Тұлға, мемлекет және құқықты қарастырып зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ..5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ...8
І. Мемлекеттің ұғымы, мәні ... ... ... ... ... .8
ІІ. Құқықтың ұғымы, мазмұны, белгілері ... ... ..15
ІІІ.Тұлғаның конституциялық . құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІV. Мемлекетпен тұлғаның өзара қарым . қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
V. Тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері ... ... ... ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... .63
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ...8
І. Мемлекеттің ұғымы, мәні ... ... ... ... ... .8
ІІ. Құқықтың ұғымы, мазмұны, белгілері ... ... ..15
ІІІ.Тұлғаның конституциялық . құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІV. Мемлекетпен тұлғаның өзара қарым . қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
V. Тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері ... ... ... ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... .63
Дипломдық жұмыста тұлға, мемлекет және құқықтың түсінігі, қалыптасуы мен дамуы қарастырылып, мемлекетпен тұлғаның өзара қарым – қатынасы мәселесіне толық түсінік берілді. Сонымен қатар тұлғаның құқықтық мәртебесі мен құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктеріне талдау жасалады. Мемлекет және құқықтың дамуы, бір сатыдан бір сапалы сатыға көтерілуі еш уақытта өзінен - өзі қоғамнан алшақ қалыптаспайды. Сол сияқты адам құқығының даму эволюциясы. Соның ішінде жеке тұлғалар құқығының пайда болумен бірге дамып, сапалы құндылықтар деңгейіне көтерілді. Уақыт адам құқықтарының асқақтауына, тиімді қоғалуына өзінің ықпалын тигізуде. Олай дейтін себебіміз, адамзат тарихы, оның прогрессивтік саяси құқықтық идеялары адам құқықтары қай заманда болмасын қастерлеу қажеттілігін үлкен, маңызы зор проблема етіп ұсынады. Себебі, кез – келген тұлға жаратылыстық ең саналы, ең нәзік, ең күшті ажырамас бөлігі.
Жеке адамның құқықтық мәртебесін меңгеру үшін адам құқы мәселесін жетік түсіну қажет. Адам құқы табиғи құқықтан басталып туындайды және ол барлық адам баласына туа біткен қасиет ретінде танылады. Ол - өмір сүру,бостандық, езгіге қарсы тұру, бақытты болуға ұмтылу. Яғни, жеке адамның құқықтық мәртебесі мемлекет пен азаматтық арқылы байланыстағы адамның құқық, бостандық және міндеттерін пайдалануда, іс жүзіне асырудағы жағдайлары болып табылады. Ал мемлекет болса арнайы бір аумақтық кеңестіктегі таптық қоғамда билік жүргізетін, басқаруды іс – жүзіне асыратын, арнайы адамдардың құқықтық негізде ұйымдасқан саяси жүйесі. Мұнда мемлекеттің ерекше белгілерінің аса бір көрінісі – құқық болып саналады. Құқық қоғамындағы қатынастарды реттейтін құрал ретінде тек мемлекетке ғана тән. Оның шығуы, қалыптасуы, өркендеуі мемлекетпен тығыз байланысты.
Жеке адамның құқықтық мәртебесін меңгеру үшін адам құқы мәселесін жетік түсіну қажет. Адам құқы табиғи құқықтан басталып туындайды және ол барлық адам баласына туа біткен қасиет ретінде танылады. Ол - өмір сүру,бостандық, езгіге қарсы тұру, бақытты болуға ұмтылу. Яғни, жеке адамның құқықтық мәртебесі мемлекет пен азаматтық арқылы байланыстағы адамның құқық, бостандық және міндеттерін пайдалануда, іс жүзіне асырудағы жағдайлары болып табылады. Ал мемлекет болса арнайы бір аумақтық кеңестіктегі таптық қоғамда билік жүргізетін, басқаруды іс – жүзіне асыратын, арнайы адамдардың құқықтық негізде ұйымдасқан саяси жүйесі. Мұнда мемлекеттің ерекше белгілерінің аса бір көрінісі – құқық болып саналады. Құқық қоғамындағы қатынастарды реттейтін құрал ретінде тек мемлекетке ғана тән. Оның шығуы, қалыптасуы, өркендеуі мемлекетпен тығыз байланысты.
1. Қазақстан Республикасының Конституицясы – 1995 ж. 30 тамыз.
2. Баянов Е. «Мемлекет және құқық негіздері». Алматы, 2001 ж., -15-91б.б.
3. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. «Мемлекет және құқық теориясы» «Жеті жарғы» // А., 1998 ж., - 88-89б.б.
4. Т. Ағдарбеков «Мемлекет және құқық теориясы» оқулық. – Алматы, 2003 ж., - 119-120б.б.
5. Адилова К.А. «диссертациялық жұмыс». Алматы, 2009 ж., -86-91б.б.
6. Оспанов Қ.И. «Құқық негіздері» оқу құралы, - Алматы: «Жеті жарғы», 2006 ж.-296б.
7. Адилшина Г.М. Свобода передвижение в контексте соблюдение прав человека в Казахстане // Вестник Университета имени Д.А. Кунаева – 2005 г.-№1(14)-с.56-58
8. Бопабаев Е.Ч. «диссертациялық жұмыс», Алматы, 2009 ж.-24-34б.б.
9. «Билік және жеке тұлға» Д.А. Қонаев атындағы университет хабаршысы – 2005 ж. №1(4)-12-18б.б.
10. «Адам құқықтарын қорғау тетіктері» - заң және заман – 2005 ж. №5-38-40б.б.
11. С.Д. Баққұлов «Құқық негіздері» - Алматы, 2004 ж.-28б.
12. С. Өзбекұлы, Ө. Қопабаев «мемлекет және құқық теориясы» Алматы, «Жеті жарғы» - 2007 ж.258 .б.
13. «Адам құқығы – ең жоғарғы құндылық» заң және заман 2005 ж. №25-3-5б.б.
14. Жоламан Қ.Д. «Мемлекет және құқық теориясы», Алматы, 2007 ж.-219б.
15. «Общая теория прав человека» / Под. ред. д.ю.н. Е.А. Лукашева М: Норма, 1996 г. 120с.
16. С.А. Табанов «Салыстырмалы құқықтану негіздері», Алматы, 2003 ж.-27.б.
17. Бекназар – Юзбашев Т.Б. «Права человека и международное право» - М., 1996 г.-45-50с.
18. Ә. Әділхан «Адам құқы – ең жоғары құндылық» // заң және заман – 2005 ж. №25.-3-5б.б.
19. Н.Дулатов, С. Амандықова, А. Турлаев «Мемлекет және құқық негіздері»: фолиант. – Астана, 2001 ж.-10-14б.б.
20. С.А. Дьяченко «Сильная власть – сильное государство» // заңгер. – 2002 ж. №15-4-6б.б.
21. Б. Қонақбаев «Азаматтарды құқықтық қорғау және олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту» // Заң – 2005 ж. №31.-26-28б.б.
22. Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, А.Н. Таукелов «мемлекет және құқық теоиясы», оқулық – Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа – полиграфия орталығы 1999 ж.124-127б.б.
23. Ілебаев Л.Қ. «Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын құқықсыз заңдардан қорғау – тәуелсіз Қазақстанның жан-жақты дамуының басты кепілі» // Тәуелсіз Қазақстан: құқықтық саяси және әлеуметтік экономикалық дамуының көп бағытты даму жолы: халықаралық ғылыми – практикалық конференция материалы, Д.А. Қонаев атындағы университет «Дәнекер» халықаралық құқық және халықаралық бизнес институты – Алматы, 2006 ж.-88-90б.б.
24. А.С. Ибраева, М.С. Ибраев «Теория государства и права» учебное пособие. – Алматы, «Жеті жарғы» 2003 ж.
25. Права человека в условиях становления гражданского общества. Материалы международной научно – практической конференций / Государство и право – 1997 - № 102 – 112.
26. «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» Қ.Р. заңы /Егемен Қазақстан, 2007ж – 22 мамыр/.
27. Бондарь Н.С. Права человека в условиях формирования гражданского общества в Россий. В сб: Права человека в условиях становления гражданского общества: материалы межд. Научно - прак. Конф. 16-17 мая 1997 г Курс – 1997 с. 18 – 19
28. Рогов И. Обновленная основа // Казахстанская правда – 2007 – 22 мая
29. Указ президента республики Казахстан от 19.09.2002 г. «об учреждении должности уполномоченного по правам человека»// справочная система «Юрист» - 2008 г.
30. Постановление правительство Республики Казахстан от 17 марта 2003 г № 253 «о программе государственной поддержки не правительственных организации Республики Казахстан на – 2003 - 2005» / справочная система Юрист – 2008 г.
31. Шукеев Б. Проблемы введения суда с участием присяжных засидателей в Казахстане/ Фемида - № 11 – 2003 с.17
32. Государственное право Российской Федирации. Курс лекции для юридических институтов и факультетов / под.ред.академика О.Е. Кутафин – М. – 1993 – Т.1 – с 220
33. Конституционное право Республики Казахстан: учебник отв. Рет. Г. Сапарпгалиев – Алматы , - 1996 с. 392.
34. Конституционное право: учебник / ответ . ред. В.В. Лазарев – М.:юрист – 1999 с. 324
35. Павловский А.И. административно – правовые гарантии прав и свобод в сфере охраны общественного порядка: - дис. Канд. Юрид. Наук – М.- 1998 с. 33 – 35
36. Бартусь С.И. Юридическая ответственность и законность – М. – 1976 с. 91
37. Мицкевич А.В. О гарантиях прав и свобод граждан / советское государство и право – 1963 - №8 с. 24-33
38. Козлова И. И. Кутафин О.Е. Конституционное право Россий. Учебник: М. – Юрист – 1995 с. 286
39. Шеретов С.Г. Конституциооное право Республики Казахстан: учебное пособие – Алматы: Данекер. – 2002 – с. 225
40. Баглай М.В. Конституционное право Российской Федераций. Учебник для вузов – М. – 2002 с. 247
41. Всеобщая декларация прав человека принятая Генеральной ассамблеей ООН 10 декабря 1948 г, международные пакты: «Об экономических, социальных и культурных правах», «О гражданских и политических правах», принятых 16 декабря 1966 г, и вступившего в силу в 1976 и.д.р.
42. Указ Президента Республики Казахстан – имеющий силу Конституционного Закона от 29 декабря 1995 г./Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан, 1995 г.№24 ; Указ Президента от 19 сентября 2002 г №947 «Об учреждений должности уполномоченного по правам человека» / Юридический справочник «Законодательство», 2007г.
43. А.С. Ибраева заң терминдерінің қазақша – орысша және орысша – қазақша түсіндірме сөздігі – Алматы, «Жеті жарғы» 1996 ж.
2. Баянов Е. «Мемлекет және құқық негіздері». Алматы, 2001 ж., -15-91б.б.
3. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. «Мемлекет және құқық теориясы» «Жеті жарғы» // А., 1998 ж., - 88-89б.б.
4. Т. Ағдарбеков «Мемлекет және құқық теориясы» оқулық. – Алматы, 2003 ж., - 119-120б.б.
5. Адилова К.А. «диссертациялық жұмыс». Алматы, 2009 ж., -86-91б.б.
6. Оспанов Қ.И. «Құқық негіздері» оқу құралы, - Алматы: «Жеті жарғы», 2006 ж.-296б.
7. Адилшина Г.М. Свобода передвижение в контексте соблюдение прав человека в Казахстане // Вестник Университета имени Д.А. Кунаева – 2005 г.-№1(14)-с.56-58
8. Бопабаев Е.Ч. «диссертациялық жұмыс», Алматы, 2009 ж.-24-34б.б.
9. «Билік және жеке тұлға» Д.А. Қонаев атындағы университет хабаршысы – 2005 ж. №1(4)-12-18б.б.
10. «Адам құқықтарын қорғау тетіктері» - заң және заман – 2005 ж. №5-38-40б.б.
11. С.Д. Баққұлов «Құқық негіздері» - Алматы, 2004 ж.-28б.
12. С. Өзбекұлы, Ө. Қопабаев «мемлекет және құқық теориясы» Алматы, «Жеті жарғы» - 2007 ж.258 .б.
13. «Адам құқығы – ең жоғарғы құндылық» заң және заман 2005 ж. №25-3-5б.б.
14. Жоламан Қ.Д. «Мемлекет және құқық теориясы», Алматы, 2007 ж.-219б.
15. «Общая теория прав человека» / Под. ред. д.ю.н. Е.А. Лукашева М: Норма, 1996 г. 120с.
16. С.А. Табанов «Салыстырмалы құқықтану негіздері», Алматы, 2003 ж.-27.б.
17. Бекназар – Юзбашев Т.Б. «Права человека и международное право» - М., 1996 г.-45-50с.
18. Ә. Әділхан «Адам құқы – ең жоғары құндылық» // заң және заман – 2005 ж. №25.-3-5б.б.
19. Н.Дулатов, С. Амандықова, А. Турлаев «Мемлекет және құқық негіздері»: фолиант. – Астана, 2001 ж.-10-14б.б.
20. С.А. Дьяченко «Сильная власть – сильное государство» // заңгер. – 2002 ж. №15-4-6б.б.
21. Б. Қонақбаев «Азаматтарды құқықтық қорғау және олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту» // Заң – 2005 ж. №31.-26-28б.б.
22. Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, А.Н. Таукелов «мемлекет және құқық теоиясы», оқулық – Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа – полиграфия орталығы 1999 ж.124-127б.б.
23. Ілебаев Л.Қ. «Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын құқықсыз заңдардан қорғау – тәуелсіз Қазақстанның жан-жақты дамуының басты кепілі» // Тәуелсіз Қазақстан: құқықтық саяси және әлеуметтік экономикалық дамуының көп бағытты даму жолы: халықаралық ғылыми – практикалық конференция материалы, Д.А. Қонаев атындағы университет «Дәнекер» халықаралық құқық және халықаралық бизнес институты – Алматы, 2006 ж.-88-90б.б.
24. А.С. Ибраева, М.С. Ибраев «Теория государства и права» учебное пособие. – Алматы, «Жеті жарғы» 2003 ж.
25. Права человека в условиях становления гражданского общества. Материалы международной научно – практической конференций / Государство и право – 1997 - № 102 – 112.
26. «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» Қ.Р. заңы /Егемен Қазақстан, 2007ж – 22 мамыр/.
27. Бондарь Н.С. Права человека в условиях формирования гражданского общества в Россий. В сб: Права человека в условиях становления гражданского общества: материалы межд. Научно - прак. Конф. 16-17 мая 1997 г Курс – 1997 с. 18 – 19
28. Рогов И. Обновленная основа // Казахстанская правда – 2007 – 22 мая
29. Указ президента республики Казахстан от 19.09.2002 г. «об учреждении должности уполномоченного по правам человека»// справочная система «Юрист» - 2008 г.
30. Постановление правительство Республики Казахстан от 17 марта 2003 г № 253 «о программе государственной поддержки не правительственных организации Республики Казахстан на – 2003 - 2005» / справочная система Юрист – 2008 г.
31. Шукеев Б. Проблемы введения суда с участием присяжных засидателей в Казахстане/ Фемида - № 11 – 2003 с.17
32. Государственное право Российской Федирации. Курс лекции для юридических институтов и факультетов / под.ред.академика О.Е. Кутафин – М. – 1993 – Т.1 – с 220
33. Конституционное право Республики Казахстан: учебник отв. Рет. Г. Сапарпгалиев – Алматы , - 1996 с. 392.
34. Конституционное право: учебник / ответ . ред. В.В. Лазарев – М.:юрист – 1999 с. 324
35. Павловский А.И. административно – правовые гарантии прав и свобод в сфере охраны общественного порядка: - дис. Канд. Юрид. Наук – М.- 1998 с. 33 – 35
36. Бартусь С.И. Юридическая ответственность и законность – М. – 1976 с. 91
37. Мицкевич А.В. О гарантиях прав и свобод граждан / советское государство и право – 1963 - №8 с. 24-33
38. Козлова И. И. Кутафин О.Е. Конституционное право Россий. Учебник: М. – Юрист – 1995 с. 286
39. Шеретов С.Г. Конституциооное право Республики Казахстан: учебное пособие – Алматы: Данекер. – 2002 – с. 225
40. Баглай М.В. Конституционное право Российской Федераций. Учебник для вузов – М. – 2002 с. 247
41. Всеобщая декларация прав человека принятая Генеральной ассамблеей ООН 10 декабря 1948 г, международные пакты: «Об экономических, социальных и культурных правах», «О гражданских и политических правах», принятых 16 декабря 1966 г, и вступившего в силу в 1976 и.д.р.
42. Указ Президента Республики Казахстан – имеющий силу Конституционного Закона от 29 декабря 1995 г./Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан, 1995 г.№24 ; Указ Президента от 19 сентября 2002 г №947 «Об учреждений должности уполномоченного по правам человека» / Юридический справочник «Законодательство», 2007г.
43. А.С. Ибраева заң терминдерінің қазақша – орысша және орысша – қазақша түсіндірме сөздігі – Алматы, «Жеті жарғы» 1996 ж.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 8
І. Мемлекеттің ұғымы,
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...8
ІІ. Құқықтың ұғымы, мазмұны,
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІІ.Тұлғаның конституциялық – құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .21
ІV. Мемлекетпен тұлғаның өзара қарым - қатынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
V. Тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері
... ... ... ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...63
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дипломдық жұмыста тұлға, мемлекет және
құқықтың түсінігі, қалыптасуы мен дамуы қарастырылып, мемлекетпен тұлғаның
өзара қарым – қатынасы мәселесіне толық түсінік берілді. Сонымен қатар
тұлғаның құқықтық мәртебесі мен құқықтары мен бостандықтарының
кепілдіктеріне талдау жасалады. Мемлекет және құқықтың дамуы, бір сатыдан
бір сапалы сатыға көтерілуі еш уақытта өзінен - өзі қоғамнан алшақ
қалыптаспайды. Сол сияқты адам құқығының даму эволюциясы. Соның ішінде
жеке тұлғалар құқығының пайда болумен бірге дамып, сапалы құндылықтар
деңгейіне көтерілді. Уақыт адам құқықтарының асқақтауына, тиімді қоғалуына
өзінің ықпалын тигізуде. Олай дейтін себебіміз, адамзат тарихы, оның
прогрессивтік саяси құқықтық идеялары адам құқықтары қай заманда болмасын
қастерлеу қажеттілігін үлкен, маңызы зор проблема етіп ұсынады. Себебі, кез
– келген тұлға жаратылыстық ең саналы, ең нәзік, ең күшті ажырамас бөлігі.
Жеке адамның құқықтық мәртебесін меңгеру үшін адам құқы мәселесін
жетік түсіну қажет. Адам құқы табиғи құқықтан басталып туындайды және ол
барлық адам баласына туа біткен қасиет ретінде танылады. Ол - өмір
сүру,бостандық, езгіге қарсы тұру, бақытты болуға ұмтылу. Яғни, жеке
адамның құқықтық мәртебесі мемлекет пен азаматтық арқылы байланыстағы
адамның құқық, бостандық және міндеттерін пайдалануда, іс жүзіне асырудағы
жағдайлары болып табылады. Ал мемлекет болса арнайы бір аумақтық
кеңестіктегі таптық қоғамда билік жүргізетін, басқаруды іс – жүзіне
асыратын, арнайы адамдардың құқықтық негізде ұйымдасқан саяси жүйесі. Мұнда
мемлекеттің ерекше белгілерінің аса бір көрінісі – құқық болып саналады.
Құқық қоғамындағы қатынастарды реттейтін құрал ретінде тек мемлекетке ғана
тән. Оның шығуы, қалыптасуы, өркендеуі мемлекетпен тығыз байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сондай – ақ, жоғарыда аталып өткендей
Қазаақстан Республикасының ең қымбат қазынасы адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары болып танылғандықтан адамның құқықтары мен бостандықтары
шегінде ғана қаралмай түсу үшін мемлекет және жеке тұлға бір – бірінің
алдында құқық және міндеттер жүктеп отырады. Мемлекет адамдар мен
азаматтардың құқықтарын Конституцияда жариялап, оларды қамтамасыз ету
міндетін алады, яғни олардың жүзеге асырылуына және қорғалуына кепілдік
береді. Бұл жағдайда мемлекет және тұлға арасында құқық қатынас
қалыптасады және міндеттілік бір жақты мемлекетке ғана жүктелмеуі керек.
Оларды орындауды талдап ету – мемлекеттің құқығы болып табылады.
Сондықтан мемлекетрпен тұлға өзара қарым - қатынаста қалай болса, сол
сияқты құқықпен де өзара тығыз байланысты.
Жұмыстың мақсаты мен міндетттері. Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты
болып келесідей бағыттар бойынша жүргізілген яғни, тұлға, мемлекет және
құқықты қарастырып, осы тақырып бойынша туындаған проблемалар мен оның
шешу жолдарын ұсыну табылды:
• Тұлға мен мемлекет түсінігі және олардың ара қатысы
• Құқықты түсіндіру және міндеттерін қарастыру болып табылады
Диплом жұмысында қойылған осындай мақсаттардан келесідей міндеттер
түзіледі:
- Тақырыпқа жан – жақты зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып, сараптамалар
жасау;
- Объективті түрде талдау жасау;
- Тақырыптың өзекті мәселелерін ашу.
Тақырыптың мазмұны өте зор, оған дәлел ерте ерте кездегі ойшылдардан
бастап, одан кейінгі дәуірдегі ойшылдар еңбектерінде маңызды тақырыптардың
бірі болып есептелді.
Зерттеу объектісі мен пәні – мемлекет, тұлға және құқықтың
жекелеген құқықтық элементтердің және тұтас алғанда олардың қалыптасуы
мен одан әрі қызмет ету процесінің конституциялық құқықтық негіздері өзара
арақатынасы сондай – ақ мемлекет пен қоғамның арақатынасы.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар:
1. Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік тынысын қамтамасыз ететін оған қажетті жағдайлармен
алғышарттар жасалынатын ұмтылатын адам зат қоғамның ұйымдыстырудың
айрықша нысаны.
2. Құқық - ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалар заңға сүйене
отырып әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы: азаматтың еңбек ету
бостандығы, білім алу, меншік иесі болу кәсіпкерлікпен шұғылдану
құқығы.
3. Тұлға – адамды қоғамдағы өзінің орны мен рөлін оның алдында
қаншалықты өзінің жауапты екендігін жеке түсінген саналы да дербес
адам ретінде бағалап, әлеуметік жағынан сипаттап барып таниды.
Диплом жұмысының құрылымы және негізгі мазмұны
Зерттеу жұмысының мазмұны келесідей құрылған: кіріспеден, негізгі бөлім 5
- тарау, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде таңдалған тақырыптың негіздемесі және өзектілігі сонымен
қатар зерттеудің пәні мақсаттары мен міндеттері және жұмыс бойынша жасалған
қорытындылар қарастырылған. Негізгі бөлімнің мән мағынасын толық ашу
мақсатында тарауларға бөліп қарастырылған. I тарауда мемлекеттің ұғымы мәні
ерекше зерделеп қарастырылады. Ал II тарауда құқықтың ұғымы, мазмұны,
белгілері талданады. III, IV,V тарауларда тұлғаның құқықтық мәртебесі
құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері толық талданып қарастырылады.
Қорытындыда диплом жұмысы бойынша жасалған ой – түйіндемелер
берілген.
Негізгі бөлім.
І. Мемлекеттің ұғымы, мәні.
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен
қоғамның тіршілік-тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен
алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша
нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса мол
мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси,
рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды
мәселелерін шешуге нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына белсенді
түрде әсер ете алады. Мемлекет тек өзіне ғана тән функцияларды, әсер ету
нысандары мен әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның
арасында оны қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін
басқалардан ерекше өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм
ретінде қабылдаймыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес
және бірнеше қабатты қамтиды.
Мемлекет дегеніміз бұл – адамзат қоғамды дамуының маңызды кезеңдеріне
тән саяси ұйым:
а) қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың, таптардың
және басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым-қатынасын реттеп, бағыттау,
олардың бірлескен іс-қимылына жағдай жасау жүктелген;
б) оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар жүйесі
биліктің ұйымдастырушылық-күш құралдары бар;
в) тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субъектілері
қамтамасыз ететін әкімшіл-мәжбүрлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекет туралы бұл түсінікті ашып, нақтылай отырып, әрбір белгі
соғылған белгілерге егжей-тегжейлі тоқталып, оның мазмұнды және мәнді
сипаттамасына тереңірек үңіліп, әрекет ету механизмін көрсету қажет.
Мемлекеттің негізгі белгілері: мемлекеттің рулық басқару ұйымынан
басты айырмашылығы сол, онда арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу
аппаратының болуымен немесе, оқу және монографиялық әдебиеттерде
атайтынындай, жария биліктің болуы тән. Бұл жердегі әңгіме қоғамнан
бөлініп шыққан, басқару негізі жұмысына, кәсібіне, мамандығына айналған,
қатары біртіндеп көбейе бастаған адамдар туралы. Басқарушы-адамдардың
мұндай ерекше тобын алғашқы-рулық басқару ұйымы білген емес. Ол тек қана
басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе; олар мемлекеттің абайсыз үлкен
механизмін іске қосады. Нәтижесінде мемлекеттің барлық халқы бір жағынан
басқарылатындарға, екінші жағынан басқаратындар мен басқару жөніндегі
мамандарға бөлінген сияқты. Сөйте тұра екіншілерінің біріншісіне қатысты
тек қана басқару функцияларын емес, сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету
шараларын да ресми түрде жүзеге асыруына қақысы бар.
Мемлекеттің басқа ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін халықтан
салық жинауға мәжбүр болуы. Салық – бұл мемлекеттің өмір сүріп, тіршілік
етуінің экономикалық негізі; салықсыз ол күн көре алмайды, өйткені қаржының
жетіспеуінен немесе болмауынан оның бүкіл тіршілігі қиындайды. Салықты
мемлекеттің барлық азаматтары, соларға қоса шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар да төлейді; халықтың шамалы бөлігі ғана салық төлеуден босатылады.
Мемлекет салықтан түскен қаржыны басқару және мәжбүрлеу аппаратының орасан
зор армиясын ұстауға, мемлекеттің жүргізетін ішкі саяси шараларын
қаржыландыруға, медицинаны, білім беру, ғылым, мәдениет салаларын қолдауға
экономиканың маңызды салаларын ынталандыруға, қоғамдық қауіпсіздікті, құқық
тәртібін және қылмыс пен құқық бұзушылықпен күресті қамтамасыз етуге
пайдаланады.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің біріне оның өз азаматтарын аумақтық
принцип бойынша бөлетіндігі жатады, ал алғашқы-рулық басқару ұйымының
негізі мүлдем басқаша – қандас туысқандардың байланысы мен қарым-
қатынасынан құралады. Енді соңғысы бұрынғы маңызын жойды, басқару ісінде
басым болудан қалды. Керісінше, мемлекет азаматтарға өздеріне тиесілі
құқықтарын бөліп, оларға міндеттер жүктеу туралы мәселені шешкен кезде,
оларды басқару, ұйымдастыру және басқа да шараларға тарту кезінде ең
алдымен олардың аумақтық тиістілігін, тұрғылықты жерін ескереді.
Мемлекеттің даму барысында халықтың аумақтық принципі бірқатар
мемлекеттік-құқықтық институттармен тұтас алғанда жанама түрде байланыс
орната алды, ол оны нақтылай түсуге тереңдетуге, айқын мазмұнмен
толықтыруға бағытталған еді.
Олардың ішінде қандай да бір мемлекетке тиесілі бекітілген азаматтық
институты ерекшеленеді. Басқа тұлғалардың бәрі шетелдіктер немесе
азаматтығы жоқ тұлғалар болып танылады. Азаматтардың мәртебесіндегі
айырмашылықтарының, сондай-ақ шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалардың
арқасында мемлекет халықты өзіміздікі және өзіміздікі емес деп
дифференциялайды. Сыртқы (мемлекеттер арасындағы) және ішкі (автономиялық
және әкімшіл-аумақтық бөліністер арасындағы) шекаралар институтының маңызы
айтарлықтай. Олардың көмегімен мемлекеттік биліктің кеңістіктегі шегі,
сондай-ақ мемлекеттің егемендігінің құрамдас бөлігі болып табылатын
аумақтық билік ету институты анықталады.
Мемлекет басқа ұйымдардан қоғамда әрекет ететін құрылымдарымен және
институттарымен, егемендік сияқты қасиетімен ерекшеленеді. Бұл қасиет
мемлекетті басқа ұйымдардан, қоғамның құрылымдары мен институттарынан
жоғары қойып, оған өзіндік басымдық, қайталанбас ерекшелік береді.
Егемендіктің екі құрамдас бөлігі бар: үстемдік және тәуелсіздік.
Мемлекеттік биліктің үстемдігі деп өз аумағындағы ең жоғары билікті айтады.
Аумағындағы жұмыс істеп тұрған барлық ұйымдар, бірлестіктер, құрылымдар мен
тұлғалар мемлекеттің басымдық ролін мойындайды, өздерін оның мәртебесі мен
маңызынан төмен қояды. Олар мемлекеттік биліктің бұйрығын орындауға,
мемлекеттің белгіленген тәртібін сақтауға міндетті. Мемлекетке тиесілі
аумақта бірде бір ұйым, бірлестік немесе құрылым мемлекетке қарсы келе
алмайды. Егемендіктің екінші бір құрамдас бөлігі болып саналатын
тәуелсіздік дегеніміздің мәнісі, мемлекет өзінің билігін дербес жүргізеді,
өзінің стратегиялық бағыты мен тактикалық жолын өзі таңдайды, өз ісіне
ешкімді араластырмай, ішкі және сыртқы саясатын өзі жасайды, басқаның
үстемдігіне жол бермейді. Тәуелсіздік ұғымының ішкі аспектісі мемлекеттің
ішінде жұмыс істейтін бірде-бір ұйымның, бірлестіктіңжәне құрылымның
мемлекеттік биліктің дербестігіне қол сұға алмайтындығына ерекше көңіл
аударуға міндеттейді. Ал тәуелсіздіктің сыртқы аспектісі, егемен мемлекет
басқа мемлекеттермен, халықаралық ұйымдармен дербес қарым-қатынасты
сақтайды дегенді білдіреді.
Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысанын, реттеуді және ықпал етуді
пайдалануы оның міндетті белгісі болып табылады. Олардың алдында тұрған
міндетті мемлекет құқықсыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағында
орналасып, жұмыс істеп тұрған басқа ұйымдар, бірлестіктер мен құрылымдар
құқық шеңберінде әрекет етіп, құқық тәртібін сақтауы, заңдар мен басқа да
құқықтық нұсқауларды орындауы қажет болса, онда құқық аясындағы мемлекеттің
қызметі мүлде басқаша, маңызды ерекшелігімен сипатталады және әр алуан: бұл
айтылғандардан басқа, мемлекеттің құқықшығармашылық монополиясы, сондай-ақ
құқық қорғау, бақылау, қамтамасыз етіп-кепілдік беретін функциялары бар.
Мемелекет қоғамдағы негізгі өзара қарым-қатынаста өзінің қызметіндегі басты
демеу болып отырған құқық бастауына сүйенеді.
Мемлекет ішкі және сыртқы функциялардың жиынтығы болуы және оларды
органдар, мекемелер мен билік құралдарының жүйесімен жүзеге асыруға
бейімделуі (бұл мәселелер төменде егжей-тегжейлі қарастырылатын болады)
мемлекеттің айрықша белгісі болып табылады.
Осыған дейін айтылып келген, мемлекеттің ерекшелік белгілерінен
басқа, мемлекеттің элементтері туралы да айту керек. Ол отандық оқу және
монографиялық әдебиетте халық пен аумақты меңзейді. Ол тіршілік ету және
даму процесінде мемлекет сүйенетін объективті тірек ретінде түсіндірілуі
керек. Халықсыз және аумақсыз мемлекет жоқ және болмайды да: соңғысын
табиғи факторға немесе мемлекеттің материалдық құрамдас бөлігіне жатқызу
керек.
Мемлекеттің мәні. Мәндік категориясы, оған сапалы айқындылық беріп,
аралас және туыстық құбылыстардан бөліп алатын, зерттелетін құбылыстың
басты және негізге алынатын белгілеріне баса көңіл аударылатындығымен
маңызды. Біздегі пікір алуандығы принципінің орнығуына байланысты
мемлекеттің мәнін бұған дейінгі монистік баяндаудан бас тарту көзделді, бұл
бір жақты, демек – ол туралы өзгерген және жалған түсінікке алып келді.
Қазір мемлекеттің мәнін айқындауға жаңа талпыныстар жасалуда.
Таптық түсіндіру мемлекеттің мәнін қоғамдағы үстемдік етуші таптың
артықшылық жағдайын қамтамасыз етуге, оның мүдделерін бірінші кезекте
жүзеге асыруға жағдай жасауға, оларды әр түрі озбырлықтан қорғауға келіп
саятыныдығ белгілі. Осыдан келіп мемлекеттің қаналған тапқа деген позициясы
шығады: оларды басып-жаншудан, пайдаланудан, олардың мүдделері мен
қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін мемлекеттік механизмді пайдалану
мүмкіндіктерінен айырудан тұрады. Басқаша сөзбен айтқанда бұл талдау
бойынша, мемлекет өзінің мәні бойынша тап жауларына қарсы күресте
пайдаланатын үстемдік етуші таптың саяси билігінің ұйымы ретінде көрінеді.
Ал В.И.Лениннің сөзі бойынша, құл иеленуші, феодалдық және капиталистік
мемлекеттердің мәні тиесілі құл иеленушілер, феодалдар мен капиталистер
тобының диктатурасы ретінде сипатталуы мүмкін [2].
Мемлекеттің таптық тұрғыдан түсіндірудің белгілі негізі бар және
көбінесе қоғамдық даму тәжірибесімен расталады. Адамзат тарихының бірнеше
кезеңдері бойында таптар мемлекет билігі жолындағы күреске белсене қатысқан
қоғамның маңызды құрылымдық бөлімшесі болып келді. Бұл тап екіншісін
құлатып, өз үстемдігін орантты, сосын жағдайға байланысты өздері қоғамдық
сахнадан кетіп өз орындарын басқа тапқа берді.
Теория жүзінде зерттеліп, байытылған,практикалық қажеттілік пен
мақсаттылық тұрғысынан пайымдалған бұл факт мемлдекет туралы таптық
ілімнің негізі болды, осы ілімге сәйкес мемлекет бір таптың екінші тапқа
үстемдігін сақтау үшін, бір тапты екінші тап қану үшін үстемдігін қолдайтын
машина болып табылады.
Әйтсе де, қоғамның көптеген антагонистік қарама – қайшылық
белгілері таптың үстемдік теориясында мемлекеттің мәні ретінде сенімді
бейнесін тапқанына қарамастан, - осы теория мен нақты шындықтың арасында
жарықшақтың пайда болғандығын айтпаса болмайды. Бұл жарықшақ уақыт
өткен сайын шындықты бұрмалай берді, ал іс жүзінде бұрмалаулар мен асыра
сілтеулерге алып келеді. Уақыт өте келе өзгерген нақты жағдай мемлекет
теориясындағы таптық үстемдіктің құралы болудан қалды.
Бірінші кезекте бұл мемлекет шешуге тиіс міндеттердің мазмұны мен
сипатына қатысты. Таптық үстемдік теориясына қарамастан мемлекет үстемдік
етуші таптың қажеттіліктері мен талаптарына сәйкес әрекет етуге
мәжбүрлеумен ғана шектеліп қала алмайды (әсіресе қазіргі кезеңде).
Мемлекеттік таптық тұрғыдан түсіндіру кезінде оның таптық міндеттер
толығымен немесе толыққа жуық ығыстырған жалпы әлеуметтік міндеттері
еркімен немесе еркінен тыс ескерілмейді немесе, тіпті тәуір болғанда,
минимумға келтіріледі.
Мемлекетке объективті ықпал ету ылғи да үстемдік етуші таптың
мүдделерін ғана білдірудің шегінен шығатын міндеттерді шешуге мәжбүр болды
деген шешімге алып келеді. Бұл жерде әңгіме ең алдымен бүкіл қоғамның
тіршілігін қамтамасыз етуге қалыпты жағдай туғызуға бағытталған міндеттер
туралы болып отыр. Сөйтіп мемлекетке пайда болған және дамыған алғашқы
кезеңдерде ол үстемдік етуші таптың қажетін қанағаттандырудан басқа, сондай-
ақ қоғамның тіршілік етуін, табиғаттың дүлей күшіне, соның салдарынан
әлеуметтік катаклизмаларға, күтпеген сұрапыл апаттарға және қиындықтарға
қарсы тұра алуын қамтамасыз етуге пайдаланылды. Жаңағы аталғандардан басқа
мемлекеттің жалпы әлеуметтік міндеттері деп мына төмендегілерді тану керек:
• Қоғамда тәртіп орнату, халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
азаматтардың өміріне, денсаулығына, абыройына, құқығы мен
бостандығына қылмыстық қол сұғу мүмкіндігін жою немесе оны минимумға
жеткізу;
• өндірісті, айналымды, айырбасты өркендету үшін қажетті жағдайлар
туғызу;
• қоғамның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, экологиялық
апаттың алдын алу жөніндегі шараларды дайындау және қабылдау;
• елді сыртқы шабуылдан қорғау.
Басқаша айтқанда, мемлекет, тәжірибе көрсеткендей, бүкіл қоғамға
үстемдік етуші таптың еркін мәжбүрлеп таңумен ғана емес, сондай-ақ барлық
таптар мен қоғамның әлеуметтік топтарын объективті қажет жағдайлармен
мүмкіндігінше қамтамасыз етумен де айналысады.
Қазіргі кезеңде көптеген адыңғы қатарлы мемлекеттер таптық, топтық
және жеке мүдделерді бірыңғай қорытындыға келтіруге, әлеуметтік жанжалдар
мен қарама-қайшылықтарды шешуге, қоғамдық келісім мен консенсусқа талпынып,
соған қол жеткізуге күш салуда.
Мемлекет пікір алуандығы идеясын, билікті бөлісуді, азаматтар құқығының
баяндылығын жиі жүзеге асыруда және басқа демократиялық институттарды
басшылыққа алуда, соның арқасында қай таптың болса да диктатурасынан
құтылуда. Мұның бәрі – мемлекеттегі жалпы әлеуметтік (тіпті жалпыадамзаттық
десе де болады) принциптер. Олар тек таптық принциптермен бірге әрекет
етеді. Соңғысының шектеулілігі, жетіспеушілігі және зияндылығы алғашқысымен
толтырылуы мүмкін. Таза тапық принциптің жалпы әлеуметтік принциптермен,
олардың синтезінде және үйлесуімен толығуы – прогресс пен мемлекеттің
үдемелі дамуының кепілі. Мемлекеттің тек қана таптық негізде жұмыс
істеуінің келешегі жоқ, ол ерте ме, кеш пе, әйтеуір бір тығырыққа тірейді.
Мемлекетті таптық тұрғыдан түсіндірудің басты кемшіліктерінің бірі,
мемлекеттік іс-әрекеттің мәжбүрлеуге, басып-жаншуға, күш қолдануға
негізделген жақтарын алдыңғы қатарға шығаруды жорамалдауында болып отыр.
Егер мемлекет тек қана үстемдік етуші таптың мүдделерін жүзеге асырумен
айналысып, басқа таптар мен халықтың топтарының мүдделерін есепке алмаса
немесе ескермесе, онда өзінен өзі мынандай сұрақ туады: мұнымен халықтың
қалың тобы келісе ме? Жоқ, келіспейді, келіскен күнде бәрі емес. Бірақ
олардың қарсы әрекеттері мәжбүрлеу жолымен жеңіліске ұшырауда.
Мемлекет жалпы алғанда қоғамның қалыпты тіршілік етіп, қызмет істеуніе,
халыққа және, әсіресе, әлеуметтік қысым көрген және оның қысымға ұшырыған
категорияларына байланысты жалпы міндеттерді шешіп жатқан кезде мемлекеттің
ролі жағымды бағалануы керек. Егер мемлекет үстемдік етуші таптың,
әлеуметтік топтың, билеуші таңдаулы топтың жетегінде кетіп, солардың ғана
мүддесін жүзеге асырумен айналысып, басқа барлық әлеуметтік мүдделер мен
қажеттіліктерді ескермесе, онда оның ролі жағымды бола қоюы екіталай.
Осылайша, мемлекеттің мәні туралы мәселеге қоғамның түрлі әлеуметтік
және саяси күштері тарапынан мемлекеттік қызметтің бағытталғанына түрлі
әсер етеді әрі оның шешілуі қандай күштің басым ықпал етуіне байланысты.
ІІ. Құқық ұғымы, мазмұны, белгілері.
Құқық терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында, күнделікті
өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік болғандықтан,
әрбір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір пікірі қалыптасатыны
сөзсіз.
Заң ғылымында құқық термині бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, құқық - ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың
заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек
ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану
құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болды. Осы келтірілген
жағдайларда құқық түсінігі субъективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады.
Субъективтік (тұлғалар) құқық –тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық
мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын
тұлғалардың мінез-құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық
қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі
жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім
алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу
орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.
Заңи тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заңи негізде мүлікке ие болуға
хақылы. Ол мүлікті өз игілікті үшін пайдаланады. Сонымен қатар, өз мүлкін
пайдаланғанда қоғамның, басқа адамдардың мүдделеріне зиян келтірмеуі керек.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған:
Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де
қызмет етуге тиіс (6-бап).
Субъективтік (тұлғалық) құқықтық міндет – құқықтық мүмкіндік берілген
құқық тұлғасының жүктелген міндет. Бұл міндет құқықтық қатынастарға қатысу
нәтижесінде жүзеге асырылып, мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы (міндетті
орындамаған жағдайда) қамтамасыз етіледі.
Екіншіден, құқық дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген
жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке
адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, объективтік мағынадағы құқық жеке
нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналады. Құқық туралы
Конституция былай дейді: Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституциясының, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және
Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормлары болып табылады (4-бап).
Үшіншіден, құқық термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде
қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық,
әкімшілік құқық, еңбек құқығы, отбасы құқығы, азаматтық құқық, қылмыстық
құқық, қаржылық құқық, т.б. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Мысалы, азаматтық
құқық – мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Қылмыстық құқық – қылмыс жасауға, жазалауға
байланысты қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Төртіншіден, құқық термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың
жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты құқық жүйесі деген
түсінік бар. Мысалы, қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі
қалыптасуда.
Құқық пәндерін оқып, құқықтың мәнін терең түсінген адам оның түрлі
болатынын да анықтай алады. Мұның өзі құқықтың өте күрделі әлеуметтік
құбылыс екендігінің белгісі.
Құқықтың түрлі түсінігінің болуы – оның әлеуметтік мәнінің де түрлі
болуының негізі. Егер құқықты тұлғалармен байланыстырса, тұлғалардың
мемлекетте, қоғамда құқықтық мәртебесі қандай екенін анықтау, түсіну
қажеттігі туады. Азаматтарға сан қилы құқықтар мен бостандықтар беріліп,
оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалса, онда қоғамда шынайы теңдік
орнатылған болып есептеледі. Ал, объективтік құқық туралы сөз болғанда,
мемлекетте қалыптасқан заңдар жүйесі әлеуметтік тұрғыдан сипатталады.
Әрине, құқық туралы зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып, бір
текті болады деп айтуға болмайды. Негізінен, құқықты таптық және жалпы
әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымда кең орын алып келді. Маркстік ілім
құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді.
Бұл ілім бойынша құқық – үстем таптың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап,
мүддесін қорғайды. Ал өркениеттік тұрғыдағы ілім бойынша құқық қоғамдағы
барлық адамдардың еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын құрал болып
саналады. Қандай ілім болса да құқықтың әлеуметтік мәні бар екенін айтады.
Бірақ макрстік ілім құқықтың әлеуметтік мәнін өте тар тұрғыдан түсіндіруге
тырысады. Әрине, құл иеленушілік дәуірде құқық ашықтан-ашық тек құл
иеленушілердің мүдделерін қорғап, құлдарды сөйлейтін мүлікке теңегені
белгілі. Бірақ бұл көзқарасты барлық қоғамдарға, түрлі сатыдағы
мемлекеттерге теңеуге болмайды. Құқық тек үстем таптың еркін білдіретін
болса, ондай қоғамда үздіксіз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап,
жойылады. Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық
азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау
керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай
жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз.
Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың
қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемістетінін немесе белгілі бір топқа
артықшылық жасайтынын таба алмаймыз. Демек, Қазақстан заңдары барлық
әлеуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған.
Құқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынадай анықтама
беруге болады.
Құқық (объективтік тұрғыдан қарағанда) – жалпыға бірдей міндетті,
мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттейтін,
заңда және басқа да ресми құжаттарда анықталған құқықтық норма, ережелердің
жиынтығы.
Жүйелілігі. Құқық – бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құрылыс. Оның бір
бөлігі – табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты
әлеуметтік-құқықтық талаптармен анықталады. Мысалы, адамның өмірі,
денсаулығы табиғи құбылыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамасыз етуге
бағытталған құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан
Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: Әркімнің өмір сүруге
құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ (15-бап).
Құқықтық жүйенің екінші бөлігі – мемлекеттегі қолданылатын барлық заңдардың
жиынтығы. Құқықтық жүйенің үшінші бөлігі – субъективтік (тұлғалар) құқытар.
Осы айтылған бөліктер бірімен – бірі табиғи түрде байланысты, бірінсіз
басқаларын түсінуге, жүзеге асыруға болмайды. Мысалы, тек әр адамның өмір
сүруге құқығы бар деп жарияланса, оның жүзеге асырылуы қамтамасыз етілмесе,
адамның өз өмірін сақтауға, қорғауға мүмкіндігі болмаса, аталған құқық
қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Адам өзіне қажетті рухани және
мүліктік игілікті пайдалану үшін өзі белсенді әрекет жасауы керек. Адамның
әлеуметтік-құқықтық талаптарының мағынасы – оны мемлекеттің тануы, қорғауы,
қажет болған жағдайда қамтамасыз етуі.
Нормативтік сипаты – құқықтың негізгі белгілерінің бірі. Құқық
қағидалардан, ережелерден, рәсімдерден тұрады. Қағида – тұлғалардың мінез-
құлықтары туралы ереже. Былайша айтқанда, қоғамдық қатынасқа қатысушылар өз
іс-әрекеттерін, мінезін белгілі ережеде көрсетілген қалыпқа бейімдеулері
қажет. Сондықтан құқықтың нормалары – тұлғалардың іс - әрекетінің, мінез-
құлқының үлгісі. Мысалы, әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай
дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету – көрсетпеуге хақылы
(Қазақстан Республикасының Конституциясы, 19-бап). Тұлғалардың мінез-құлқын
анықтау құқық нормалары қоғамдық қатынастарды қажетті арнаға бағыттап,
жолға салады, реттейді, жөндейді, ұйымдастырады, тұрақтандырады,
бассыздықтан қорғайды.
Формальды анықтылық – құқықтың тағы да бір маңызды белгісі. Ол құқықтың
мемлекетпен байланысты екенін көрсетеді. Құқықты, оны құрайтын заңдарды,
басқа да нормативтік актілерді жасайтын, жалпы алғанда, мемлекет. Мемлекет
– органдардан тұрады, демек, мемлекет органдары заңдарды жасайды. Заң –
ережелер жиынтығы. Олар жай ережелер емес, мемлекет атымен жасалатын
болғандықтан ресми сипаты бар ережелер. әрбір ереже, қағида заң шығарушының
тұлғалардың мінез-құлқы туралы ойын анықтап, түсінікті түрде тұжырымдайды.
Қағидада артық сөз болмауы керек, оның әрбір сөзінің әлеуметтік мәні
болады, себебі ол қоғамдық қатынасқа қатысатын тұлғалардың мінез-құлқын
анықтау арқылы олардың тағдырына әсер етеді.
Құқықтың енді бір белгісі – мемлекеттің күшіне сүйенуі. Егер мемлекет
құқық қағидаларының жүзеге асырылуына, дұрыс қолданылуын қамтамасыз етпесе,
олар тек қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Мемлекет, оның
орагндары тұлғалардың құқықтарын жүзеге асыруға жәрдемдеседі, жағдай
жасайды. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша елімізде
азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалады. Заңда
көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген
нормаларға сәйкес мемлекеттік тұрғын үй қорларынан олардың шама-шарқы
көтеретін ақыға беріледі (25-бап). Егер азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына қол сұғылса, мемлекет оларды қорғайды. Заңды бұзғандар
құықтық жауапқа тарылады, мүмкіндігінше бұзылған құқық орнына келтіріледі.
Құқықтың тағы бір белгісі – адамдардың еркін білдіруі. Қазақстан
Республикасының Конституциясында жазылғандай, мемлекеттік биліктің бірден-
бір бастауы – халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және
еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды
мемлекеттік органдарға береді (3-бап). Сонымен халық заңдарды өзі тікелей
қабылдай алады. Мұндай жағдайда заң тікелей халықтың еркін паш етеді. Оған
мысал, 1995 жылдың 30 тамызында Қазақстан халқының Конституцияны қабылдауы.
Конституция – құқықтың өзегі, ұйтқысы. Олай болса, Қазақстанда қалыптасып
келе жатқан құқық бүкіл көп ұлтты халықтың еркін білдіреді, ойын жүзеге
асырады десек, ешбір асыра сілтеу болмайды. Халықтың ойын, еркін мемлекет
органдары да тиісті нормативті актілер қабылдау арқылы жүзеге асырады.
Халық Президентті сайлайды. Ол халық атынан әрекет жасап, өз өкілеттігінің
шеңберінде нормативті актілер – заң күші бар жарлықтар, жай нормативті
жарлықтар, қаулылар қабылдайды. Президенттің нормативті аткілері Қазақстан
құқығын қалыптастыратын бастау болып есептеледі. Құқықты құратын нормалар
тек бір адамның немесе әлеуметтік топтың еркін білдіріп, мүддесін ғана
қорғамайды. Ол – халық үшін қызмет істейді.
ІІІ. Тұлғаның Конституциялық құқықтық мәртебесі.
Тұлға ұғымы – адамды қоғамдағы өзінің орны мен рөлін, оның алдында
қаншалықты өзінің жауапты екендігін жете түсінген саналы да дербес адам
ретінде бағалап, әлеуметтік жағынан сипаттап барып таниды (әр түрлі
объективтік-субъективтік себептерге байланысты адамның тұлғалық
қасиеттерге(сапаларға) ие бола алмайтын жағдайлары да болуы мүмкін, мысалы,
сот адамды психикалық кеселге ұшырауы себепті әрекет қабілеттігі жоқ деп
танығанда солай болады).
Азамат ұғымы – адамды нақты мемлекетпен орнықты түрде құқықтық
байланыс орнатқан дербес тұлға ретінде заңдық жағынан сипаттап барып
бағалайды һәм таниды.
Адам құқығы – адам мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған, өзі заң
арқылы қорғалатын болуы мүмкін іс-әркеттің (мінез-құлықтың) өлшем (шамасы).
Мұның өзі адамның жаратылыстық табиғатынан туындайтын, қарапайым да ең
маңызды игіліктерді, тұлғаның осы қоғамда еркін де қауіпсіз тіршілік ету
жағдайында, оп-оңай жүзеге асырып пайдалануының мүмкін екендігін білдіретін
әмбебап табылады. Қазіргі кезеңде адам құқығы жалпы әлеуметтік ұғым ретінде
түсініледі. Мұның өзі тұлға бостандығы саласындағы ұлттық мүдделерден де
жоғары тұрған жалпы адамзаттық талаптар мен стандарттарды бейнелейді, әрі
оларды қамтиды.
Адам құқықтарына мынандай белгілер тән болады:
1) бұл құқықтар адамның табиғи және әлеуметтік мәнінің қоғам болмысын
жағдайларында үнемі өзгеріп отыратындығын ескеру арқылы туындап әрі
қарай дамып отырады;
2) объективті түрде қалыптасып барып пайда болады және мемлекеттің
тануына байланысты болмайды (яғни, мемлекет тарабының тануына тәуелді
емес);
3) жеке адамға тумысынан тән болады;
4) ажырамайтын, тартып алынбайтын сипатта болады, табиғи ретінде (ауа, су
және т.б. сияқтылар ретінде) танылады;
5) тікелей күші бар болып;
6) ең жоғары әлеуметтік құндылық деп танылады;
7) құқықтың қажетті бөлігі ретінде, оның белгілі бір мәнін білдіретін
(яғни бейнелейтін) нысаны түрінде көрінеді;
8) жеке адамға өз білгенінше әрекет етуге немесе белгілі бір игіліктерді
алып пайдалануға мүмкіндік жасайды және оны қамтамасыз етеді сөйтіп
барып адамдар мен мемлекет арасында болатын өзара қатынастарды
реттейтін қағидаттар мен нормалар болып қалыптасады;
9) бұларды тану, бұлжытпай орындау, сақтау және қорғау – мемлекеттің
міндеті болып табылады.
Адамның өмір сүруі және оның лайықты тұрмыс жағдайларында тіршілік ету
құқығын жүзеге асыру үшін оның дүниеге келуінің өзі-ақ жеткілікті болады.
Ал басқа құқықтарын іске асыру үшін ол адамда азамат пен тұлғаға тән
қасиеттерінің болуы қажет-ақ.
Сонымен, азаматтық құқық – заң және мемлекет тарабынан қорғалатын, әрі
заң тұрғысынан алғанда осы азаматтың іс-әрекетінің шама мөлшері. Енді осы
құқық кім көрінгеннің мүддесін қанағаттандыруға емес, тек нақты мемлекетпен
тиянақты байланыс орнатқан азаматтың ғана мүдделерін қанағаттандыруға
бағытталған болады.
Азамат құқықтарына қарағанда әрдайым заңдық категориялар түрінде
көрінеді, бұл олардың айырмашылығы болып табылады. Олардың (азамат
құқықтарын) мемлекет танымайынша, олар заң жүзінде баянды етілмейінше,
адамның нақты жақпен байланысы орнамайынша тәуелсіз түрде бар болуы, іске
қосылуы мүмкін емес, яғни қолданылуы да мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының Ата заңындағы адам құқықтары мен тіптен
демократиялық дамудың бірден-бір көрінісі деуге болады. Бірақ, ғалым-
заңгерлер Конституция әдеби шығарма емес, заңды құжат екеніне басты назар
аударады. Оның мазмұны халықаралық құқықтық актілерге әдемі сөздермен адам
құқықтарын белгілеу емес. Конституция мемлекеттің өзіндік әдет-ғұрыптарына
және салт-саналарына сүйенуі керек. Оның нормалары адамға өркениетті
әлемнің өлшемдері бойынша өмір сүруге мүмкіндік беруі керек. Өзге жағдайда
құқықтық жүйеде кемшілікті және толық емес болады. Құқықтық мемлекет
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау және сақтау функциясын
жүзеге асыру үшін процедура мен механизмдермен және институттармен
қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл механизмдер, процедуралар және институттар әр
кезде өзгерісте, қозғалыста болады, олар қоғамдық жағдайлардың өзгеруіне
икемделіп отырады.
Конституциялық доктаринаны жаңарту көптеген догмалық ойлаудың
стандарттарын қайта қараудан қажет етті. Ең бірінші құқыққа деген тар
нормативистік ұғымнан арылу қажет болды, өйткені құқық теориясы тұрғысында
нормалар жиынтығы деп түсіндіріледі, бұл жағдайда адамның табиғи құқықтары
жөнінде әңгіме болуы мүмкін емес еді. Жеке тұлға ұғымы мемлекетке мәртебесі
тәуелді адам деп түсіндірілді.
Екіншіден, сол кездегі заң үстемдігі, құқықтық мемлекет идеяларын теріс
көзқараспен кездесті, өйткені бұл идеялар авторитарлық жүйенің билігін
шектеуге әкелетін болды. Үшіншіден, таптық және жалпы адамдық мүдделер
қарсы қойылып, таптық мүдде нормативі, эталонға айналдырылады және ол
адамның қоғамдағы мінез-құлқын белгіледі, ал адама құқықтары оның жанында
мардымсыз деп саналды.
Төртіншіден, қоғамдық өмірді жаппай мемлекеттендіру мемлекеттік мүдденің
бірінші орында болуына жол ашты, ал ол адам құқықтары институтының дамуына
елеулі кедергі болды.
Бесіншіден, кеңестік мемлекетте адам құқықтары тек мемлекет ішіндегі
мәселе деп саналды. Бұл мәселеге халықаралық ұйымдардың араласуы мүмкін
емес еді. Халықаралық құқық нормаларының бірінші кезекте қолдану қағидасы
мүлдем болған жоқ.
Кеңестік кезеңдегі адам құқықтары мен бостандықтары институтының даму
ерекшеліктері мен оның проблемларын қарастыра отырып теориялық тұрғыдан
құқықтың пайда болуының үш кезеңге сай тұжырымдамасының анықталатындығын
байқаймыз:
1) азаматтық және саяси бостандықтар, ар-ождан, петиция және т.б.
2) жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде пайда болған әлеуметтік –
экономикалық, мәдени құқықтар.
3) ғылыми-техникалық прогреске, биология саласындағы жетістіктерге
(трансплатация, клондау және т.б.), глобальды аппараттарға (Семей
полигоны), (Чернобыль), экологиялық (Арал), демографиялық өзгерістерге
байланысты енгізілген құқықтар.
Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаның конституциялық құқықтық
мәртебесі, Қазақстан Республикасының Конституциясында кепілдік берілген
адам және азаматтардың құқықтары, бостандықтары және міндеттері оның
құрамдас бөлшектері ретінде.
Әр адам ұжымда, қоғамда, мемлекетке өмір сүреді, өз алдына мақсат-
міндеттер қояды және оған қол жеткізу үшін әр түрлі жолдар мен құралдарды
таңдайды. Егер осы жолда адамға шексіз еркіндік берілген болса, ол өзінің
әрекеттерімен басқа қоғам мүшелерінің нұсқан келтірер еді. Өйткені, бұл
жағдайда мүдделер мен қызығушылықтар қақтығысып, қоғамда хаос жағдайы
туындайды. Міне, сондықтан, мемлекет қоғам құрамындағы мүшелерінің
құқықтары бұзылмауы үшін оларды реттеп отырады.
Құқық ұғымы әрекет ету бостандығын қамтиды, сондықтан осы жерде
бостандық ұғымы пайда болады. Яғни, ол екі қағидаға негізделген адамның
қоғамдағы, ұжымдағы жағдайы. Бірінші қағида - өз мақсатына жетуге жеке
тұлға ерікті. Екінші қағида - өз мақсатына жету барысында жеке тұлға өз
әрекетін басқалардың бостандығын шектелмейтіндей етіп жүзеге асыру керек.
Егер басқалардың бостандықтарын бұзған жағдайда тұлға жауаптылыққа
тартылуы керек.
Заң тұрғысынан бостандық дегеніміз – нормативтік бекітілген адамның
басқалардың бостандығына қол сұқпай әрекет жасау еркіндігі. Жоғарыда
аталған қағидалар адамның және азаматтардың құқықтық жағдайын құқықтық
реттеуге бағытталған құқықтық-нормативтік актілердің негізінде жатады.
Бұл құжаттар екі үлкен топтарға бөлініп қарастырылады:
- халықаралық құқықтық актілер, оған Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясы, әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар жөніндегі
халықаралық пакт, Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық
пакт, Әйелдердің саяси құқықтары жөніндегі Конвенция және тағы басқалар;
- Конституция және өзге де ұлттық заңдар.
Халықаралық және ұлттық нормативтік актілердің мазмұнына жүргізілген
анализ адамдар мен азаматтардың құықтары мен бостандықтарын екі үлкен
топқа бөліп мүмкіндік береді. Олар:
- адамға тумысынан берілетін, мемлекетпен берілмейтін, сыйға
тартылмайтын, өзгертілуге жатпайтын, ешбір мемлекетке нақты қатысты емес
табиғи құқықтар мен бостандықтар;
- ұлттық заңдармен бекітілген азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары.
Теорияда жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі адам мәртебесі және азамат
мәртебесі болып екіге бөлінеді.
Адамның құқықтық мәртебесі дегеніміз – халықаралық пактілерге
бекітілген оның жағдайы, белгілі бір стандарт және оған ұлттық заңдар
сәйкес болуы керек. Бұл құқықтармен барлық әлемдік қауымдастық мүшелері
қаматамасыз етілуі керек.
Азаматтың құқықтық мәртебесі дегеніміз – құқықтары мен бостандықтары
ұлттық заңдармен толықтырылған адамның құқықтық мәртебесі.
Демократиялық мемлекеттің ұлттық заңдары жүйесі жеке тұлғаның құқықтық
мәртебесін реттеу кезінде:
- әр адамға өмір сүруіне қажетті табиғи құқықтарын тануды;
- әр адамды азамат ретінде тану үшін қажетті құқықтары мен
бостандықтарды белгілеуді;
- құқықтары мен бостандықтарға кепілдік беруге және олардың қорғалуын
қамтамасыз етуді;
- жеке тұлғаның міндеттерін белгілеу және оларды орындамағаны үшін
жауаптылықты белгілеуді жүзеге асырады.
Ұлттық заңдар жүйесіндегі бұл мәселелер кешені жеке тұлғаның құқықтық
мәртебесі (жеке тұлғаның құқықтық жағдайы) институтын құрайды. Оның
құрамына әр түрлі құқық салаларының нормалары кіреді. Сонымен, адамның
құқықтық мәртебесі дегеніміз – Қазақстан Республикасының құқық нормаларымен
бекітілген жеке тұлғаның нақты жағдайы немесе заңдық нормалармен бекітілген
жеке тұлғаның ұжыммен, қоғаммен, мемлекетпен және басқа тұлғалармен қарым-
қатынасы немесе заңда белгіленген жеке тұлғаның нақты бостандығы.
Құқықтық мәртебені әр түрлі негіздер бойынша жіктеуге болады. Жеке
тұлғаның түрлері бойынша – адамдардың құқықтық мәртебесі, азаматтардың
құқықтық мәртебесі, шет ел азаматтарының құқықтық мәртебесі, азаматтығы жоқ
адамдардың құқықтық мәртебесі деп бөліп қарауға болады.
Құқықтар мен бостандықтардың және міндеттердің көлеміне қарай негізгі,
толық, шектеулі деп бөліп қарауға болады.
Қазақстан Республикасында басқа мемлекеттердегі сияқты тұрғындардың
құрамы бір текті емес. Оның территориясында азаматтар, шет ел азаматтары
және азматтығы жоқ адамдар тұрады. Ал кей Қазақстан Республикасының
азаматтары оның аумағынан тыс жерде тұруы да мүмкін. Азаматтардың жас
шамасы, денсаулығына, әр түрлі себептермен қоғаммен әр алуан қатынастарға
түседі. Міне, сондықтан құықтық мәртебе уақыт өте өзгеріп отыруы да мүмкін.
Ал конституциялық мәртебе адам туғаннан беріледі және ешбір жағдайда
өзгеруге жатпайды. Оның құрамында мынадай элементтер болады:
- конституциялық-құқықтық мәртебенің негізгі элементтері – құқықтар,
бостандықтар және міндеттер болып табылады. Олар жеке тұлға мен мемлекет
арасындағы қарым-қатынастың объектісі болып табылады;
- азаматтық толық конституциялық мәртебені сипаттайды. Яғни, тек
Қазақстан Республикасының азаматтары мемлекет ісіне араласуға құқылы және
Отан алдындағы әскери борышын өтеуге міндетті, ал мемлекетте тұратын өзге
шет ел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар бұл құқық пен міндетке ие емес.
Конституциялық құқық субъектілік әрекетке және құықтық қабілеттерге
тәуелді ұғым. Құқық субъектілікті шектеудің бірден бір негізі адамның жасы
болып табылады. Қазақстан Республикасының заңдары негізінде толық әрекетке
қабылеттік 18 жастан басталады. Құқық-субъектілік қасиетті шектеудің тағы
бір негізі – адам денсаулығы болып табылады. Яғни, сот шешімімен әрекет
қабілетсіз деп танылу. Келесі шектеуге негіз – бас бостандығынан айыру
мекемесінде жазасын өтеу болып табылады.
Конституциялық құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асуына кепілдік
беру. Яғни, жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарынан заңсыз айырылуына
жол бермеу және олардың жүзеге асыруын мемлекеттік дәрежеде қамтамасыз ету
Коснтитуциялық мәртебенің негізгі қағидаларын қалыптастыру.
Жоғарыда аталған элементтерді ескере отырып конституицялық-құықтық
мәртебеге көп анықтама беруге болады. Яғни, конституциялық құқықтық мәртебе
дегеніміз – жеке тұлғаның Конституцияда жарияланған және кепілдік берілген
құқықтары мен бостандықтары және міндеттерінен тұратын, азаматтық пен
құқықтық субъектілікке тәуелді қағидалар қалыптастыратын, адамның немесе
азаматтың жан-күйі.
Адам және азаматтардың құқықтық мәртебесі дегеніміз – оның қоғамдағы
орнын анықтайтын және Конституция нормаларымен белгіленетін құқықтар,
бостандықтар және міндеттердің жүйесі.
Жеке тұлғаның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары
тұжырымдамасына негізделген және халықаралық құқықтық құжаттардың негізгі
қағидаларынан туындайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқықтарының
негіздеріне, оларды нығайтатын және олардың құқықтық мәртебесімен жүзеге
асырылуына ықпал ететіндей негіз боларлық қағидаларды жинақтайды. Мұндай
қағидалардың қатарына мыналар жатады:
- адам құқығы мен бостандығының айнымастығы қағидасы. Табиғи танылған
құқық, ол мемлекеттің сыйы емес. Ол оны тек таниды, атайды және олардың
жүзеге асырылуына, сақталуына кепілдік жасайды. Не мемлекеттің, не оның
органдарының, не лауазымды адамдардың, заңмен көзделген өзге де
жағдайларда, одан айырыуына, шектеуіне құқығы жоқ.
- Конституция құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тиым
салады. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары жүзеге асырылуы
барысында, басқа адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының
бұзылмауына, конституциялық құрылысқа және қоғамдық ізгілікке нұсқан
келтірілмеуі тиіс екендігі Конституцияда анық жазылған. Атап айтар болсақ,
Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 5-бөлігінде Адамның
және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа
адамдардың құқықтары мне бостандықтарын бұзбауға, контитуциялық құрылыс пен
қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс делінген [1,7 б.]. Әр адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігі олардың бәрінің де
иелігін білдіреді. Әрине, адам құқығы мен бостандықтарын екінші біреу
(біреулер) бұзған жағдайда заңды қорғау, басқа адамдардың құқығын,
бостандығын, ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу жөніндегі міндеттеме
бұзылғандықтан, заң кепілдігі күшіне енеді;
- Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуіне тиым
салынады. Сонымен бірге Конституция шектеудің шегі мен негізін көрсетеді.
Біріншіден, адам мен азаматтың құқығы мен бостандығын тек заң ғана
шектеуі мүмкін. Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер арқылы
(Президенттің нормативтік жарлықтармен, Үкіметтің қаулысымен,
министрліктердің, мемлекеттік комитететтердің, жергілікті атқарушы және
өкілді органдардың нормативтік аткілері) адам мен азаматтың құқығы мен
бостандығын шектеуге болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары Конституциялық құрылысты сақтау,
қоғамдық тәртіпті, адам құқығы мен бостандығын, халықтардың денсаулығы мен
ізгілігін қорғау үшін қажеттілік деңгейде шектеулі мүмкін. Бұл арада
әңгіме, шын мәнінде адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
шектеуден гөрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 8
І. Мемлекеттің ұғымы,
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...8
ІІ. Құқықтың ұғымы, мазмұны,
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІІ.Тұлғаның конституциялық – құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .21
ІV. Мемлекетпен тұлғаның өзара қарым - қатынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
V. Тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері
... ... ... ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...63
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дипломдық жұмыста тұлға, мемлекет және
құқықтың түсінігі, қалыптасуы мен дамуы қарастырылып, мемлекетпен тұлғаның
өзара қарым – қатынасы мәселесіне толық түсінік берілді. Сонымен қатар
тұлғаның құқықтық мәртебесі мен құқықтары мен бостандықтарының
кепілдіктеріне талдау жасалады. Мемлекет және құқықтың дамуы, бір сатыдан
бір сапалы сатыға көтерілуі еш уақытта өзінен - өзі қоғамнан алшақ
қалыптаспайды. Сол сияқты адам құқығының даму эволюциясы. Соның ішінде
жеке тұлғалар құқығының пайда болумен бірге дамып, сапалы құндылықтар
деңгейіне көтерілді. Уақыт адам құқықтарының асқақтауына, тиімді қоғалуына
өзінің ықпалын тигізуде. Олай дейтін себебіміз, адамзат тарихы, оның
прогрессивтік саяси құқықтық идеялары адам құқықтары қай заманда болмасын
қастерлеу қажеттілігін үлкен, маңызы зор проблема етіп ұсынады. Себебі, кез
– келген тұлға жаратылыстық ең саналы, ең нәзік, ең күшті ажырамас бөлігі.
Жеке адамның құқықтық мәртебесін меңгеру үшін адам құқы мәселесін
жетік түсіну қажет. Адам құқы табиғи құқықтан басталып туындайды және ол
барлық адам баласына туа біткен қасиет ретінде танылады. Ол - өмір
сүру,бостандық, езгіге қарсы тұру, бақытты болуға ұмтылу. Яғни, жеке
адамның құқықтық мәртебесі мемлекет пен азаматтық арқылы байланыстағы
адамның құқық, бостандық және міндеттерін пайдалануда, іс жүзіне асырудағы
жағдайлары болып табылады. Ал мемлекет болса арнайы бір аумақтық
кеңестіктегі таптық қоғамда билік жүргізетін, басқаруды іс – жүзіне
асыратын, арнайы адамдардың құқықтық негізде ұйымдасқан саяси жүйесі. Мұнда
мемлекеттің ерекше белгілерінің аса бір көрінісі – құқық болып саналады.
Құқық қоғамындағы қатынастарды реттейтін құрал ретінде тек мемлекетке ғана
тән. Оның шығуы, қалыптасуы, өркендеуі мемлекетпен тығыз байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сондай – ақ, жоғарыда аталып өткендей
Қазаақстан Республикасының ең қымбат қазынасы адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары болып танылғандықтан адамның құқықтары мен бостандықтары
шегінде ғана қаралмай түсу үшін мемлекет және жеке тұлға бір – бірінің
алдында құқық және міндеттер жүктеп отырады. Мемлекет адамдар мен
азаматтардың құқықтарын Конституцияда жариялап, оларды қамтамасыз ету
міндетін алады, яғни олардың жүзеге асырылуына және қорғалуына кепілдік
береді. Бұл жағдайда мемлекет және тұлға арасында құқық қатынас
қалыптасады және міндеттілік бір жақты мемлекетке ғана жүктелмеуі керек.
Оларды орындауды талдап ету – мемлекеттің құқығы болып табылады.
Сондықтан мемлекетрпен тұлға өзара қарым - қатынаста қалай болса, сол
сияқты құқықпен де өзара тығыз байланысты.
Жұмыстың мақсаты мен міндетттері. Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты
болып келесідей бағыттар бойынша жүргізілген яғни, тұлға, мемлекет және
құқықты қарастырып, осы тақырып бойынша туындаған проблемалар мен оның
шешу жолдарын ұсыну табылды:
• Тұлға мен мемлекет түсінігі және олардың ара қатысы
• Құқықты түсіндіру және міндеттерін қарастыру болып табылады
Диплом жұмысында қойылған осындай мақсаттардан келесідей міндеттер
түзіледі:
- Тақырыпқа жан – жақты зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып, сараптамалар
жасау;
- Объективті түрде талдау жасау;
- Тақырыптың өзекті мәселелерін ашу.
Тақырыптың мазмұны өте зор, оған дәлел ерте ерте кездегі ойшылдардан
бастап, одан кейінгі дәуірдегі ойшылдар еңбектерінде маңызды тақырыптардың
бірі болып есептелді.
Зерттеу объектісі мен пәні – мемлекет, тұлға және құқықтың
жекелеген құқықтық элементтердің және тұтас алғанда олардың қалыптасуы
мен одан әрі қызмет ету процесінің конституциялық құқықтық негіздері өзара
арақатынасы сондай – ақ мемлекет пен қоғамның арақатынасы.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар:
1. Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік тынысын қамтамасыз ететін оған қажетті жағдайлармен
алғышарттар жасалынатын ұмтылатын адам зат қоғамның ұйымдыстырудың
айрықша нысаны.
2. Құқық - ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалар заңға сүйене
отырып әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы: азаматтың еңбек ету
бостандығы, білім алу, меншік иесі болу кәсіпкерлікпен шұғылдану
құқығы.
3. Тұлға – адамды қоғамдағы өзінің орны мен рөлін оның алдында
қаншалықты өзінің жауапты екендігін жеке түсінген саналы да дербес
адам ретінде бағалап, әлеуметік жағынан сипаттап барып таниды.
Диплом жұмысының құрылымы және негізгі мазмұны
Зерттеу жұмысының мазмұны келесідей құрылған: кіріспеден, негізгі бөлім 5
- тарау, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде таңдалған тақырыптың негіздемесі және өзектілігі сонымен
қатар зерттеудің пәні мақсаттары мен міндеттері және жұмыс бойынша жасалған
қорытындылар қарастырылған. Негізгі бөлімнің мән мағынасын толық ашу
мақсатында тарауларға бөліп қарастырылған. I тарауда мемлекеттің ұғымы мәні
ерекше зерделеп қарастырылады. Ал II тарауда құқықтың ұғымы, мазмұны,
белгілері талданады. III, IV,V тарауларда тұлғаның құқықтық мәртебесі
құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері толық талданып қарастырылады.
Қорытындыда диплом жұмысы бойынша жасалған ой – түйіндемелер
берілген.
Негізгі бөлім.
І. Мемлекеттің ұғымы, мәні.
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен
қоғамның тіршілік-тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен
алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша
нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса мол
мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси,
рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды
мәселелерін шешуге нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына белсенді
түрде әсер ете алады. Мемлекет тек өзіне ғана тән функцияларды, әсер ету
нысандары мен әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның
арасында оны қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін
басқалардан ерекше өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм
ретінде қабылдаймыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес
және бірнеше қабатты қамтиды.
Мемлекет дегеніміз бұл – адамзат қоғамды дамуының маңызды кезеңдеріне
тән саяси ұйым:
а) қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың, таптардың
және басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым-қатынасын реттеп, бағыттау,
олардың бірлескен іс-қимылына жағдай жасау жүктелген;
б) оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар жүйесі
биліктің ұйымдастырушылық-күш құралдары бар;
в) тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субъектілері
қамтамасыз ететін әкімшіл-мәжбүрлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекет туралы бұл түсінікті ашып, нақтылай отырып, әрбір белгі
соғылған белгілерге егжей-тегжейлі тоқталып, оның мазмұнды және мәнді
сипаттамасына тереңірек үңіліп, әрекет ету механизмін көрсету қажет.
Мемлекеттің негізгі белгілері: мемлекеттің рулық басқару ұйымынан
басты айырмашылығы сол, онда арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу
аппаратының болуымен немесе, оқу және монографиялық әдебиеттерде
атайтынындай, жария биліктің болуы тән. Бұл жердегі әңгіме қоғамнан
бөлініп шыққан, басқару негізі жұмысына, кәсібіне, мамандығына айналған,
қатары біртіндеп көбейе бастаған адамдар туралы. Басқарушы-адамдардың
мұндай ерекше тобын алғашқы-рулық басқару ұйымы білген емес. Ол тек қана
басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе; олар мемлекеттің абайсыз үлкен
механизмін іске қосады. Нәтижесінде мемлекеттің барлық халқы бір жағынан
басқарылатындарға, екінші жағынан басқаратындар мен басқару жөніндегі
мамандарға бөлінген сияқты. Сөйте тұра екіншілерінің біріншісіне қатысты
тек қана басқару функцияларын емес, сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету
шараларын да ресми түрде жүзеге асыруына қақысы бар.
Мемлекеттің басқа ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін халықтан
салық жинауға мәжбүр болуы. Салық – бұл мемлекеттің өмір сүріп, тіршілік
етуінің экономикалық негізі; салықсыз ол күн көре алмайды, өйткені қаржының
жетіспеуінен немесе болмауынан оның бүкіл тіршілігі қиындайды. Салықты
мемлекеттің барлық азаматтары, соларға қоса шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар да төлейді; халықтың шамалы бөлігі ғана салық төлеуден босатылады.
Мемлекет салықтан түскен қаржыны басқару және мәжбүрлеу аппаратының орасан
зор армиясын ұстауға, мемлекеттің жүргізетін ішкі саяси шараларын
қаржыландыруға, медицинаны, білім беру, ғылым, мәдениет салаларын қолдауға
экономиканың маңызды салаларын ынталандыруға, қоғамдық қауіпсіздікті, құқық
тәртібін және қылмыс пен құқық бұзушылықпен күресті қамтамасыз етуге
пайдаланады.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің біріне оның өз азаматтарын аумақтық
принцип бойынша бөлетіндігі жатады, ал алғашқы-рулық басқару ұйымының
негізі мүлдем басқаша – қандас туысқандардың байланысы мен қарым-
қатынасынан құралады. Енді соңғысы бұрынғы маңызын жойды, басқару ісінде
басым болудан қалды. Керісінше, мемлекет азаматтарға өздеріне тиесілі
құқықтарын бөліп, оларға міндеттер жүктеу туралы мәселені шешкен кезде,
оларды басқару, ұйымдастыру және басқа да шараларға тарту кезінде ең
алдымен олардың аумақтық тиістілігін, тұрғылықты жерін ескереді.
Мемлекеттің даму барысында халықтың аумақтық принципі бірқатар
мемлекеттік-құқықтық институттармен тұтас алғанда жанама түрде байланыс
орната алды, ол оны нақтылай түсуге тереңдетуге, айқын мазмұнмен
толықтыруға бағытталған еді.
Олардың ішінде қандай да бір мемлекетке тиесілі бекітілген азаматтық
институты ерекшеленеді. Басқа тұлғалардың бәрі шетелдіктер немесе
азаматтығы жоқ тұлғалар болып танылады. Азаматтардың мәртебесіндегі
айырмашылықтарының, сондай-ақ шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалардың
арқасында мемлекет халықты өзіміздікі және өзіміздікі емес деп
дифференциялайды. Сыртқы (мемлекеттер арасындағы) және ішкі (автономиялық
және әкімшіл-аумақтық бөліністер арасындағы) шекаралар институтының маңызы
айтарлықтай. Олардың көмегімен мемлекеттік биліктің кеңістіктегі шегі,
сондай-ақ мемлекеттің егемендігінің құрамдас бөлігі болып табылатын
аумақтық билік ету институты анықталады.
Мемлекет басқа ұйымдардан қоғамда әрекет ететін құрылымдарымен және
институттарымен, егемендік сияқты қасиетімен ерекшеленеді. Бұл қасиет
мемлекетті басқа ұйымдардан, қоғамның құрылымдары мен институттарынан
жоғары қойып, оған өзіндік басымдық, қайталанбас ерекшелік береді.
Егемендіктің екі құрамдас бөлігі бар: үстемдік және тәуелсіздік.
Мемлекеттік биліктің үстемдігі деп өз аумағындағы ең жоғары билікті айтады.
Аумағындағы жұмыс істеп тұрған барлық ұйымдар, бірлестіктер, құрылымдар мен
тұлғалар мемлекеттің басымдық ролін мойындайды, өздерін оның мәртебесі мен
маңызынан төмен қояды. Олар мемлекеттік биліктің бұйрығын орындауға,
мемлекеттің белгіленген тәртібін сақтауға міндетті. Мемлекетке тиесілі
аумақта бірде бір ұйым, бірлестік немесе құрылым мемлекетке қарсы келе
алмайды. Егемендіктің екінші бір құрамдас бөлігі болып саналатын
тәуелсіздік дегеніміздің мәнісі, мемлекет өзінің билігін дербес жүргізеді,
өзінің стратегиялық бағыты мен тактикалық жолын өзі таңдайды, өз ісіне
ешкімді араластырмай, ішкі және сыртқы саясатын өзі жасайды, басқаның
үстемдігіне жол бермейді. Тәуелсіздік ұғымының ішкі аспектісі мемлекеттің
ішінде жұмыс істейтін бірде-бір ұйымның, бірлестіктіңжәне құрылымның
мемлекеттік биліктің дербестігіне қол сұға алмайтындығына ерекше көңіл
аударуға міндеттейді. Ал тәуелсіздіктің сыртқы аспектісі, егемен мемлекет
басқа мемлекеттермен, халықаралық ұйымдармен дербес қарым-қатынасты
сақтайды дегенді білдіреді.
Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысанын, реттеуді және ықпал етуді
пайдалануы оның міндетті белгісі болып табылады. Олардың алдында тұрған
міндетті мемлекет құқықсыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағында
орналасып, жұмыс істеп тұрған басқа ұйымдар, бірлестіктер мен құрылымдар
құқық шеңберінде әрекет етіп, құқық тәртібін сақтауы, заңдар мен басқа да
құқықтық нұсқауларды орындауы қажет болса, онда құқық аясындағы мемлекеттің
қызметі мүлде басқаша, маңызды ерекшелігімен сипатталады және әр алуан: бұл
айтылғандардан басқа, мемлекеттің құқықшығармашылық монополиясы, сондай-ақ
құқық қорғау, бақылау, қамтамасыз етіп-кепілдік беретін функциялары бар.
Мемелекет қоғамдағы негізгі өзара қарым-қатынаста өзінің қызметіндегі басты
демеу болып отырған құқық бастауына сүйенеді.
Мемлекет ішкі және сыртқы функциялардың жиынтығы болуы және оларды
органдар, мекемелер мен билік құралдарының жүйесімен жүзеге асыруға
бейімделуі (бұл мәселелер төменде егжей-тегжейлі қарастырылатын болады)
мемлекеттің айрықша белгісі болып табылады.
Осыған дейін айтылып келген, мемлекеттің ерекшелік белгілерінен
басқа, мемлекеттің элементтері туралы да айту керек. Ол отандық оқу және
монографиялық әдебиетте халық пен аумақты меңзейді. Ол тіршілік ету және
даму процесінде мемлекет сүйенетін объективті тірек ретінде түсіндірілуі
керек. Халықсыз және аумақсыз мемлекет жоқ және болмайды да: соңғысын
табиғи факторға немесе мемлекеттің материалдық құрамдас бөлігіне жатқызу
керек.
Мемлекеттің мәні. Мәндік категориясы, оған сапалы айқындылық беріп,
аралас және туыстық құбылыстардан бөліп алатын, зерттелетін құбылыстың
басты және негізге алынатын белгілеріне баса көңіл аударылатындығымен
маңызды. Біздегі пікір алуандығы принципінің орнығуына байланысты
мемлекеттің мәнін бұған дейінгі монистік баяндаудан бас тарту көзделді, бұл
бір жақты, демек – ол туралы өзгерген және жалған түсінікке алып келді.
Қазір мемлекеттің мәнін айқындауға жаңа талпыныстар жасалуда.
Таптық түсіндіру мемлекеттің мәнін қоғамдағы үстемдік етуші таптың
артықшылық жағдайын қамтамасыз етуге, оның мүдделерін бірінші кезекте
жүзеге асыруға жағдай жасауға, оларды әр түрі озбырлықтан қорғауға келіп
саятыныдығ белгілі. Осыдан келіп мемлекеттің қаналған тапқа деген позициясы
шығады: оларды басып-жаншудан, пайдаланудан, олардың мүдделері мен
қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін мемлекеттік механизмді пайдалану
мүмкіндіктерінен айырудан тұрады. Басқаша сөзбен айтқанда бұл талдау
бойынша, мемлекет өзінің мәні бойынша тап жауларына қарсы күресте
пайдаланатын үстемдік етуші таптың саяси билігінің ұйымы ретінде көрінеді.
Ал В.И.Лениннің сөзі бойынша, құл иеленуші, феодалдық және капиталистік
мемлекеттердің мәні тиесілі құл иеленушілер, феодалдар мен капиталистер
тобының диктатурасы ретінде сипатталуы мүмкін [2].
Мемлекеттің таптық тұрғыдан түсіндірудің белгілі негізі бар және
көбінесе қоғамдық даму тәжірибесімен расталады. Адамзат тарихының бірнеше
кезеңдері бойында таптар мемлекет билігі жолындағы күреске белсене қатысқан
қоғамның маңызды құрылымдық бөлімшесі болып келді. Бұл тап екіншісін
құлатып, өз үстемдігін орантты, сосын жағдайға байланысты өздері қоғамдық
сахнадан кетіп өз орындарын басқа тапқа берді.
Теория жүзінде зерттеліп, байытылған,практикалық қажеттілік пен
мақсаттылық тұрғысынан пайымдалған бұл факт мемлдекет туралы таптық
ілімнің негізі болды, осы ілімге сәйкес мемлекет бір таптың екінші тапқа
үстемдігін сақтау үшін, бір тапты екінші тап қану үшін үстемдігін қолдайтын
машина болып табылады.
Әйтсе де, қоғамның көптеген антагонистік қарама – қайшылық
белгілері таптың үстемдік теориясында мемлекеттің мәні ретінде сенімді
бейнесін тапқанына қарамастан, - осы теория мен нақты шындықтың арасында
жарықшақтың пайда болғандығын айтпаса болмайды. Бұл жарықшақ уақыт
өткен сайын шындықты бұрмалай берді, ал іс жүзінде бұрмалаулар мен асыра
сілтеулерге алып келеді. Уақыт өте келе өзгерген нақты жағдай мемлекет
теориясындағы таптық үстемдіктің құралы болудан қалды.
Бірінші кезекте бұл мемлекет шешуге тиіс міндеттердің мазмұны мен
сипатына қатысты. Таптық үстемдік теориясына қарамастан мемлекет үстемдік
етуші таптың қажеттіліктері мен талаптарына сәйкес әрекет етуге
мәжбүрлеумен ғана шектеліп қала алмайды (әсіресе қазіргі кезеңде).
Мемлекеттік таптық тұрғыдан түсіндіру кезінде оның таптық міндеттер
толығымен немесе толыққа жуық ығыстырған жалпы әлеуметтік міндеттері
еркімен немесе еркінен тыс ескерілмейді немесе, тіпті тәуір болғанда,
минимумға келтіріледі.
Мемлекетке объективті ықпал ету ылғи да үстемдік етуші таптың
мүдделерін ғана білдірудің шегінен шығатын міндеттерді шешуге мәжбүр болды
деген шешімге алып келеді. Бұл жерде әңгіме ең алдымен бүкіл қоғамның
тіршілігін қамтамасыз етуге қалыпты жағдай туғызуға бағытталған міндеттер
туралы болып отыр. Сөйтіп мемлекетке пайда болған және дамыған алғашқы
кезеңдерде ол үстемдік етуші таптың қажетін қанағаттандырудан басқа, сондай-
ақ қоғамның тіршілік етуін, табиғаттың дүлей күшіне, соның салдарынан
әлеуметтік катаклизмаларға, күтпеген сұрапыл апаттарға және қиындықтарға
қарсы тұра алуын қамтамасыз етуге пайдаланылды. Жаңағы аталғандардан басқа
мемлекеттің жалпы әлеуметтік міндеттері деп мына төмендегілерді тану керек:
• Қоғамда тәртіп орнату, халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
азаматтардың өміріне, денсаулығына, абыройына, құқығы мен
бостандығына қылмыстық қол сұғу мүмкіндігін жою немесе оны минимумға
жеткізу;
• өндірісті, айналымды, айырбасты өркендету үшін қажетті жағдайлар
туғызу;
• қоғамның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, экологиялық
апаттың алдын алу жөніндегі шараларды дайындау және қабылдау;
• елді сыртқы шабуылдан қорғау.
Басқаша айтқанда, мемлекет, тәжірибе көрсеткендей, бүкіл қоғамға
үстемдік етуші таптың еркін мәжбүрлеп таңумен ғана емес, сондай-ақ барлық
таптар мен қоғамның әлеуметтік топтарын объективті қажет жағдайлармен
мүмкіндігінше қамтамасыз етумен де айналысады.
Қазіргі кезеңде көптеген адыңғы қатарлы мемлекеттер таптық, топтық
және жеке мүдделерді бірыңғай қорытындыға келтіруге, әлеуметтік жанжалдар
мен қарама-қайшылықтарды шешуге, қоғамдық келісім мен консенсусқа талпынып,
соған қол жеткізуге күш салуда.
Мемлекет пікір алуандығы идеясын, билікті бөлісуді, азаматтар құқығының
баяндылығын жиі жүзеге асыруда және басқа демократиялық институттарды
басшылыққа алуда, соның арқасында қай таптың болса да диктатурасынан
құтылуда. Мұның бәрі – мемлекеттегі жалпы әлеуметтік (тіпті жалпыадамзаттық
десе де болады) принциптер. Олар тек таптық принциптермен бірге әрекет
етеді. Соңғысының шектеулілігі, жетіспеушілігі және зияндылығы алғашқысымен
толтырылуы мүмкін. Таза тапық принциптің жалпы әлеуметтік принциптермен,
олардың синтезінде және үйлесуімен толығуы – прогресс пен мемлекеттің
үдемелі дамуының кепілі. Мемлекеттің тек қана таптық негізде жұмыс
істеуінің келешегі жоқ, ол ерте ме, кеш пе, әйтеуір бір тығырыққа тірейді.
Мемлекетті таптық тұрғыдан түсіндірудің басты кемшіліктерінің бірі,
мемлекеттік іс-әрекеттің мәжбүрлеуге, басып-жаншуға, күш қолдануға
негізделген жақтарын алдыңғы қатарға шығаруды жорамалдауында болып отыр.
Егер мемлекет тек қана үстемдік етуші таптың мүдделерін жүзеге асырумен
айналысып, басқа таптар мен халықтың топтарының мүдделерін есепке алмаса
немесе ескермесе, онда өзінен өзі мынандай сұрақ туады: мұнымен халықтың
қалың тобы келісе ме? Жоқ, келіспейді, келіскен күнде бәрі емес. Бірақ
олардың қарсы әрекеттері мәжбүрлеу жолымен жеңіліске ұшырауда.
Мемлекет жалпы алғанда қоғамның қалыпты тіршілік етіп, қызмет істеуніе,
халыққа және, әсіресе, әлеуметтік қысым көрген және оның қысымға ұшырыған
категорияларына байланысты жалпы міндеттерді шешіп жатқан кезде мемлекеттің
ролі жағымды бағалануы керек. Егер мемлекет үстемдік етуші таптың,
әлеуметтік топтың, билеуші таңдаулы топтың жетегінде кетіп, солардың ғана
мүддесін жүзеге асырумен айналысып, басқа барлық әлеуметтік мүдделер мен
қажеттіліктерді ескермесе, онда оның ролі жағымды бола қоюы екіталай.
Осылайша, мемлекеттің мәні туралы мәселеге қоғамның түрлі әлеуметтік
және саяси күштері тарапынан мемлекеттік қызметтің бағытталғанына түрлі
әсер етеді әрі оның шешілуі қандай күштің басым ықпал етуіне байланысты.
ІІ. Құқық ұғымы, мазмұны, белгілері.
Құқық терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында, күнделікті
өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік болғандықтан,
әрбір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір пікірі қалыптасатыны
сөзсіз.
Заң ғылымында құқық термині бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, құқық - ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың
заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек
ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану
құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болды. Осы келтірілген
жағдайларда құқық түсінігі субъективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады.
Субъективтік (тұлғалар) құқық –тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық
мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын
тұлғалардың мінез-құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық
қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі
жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім
алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу
орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.
Заңи тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заңи негізде мүлікке ие болуға
хақылы. Ол мүлікті өз игілікті үшін пайдаланады. Сонымен қатар, өз мүлкін
пайдаланғанда қоғамның, басқа адамдардың мүдделеріне зиян келтірмеуі керек.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған:
Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де
қызмет етуге тиіс (6-бап).
Субъективтік (тұлғалық) құқықтық міндет – құқықтық мүмкіндік берілген
құқық тұлғасының жүктелген міндет. Бұл міндет құқықтық қатынастарға қатысу
нәтижесінде жүзеге асырылып, мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы (міндетті
орындамаған жағдайда) қамтамасыз етіледі.
Екіншіден, құқық дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген
жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке
адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, объективтік мағынадағы құқық жеке
нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналады. Құқық туралы
Конституция былай дейді: Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституциясының, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және
Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормлары болып табылады (4-бап).
Үшіншіден, құқық термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде
қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық,
әкімшілік құқық, еңбек құқығы, отбасы құқығы, азаматтық құқық, қылмыстық
құқық, қаржылық құқық, т.б. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Мысалы, азаматтық
құқық – мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Қылмыстық құқық – қылмыс жасауға, жазалауға
байланысты қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Төртіншіден, құқық термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың
жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты құқық жүйесі деген
түсінік бар. Мысалы, қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі
қалыптасуда.
Құқық пәндерін оқып, құқықтың мәнін терең түсінген адам оның түрлі
болатынын да анықтай алады. Мұның өзі құқықтың өте күрделі әлеуметтік
құбылыс екендігінің белгісі.
Құқықтың түрлі түсінігінің болуы – оның әлеуметтік мәнінің де түрлі
болуының негізі. Егер құқықты тұлғалармен байланыстырса, тұлғалардың
мемлекетте, қоғамда құқықтық мәртебесі қандай екенін анықтау, түсіну
қажеттігі туады. Азаматтарға сан қилы құқықтар мен бостандықтар беріліп,
оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалса, онда қоғамда шынайы теңдік
орнатылған болып есептеледі. Ал, объективтік құқық туралы сөз болғанда,
мемлекетте қалыптасқан заңдар жүйесі әлеуметтік тұрғыдан сипатталады.
Әрине, құқық туралы зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып, бір
текті болады деп айтуға болмайды. Негізінен, құқықты таптық және жалпы
әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымда кең орын алып келді. Маркстік ілім
құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді.
Бұл ілім бойынша құқық – үстем таптың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап,
мүддесін қорғайды. Ал өркениеттік тұрғыдағы ілім бойынша құқық қоғамдағы
барлық адамдардың еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын құрал болып
саналады. Қандай ілім болса да құқықтың әлеуметтік мәні бар екенін айтады.
Бірақ макрстік ілім құқықтың әлеуметтік мәнін өте тар тұрғыдан түсіндіруге
тырысады. Әрине, құл иеленушілік дәуірде құқық ашықтан-ашық тек құл
иеленушілердің мүдделерін қорғап, құлдарды сөйлейтін мүлікке теңегені
белгілі. Бірақ бұл көзқарасты барлық қоғамдарға, түрлі сатыдағы
мемлекеттерге теңеуге болмайды. Құқық тек үстем таптың еркін білдіретін
болса, ондай қоғамда үздіксіз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап,
жойылады. Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық
азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау
керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай
жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз.
Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың
қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемістетінін немесе белгілі бір топқа
артықшылық жасайтынын таба алмаймыз. Демек, Қазақстан заңдары барлық
әлеуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған.
Құқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынадай анықтама
беруге болады.
Құқық (объективтік тұрғыдан қарағанда) – жалпыға бірдей міндетті,
мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттейтін,
заңда және басқа да ресми құжаттарда анықталған құқықтық норма, ережелердің
жиынтығы.
Жүйелілігі. Құқық – бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құрылыс. Оның бір
бөлігі – табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты
әлеуметтік-құқықтық талаптармен анықталады. Мысалы, адамның өмірі,
денсаулығы табиғи құбылыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамасыз етуге
бағытталған құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан
Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: Әркімнің өмір сүруге
құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ (15-бап).
Құқықтық жүйенің екінші бөлігі – мемлекеттегі қолданылатын барлық заңдардың
жиынтығы. Құқықтық жүйенің үшінші бөлігі – субъективтік (тұлғалар) құқытар.
Осы айтылған бөліктер бірімен – бірі табиғи түрде байланысты, бірінсіз
басқаларын түсінуге, жүзеге асыруға болмайды. Мысалы, тек әр адамның өмір
сүруге құқығы бар деп жарияланса, оның жүзеге асырылуы қамтамасыз етілмесе,
адамның өз өмірін сақтауға, қорғауға мүмкіндігі болмаса, аталған құқық
қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Адам өзіне қажетті рухани және
мүліктік игілікті пайдалану үшін өзі белсенді әрекет жасауы керек. Адамның
әлеуметтік-құқықтық талаптарының мағынасы – оны мемлекеттің тануы, қорғауы,
қажет болған жағдайда қамтамасыз етуі.
Нормативтік сипаты – құқықтың негізгі белгілерінің бірі. Құқық
қағидалардан, ережелерден, рәсімдерден тұрады. Қағида – тұлғалардың мінез-
құлықтары туралы ереже. Былайша айтқанда, қоғамдық қатынасқа қатысушылар өз
іс-әрекеттерін, мінезін белгілі ережеде көрсетілген қалыпқа бейімдеулері
қажет. Сондықтан құқықтың нормалары – тұлғалардың іс - әрекетінің, мінез-
құлқының үлгісі. Мысалы, әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай
дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету – көрсетпеуге хақылы
(Қазақстан Республикасының Конституциясы, 19-бап). Тұлғалардың мінез-құлқын
анықтау құқық нормалары қоғамдық қатынастарды қажетті арнаға бағыттап,
жолға салады, реттейді, жөндейді, ұйымдастырады, тұрақтандырады,
бассыздықтан қорғайды.
Формальды анықтылық – құқықтың тағы да бір маңызды белгісі. Ол құқықтың
мемлекетпен байланысты екенін көрсетеді. Құқықты, оны құрайтын заңдарды,
басқа да нормативтік актілерді жасайтын, жалпы алғанда, мемлекет. Мемлекет
– органдардан тұрады, демек, мемлекет органдары заңдарды жасайды. Заң –
ережелер жиынтығы. Олар жай ережелер емес, мемлекет атымен жасалатын
болғандықтан ресми сипаты бар ережелер. әрбір ереже, қағида заң шығарушының
тұлғалардың мінез-құлқы туралы ойын анықтап, түсінікті түрде тұжырымдайды.
Қағидада артық сөз болмауы керек, оның әрбір сөзінің әлеуметтік мәні
болады, себебі ол қоғамдық қатынасқа қатысатын тұлғалардың мінез-құлқын
анықтау арқылы олардың тағдырына әсер етеді.
Құқықтың енді бір белгісі – мемлекеттің күшіне сүйенуі. Егер мемлекет
құқық қағидаларының жүзеге асырылуына, дұрыс қолданылуын қамтамасыз етпесе,
олар тек қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Мемлекет, оның
орагндары тұлғалардың құқықтарын жүзеге асыруға жәрдемдеседі, жағдай
жасайды. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша елімізде
азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалады. Заңда
көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген
нормаларға сәйкес мемлекеттік тұрғын үй қорларынан олардың шама-шарқы
көтеретін ақыға беріледі (25-бап). Егер азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына қол сұғылса, мемлекет оларды қорғайды. Заңды бұзғандар
құықтық жауапқа тарылады, мүмкіндігінше бұзылған құқық орнына келтіріледі.
Құқықтың тағы бір белгісі – адамдардың еркін білдіруі. Қазақстан
Республикасының Конституциясында жазылғандай, мемлекеттік биліктің бірден-
бір бастауы – халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және
еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды
мемлекеттік органдарға береді (3-бап). Сонымен халық заңдарды өзі тікелей
қабылдай алады. Мұндай жағдайда заң тікелей халықтың еркін паш етеді. Оған
мысал, 1995 жылдың 30 тамызында Қазақстан халқының Конституцияны қабылдауы.
Конституция – құқықтың өзегі, ұйтқысы. Олай болса, Қазақстанда қалыптасып
келе жатқан құқық бүкіл көп ұлтты халықтың еркін білдіреді, ойын жүзеге
асырады десек, ешбір асыра сілтеу болмайды. Халықтың ойын, еркін мемлекет
органдары да тиісті нормативті актілер қабылдау арқылы жүзеге асырады.
Халық Президентті сайлайды. Ол халық атынан әрекет жасап, өз өкілеттігінің
шеңберінде нормативті актілер – заң күші бар жарлықтар, жай нормативті
жарлықтар, қаулылар қабылдайды. Президенттің нормативті аткілері Қазақстан
құқығын қалыптастыратын бастау болып есептеледі. Құқықты құратын нормалар
тек бір адамның немесе әлеуметтік топтың еркін білдіріп, мүддесін ғана
қорғамайды. Ол – халық үшін қызмет істейді.
ІІІ. Тұлғаның Конституциялық құқықтық мәртебесі.
Тұлға ұғымы – адамды қоғамдағы өзінің орны мен рөлін, оның алдында
қаншалықты өзінің жауапты екендігін жете түсінген саналы да дербес адам
ретінде бағалап, әлеуметтік жағынан сипаттап барып таниды (әр түрлі
объективтік-субъективтік себептерге байланысты адамның тұлғалық
қасиеттерге(сапаларға) ие бола алмайтын жағдайлары да болуы мүмкін, мысалы,
сот адамды психикалық кеселге ұшырауы себепті әрекет қабілеттігі жоқ деп
танығанда солай болады).
Азамат ұғымы – адамды нақты мемлекетпен орнықты түрде құқықтық
байланыс орнатқан дербес тұлға ретінде заңдық жағынан сипаттап барып
бағалайды һәм таниды.
Адам құқығы – адам мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған, өзі заң
арқылы қорғалатын болуы мүмкін іс-әркеттің (мінез-құлықтың) өлшем (шамасы).
Мұның өзі адамның жаратылыстық табиғатынан туындайтын, қарапайым да ең
маңызды игіліктерді, тұлғаның осы қоғамда еркін де қауіпсіз тіршілік ету
жағдайында, оп-оңай жүзеге асырып пайдалануының мүмкін екендігін білдіретін
әмбебап табылады. Қазіргі кезеңде адам құқығы жалпы әлеуметтік ұғым ретінде
түсініледі. Мұның өзі тұлға бостандығы саласындағы ұлттық мүдделерден де
жоғары тұрған жалпы адамзаттық талаптар мен стандарттарды бейнелейді, әрі
оларды қамтиды.
Адам құқықтарына мынандай белгілер тән болады:
1) бұл құқықтар адамның табиғи және әлеуметтік мәнінің қоғам болмысын
жағдайларында үнемі өзгеріп отыратындығын ескеру арқылы туындап әрі
қарай дамып отырады;
2) объективті түрде қалыптасып барып пайда болады және мемлекеттің
тануына байланысты болмайды (яғни, мемлекет тарабының тануына тәуелді
емес);
3) жеке адамға тумысынан тән болады;
4) ажырамайтын, тартып алынбайтын сипатта болады, табиғи ретінде (ауа, су
және т.б. сияқтылар ретінде) танылады;
5) тікелей күші бар болып;
6) ең жоғары әлеуметтік құндылық деп танылады;
7) құқықтың қажетті бөлігі ретінде, оның белгілі бір мәнін білдіретін
(яғни бейнелейтін) нысаны түрінде көрінеді;
8) жеке адамға өз білгенінше әрекет етуге немесе белгілі бір игіліктерді
алып пайдалануға мүмкіндік жасайды және оны қамтамасыз етеді сөйтіп
барып адамдар мен мемлекет арасында болатын өзара қатынастарды
реттейтін қағидаттар мен нормалар болып қалыптасады;
9) бұларды тану, бұлжытпай орындау, сақтау және қорғау – мемлекеттің
міндеті болып табылады.
Адамның өмір сүруі және оның лайықты тұрмыс жағдайларында тіршілік ету
құқығын жүзеге асыру үшін оның дүниеге келуінің өзі-ақ жеткілікті болады.
Ал басқа құқықтарын іске асыру үшін ол адамда азамат пен тұлғаға тән
қасиеттерінің болуы қажет-ақ.
Сонымен, азаматтық құқық – заң және мемлекет тарабынан қорғалатын, әрі
заң тұрғысынан алғанда осы азаматтың іс-әрекетінің шама мөлшері. Енді осы
құқық кім көрінгеннің мүддесін қанағаттандыруға емес, тек нақты мемлекетпен
тиянақты байланыс орнатқан азаматтың ғана мүдделерін қанағаттандыруға
бағытталған болады.
Азамат құқықтарына қарағанда әрдайым заңдық категориялар түрінде
көрінеді, бұл олардың айырмашылығы болып табылады. Олардың (азамат
құқықтарын) мемлекет танымайынша, олар заң жүзінде баянды етілмейінше,
адамның нақты жақпен байланысы орнамайынша тәуелсіз түрде бар болуы, іске
қосылуы мүмкін емес, яғни қолданылуы да мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының Ата заңындағы адам құқықтары мен тіптен
демократиялық дамудың бірден-бір көрінісі деуге болады. Бірақ, ғалым-
заңгерлер Конституция әдеби шығарма емес, заңды құжат екеніне басты назар
аударады. Оның мазмұны халықаралық құқықтық актілерге әдемі сөздермен адам
құқықтарын белгілеу емес. Конституция мемлекеттің өзіндік әдет-ғұрыптарына
және салт-саналарына сүйенуі керек. Оның нормалары адамға өркениетті
әлемнің өлшемдері бойынша өмір сүруге мүмкіндік беруі керек. Өзге жағдайда
құқықтық жүйеде кемшілікті және толық емес болады. Құқықтық мемлекет
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау және сақтау функциясын
жүзеге асыру үшін процедура мен механизмдермен және институттармен
қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл механизмдер, процедуралар және институттар әр
кезде өзгерісте, қозғалыста болады, олар қоғамдық жағдайлардың өзгеруіне
икемделіп отырады.
Конституциялық доктаринаны жаңарту көптеген догмалық ойлаудың
стандарттарын қайта қараудан қажет етті. Ең бірінші құқыққа деген тар
нормативистік ұғымнан арылу қажет болды, өйткені құқық теориясы тұрғысында
нормалар жиынтығы деп түсіндіріледі, бұл жағдайда адамның табиғи құқықтары
жөнінде әңгіме болуы мүмкін емес еді. Жеке тұлға ұғымы мемлекетке мәртебесі
тәуелді адам деп түсіндірілді.
Екіншіден, сол кездегі заң үстемдігі, құқықтық мемлекет идеяларын теріс
көзқараспен кездесті, өйткені бұл идеялар авторитарлық жүйенің билігін
шектеуге әкелетін болды. Үшіншіден, таптық және жалпы адамдық мүдделер
қарсы қойылып, таптық мүдде нормативі, эталонға айналдырылады және ол
адамның қоғамдағы мінез-құлқын белгіледі, ал адама құқықтары оның жанында
мардымсыз деп саналды.
Төртіншіден, қоғамдық өмірді жаппай мемлекеттендіру мемлекеттік мүдденің
бірінші орында болуына жол ашты, ал ол адам құқықтары институтының дамуына
елеулі кедергі болды.
Бесіншіден, кеңестік мемлекетте адам құқықтары тек мемлекет ішіндегі
мәселе деп саналды. Бұл мәселеге халықаралық ұйымдардың араласуы мүмкін
емес еді. Халықаралық құқық нормаларының бірінші кезекте қолдану қағидасы
мүлдем болған жоқ.
Кеңестік кезеңдегі адам құқықтары мен бостандықтары институтының даму
ерекшеліктері мен оның проблемларын қарастыра отырып теориялық тұрғыдан
құқықтың пайда болуының үш кезеңге сай тұжырымдамасының анықталатындығын
байқаймыз:
1) азаматтық және саяси бостандықтар, ар-ождан, петиция және т.б.
2) жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде пайда болған әлеуметтік –
экономикалық, мәдени құқықтар.
3) ғылыми-техникалық прогреске, биология саласындағы жетістіктерге
(трансплатация, клондау және т.б.), глобальды аппараттарға (Семей
полигоны), (Чернобыль), экологиялық (Арал), демографиялық өзгерістерге
байланысты енгізілген құқықтар.
Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаның конституциялық құқықтық
мәртебесі, Қазақстан Республикасының Конституциясында кепілдік берілген
адам және азаматтардың құқықтары, бостандықтары және міндеттері оның
құрамдас бөлшектері ретінде.
Әр адам ұжымда, қоғамда, мемлекетке өмір сүреді, өз алдына мақсат-
міндеттер қояды және оған қол жеткізу үшін әр түрлі жолдар мен құралдарды
таңдайды. Егер осы жолда адамға шексіз еркіндік берілген болса, ол өзінің
әрекеттерімен басқа қоғам мүшелерінің нұсқан келтірер еді. Өйткені, бұл
жағдайда мүдделер мен қызығушылықтар қақтығысып, қоғамда хаос жағдайы
туындайды. Міне, сондықтан, мемлекет қоғам құрамындағы мүшелерінің
құқықтары бұзылмауы үшін оларды реттеп отырады.
Құқық ұғымы әрекет ету бостандығын қамтиды, сондықтан осы жерде
бостандық ұғымы пайда болады. Яғни, ол екі қағидаға негізделген адамның
қоғамдағы, ұжымдағы жағдайы. Бірінші қағида - өз мақсатына жетуге жеке
тұлға ерікті. Екінші қағида - өз мақсатына жету барысында жеке тұлға өз
әрекетін басқалардың бостандығын шектелмейтіндей етіп жүзеге асыру керек.
Егер басқалардың бостандықтарын бұзған жағдайда тұлға жауаптылыққа
тартылуы керек.
Заң тұрғысынан бостандық дегеніміз – нормативтік бекітілген адамның
басқалардың бостандығына қол сұқпай әрекет жасау еркіндігі. Жоғарыда
аталған қағидалар адамның және азаматтардың құқықтық жағдайын құқықтық
реттеуге бағытталған құқықтық-нормативтік актілердің негізінде жатады.
Бұл құжаттар екі үлкен топтарға бөлініп қарастырылады:
- халықаралық құқықтық актілер, оған Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясы, әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар жөніндегі
халықаралық пакт, Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық
пакт, Әйелдердің саяси құқықтары жөніндегі Конвенция және тағы басқалар;
- Конституция және өзге де ұлттық заңдар.
Халықаралық және ұлттық нормативтік актілердің мазмұнына жүргізілген
анализ адамдар мен азаматтардың құықтары мен бостандықтарын екі үлкен
топқа бөліп мүмкіндік береді. Олар:
- адамға тумысынан берілетін, мемлекетпен берілмейтін, сыйға
тартылмайтын, өзгертілуге жатпайтын, ешбір мемлекетке нақты қатысты емес
табиғи құқықтар мен бостандықтар;
- ұлттық заңдармен бекітілген азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары.
Теорияда жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі адам мәртебесі және азамат
мәртебесі болып екіге бөлінеді.
Адамның құқықтық мәртебесі дегеніміз – халықаралық пактілерге
бекітілген оның жағдайы, белгілі бір стандарт және оған ұлттық заңдар
сәйкес болуы керек. Бұл құқықтармен барлық әлемдік қауымдастық мүшелері
қаматамасыз етілуі керек.
Азаматтың құқықтық мәртебесі дегеніміз – құқықтары мен бостандықтары
ұлттық заңдармен толықтырылған адамның құқықтық мәртебесі.
Демократиялық мемлекеттің ұлттық заңдары жүйесі жеке тұлғаның құқықтық
мәртебесін реттеу кезінде:
- әр адамға өмір сүруіне қажетті табиғи құқықтарын тануды;
- әр адамды азамат ретінде тану үшін қажетті құқықтары мен
бостандықтарды белгілеуді;
- құқықтары мен бостандықтарға кепілдік беруге және олардың қорғалуын
қамтамасыз етуді;
- жеке тұлғаның міндеттерін белгілеу және оларды орындамағаны үшін
жауаптылықты белгілеуді жүзеге асырады.
Ұлттық заңдар жүйесіндегі бұл мәселелер кешені жеке тұлғаның құқықтық
мәртебесі (жеке тұлғаның құқықтық жағдайы) институтын құрайды. Оның
құрамына әр түрлі құқық салаларының нормалары кіреді. Сонымен, адамның
құқықтық мәртебесі дегеніміз – Қазақстан Республикасының құқық нормаларымен
бекітілген жеке тұлғаның нақты жағдайы немесе заңдық нормалармен бекітілген
жеке тұлғаның ұжыммен, қоғаммен, мемлекетпен және басқа тұлғалармен қарым-
қатынасы немесе заңда белгіленген жеке тұлғаның нақты бостандығы.
Құқықтық мәртебені әр түрлі негіздер бойынша жіктеуге болады. Жеке
тұлғаның түрлері бойынша – адамдардың құқықтық мәртебесі, азаматтардың
құқықтық мәртебесі, шет ел азаматтарының құқықтық мәртебесі, азаматтығы жоқ
адамдардың құқықтық мәртебесі деп бөліп қарауға болады.
Құқықтар мен бостандықтардың және міндеттердің көлеміне қарай негізгі,
толық, шектеулі деп бөліп қарауға болады.
Қазақстан Республикасында басқа мемлекеттердегі сияқты тұрғындардың
құрамы бір текті емес. Оның территориясында азаматтар, шет ел азаматтары
және азматтығы жоқ адамдар тұрады. Ал кей Қазақстан Республикасының
азаматтары оның аумағынан тыс жерде тұруы да мүмкін. Азаматтардың жас
шамасы, денсаулығына, әр түрлі себептермен қоғаммен әр алуан қатынастарға
түседі. Міне, сондықтан құықтық мәртебе уақыт өте өзгеріп отыруы да мүмкін.
Ал конституциялық мәртебе адам туғаннан беріледі және ешбір жағдайда
өзгеруге жатпайды. Оның құрамында мынадай элементтер болады:
- конституциялық-құқықтық мәртебенің негізгі элементтері – құқықтар,
бостандықтар және міндеттер болып табылады. Олар жеке тұлға мен мемлекет
арасындағы қарым-қатынастың объектісі болып табылады;
- азаматтық толық конституциялық мәртебені сипаттайды. Яғни, тек
Қазақстан Республикасының азаматтары мемлекет ісіне араласуға құқылы және
Отан алдындағы әскери борышын өтеуге міндетті, ал мемлекетте тұратын өзге
шет ел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар бұл құқық пен міндетке ие емес.
Конституциялық құқық субъектілік әрекетке және құықтық қабілеттерге
тәуелді ұғым. Құқық субъектілікті шектеудің бірден бір негізі адамның жасы
болып табылады. Қазақстан Республикасының заңдары негізінде толық әрекетке
қабылеттік 18 жастан басталады. Құқық-субъектілік қасиетті шектеудің тағы
бір негізі – адам денсаулығы болып табылады. Яғни, сот шешімімен әрекет
қабілетсіз деп танылу. Келесі шектеуге негіз – бас бостандығынан айыру
мекемесінде жазасын өтеу болып табылады.
Конституциялық құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асуына кепілдік
беру. Яғни, жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарынан заңсыз айырылуына
жол бермеу және олардың жүзеге асыруын мемлекеттік дәрежеде қамтамасыз ету
Коснтитуциялық мәртебенің негізгі қағидаларын қалыптастыру.
Жоғарыда аталған элементтерді ескере отырып конституицялық-құықтық
мәртебеге көп анықтама беруге болады. Яғни, конституциялық құқықтық мәртебе
дегеніміз – жеке тұлғаның Конституцияда жарияланған және кепілдік берілген
құқықтары мен бостандықтары және міндеттерінен тұратын, азаматтық пен
құқықтық субъектілікке тәуелді қағидалар қалыптастыратын, адамның немесе
азаматтың жан-күйі.
Адам және азаматтардың құқықтық мәртебесі дегеніміз – оның қоғамдағы
орнын анықтайтын және Конституция нормаларымен белгіленетін құқықтар,
бостандықтар және міндеттердің жүйесі.
Жеке тұлғаның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары
тұжырымдамасына негізделген және халықаралық құқықтық құжаттардың негізгі
қағидаларынан туындайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқықтарының
негіздеріне, оларды нығайтатын және олардың құқықтық мәртебесімен жүзеге
асырылуына ықпал ететіндей негіз боларлық қағидаларды жинақтайды. Мұндай
қағидалардың қатарына мыналар жатады:
- адам құқығы мен бостандығының айнымастығы қағидасы. Табиғи танылған
құқық, ол мемлекеттің сыйы емес. Ол оны тек таниды, атайды және олардың
жүзеге асырылуына, сақталуына кепілдік жасайды. Не мемлекеттің, не оның
органдарының, не лауазымды адамдардың, заңмен көзделген өзге де
жағдайларда, одан айырыуына, шектеуіне құқығы жоқ.
- Конституция құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тиым
салады. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары жүзеге асырылуы
барысында, басқа адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының
бұзылмауына, конституциялық құрылысқа және қоғамдық ізгілікке нұсқан
келтірілмеуі тиіс екендігі Конституцияда анық жазылған. Атап айтар болсақ,
Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 5-бөлігінде Адамның
және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа
адамдардың құқықтары мне бостандықтарын бұзбауға, контитуциялық құрылыс пен
қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс делінген [1,7 б.]. Әр адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігі олардың бәрінің де
иелігін білдіреді. Әрине, адам құқығы мен бостандықтарын екінші біреу
(біреулер) бұзған жағдайда заңды қорғау, басқа адамдардың құқығын,
бостандығын, ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу жөніндегі міндеттеме
бұзылғандықтан, заң кепілдігі күшіне енеді;
- Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуіне тиым
салынады. Сонымен бірге Конституция шектеудің шегі мен негізін көрсетеді.
Біріншіден, адам мен азаматтың құқығы мен бостандығын тек заң ғана
шектеуі мүмкін. Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер арқылы
(Президенттің нормативтік жарлықтармен, Үкіметтің қаулысымен,
министрліктердің, мемлекеттік комитететтердің, жергілікті атқарушы және
өкілді органдардың нормативтік аткілері) адам мен азаматтың құқығы мен
бостандығын шектеуге болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары Конституциялық құрылысты сақтау,
қоғамдық тәртіпті, адам құқығы мен бостандығын, халықтардың денсаулығы мен
ізгілігін қорғау үшін қажеттілік деңгейде шектеулі мүмкін. Бұл арада
әңгіме, шын мәнінде адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
шектеуден гөрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz