміржол жұмысшысы, кейіннен ондағы
паравоздарды жанармаймен қамтамасыз етуші болып еңбек еткен И.Ф.Кабанов
Төлегенді өз жанында ертіп жүріп, оның бойына еңбекқорлыққа тәрбиелеуге,
қиындыққа мойымауға баулуға ерекше мән берді. Төлеген келіп қосылған жаңа
отбасы мүшелері онымен алғашында қазақ тілінде сөйлесті. Біртіндеп
Төлеген орыс тілін меңгере бастады. Оған орыс тілін үйретуге
И.Ф.Кабановтың қыздары да атсалысты. Төлегеннің алғырлығын аңғарған
И.Ф.Кабанов оны орыс мектебіне беруді ұйғарды.
Т.Тәжібаев мектеп табалдырығын 1918 жылы аттады. И.Ф.Кабановтың
ұйғарымымен Арыстағы балалар үйіне беріліп, сондағы бастауыш орыс
мектебінен білім алды. Арыстағы балалар үйі қазіргі кезде де өз жұмысын
жалғастыруда. Бүгінде ол үй Т.Тәжібаев есімімен аталады. Балалар үйі
жанындағы орыс мектебі көп ұзамай қазақ-орыс мектебі деп аталып, Төлеген
қазақ тілінде де білім алуға қол жеткізді.
Төлегеннің бастауыш білім алу кезеңі кеңес өкіметінің халық ағарту
ісін қайта құру жолындағы іс-шараларымен тұспа-тұс келді. 1918 жылы
наурызда Түркістан өлкесінің Халық депутаттары кеңесі халық-ағарту ісіне
қатысты өзінің декретін жариялады. Соған сәйкес Түркістан халық-ағарту
комиссариаты құрылды. Халық ағарту комиссариатына көпұлтты халқы бар
өлкенің ұланғайыр аумағында мәдени-ағарту мекемелері, ана тілінде сабақ
беретін және ғылым талаптарына жауап беретін жаңа бағдарламалар бойынша
оқытатын мектептер жүйесін құру жүктелді. Мектепті қайта құрудағы басты
бағыттар Орталық атқару комитеті бекіткен РКФСР-дің біртұтас еңбек
мектебі туралы ережеге сәйкес жүргізілетін болды. Соған орай патша
өкіметі заманындағыдай мектептерді бастауыш, гимназия, реальды училище және
тағы басқадай бөлу қысқартылды, олардың орнына екі сатылы біртұтас еңбек
мектебі енгізілді: бірінші – 8 жастан 13 жасқа дейінгі балалар үшін 5 жыл
оқу және екінші – 13 жас пен 17 жас арасындағы балалар үшін 4 жылдық оқу.
12 жылдық оқу мерзімінің орнына 9 жылдық оқуды белгілеу бұқараның
балаларына білім алуды жеңілдету мақсатынан туындады. Соған орай оқу
тегін, ұлдар мен қыздар бірдей деп жарияланды. Политехникалық білімнің
қажеттілігі мәлімделінді. Халыққа білім беруді ұйымдастыруға байланысты,
уез және аудан көлемінде шеше алмайтын күрделі мәселелер облыс
орталыќтарында талќыланатын. Онда халыққа білім беру жөніндегі нақты
шешімдер қабылданатын, ол µз кезегінде кеңестердің облыстық съезінің
талқылауына ұсынылды [39].
Т.Тәжібаевтың білім алу жолындағы алғашқы қадамы осылайша Халық
ағарту саласындағы күрделі өзгерістері кезеңіне сәйкес келді. Сол тұста
Қазақстандағы халыққа білім беру жүйесіндегі түбірлі өзгерістерді барлық
жастағы жұртшылықты қамтыған ағартушылық және мәдени-тәрбие жұмысының
жаңа түрлері құрады. Жер-жерде ликбездер, курстар, кешкі мектептер, өз
бетімен білім алу үйірмелері ұйымдастырыла бастады. Барлық деңгейдегі және
ведомстволардағы мектептер оқуға тілек білдірушілерді жасына, ұлтына,
дініне қарамастан қарсы алды, оқуға деген талпыныс жоғары болды.
Кеңес өкіметінің мәдениет мәселелері жөніндегі бірінші маңызды
декреттерінің арасында РКФСР Халық Ағарту Комиссариатының Аз ұлттардың
мектептері туралы қаулысы болды. Осыған орай 1918 жылы тамызда Қазақ АКСР
Орталық атқару комитетінің мектептерде оқытуды ана тіліне көшіру туралы
декрет жариялады, ал қараша айында Түркістан мектептерінің құрылымы
туралы ереже жарық көрді. Осы ережеге сәйкес Т.Тәжібаев білім алып
жатқан балалар үйі жанындағы мектеп еңбек мектебі болып аталатын болды.
Еңбек мектептерінің мақсаты – балаларға тәжірибе жүзінде еңбектің барлық
маңызды түрлерінің әдістерімен, бір бөлігі оқу шеберханасында немесе мектеп
фермасында, бір бөлігі фабрикаларда, заводтарда таныстыратын политехникалық
білім беру болды.
Білім алуға деген барлық алғышарттар жасалынып жатқан кезде
Т.Тәжібаев қарап қалмады. Оқуға деген ынтасының жоғары болуы
Т.Тәжібаевтың өз әріптестері арасында дараланып тұруға алып келді.
И.Ф.Кабановтар отбасымен де қол үзбей тұрды. Білім ала жүріп мектепте
пионерлер ұйымын басқарды, үйінде отырып сауат ашқысы келгендерге дәріс
берумен айналысты. Ауылдағы ағайындарымен де етене араласуға қол жеткізді.
Еңбекке деген сүйіспеншілік Төлегеннің белсенді азамат ретінде
қалыптасуына алып келді.
1922 жылы Төлеген Арыстағы жеті жылдық мектепті үздік бітірді. Оның
мектепті бітіру туралы куәлігінде барлық пәндерден үздік деген бағалар
көрсетілген. Мұндай жақсы үлгерім Төлегеннің болашағынан зор үміт
күттіретіндігін аңғарған И.Ф.Кабанов оны Сырдария облысының орталығы
Шымкент қаласына аттандырады. Сол тұста Шымкенттегі ең беделді деген
жоғары оқу орны педагогикалық техникум болатын. Негізінен кеңестік
мектептерге мұғалімдер даярлаумен шұғылданатын бұл оқу орнының негізі 1920
жылы қаланған еді [41].
Кеңес өкіметінің сауатсыздықпен күресу науқаны барысында көптеген
курстар ашылғанымен, онда оқытатын мұғалім кадрлар тапшылығын сезген-ді.
Соған орай 1920 жылдың соңына қарай Қазақстанда және сол кезде Түркістан
Республикасы құрамында болған оңтүстік өңірлерде 17 кәсіби-техникалық оқу
орындары ашылды. Солардың бірі Шымкент қаласындағы педагогикалық
техникум болатын. Мұның артынша1921 жылдың 1 шілдесінде тµрт халыққа
білім беру институты ашылды. Олар Орынборда, Семейде, Ташкентте жєне
Алматыда ашылған болатын.
Қазақстанда 1914-1915 оқу жылдарында 2011 мектепте 105 мың оқушы
болса, ал 1920-1921 жылдары 2410 бастауыш және орта мектепте 144002 оқушы
болды. Мұншама мектептегі оқушыларға сабақ беретін мұғалімдердің тапшы
екендігінен Т.Тәжібаев хабардар еді. Соған орай ол мұғалім болып,
сауатсыздықты жоюға атсалысуды өз борышы санап, құжаттарын Шымкент
қаласындағы педагогикалық техникумға тапсырды.
Шымкент педагогикалық техникумына оқуға алғашқылар санында
қабылданған Т.Тәжібаев мұнда да өзінің қоғамдық өмірге белсене араласуын
өрістете түсті. 1924 жылы Т.Тәжібаев мұғалімдік курстар мен техникумда және
институтта оқитын қазақ жастары ұйымдастырған түрлі іс-шаралардың бел
ортасынан табылып жүрді. Ондай іс-шаралардың бірі халыққа арнап үндеу
тарату еді. Т.Тәжібаев құрамында бар оқушы жастардың сондай үндеулерінің
бірі республикадағы мектептерде оқу құралдарының тапшылығына байланысты
еді [42]. Халыққа үндеу таратуға атсалысумен қатар Т.Тәжібаев 1924 жылы
құрылған Сауатсыздықты жою қоғамының белсенді мүшесі болды. Аталмыш
қоғам оқуға үгіт-насихат жүргізу, білім берудегі кенже қалудың себептерін
түсіндіру мәселелерімен шұғылданды. Қоғам губерния мен уездерде өз
бөлімшелерін, болыс, ауыл, село мен деревнияларда бөлімше филиалдарын
ұйымдастырды.
Құрамында Т.Тәжібаев бар Шымкенттегі педагогикалық техникум шәкірттері
Бәрі де сауатсыздықты жою майданына деген ұранды іліп әкетті. Осындай іс-
шаралардың нәтижесінде 1925 жылға қарай халықтың сауаттылығы артты. 1926
жылғы санақ бойынша сауаттылық қазақтар арасында 10%, орыстар арасында 57%,
украиндар арасында 50% , татарлар арасында 67,5% болып шықты [43].
1927 жылы педагогикалық техникумды Т.Тәжібаев үздік бітіріп, осы оқу
орнында оқытушылық қызметке қалдырылды.
Т.Тәжібаевтың дарындылығы сол тұста техникум директоры болған қазақ
халқының көрнекті қайраткері, жазушы, драматург, публист Жүсіпбек
Аймаутовтың назарынан тыс қалмағандығы айқын аңғарылады. Ж.Аймауытов кеңес
өкіметі орнағаннан кейінгі кезеңде Алаш қозғалысы қайраткерлерімен
астыртын байланыста бола отырып, 1919-1924 жылдары Қазақ тілі газетінің
редакторы, 1924-1926 жылдары әйгілі Ақ жол газетінің редакторы қызметін
атқарып, 1926 жылы Шымкенттегі педагогикалық техникумға директор болып
тағайындалған еді. Ол бұл қызметін 1929 жылдың соңына дейін атқарды.
Директорлық қызметті одан әрі атқаруына Ж.Аймауытовқа кеңестік қуғын-
сүргін саясаты жол бермеді. 1929 жылы желтоқсанда Ж.Аймауытов
ұлтшылдықпен айыпталып, абақтыға жабылды.
Ж.Аймауытов еңбектерінен жас Төлеген Тәжібаев сусындады деп айтуға
толық негіз бар. Оған Т.Тәжібаевтың Ж.Аймауытовқа еліктеп, тәрбие,
эстетика және психология мәселелеріне ден қоюы дәлел бола алады.
Ж.Аймауытов абақтыға жабылғаннан кейін Т.Тәжібаев педагогикалық
техникумда екі жылдай мұғалім болып қызмет етті. Ол онда география
пәнінен дәріс берді. Т.Тәжібаев өз дәрістері барысында Ж.Аймауытовтың
педагогикалық шығармаларының бұл ғылым саласының бастауында тұрғанын
насихаттады. Сондай-ақ ол Ж.Аймауытов еңбектерінде жасалған тұжырымдардың
негізділігін дәлелдей түсуді өз борышы санады.
Шымкенттегі педагогикалық техникумда қызмет етіп жүрген шағында,
Т.Тәжібаев бұрынғысынша республика көлемінде ұйымдастырылған іс-шаралардан
тыс қала алмады. Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесінің 1929 жылғы 24
қаңдарда баспасөзде жарық көрген қаулысына сәйкес латын жазбасы негізіндегі
жаңа қазақ әліпбиіне көшуге байланысты жұмыстар жүргізілген кезде,
Т.Тәжібаев педагогикалық техникум ұстаздарымен бірге жаңа әліпбиді
үйрететін курстардың жұмысына қызу араласты.
Соның нәтижесінде География, Математика, Зоология және
Табиғаттану пәндері бойынша қазақ тіліндегі оқу құралдарының қолжазбалық
нұсқалары әзірленіп, Халық ағарту комиссариаты жанындағы комиссия
қарауына тапсырады [45]. Халық ағарту комиссариатының аз ұлттар мектептері
туралы 1918 жылғы 31 қазандағы қаулысы, РКП(б) VIII съезінде оқыту арқылы
біртұтас еңбек мектебін құру қажеттігі туралы оңды бастамалар, РКП(б) Х
съезінің (1921 жыл) елдің барлық халықтары үшін ана тілін сот, әкімшілік,
шаруашылық, мәдениет және т.б. салаларға енгізу міндетін артқан ұлттық
саясат туралы қарары мағынасына сай толық жүзеге аспай, қағаз бетінде
қалды [46].
Барлық іс-қағаздарын ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап ұлттық тілде
жүргізуді міндеттеген заңдар қабылдана тұрса да, қазақыландырудың мәні
мен мазмұны тек сөз жүзінде, қағаз бетінде қала беруі Т.Тәжібаевты
терең тебіренісіне түсірмей қоймаған-ды. Ол осы кезден бастап қазақ
тілінің республикада өз мәртебесіне сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде ие
болуына алаңдаушылық таныта бастаған-ды.
Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесі 1930
жылы 27 тамызда баршаға бірдей міндетті бастауыш оқуды енгізу туралы
қаулы қабылдады. Жалпыға бірдей бастауыш оқудың енгізілуін ынта-жігерімен
қарсы алған зиялы қауым өкілдері халықты бұл іске тартуда негізгі күш
болды. Олар жұртшылықты өз күштерімен мектептерді, оқушыларға арналған
жатаханаларды салуға жұмылдыруда көп іс атқарды. Т.Тәжібаевтың
атсалысуымен, оның тікелей ұйымдастырумен Михаиловка селосында балалар
үйінің мектебін тұрғызу ісі жүзеге асырылды [50].
Шымкенттегі педагогикалық техникумда оқып жүрген шағында Лениндік
комсомол жастар одағының мүшесі қатарына өткен Т.Тәжібаев партияның жастар
арасындағы сенімді тірегі санаған аталмыш ұйымда жігерлі азамат екенін
танытты. Сөйтіп, өзінің белсенділігімен айрықшаланған Т.Тәжібаев өлкелік
Лениндік жастар одағының ұйғаруы бойынша 1931 жылы тамызда Мәскеу
қаласындағы Н.К.Крупская атындағы Коммунистік тәрбие академиясына оқуға
жіберілді [52].
Т.Тәжібаевтың бұл оқу орнына жіберілуі оның болашақтағы атқаратын
қызметіне өзіндік сүрлеу жол салып берді деп айтуға болады. Өйткені,
кеңестік жүйенің тірегі болып саналатын маркстік-лениндік идеологияның
және кеңестік педагогика ғылымының қағидаларының негізінде жоғары дәрежелі
білім берудегі басты оқу орны саналған Коммунистік тәрбие академиясына
сол тұста одақтас республикалардан тым аз өкілдер жіберілетін, сондай-ақ
аталмыш оқу орнынан білім алғандар тез арада ғылыми жұмыстарға тартылатын
немесе мемлекеттік жауапты қызметке тағайындалатын.
Т.Тәжібаев Коммунистік тәрбие академиясының қабырғасында оқумен қатар
қоғамдық жұмыстарды да белсенді түрде жүргізіп отырды. Академияның
комсомол комитеті құрамына еніп, белсенді қызметімен көзге түскен ол көп
ұзамай комитеттің бірінші хатшысы болып сайланды. Сол кездегі әкімшіл-
әміршіл жүйенің орныға түсуіне байланысты оппозициялық топтардың әрекеті
Академия комсомол комитетінде қызу талқыға түсетін. Осылайша Академия
студенттері елдегі идеологиялық күреске барынша тартылып, саяси өмірдің
барысынан хабардар болып отырды.
Коммунистік тәрбие академиясы қабырғасында студенттердің ғылыми
үйірмелерге қатысуына да ерекше көңіл бөлінді. Т.Тәжібаев Академиядағы
көрнекті психолог-профессорлар А.В.Веденов, М.Н.Шордаков, доцент
В.Д.Эльконин жетекшілік ететін психология үйірмесінің жұмысына қатысып,
өздігімен білімін арттыра түсті [54].
Т.Тәжібаевтың табиғи дарыны, ғылыми жұмысқа деген құмарлығы мен
еңбекқорлығы оның сол Академияда психология саласында білімін арттыруына
жол ашты. 1935 жылы оқуын ойдағыдай бітірген Т.Тәжібаев Академияның
аспирантурасына қалдырылды. Ол психология кафедрасының аспиранты болды.
Ғылыми зерттеуге толық берілген Т.Тәжібаев көрнекті психолог ғалымдардың,
атап айтқанда Л.С.Выготский, М.Я.Басов, В.А.Вагнер секілді ғалымдардың
еңбектерін терең оқып үйренді. Соның негізінде өзіндік ғылыми тұжырымдар
жасай бастады. [55].
1939 жылы А.М.Герцен атындағы педагогикалық институттың ғылыми
кеңесінде Т.Тәжібаев К.Д.Ушинский Ресейдегі педагогикалық психологияның
негізін қалаушы деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғады.
Т.Тәжібаевтың К.Д.Ушинскийдің педагогикалық психологияға арналған мұраларын
зерттеуге ден қоюының өзіндік себептері бар еді. Өйткені, үстемдік құрып
тұрған әкімшіл-әміршіл жүйе жағдайында К.Д.Ушинскийдің педагогикалық ой-
пікірлерін кеңестік мектептерге енгізудің маңызы зор еді. К.Д.Ушинскийдің
бала тәрбиесіне байланысты ХІХ ғасырдың орта тұсында жазып қалдырған
мұраларының ішінде кеңестік тәрбие жұмысына өзіндік игі ықпалын тигізетін
тұжырымдар көптеп кездесетін. Сондықтан Т.Тәжібаевтың кандидаттық
диссертациясының тақырыбы өзекті мәселеге арналған деп саналды.
Т.Тәжібаев диссертациялық жұмысын жазу барысында профессор
Б.А.Ананьевтың ақыл-кеңестерін ескере отырып, К.Д.Ушинскийдің ескерусіз,
назардан тыс қалып келе жатқан психологиялық, педагогикалық ой-пікірлерін
заман талабына сай талдауға баса назар аударды. К.Д.Ушинскийдің ғылыми
мұраларын мұқият зерделеу арқылы Т.Тәжібаев оның прогрессивті педагогикалық
көзқарасының астарларын толық ашып көрсетуге қол жеткізді. Диссертациялық
жұмыста К.Д.Ушинскийдің педагогикалық, психологиялық ой-пікірлеріне әсер
еткен тарихи жағдай да кеңінен талданды. Т.Тәжібаевтың көрсетуінше ХІХ
ғасырдың ортасына қарай Ресей империясында қалыптасқан саяси, әлеуметтік-
экономикалық ахуалдың ауыртпалығы қоғамдық ой-пікірдің оянуына ықпал етіп,
ғылымның әр түрлі салаларында, соның ішінде педагогикалық-психология
саласында да жаңа ағымдардың бой көрсетуіне алып келген. Сол тарихи кезеңде
қоғамды өзгертудің жолын іздестірген К.Д.Ушинский халықшылдар ұстаған
бағытты қолдап, қоғамды, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеудің
бірден-бір жолы тәрбиеде екенін дәлелдеуге талпынған. Осылайша
К.Д.Ушинскийдің көзқарастарына ықпал еткен факторларға Т.Тәжібаевтың назар
аударуы педагогикалық психология тарихы саласының зерттелу қажеттігін,
мұндай зерттеу бағытының көптеген мәселелердің түйінің шешімін табуға алып
келетіндігін паш етті. Осынысымен де Т.Тәжібаевтың диссертациялық жұмысы
ғылыми құнды болып табылды. Ғылыми ортаның сұранысына кеңінен ие болуына
байланысты кейіннен, 1948 жылы Т.Тәжібаев өзінің кандидаттық
диссертациясын толықтыра отырып кітап етіп бастырып шығарды. Оның бұл
еңбегі К.Д.Ушинскийдің психологиясы мен педагогикалық психологиясы деген
атпен орыс тілінде жарық көрді [57].
КСРО астанасындағы ең таңдаулы жоғары оқу орнында терең білім алып,
оның аспирантурасын аяқтап, ғылым кандидаты ғылыми дәрежесіне ие болған
соң елге оралды [58].
Т.Тәжібаев Қазақстанға оралған соң, алған білімін жастарға жеткізу,
оларды қоғамның адал перзенті болуға және адамгершілік рухта тәрбиелеу,
ғылым шыңына шығару жолындағы ұстаздық жұмысы, ғылыми-педагогикалық
қызметі еліміздің тұңғыш жоғары оқу орны, республикамыздағы педагогикалық
ғылымдардың орталығы болған Абай атындағы педагогикалық институттан
басталды. Алғашқы кезде педагогика және психология кафедрасының доцентінен
бастап, кейін кафедра меңгерушісі қызметін атқарды [59].
Өзінің Алматы педагогикалық институтындағы қызметінің алғашқы
қадамынан-ақ дарынды жас ғалым ретінде танылған Т.Тәжібаев 1939 жылы
қарашада БКП(б) қатарына қабылданды. Оның партия қатарына өтуі белсенді
әрекетіне кейінгі кезеңде де өзіндік септігін тигізді. Кеңестік жүйе
жағдайында қызмет бабында өсудің бірден-бір жолы ретінде партия
қатарында болуы басты принцип ретінде ұсталынды. Тіпті, бұл принцип көп
жағдайда кәсіби біліктіліктен де жоғары қойылған-ды.
Сонымен, Т.Тәжібаев жастайынан тағдырдың ауыр тауқыметін тартқанына
қарамастан, өзінің ерік-жігері арқасында, ерен еңбегінің нәтижесінде
жоғары білім алуға қол жеткізіп, ғылыми-педагогикалық қызметке бойлап
еніп, халықтың мүддесіне сай қызмет етуге белін бекем буа түсті. Өзінің
алған білімі мен жинаған тәжірибесін осы жолда барынша пайдалануды мақсат
тұтты.
2. Халық ағарту комиссариатының халық комиссары
Т.Тәжібаевтың мемлекеттік қызметке кірісуі 1940 жылдан бастау алады.
Осы жылы 30 жасқа енді ғана толған Т.Тәжібаев Қазақ КСР Халық ағарту
комиссариатының халық комиссарының бірінші орынбасары қызметіне
тағайындалып, мемлекеттік қызметіне кірісіп кетті. Ол көп ұзамай, 1941
жылдан Халық ағарту комиссариатының халық комиссары болды. Мұның өзі
Т.Тәжібаевтың жастығына қарамастан, өзінің білімі мен дарындылығы арқасында
тез ширап, республика басшылығы алдында өзіндік беделге ие болғандығын
айғақтайды. Сондай-ақ республикалық халық ағарту ісін басқаратын мекемеде
кезінде А.Байтұрсынов, С.Сәдуақасов секілді қазақтың біртуар азаматтары
жетекшілік етіп, бұл салада халық мүддесіне сай қыруар істерді атқару
керек екендігін көтеріп кеткендіктен, Т.Тәжібаевты солардың ісін
жалғастырушы ретінде бағалауға болатын.
Т.Тәжібаев Халық ағарту комиссариатына қызметке кірісу қарсаңында
халық жауларымен күресу етек алып, 1939 жылы республикада 8,5 мың адам
осы желеумен тұтқынға алынды. Ұлттық-либеральдық интеллигенция өкілдерін
жою бағытындағы іс-шаралар қолға алынып, Ж.Аймауытов, Ж.Ақпаев, Х.Ғаббасов,
Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов, М.Жұмабаев, М.Тынышбаев секілді Алаш
қозғалысының қайраткерлері соттық тергеусіз ату жазасына кесілді. Сол тұста
Алашорда ісі бойынша 4297 адам қуғын-сүргінге түсіп, оның 2062 адамы
атылған болатын. Осыншама Алаш қозғалысының өкілдерімен бірге сол жылдары
қазақ халқынан шыққан С.Сәдуақасов және С.Қожанов секілді мемлекет
қайраткерлері оңшыл ағым өкілдері, халық жауы ретінде сталиндік қуғын-
сүргін құрбандары болған еді [61].
Халық ағарту комиссариатына қызметке тағайындалған Т.Тәжібаев
Республика жұртшылығының сауатын ашып, білімін көтеруде Халық ағарту
комиссариаты мұғалімдер санының әлі де аз екендігін ескере отырып,
мұғалімдік қызметтің статусын көтеру керектігін жөн санады. Ќазаќ КСР Халыќ
Комиссарлар кењесі Т.Тәжібаевтың ұсынысын ескере отырып, 1940 жылы қазанда
белсенді еңбегімен дараланған алдыңғы қатарлы мұғалімдерге
Республиканың еңбек сіңірген мұғалімі деген атағын беру жөнінде шешім
қабылдады. [65]. Бұл шешімнің қабылдануы Т.Тәжібаевтың комиссариаттағы
беделінің артуына, сөйтіп халық ағарту саласындағы көрнекті басшы кадр
ретінде бағалануына өзіндік игі ықпалын тигізді.
Осылайша халық ағарту ісіндегі алғашқы қадамынан-ақ, біліктілігімен
көріне білген Т.Тәжібаев комиссариат алдындағы кезек күтірмес мәселенің
бірі сауатсыздықты жоюды аяқтау керектігі жайында мәселе көтерді. Бұл
кезде Қазақстан халқының жалпы сауаттылығы 79,3% еді. Оның ішінде ер
адамдар – 85,2%, әйелдер – 66,8% құрайтын. Бірақ бұл үлес салмақты
қазақтар арасында мардымсыз күйде тұғын. Мұның себебі Қазақстанда 1929-
1932 жылдары жүргізілген күштеп ұжымдастыру саясатымен байланысты еді. Осы
саясаттан кейін елде жайлаған аштық кезінде қазақ ауылдарында жалпыға
бірдей бастауыш білім беру ісі қағаз жүзінде ғана орындалып, бұл шара шала-
шарпы күйінде жүзеге асқан еді. Оның үстіне 1940 жылы жаңа әліпбиге –
кириллицаға көшу жағдайды күрделендіре түскен болатын. Сондықтан да сол
тұстағы Т.Тәжібаевтың ұсынысы орынды болып табылатын. Ол республика
басшылығын сауатсыздық жойылып, келмеске кетті деп даурығудан бойларын
аулақ ұстауға шақырды. Халық ағарту ісінің дұрыс жүруіне мұндай
астампаздық ауыр зардаптар ала келетіндігін үнемі ескертіп отырды.
Халық ағарту комиссариатындағы қызметі барысында Т.Тәжібаев аса көңіл
бөлген мәселенің бірі республикадағы балалар үйінің жай-күйі болды. 1940
жылы республикадағы балалар үйінің жалпы саны 126 еді. Ондағы
тәрбиеленушілер 15713 жетім балаларды құрайтын. Балалар үйінде
тәрбиеленушілердің тамағы, киім-кешегі, білім алу жайы республикада ақсап
жатқандығынан Т.Тәжібаев хабардар болатын. 126 балалар үйінің жартысынан
астамы 1940-1941 жылғы оқу жылында қысқа даярлықсыз күйде болатын. Сонымен
қатар ондағы балаларды еңбекке баулу ісі, яғни ер жеткенде өз беттерінше
күн көретіндей қабілетке ие болуы жайы қолға алынбай жатқандығы да бар
еді. Осыған орай Т.Тәжібаев балалар үйінің жұмысын тексеру жөнінде арнайы
комиссия құруды қолға алды. Бұл іске Мемлекеттік бақылау комиссияриатын да
тартты. Сондай комиссиялардың бірін өзі басқарды.[66].
Балалар үйіне деп бөлінетін қаржының дұрыс жұмсалмауы, тіпті оның
жымқырылуы салдарынан ондағы тәлім-тәрбие жұмысы ақсап жататындығын жақсы
түсінген Т.Тәжібаев шұғыл түрде барлық балалар үйлеріне толық тексеру
жұмыстарын жүргізу керек деген шешім қабылдады. Соған орай балалар үйінің
қаржысын жымқырып қалған басшылардың ісін сотқа тапсыруды жөн санады.
Балалар үйінің басшылары мен қызметкерлерінің арнайы педагогикалық білімі
болуы керектігін ескере отырып, балалар үйі басшыларын сырттай
педагогикалық жоғары оқу орындардан білім алуын ұйымдастыруды ұсынды [67].
Балалар үйінің жағдайын жақсарту мақсатында Т.Тәжібаев жергілікті оқу
ісінің басшыларына мынадай талап ќойды: Әрбір балалар үйі жанында
тәрбиеленушілерді еңбекке баулитын шеберханалар ашуды ұйымдастыру;
жүргізілетін еңбек сабағының жетілдірілген бағдарламасын әзірлеу;
шеберханаларды құрал-саймандармен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын
(өңірдегі фабрикалармен, зауыттармен және т.б. өндіріс орындармен келісім-
шарттар жасауды) қарастыру; әрбір тәрбиеленушіні болашақта өз бетінше күн
көре алатындай деңгейге жеткеру; оларды техника (автомобиль, трактор)
негіздермен таныстыру; балалар үйі жанында жас техник, жас натуралист
секілді үйірмелер құру; тәрбиеленушілерді азық-түлікпен қамтамасыз етуді
жақсарту мақсатында әрбір балалар үйінің өзіндік жеке шаруашылығын ашу;
балалар үйін ғылыми-практикалық басылымдармен қамтамасыз етіп отыру; жазғы
демалыс кезінде тәрбиеленушілерді демалыс орындарына апаруды қолға алу;
балалар үйінің есеп-шотын жіті қадағалау [67].
Т.Тәжібаевтың балалар үйінің жұмысын жақсарту мақсатында қойған
осындай талаптарына сәйкес республикадағы бұл саладағы іс біршама болсын
алға баса бастады. 1941 жылдың бас кезінде балалар үйлері жанынан 211
шеберхана ашылды. Олардың он екісінде шеберханада жасалған бұйымдар
дүкендерге шығарылып сатылатын дәрежеге жетті. 34 балалар үйіне ауыл
шаруашылығы өнімдерін өсіретін бау-бақшалық учаске берілді. Бұл бау-бақша
өнімдері балалар үйінің керек-жарағын алуға, тәрбиеленушілердің азық-
түлігіне, киім-кешегіне жұмсалатын болды. Т.Тәжібаевтың тікелей
жетекшілігімен балалар үйінің тәрбиеленушілерді еңбекке баулудың
бағдарламасы әзірленіп, жүзеге асырыла бастады [68].
Халық ағарту комиссариаты 1940 жылдан бастап қазақ әліпбиінің
кириллицаға көшуіне байланысты қазақ халқы арасында жаңа әліпбиді үйрету
ісіне ерекше мән берген еді. Бұл істі комиссариатта тікелей қадағалау
Т.Тәжібаевқа жүктелді. Соған орай Т.Тәжібаев қазақ әліпбиінің жиі аусуына
байланысты өзінің наразылығын сыртқа шығармай, жаңа әліпбиді қазақтардың
тез меңгеріп кетуіне қолайлы жағдай жасауды қолға алды. 1941 жылдың
ақпанында Т.Тәжібаев жетекшілік еткен Халық ағарту комиссариатының
коллегиясы жаңа әліпбиді қазақтардың тез меңгеруі үшін мынандай мазмұндағы
қаулы қабылдады: 1. Облыстық халық ағарту бөлімдері қазақ тұрғындарының
ересек азаматтарын толық қамти отырып, қысқа уақыт мерзімде жаңа әліпбиді
меңгертудің тиімді жолдарын қарастырсын. Ұйымдастырылған іс-шаралардың
барысы мен нәтижесі жайында облыстық халық ағарту бөлімдері екі апта
сайын Халық ағарту комиссариатының коллегиясына есеп тапсырып тұрсын.
2. Қазақкітап баспа үйіне жаңа әліпбиде басылған кітаптардың тиражын
көбейте түсуі үшін, оған типографиялық станоктар сатып алуға үкіметтен
қосымша қаржы бөлдіруге негізделген мәлімдеме түсірілетін болсын. Бұл іс
Қазақ КСР Халық комиссарлар кеңесі жанындағы жаңа әліпби жөніндегі
комиссияға жүктелсін.
3. 1941 жылдың 1 қыркүйегінен бастап жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz