Есірткі бизнесі Орталық Азиядағы қауіпсіздіктің қатері ретінде
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Бүгінгі таңда есірткі бизнесі Орталық Азия елдерінің ұлттық және аймақтық қауіпсіздігіне, тұрақтылығына орасан зор қатер төндіріп отыр. Есірткі бизнесі мен нашақорлық қаупі бір елдің жеке дара мәселесі болудан қалып, қазіргі кезеңде аймақтық және халықаралық қауымдастықтың трансұлттық сипаттағы мәселесіне айналуда. Осы ретте, диссертациялық жұмыста Орталық Азия аймағында белең алған есірткі бизнесінің пайда болу және таралу себептері, алғышарттары, қазіргі күйі, оған ықпал етуші факторлар мен оған қарсы күрес саласындағы Орталық Азия елдерінің мемлекеттік саясаты, олардың өзара әрекеттестігі мен аймақтық және халықаралық ынтымақтастығы жан-жақты зерттелген. Сонымен бірге, есірткі бизнесінің теориялық-әдістемелік негіздері айқындалып, қазіргі заманғы қауіпсіздік концепциялары сарапталған.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі бірқатар себептермен түсіндіріледі.
Орталық Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы мен Еуразия кеңістігіндегі қарқынды геосаяси өзгерістер нәтижесінде аймақтағы қауіпсіздік саласында кешенді мәселелер туындады. Бастапқы кезеңде саясаттанушылар тарапынан «дәстүрлі емес» қауіп-қатерлер ретінде сипатталып келген терроризм, діни экстремизм, есірткі бизнесі, біртіндеп аймақтық қауіпсіздіктің өткір проблемаларының біріне айналды. Олардың ішіндегі, есірткі бизнесі Орталық Азия елдеріндегі жағдайды тұрақсыздандырушы факторлардың бірі ретінде көрініс тапқан.
Есірткі бизнесінің көкейкесті мәселеге айналғандығын Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Сындарлы он жыл» еңбегінде атап өтеді: «Жаһанданған және жоғары технологиялы есірткі империясы еш күмән жоқ, жер шарының кез келген нүктесіндегі жеке мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне ғана емес, барша адамзатқа нақты қатер төндіруде. Әлемдік қауымдастық оның демографиялық, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-мәдени әлуетін әлсірететін әлемдік есірткі мафиясының алдында бұрын-соңды байқалмаған дәрежеде қауқарсыз болып отыр» [1].
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі бірқатар себептермен түсіндіріледі.
Орталық Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы мен Еуразия кеңістігіндегі қарқынды геосаяси өзгерістер нәтижесінде аймақтағы қауіпсіздік саласында кешенді мәселелер туындады. Бастапқы кезеңде саясаттанушылар тарапынан «дәстүрлі емес» қауіп-қатерлер ретінде сипатталып келген терроризм, діни экстремизм, есірткі бизнесі, біртіндеп аймақтық қауіпсіздіктің өткір проблемаларының біріне айналды. Олардың ішіндегі, есірткі бизнесі Орталық Азия елдеріндегі жағдайды тұрақсыздандырушы факторлардың бірі ретінде көрініс тапқан.
Есірткі бизнесінің көкейкесті мәселеге айналғандығын Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Сындарлы он жыл» еңбегінде атап өтеді: «Жаһанданған және жоғары технологиялы есірткі империясы еш күмән жоқ, жер шарының кез келген нүктесіндегі жеке мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне ғана емес, барша адамзатқа нақты қатер төндіруде. Әлемдік қауымдастық оның демографиялық, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-мәдени әлуетін әлсірететін әлемдік есірткі мафиясының алдында бұрын-соңды байқалмаған дәрежеде қауқарсыз болып отыр» [1].
1 Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003. – 240 б.
2 McCoy A.W. The Politics of Heroin: CIA Complicity in the Global Drug Trade. – N.Y.: Lawrence Hill Books, 1991. – 634 р.
3 Олкотт М. Б., Удалова – Зварт Н. Наркотраффик на Великом Шелковом Пути: безопасность в Центральной Азии // М.:Центр Карнеги, 2000. – 31 с.
4 Rubin B.R. The Fragmentation of Afghanistan: State Collapse and Collapse in the International System/2nd ed. – New Haven; L.: Yale Univ. Press, 2002. – 378 P.
5 Chouvy P.-A. Opiate Smuggling Routes from Afghanistan to Europe and Asia // Jane's Intelligence Review. – 2003. – 3 March. – P. 28 – 31.
6 Жмуйда И., Морозова М. «Золотой полумесяц» и Центральная Азия: основные потоки героиновой экспансии // Центральная Азия и Кавказ. – 2002. – № 4 (22). – С. 58-66.
7 Комиссина И., Куртов А. Наркотическая «заря» над Центральной Азией – новая угроза цивилизации // Центральная Азия и Кавказ. – 2001. – № 1(13). – С. 121-124.
8 Щенин Р., Сулейманова Г. Наркобизнес – глобальная проблема XXI века // Мировая экономика и международные отношения. – 2006. – № 6. – С. 50-58.
9 Тарасова Н.В. Наркомания: Опыт борьбы в США. – М.: Юркнига, 2004. – 184 с.
10 Хатаев А.Ц. Мировой наркобизнес // Международная жизнь. – 2009. – № 1. – С. 138-148.
11 Хохлов И. Развитие наркобизнеса в условиях контртеррористической операции // Мировая экономика и международные отношения. – 2006. – № 6. – С. 58-69.
12 Степанова Е.А. Роль наркобизнеса в политэкономии конфликтов и терроризма. – М.: Весь Мир, 2005. – 312 с.
13 Транснациональный наркобизнес: Новая глобальная угроза. / Отв. ред. Глинкин А.Н. – М.: Российская политическая энциклопедия, 2002. – 264 с.
14 Искандаров К. Наркобизнес в Таджикистане: связь с афганским конфликтом // Центральная Азия и Кавказ. – 1999. – № 5 (6). – С. 178-180.
15 Абдиров Н.М. Концептуальные проблемы борьбы с наркотизмом в Республике Казахстан. – Алматы: Баспа, 1999. – 448 с.
16 Байсалбаева Ж.А. Наркотраффик как угроза национальной безопасности Республики Казахстан // Analytic. – 2004. – № 1. – С. 35-37.
17 Сатпаев Д.А. Наркотраффик и проблемы региональной безопасности в Центральной Азии // Analytic. – 2004. – № 1. – С. 39-40.
18 Черкасов Ю. Наркоситуация в Центральной Азии и Казахстане // Analytic. – 2000. – № 5. – С. 16-18.
19 Лаумулин М.Т. Политическое положение в Афганистане на современном этапе // Analytic. – 2005. – № 6. – С. 10-18.
20 Акишева Ж. Основные характеристики незаконного оборота наркотиков в Центральной Азии // Казахстан и современний мир. – 2003. – № 3 (6).– С. 221-228.
21 Наркотизация общества: состояние, проблемы, опыт противодействия / Г.А. Курганбаева, Л.Ю. Гусева, А.А. Идрисов и др.; отв. ред. М.С. Ашимбаев. – Алматы.: КИСИ при Президенте РК, 2004. – 50 с.
22 Драган Г.Н., Калачев Б.Ф. Наркомания и наркобизнес. – М, 1998. – C. 6.
23 Турлубеков Б.С. Проблемы совершенствования уголовно – правовой борьбы с незаконным оборотом наркотических средств и психотропных веществ по уголовному законодательству Российской Федерации и Республики Казахстан: сравнительно – правовое исследование: дис. …канд. юрид. наук: 12.00.08. – Челябинск, 2000. – 202 с.
24 UN. World Drug Report // http: www. un.org.
25 Доклад о человеческом развитии в Центральной Азии. Региональное бюро ПРООН по странам Европы и Содружества Независимых Государств. – 2005. – С. 141.
26 Джалилова А. Казахстан выделил на борьбу с наркоманией и наркоторговлей $ 260 млн. // Панорама. – 2009. – № 48. – С. 5.
27 Данные Комитета по правовой статистике и специальным учетам Генеральной прокуратуры Республики Казахстан // http: www. pravstat. kz.
28 Рустемова Г.Р., Кегембаева Ж.А. Права человека и государственная политика по борьбе с незаконным оборотом наркотиков // Будущее без наркотиков. Материалы международной научно – практической конференции. – Алматы.: Дайк – Пресс, 2008. – С. 141 – 142.
29 Тонков Е.Е. Государственно – правовая политика противодействия наркотизации российского общества. – М.: Юридический Центр Пресс, 2004.
2 McCoy A.W. The Politics of Heroin: CIA Complicity in the Global Drug Trade. – N.Y.: Lawrence Hill Books, 1991. – 634 р.
3 Олкотт М. Б., Удалова – Зварт Н. Наркотраффик на Великом Шелковом Пути: безопасность в Центральной Азии // М.:Центр Карнеги, 2000. – 31 с.
4 Rubin B.R. The Fragmentation of Afghanistan: State Collapse and Collapse in the International System/2nd ed. – New Haven; L.: Yale Univ. Press, 2002. – 378 P.
5 Chouvy P.-A. Opiate Smuggling Routes from Afghanistan to Europe and Asia // Jane's Intelligence Review. – 2003. – 3 March. – P. 28 – 31.
6 Жмуйда И., Морозова М. «Золотой полумесяц» и Центральная Азия: основные потоки героиновой экспансии // Центральная Азия и Кавказ. – 2002. – № 4 (22). – С. 58-66.
7 Комиссина И., Куртов А. Наркотическая «заря» над Центральной Азией – новая угроза цивилизации // Центральная Азия и Кавказ. – 2001. – № 1(13). – С. 121-124.
8 Щенин Р., Сулейманова Г. Наркобизнес – глобальная проблема XXI века // Мировая экономика и международные отношения. – 2006. – № 6. – С. 50-58.
9 Тарасова Н.В. Наркомания: Опыт борьбы в США. – М.: Юркнига, 2004. – 184 с.
10 Хатаев А.Ц. Мировой наркобизнес // Международная жизнь. – 2009. – № 1. – С. 138-148.
11 Хохлов И. Развитие наркобизнеса в условиях контртеррористической операции // Мировая экономика и международные отношения. – 2006. – № 6. – С. 58-69.
12 Степанова Е.А. Роль наркобизнеса в политэкономии конфликтов и терроризма. – М.: Весь Мир, 2005. – 312 с.
13 Транснациональный наркобизнес: Новая глобальная угроза. / Отв. ред. Глинкин А.Н. – М.: Российская политическая энциклопедия, 2002. – 264 с.
14 Искандаров К. Наркобизнес в Таджикистане: связь с афганским конфликтом // Центральная Азия и Кавказ. – 1999. – № 5 (6). – С. 178-180.
15 Абдиров Н.М. Концептуальные проблемы борьбы с наркотизмом в Республике Казахстан. – Алматы: Баспа, 1999. – 448 с.
16 Байсалбаева Ж.А. Наркотраффик как угроза национальной безопасности Республики Казахстан // Analytic. – 2004. – № 1. – С. 35-37.
17 Сатпаев Д.А. Наркотраффик и проблемы региональной безопасности в Центральной Азии // Analytic. – 2004. – № 1. – С. 39-40.
18 Черкасов Ю. Наркоситуация в Центральной Азии и Казахстане // Analytic. – 2000. – № 5. – С. 16-18.
19 Лаумулин М.Т. Политическое положение в Афганистане на современном этапе // Analytic. – 2005. – № 6. – С. 10-18.
20 Акишева Ж. Основные характеристики незаконного оборота наркотиков в Центральной Азии // Казахстан и современний мир. – 2003. – № 3 (6).– С. 221-228.
21 Наркотизация общества: состояние, проблемы, опыт противодействия / Г.А. Курганбаева, Л.Ю. Гусева, А.А. Идрисов и др.; отв. ред. М.С. Ашимбаев. – Алматы.: КИСИ при Президенте РК, 2004. – 50 с.
22 Драган Г.Н., Калачев Б.Ф. Наркомания и наркобизнес. – М, 1998. – C. 6.
23 Турлубеков Б.С. Проблемы совершенствования уголовно – правовой борьбы с незаконным оборотом наркотических средств и психотропных веществ по уголовному законодательству Российской Федерации и Республики Казахстан: сравнительно – правовое исследование: дис. …канд. юрид. наук: 12.00.08. – Челябинск, 2000. – 202 с.
24 UN. World Drug Report // http: www. un.org.
25 Доклад о человеческом развитии в Центральной Азии. Региональное бюро ПРООН по странам Европы и Содружества Независимых Государств. – 2005. – С. 141.
26 Джалилова А. Казахстан выделил на борьбу с наркоманией и наркоторговлей $ 260 млн. // Панорама. – 2009. – № 48. – С. 5.
27 Данные Комитета по правовой статистике и специальным учетам Генеральной прокуратуры Республики Казахстан // http: www. pravstat. kz.
28 Рустемова Г.Р., Кегембаева Ж.А. Права человека и государственная политика по борьбе с незаконным оборотом наркотиков // Будущее без наркотиков. Материалы международной научно – практической конференции. – Алматы.: Дайк – Пресс, 2008. – С. 141 – 142.
29 Тонков Е.Е. Государственно – правовая политика противодействия наркотизации российского общества. – М.: Юридический Центр Пресс, 2004.
ӘОЖ 327:343 575 (5-191.2) Қолжазба
құқығында
ТУКУМОВА АЙНУР АБАЕВНА
Есірткі бизнесі Орталық Азиядағы қауіпсіздіктің қатері ретінде
23.00.02 – Саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және
саяси процестер мен технологиялар
Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Диссертация әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің философия және
саясаттану факультетінің саясаттану кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: саяси
ғылымдарының докторы
Сұлтанов Қ.С.
Ресми оппоненттер: саяси
ғылымдарының докторы
Нарбаев Б.
саяси ғылымдарының докторы
Андиржанова Г.А.
Жетекші ұйым: Абай
атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті
Диссертация 2010 жылдың 27 наурыз айында сағат 10.00 де әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінің Д 14А.01.25 саяси ғылымдар докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін диссертациялар қорғалатын диссертациялық
кеңесінің мәжілісінде қорғалады.
Мекен жайы: 050012, Алматы қаласы, Амангелді көшесі, 61, философия және
саясаттану факультеті, 412 дәрісхана.
Диссертациямен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ кітапханасында танысуға болады.
Мекен жайы: 050038, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы 71.
Автореферат 2010 жылдың 27 ақпанында таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
саяси ғылымдарының докторы
Насимова Г.Ө.
КІРІСПЕ
Диссертациялық зерттеудің жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңда есірткі
бизнесі Орталық Азия елдерінің ұлттық және аймақтық қауіпсіздігіне,
тұрақтылығына орасан зор қатер төндіріп отыр. Есірткі бизнесі мен
нашақорлық қаупі бір елдің жеке дара мәселесі болудан қалып, қазіргі
кезеңде аймақтық және халықаралық қауымдастықтың трансұлттық сипаттағы
мәселесіне айналуда. Осы ретте, диссертациялық жұмыста Орталық Азия
аймағында белең алған есірткі бизнесінің пайда болу және таралу себептері,
алғышарттары, қазіргі күйі, оған ықпал етуші факторлар мен оған қарсы күрес
саласындағы Орталық Азия елдерінің мемлекеттік саясаты, олардың өзара
әрекеттестігі мен аймақтық және халықаралық ынтымақтастығы жан-жақты
зерттелген. Сонымен бірге, есірткі бизнесінің теориялық-әдістемелік
негіздері айқындалып, қазіргі заманғы қауіпсіздік концепциялары
сарапталған.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі бірқатар себептермен
түсіндіріледі.
Орталық Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы мен Еуразия
кеңістігіндегі қарқынды геосаяси өзгерістер нәтижесінде аймақтағы
қауіпсіздік саласында кешенді мәселелер туындады. Бастапқы кезеңде
саясаттанушылар тарапынан дәстүрлі емес қауіп-қатерлер ретінде сипатталып
келген терроризм, діни экстремизм, есірткі бизнесі, біртіндеп аймақтық
қауіпсіздіктің өткір проблемаларының біріне айналды. Олардың ішіндегі,
есірткі бизнесі Орталық Азия елдеріндегі жағдайды тұрақсыздандырушы
факторлардың бірі ретінде көрініс тапқан.
Есірткі бизнесінің көкейкесті мәселеге айналғандығын Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Сындарлы он жыл
еңбегінде атап өтеді: Жаһанданған және жоғары технологиялы есірткі
империясы еш күмән жоқ, жер шарының кез келген нүктесіндегі жеке
мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне ғана емес, барша адамзатқа нақты қатер
төндіруде. Әлемдік қауымдастық оның демографиялық, әлеуметтік-экономикалық,
ғылыми-мәдени әлуетін әлсірететін әлемдік есірткі мафиясының алдында бұрын-
соңды байқалмаған дәрежеде қауқарсыз болып отыр [1].
Қазіргі таңда есірткі бизнесі Орталық Азия аймағының бес мемлекетін
түгелдей шарпыған мәселеге айналды. Бұл жағдай төмендегідей факторлармен
айқындалады:
1. есірткі бизнесінен түскен заңсыз табыс Орталық Азиядағы аймақтық
қауіпсіздіктің қатеріне айналған терроризм, экстремизм секілді ұйымдардың
қаржылық көздерінің бірі болып табылады;
2. бүгінгі таңда Орталық Азия елдерінің территориясы Ауғанстаннан
Еуропа мен ТМД мемлекеттеріне тасымалданатын есірткілерінің басты
транзиттік бағыттарының бірі ретінде белсенді түрде пайдаланылуда;
3. есірткі бизнесінің Орталық Азияда тереңнен тамыр жаюы аймақтағы
трансұлттық қылмыстық топтардың іс-әрекеттерінің жандануы мен соның
салдарынан аймақтағы жағдайдың ушығуына алып келуде;
4. орасан зор қаржылық мүмкіндіктерге ие есірткі бизнесі өздерінің
әрекет ету ауқымын кедергісіз түрде кеңейту мақсатында есірткі бизнесіне
қарсы күреске құзыретті кеден, шекара, құқық қорғау секілді мемлекеттік
органдар қызметкерлеріне пара беру арқылы сыбайлас жемқорлықты өршіктіруде;
5. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстан мен Тәжікстандағы
нашақорлар санының тоқтаусыз өсуі және соның салдарынан аймақта ВИЧ
індетінің эпидемиялық сипатта таралуы (85%-дан астамы нашақорлар) Орталық
Азияны мекендеген ұлттардың денсаулығына орны толмас нұқсан келтіруде .
Орталық Азияда қалыптасқан күрделі есірткі ахуалы аймақ елдерін
пәрменді және нәтижелі шараларды қабылдауға итермелеуде. Осыған орай, бұл
елдердегі есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы мемлекеттік саясатын,
олардың өзара әрекеттестігі мен халықаралық ынтымақтастығын саясаттану
ғылымы тұрғысынан зерттеудің объективті қажеттілігі туындап отыр. Сонымен
қатар, Орталық Азия мемлекеттерінің есірткі бизнесі мен нашақорлыққа қарсы
күресте қолданылатын әдіс-тәсілдерін, олардың тиімділігі мен нәтижелілігін
көтеруге арналған ғылыми және практикалық ұсыныстарды беру аса маңызды. Осы
ретте, аймақтық қауіпсіздік жүйесіндегі ШЫҰ, ҰҚКҰ, ТМД секілді ұйымдардың
Орталық Азиядағы есірткі бизнесі проблемасын шешудегі қарымын, олардың
қызметінің сәтсіздігі мен сәттілігін талдау абзал.
Бүгінгі таңда әлемдік қауымдастық есірткі бизнесіне қарсы күрес
саласында үлкен тәжірибе жинақтаған. Сан алуан есірткіге қарсы ұлттық
үлгілер қалыптасып, қызмет етуде. Олардың көпшілігі нақты елдің саяси,
ұлттық, мәдени, құқықтық ерекшеліктерін ескеру негізінде орныққан. Бұл
ұлттық үлгілердің бірі қатаңдығымен, екіншісі либералдығымен, үшіншісі
радикалдылығымен ерекшеленіп жатады. Дегенмен, есірткі бизнесі мәселесін
түпкілікті шешуге және қоғамның әлеуметтік дерті ретіндегі нашақорлықты
тамырымен жою мақсатын жүзеге асыруға арналған қандайда бір тиімді үлгі осы
күнге дейін жасалған жоқ. Халықаралық қауымдастықтың қабылдап жатқан
кешенді шараларына қарамастан, трансұлттық есірткі бизнесі жылдан жылға күш
алып бара жатыр. Бұл кесапаттан алдыңғы қатарлы дамыған елдермен қатар,
күрделі экономикалық қиыншылықтарды басынан кешіріп отырған дамушы
мемлекеттер де үлкен зардап шегіп, есірткі бизнесіне қарсы күресте
шарасыздық танытуда. Сол себепті бұл елдердегі есірткі бизнесінің көлеңкелі
экономика саласындағы үлесі күшейіп, мемлекеттік органдарды жайлаған
сыбайлас жемқорлық мәселесін шешуге кедергісін келтіруде.
Осылайша, есірткі бизнесі мәселесін зерттеудің өзектілігі бір жағынан
Орталық Азия аймағындағы есірткі бизнесі қаупінің күшеюімен, екінші жағынан
аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету тұрғысынан аталмыш проблеманы шешуге
бағытталған озық әдістер мен заманауи тәсілдерді талдау қажеттілігімен
түсіндіріледі. Әсіресе, Қазақстан Республикасындағы есірткі бизнесі
жағдайын, нашақорлық деңгейін сараптауға, есірткіге қарсы саясат
механизмдерінің нәтижелілігін арттыруға бағытталған ғылыми ізденістер
біздің еліміздің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету стратегиясының тиімді
жүзеге асырылуына септігін тигізері анық.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Соңғы жылдары Орталық Азиядағы
есірткі бизнесі мен нашақорлық аймақтық қауіпсіздік мәселесінің ең өткір
мәселелерінің қатарынан орын алды. Осыған байланысты, отандық және шетелдік
ғалымдардың бірсыпыра еңбектері есірткі бизнесі тақырыбына арқау болған.
Кеңестер Одағы тұсында есірткі бизнесі қаупі ұлттық қатер деңгейінде
болмағандықтан бұл мәселе тек медицина мен қылмыстық құқық ғылымдарының
шеңберінде ғана зерттелді. Сол себепті, есірткі бизнесін саясаттану,
геосаясат, аймақтық және ұлттық қауіпсіздік парадигмалары тұрғысынан талдау
тек Кеңес Одағының ыдырауы мен Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алу
кезеңінен басталды. Есірткі бизнесі мәселесін көтерген еңбектердің саны
едәуір артқанымен, олардың көпшілігі проблемаға бір қырынан ғана қарайтын,
фактологиялық және криминологиялық сипаттағы жұмыстар. Яғни, басылымдардың
үлкен ағымына қарамастан, олардың ішіндегі бірен-сараны ғана ғылыми
құндылыққа ие. Осыған орай есірткі бизнесі мәселесінің барлық аспектілерін
қамтитын саясаттанулық зерттеудің объективті қажеттілігі пісіп жетілді.
Ауғанстандағы апиын өндірісі мен есірткі бизнесін, оның Орталық Азия
елдеріне тигізетін ықпалын зерттеуге көптеген шетелдік ғалымдардың
еңбектері арналған. Олардың ішінде Р. Макдермот, А. Маккой [2], М. Олкотт
пен Н. Удалова [3], Б. Рубин [4], Ф. Старр, П-А. Човиді [5] атап өтуге
болады.
Есірткі бизнесін теориялық-әдістемелік және практикалық сипатта
зерттеуге ресей ғалымдарының қосқан үлесі зор. Олардың ішінде М. Арунова,
И. Жмуйда мен М. Морозова [6], И. Комиссина мен А. Куртов [7], Е.
Степанова, Г. Сулейманова мен Р. Щенин [8], Н. Тарасова [9], А. Хатаев
[10], И. Хохлов [11] пен Г. Чуфрин еңбектері маңыздылығымен ерекшеленеді.
Ресейлік ғалым Е. Степанова өзінің Роль наркобизнеса в политэкономии
конфликтов и терроризма [12] атты іргелі монографиясында посткеңестік
ғалымдар ішінде алғашқылардың бірі болып есірткі бизнесін, оның
Ауғанстандағы жанжалдармен байланысын жүйелі түрде зерттеген.
Ғаламдық деңгейдегі есірткі бизнесінің халықаралық құрылымы мен жүйесін
зерттеуге арналған Ресей Ғылым Академиясы Латын Америкасы Институтының бір
топ ғалымдарының Транснациональный наркобизнес: новая глобальная угроза
[13] еңбегінде әлемдік есірткі өндірісінің орталықтары зерттелген. Еңбекте
заңсыз есірткі айналымына қарсы күрес саласындағы БҰҰ-ның орны мен рөлі,
осы саладағы басты институттар мен халықаралық құжаттар, олардың орнығу
тарихы баяндалған.
Есірткі бизнесі проблемасы Л. Бондарец, К. Джалилов, А. Зеличенко, К.
Искандаров [14], А. Князев, О. Молдалиев секілді Орталық Азия
сарапшыларының мақалаларында да көрініс тапқан.
Жекелей алғанда, А. Князевтің К истории и современному состоянию
производства наркотиков в Афганистане и их распространения в Центральной
Азии монографиясында ауғандық есірткі өндірісінің тарихы, бүгінгі жағдайы
мен оның Орталық Азия елдерінің ұлттық қауіпсіздігіне тигізетін ықпалы
ғылыми сипатта қарастырылған аймақтағы тұңғыш еңбектердің бірі.
Есірткі бизнесі мәселесі А. Зеличенконың Афганская наркоэкспансия 1990-
х гг. и проблема национальной безопасности Кыргызстана монографиясына да
арқау болған. Автор еңбекте есірткі бизнесіне қарсы күрестің тиімділігін
арттыруға бағытталған практикалық ұсыныстар береді.
Қазақстандық саясаттанушылардың да есірткі бизнесі проблемасын зерттеу
саласына қосқан үлестері айтарлықтай. Орталық Азиядағы есірткі бизнесінің
түрлі аспектілері Н. Әбдіров [15], Ж. Байсалбаева [16], Д. Сатпаев [17], Ю.
Черкасов [18] еңбектерінде қарастырылған.
Есірткі бизнесі жанама немесе жартылай түрде М. Әшімбаев, М. Лаумулин
[19], Ж. Акишева [20], А. Морозов мақалаларында қозғалған.
ҚР Президенті жанындағы Қазақстандық стратегиялық зерттеулер
институтының бір топ сарапшылары дайындаған Наркотизация общества:
состояние, проблемы, опыт противодействия [21] ұжымдық еңбегі есірткі
бизнесі тақырыбына арналған еліміздегі тұңғыш ғылыми-cараптамалық
зерттеулердің бірі болып табылады. Еңбекте Қазақстандағы есірткі бизнесі
мен нашақорлықтың таралу себептерін анықтау, оған қарсы күрестегі әлемдік
тәжірибені, олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін талдау, есірткі
бизнесі мен нашақорлыққа қарсы күрестің тетіктерін жетілдіруге бағытталған
практикалық ұсыныстарды жасау секілді мәселелер тыңғылықты зерттелген.
Есірткі бизнесі тақырыбына арналған Қазақстандық зерттеулердің ішінде
Тәуекелді зерттеу тобы шығарған Нелегальный рынок Центральной Азии
ұжымдық еңбегінің алатын орны үлкен. Бұл зерттеуде әлемдік есірткі
бизнесінің жүйесімен бірге Орталық Азиядағы есірткі экспансиясы, тасымал
маршруттары мен механизмдері, есірткіні тұтыну мен өндіру, оған қарсы
күрестің тиімділігін көтеру жолдары қарастырылған.
Ауғанстандағы саяси жағдай мен оның Орталық Азиядағы аймақтық
қауіпсіздікке тигізетін ықпалы тақырыбына арналған қазақстандық іргелі
зерттеулердің ішінде Б. Нарбаевтың Афганистан и региональная безопасность
және Афганистан после 11 сентября 2001 года монографияларын атап өтуге
болады.
Қауіпсіздік мәселесінің теориялық-әдістемелік аспектілерін зерттеуде Р.
Арон, Б. Бузан, А. Бэттлер, Р. Кеохейн, Г. Моргентау, А. Уолферс, К. Холсти
секілді батыс ғалымдарының классикалық еңбектері өлшеусіз үлес қосады.
Сонымен бірге А. Арбатова, А. Богатуров, Н. Косолапов, В. Кулагин, А.
Прохожев, П. Цыганков, М. Троицкий, Э. Поздняков секілді ресейлік
ғалымдардың еңбектері қауіпсіздік ұғымын зерттеуде үлкен септігін тигізеді.
Жалпы, аймақтық және ұлттық қауіпсіздік мәселелерін теориялық-
әдістемелік және өзге де аспектілер тұрғысынан талдауда М. Әшімбаев, Е.
Әлияров, Л. Байдельдинов, К. Бурханов, Г. Ибраева, Л. Иватова, А.
Балапанова, У. Касенов, С. Кушкумбаев, М. Лаумулин, М. Мұхамедов, К.
Сыроежкин, Қ. Сұлтанов, М. Тажин, М. Шайхутдинов, А. Шалтыков және т.б.
қосқан үлесі зор.
Диссертациялық зерттеудің объектісі – Орталық Азиядағы қауіпсіздіктің
қатері ретіндегі есірткі бизнесі.
Диссертациялық зерттеудің пәні – Орталық Азиядағы аймақтық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету шеңберіндегі есірткі бизнесіне қарсы күрес
процесі.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты – Орталық Азия елдері мен Қазақстан
Республикасының ұлттық және аймақтық қауіпсіздігін қамтамасыз ету аясында
есірткі бизнесіне кешенді талдау жасау.
Жоғарыда аталған мақсатқа жету жолында зерттеу жұмысының төмендегідей
басты міндеттері айқындалды:
1. есірткі бизнесі мен қауіпсіздік мәселелерінің теориялық-әдістемелік
аспектілерін сараптау, категориялық аппаратты айқындау;
2. Орталық Азия елдеріндегі есірткі бизнесі таралуының басты себептері
мен үрдістерін анықтау;
3. Орталық Азия аймағындағы есірткі бизнесі дамуының ауғандық
факторын зерттеу;
4. аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету аясындағы Орталық Азия
елдерінің есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы көпжақты әрекеттестігін
талдау;
5. есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы әлемдік тәжірибені, оның
жетістіктері мен кемшіліктерін зерттеу. Қазақстан қоғамы жағдайында оларды
пайдалану мен бейімдеу мүмкіндіктерін сараптау;
6. Қазақстан Республикасындағы есірткіге қарсы саясат ерекшеліктерін
қарастырып өту және есірткі бизнесімен күрес тетіктерінің тиімділігін
көтеруге арналған ұсыныстар жасау.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы отандық саясаттану ғылымында
тұңғыш рет тұтас Орталық Азиядағы есірткі бизнесін, оның құрамдас
аспектілерін, оған қарсы күрес саласындағы аймақтық және халықаралық
ынтымақтастықты жан-жақты және кешенді талдаумен сипатталады. Сонымен
бірге, Қазақстан Республикасындағы есірткі бизнесі мен нашақорлық мәселесі
жүйелі түрде қарастырылған.
Зерттеу жұмысының барысында төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол
жеткізілді:
- есірткі бизнесі мен қауіпсіздік мәселелерін зерттеудің теориялық-
әдістемелік негіздері айқындалды. Категориялық аппаратты анықтау шеңберінде
басты ұғымдарға авторлық түсініктемелер берілді;
- Орталық Азиядағы аймақтық қауіпсіздікке төнген қатер ретіндегі
есірткі бизнесінің таралуының басты себептері мен үдерістері анықталды.
Есірткі бизнесі мен нашақорлықтың аймақ елдеріндегі ұлттық қауіпсіздікке
тигізетін қатердің деңгейі бағаланды;
- Орталық Азиядағы есірткі бизнесінің таралуының басты сыртқы факторы
аймақ елдерінің әлемдік апиын өндірісінің орталығы Ауғанстанмен шекаралас
орналасуы, яғни геосаяси сипаттағы ауған факторы екендігі анықталды;
- Орталық Азия елдерінің есірткі бизнесіне күрес саласындағы аймақтық
және халықаралық ынтымақтастығының құқықтық және институционалдық негіздері
ашылды. Аймақтағы есірткі бизнесі мәселесін шешуде, бірінші кезекте,
мемлекеттердің көпжақты әрекеттестігі мен халықаралық кооперацияның қажет
екендігі дәлелденді;
- есірткі бизнесіне күрес саласындағы әлемдік тәжірибе мен өзінің
тиімділігін танытқан ұлттық үлгілер қарастырылды, олардың артықшылықтары
мен кемшіліктері ашылды. Есірткі қаупін бейтараптандыру саласындағы күресті
жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасалды;
- Қазақстан Республикасындағы есірткі бизнесі мен нашақорлықтың таралу
себептері, қазіргі күйі мен үрдістері анықталды. Еліміздегі есірткі
бизнесіне қарсы күрес саласындағы мемлекеттік саясатқа жүйелі талдау
жүргізілді.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері.
Диссертациялық жұмыстың теориялық негізін сан алуан қауіпсіздік
концепциялары мен парадигмалар құрайды. Сонымен бірге, халықаралық
қатынастар теориясындағы саяси реализм, идеализм, неореализм, структурализм
секілді мектептердің тұжырымдары, отандық ғалымдардың ұлттық және аймақтық
қауіпсіздікке арналған еңбектері толықтырады.
Зерттеу барысында есірткі бизнесі мен қауіпсіздік мәселелерінің
табиғатын, мәнін ашуға көмектесетін жалпы ғылыми және арнайы әдіс-тәсілдер,
яғни, жүйелік, салыстырмалы, факторлық талдау, геосаяси сараптама, контент-
анализ секілді әдістер кеңінен қолданылады.
Диссертацияның дереккөзі. Зерттеу барысында диссертант қазақ, орыс және
ағылшын тілдеріндегі бірқатар ғылыми еңбектерді пайдаланды.
Бірінші топты, есірткі бизнесі мен нашақорлықты зерттеуге арналған
отандық және шетелдік саясаттанушылардың еңбектері мен есірткі бизнесі
мәселесіне арналған халықаралық конференциялардың жинақтары құрайды.
Екінші топты, БҰҰ-ның Заңсыз есірткі айналымы мен психотроптық заттар
айналымына қарсы күрес жөніндегі конвенциялары, Орталық Азиядағы есірткі
бизнесіне қарсы күрес саласындағы ШЫҰ, ҰҚКҰ, ТМД секілді аймақтық
ұйымдардың құжаттары, Қазақстан Республикасының есірткі бизнесі мен
нашақорлыққа қарсы күрес саласындағы құқықтық нормативтік актілер жинағы,
2006-2014 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы есірткі бизнесі мен
нашақорлыққа қарсы күрес жөніндегі стратегиясы толықтырды.
Диссертациялық жұмыстың тұжырымдарын қуаттайтын статистикалық
мәліметтер келтірілген Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының
құқықтық статистика және арнайы есептер жөніндегі комитетінің, БҰҰ-ның
статистикалық мәліметтері үшінші топты құрады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Бүгінгі таңда есірткі бизнесі Орталық Азия елдерінің ұлттық және
аймақтық қауіпсіздігін тұрақсыздандырушы факторға айналып отыр. Кеңестер
Одағының ыдырауы нәтижесінде Орталық Азияда орын алған қарқынды геосаяси
өзгерістер аймақтық қауіпсіздік саласындағы мүлдем жаңа қауіп-қатерлердің
пайда болуына алып келді. Олардың қатарындағы есірткі бизнесі таза
медициналық және құқықтық сипаттағы мәселеден жалпы мемлекеттік және
халықаралық мәселе деңгейіне көтерілді. Осы орайда, есірткі бизнесі
мәселесін терең зерттеудің объективті қажеттілігі алға шығып отыр. Көптеген
аспектілерден тұратын есірткі бизнесі ұғымы пәнаралық категория екендігі
анықталды;
2. Орталық Азия аймағындағы есірткі бизнесінің таралуына түрткі болған
ішкі себептерге: аймақтағы ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік
органдардағы, әсіресе құқық қорғау және кеден қызметтеріндегі сыбайлас
жемқорлық, мемлекеттік шекаралардың әлсіз қорғалуы, бұл елдердің өз
территорияларында жабайы есірткі дақылдарының өсуі және т.б. кіреді;
3. Ауған факторы Орталық Азия аймағындағы есірткі бизнесінің жаппай
таралуының басты геосаяси себебі болып табылады. Ауғанстандағы түйінді
тарқатпай Орталық Азиядағы аймақтық тұрақтылықты қамтамасыз ету қиынға
соғады. Сондықтан, террористік және экстремистік ұйымдардаң қаржылық
көздерінің бірі болып табылатын есірткі бизнесіне қарсы табанды күресте
Орталық Азия елдері ауған факторын бірінші кезекте назарға алуы тиіс;
4. Орталық Азиядағы есірткі бизнесін аймақтық және халықаралық
ынтымақтастық арқылы ғана түпкілікті жеңу мүмкін. Осы мақсатта БҰҰ, ОАААҮО,
ШЫҰ, ҰҚКҰ, ТМД секілді ұйымдардың әлеуеті кеңінен қолданылуы тиіс. Ортақ
мақсатқа жету жолында Орталық Азия елдерінің арасындағы бірнеше саяси-
экономикалық келіспеушіліктер мен бәсекелестікке қарамастан есірткі бизнесі
мен нашақорлыққа қарсы күрес саласындағы көпжақты әрекеттестікті дамыту
қажеттілігі төмендемеуде;
5. Қазіргі кезеңде есірткі бизнесі мәселесін толығымен шешетін қандай
да бір әмбебап тәсіл ойлап табылған жоқ. Дегенмен, кейбір елдерде есірткі
бизнесі мен нашақорлыққа қарсы күрес саласында үлкен тәжірибе жинақталып,
сан алуан есірткіге қарсы ұлттық үлгілер қалыптасқан. Бұл үлгілердің
қалыптасуы барысында нақты елдің ұлттық, саяси, экономикалық, мәдени,
құқықтық даму ерекшеліктері ескеріледі;
6. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі есірткі бизнесінің
қарқынды таралуы салдарынан үлкен қатердің алдында тұр. Еліміздегі ауқымды
жабайы есірткі дақылдарының алқаптарына қарамастан басты қауіп сыртқы
есірткі трафигінен туындап отыр.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы.
Зерттеу материалдары ҚР БжҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау
жөніндегі комитет ұсынған Қазақстандық басылым беттерінде жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың басты тұжырымдары мен қорытындылары
төмендегідей халықаралық конференцияларда баяндалды: Политические проблемы
международных отношений и глобального развития (Алматы, 2005.);
Актуальные проблемы модернизации Республики Казахстан: экономика,
политика, идеология (Алматы, 2005.); Әл-Фараби мәдениет тарихында
(Алматы, 2006.); Современный мир: доминирующие стратегии развития
(Алматы, 2007.).
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, әрқайсысы үш бөлімшеден тұратын үш тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диссертация көлемі машинада
терілген 142 бетті құрайды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Зерттеу бағытын таңдау Орталық Азиядағы аймақтық қауіпсіздіктің қатері
ретіндегі есірткі бизнесіне кешенді талдау жүргізе отырып, оған қарсы
күрестің тиімділігі мен нәтижелілігін арттыруға бағытталған ұсыныстардың
қажеттілігімен байланысты.
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі және осы мәселенің
зерттелу деңгейі негізделді, зерттеу пәні мен нысаны, мақсаты мен
міндеттері анықталды, теориялық-әдістемелік базасы мен практикалық маңызы,
ғылыми жаңалығы сипатталды, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар дәйектелді.
ҚАУІПСІЗДІК ПЕН ЕСІРТКІ БИЗНЕСІ ҰҒЫМДАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ атты бірінші бөлімде қауіпсіздік пен есірткі бизнесі
ұғымдары теориялық және әдістемелік сипатта талданған.
Қауіпсіздік ұғымы саясаттанулық талдаудың объектісі ретінде деп
аталатын бірінші бөлімшеде қауіпсіздік категориясының мәнін ашу мақсатында
классикалық және қазіргі заманғы қауіпсіздік концепцияларына шолу жасалған.
Бүгінгі таңда саясаттану ғылымындағы қауіпсіздік мәселесі көптеген
аспектілерден тұратын, көп қырлы ұғымға айналып отыр. Қос блоктың
текетіресі заманында аталмыш ұғым, басым жағдайда сыртқы агрессия, әскери
қорғаныс тұрғысынан біржақты ұғынылса, қазіргі кезеңде қауіпсіздік
категориясы бірнеше деңгейлі, күрделі құрылымды, ғылыми парадигма деңгейіне
жетті. Қарқынды жаһандану және бірегейлену үдерісі жағдайында елдер
арасындағы сан алуан салалардағы қарым-қатынастардың жандануы және
күрделенуімен қатар, жаңа мәселелер туындауда. Бұл проблемалар, ең алдымен,
халықаралық қауымдастықтың тұрақты және дәйекті дамуы үшін қажетті жағдайды
қамтамасыз ететін қауіпсіздік ұғымымен тікелей байланысты. Өйткені, тек
қауіпсіз ортада ғана мемлекет, оның саяси институттары өздерінің басты
қызметтерін атқара алады.
Қауіпсіздік ұғымы мемлекет пен қоғамның, жалпы адамазаттың қалыпты
тіршілік етуінің қажетті шарты болып табылады. Ресей ғалымы В. Кулагин,
қауіпсіздік ең кең мағынасында, басты құндылықтардың қатерлерден қорғалған
күйі деп тұжырымдайды. М. Троицкийдің пайымдауынша қауіпсіздік ұғымы
қатер туралы түсініктен тыс қарастырғанда мәнін жоғалтады. Дегенмен,
қауіпсіздікке анықтама беру үшін, қауіпсіздік – қауіп-қатерлерден
қорғалған күй деп айту аздық етеді. Қауіпсіздік объекті мен субъекті
болмағанда мағынасынан айырылады. А. Прохожев бойынша, қауіпсіздік
категориясы абсолютты емес, ол тек нақты бір объектілермен немесе адамның
іс-әрекет ету саласы және қоршаған әлемімен байланыста ғана белгілі бір
мәнге ие бола алады. Қауіпсіздік өз алдына дербес өмір сүрмейді. Ол түпкі
мақсаты өзін-өзі сақтау мен даму болып табылатын қоғам өмірінің барлық
салаларымен байланыста.
Сонымен, ұлттық қауіпсіздік дегеніміз – тұлға мен қоғамның өмір сүруі
мен дамуының қолайлы жағдайын қамтамасыз ететін әлеуметтік институттардың
күйін түсіндіретін ғылыми және практикалық мәселе.
Қауіпсіздіктің қатері ретіндегі есірткі бизнесі ұғымын зерттеудің
теориялық негіздері атты екінші бөлімшеде аталмыш саладағы категориялық
аппарат жан-жақты қарастырылған.
Орталық Азиядағы аймақтық қауіпсіздік шеңберіндегі есірткі мәселесін
зерттеу әдістемесі саясаттану ғылымының жүйелік әдіс, салыстырмалы талдау,
геосаяси сараптама, контент-анализ және факторлық анализ секілді тәсілдерге
негізделеді. Орталық Азия саясаттанушыларының есірткі бизнесіне арналған
зерттеулері тек соңғы жылдары ғана жарық көре бастады. Осыған байланысты
есірткі бизнесі ұғымын әдістемелік тұрғыда зерттеудің негіздері осы күнге
дейін толыққанды қалыптасқан жоқ. Саясаттанушылар арасында нақты есірткі
қаупін талдауда қолданылатын ортақ, бірыңғай категориялық аппарат
орнықпағандықтан, дефинициялық шатысулар әлі күнге дейін сақталуда.
Қазіргі кезеңде қауіпсіздік мәселесінің өзекті проблемаларының бірі
ретіндегі есірткі бизнесі ұғымымен қатар, сарапшылар арасында есірткі
трафигі, заңсыз есірткі айналымы ұғымдары қатар қолданылады.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде есірткі бизнесі басым жағдайда
көлеңкелі экономиканың бір саласы немесе ұйымдасқан қылмыстың бір түрі
ретіндегі пәнаралық ұғым ретінде қарастырылады. Мысалы, ресейлік ғалымдар
Г. Драган мен Б. Калачевтың пайымдауларынша есірткі бизнесі термині кең
мағынасында есірткілерді заңсыз тарату арқылы халықтан түскен пайда мен
ақша массасының айналымын сипаттайды [22].
Қазақстандық зерттеуші Б.С. Турлубеков есірткі бизнесі – пайда табу
мақсатында есірткі өнімдерін, психотропты заттарды өсіру, өндіру және
саудасымен байланысты экономикалық қызмет түрі [23] деп анықтама береді.
Бұл анықтамаларда есірткі бизнесі заңсыз экономикалық іс-әрекеттердің бір
саласы ретінде жіктелген.
Соңғы жылдары есірткі бизнесі әлеуметтік, экономикалық, тарихи, мәдени,
саяси аспектілерден тұратын кешенді ұғым ретінде қарастырыла бастады.
Осыған орай, Қазақстандық ғалым Ж. Байсалбаеваның пікірінше, есірткі
трафигі – тарихи, халықаралық, әлеуметтік-саяси, медициналық секілді түрлі
позициялардан қарастырылуы тиіс күрделі әлеуметтік құбылыс [16, С. 36].
Ресей ғалымы Е. Степанова есірткі трафигі – есірткілердің халықаралық
саудасы мен транзиті деп тұжырымдайды. Ғалымның пайымдауынша есірткі
трафигі жаһандану процесінің ықпалына тәуелді есірткі бизнесінің анағұрлым
мобильді түрі. Егер де есірткі трафигі белгілі бір формада және ауқымда жер
шарының барлық түкпірінде жүзеге асырылатын болса, есірткі өндірісі нақты
бір өңірлерде ғана шоғырланған [12, С. 15].
А. Глинкин есірткі мәселесі экономикалық, саяси, құқықтық, медициналық
аспектілерден тұратындығын атай отырып, оны қазіргі қоғамның әлеуметтік
дерті ретінде сипаттайды. Оның пікірінше, ғылыми әдебиеттерде қолданылатын
есірткі бизнесі, есірткі трафигі, заңсыз есірткі айналымы ұғымдары
синонимдар болып табылады [13, С. 4].
Батыс сарапшылары М.Б. Олкотт пен Н. Удалова-Зварт ежелгі Ұлы Жібек
Жолының бойымен аса қауіпті есірткі трафигі жанданып келе жатыр деп
тұжырымдайды. Авторлардың пікірінше, Орталық Азия аймағы таяуда ғана
халықаралық есірткі трафигі мен есірткі саудасының әлемдік орталығына
айналды [3, С. 3]. Есірткі саудасы аймақтағы ұйымдасқан қылмыстың, сыбайлас
жемқорлықтың, діни экстремизм мен терроризмнің дендеп жайылуына орасан зор
ықпал етуде. Әсіресе, саясаттанушылар Тәжікстанды күйзелткен азаматтық
соғыс, Өзбекстандағы ислам оппозициясы аймақтағы есірткі трафигімен тығыз
байланыста деп есептейді.
Сонымен, есірткі бизнесі дегеніміз – заңсыз жолмен пайда табу
мақсатында есірткілерді өсіру, өндіру, дайындау, тасымалдау және сатумен
байланысты барлық іс-әрекеттердің жиынтығы болса, ал есірткі трафигі –
заңсыз есірткілерді тасымалдау бағыттары мен арналарының жүйесі.
Ғаламдық деңгейдегі есірткі бизнесінің халықаралық құрылымы атты
үшінші бөлімшеде дүние жүзілік деңгейдегі трансұлттық есірткі бизнесінің
жүйесі сипатталған.
Заңсыз есірткі бизнесінің халықаралық құрылымы негізінен арнайы
әдебиеттер мен бұқаралық ақпарат құралдарында Анд үштігі (Колумбия, Перу
және Боливия), Алтын жарты ай (Иран, Пәкістан және Ауғанстан) мен Алтын
үшбұрыш (Таиланд, Лаос және Мьянма) деп аталатын есірткі орталықтарынан
тұрады. Бұл атауларды өткен ғасырда ғылыми қолданысқа журналистер енгізген
болатын. Бірінші орталық Оңтүстік Америка құрлығында, ал қалған екеуі
Азияда орналасқан.
Қайсыбір елдің трансұлттық есірткі бизнесі құрылымындағы орны мен рөлі
оның геосаяси орналасуына, табиғи-климаттық жағдайына, өркениеттік
ерекшеліктеріне, шекарасының ашықтығына, оның инфрақұрылымының есірткі
өндірісіне жарамдылығына, билік басындағы элитаның есірткі мәселесіне
қатынасына және т.б. факторларға байланысты. Әлемнің бір елі есірткіні
өндірушіден басты тұтынушыға тасымалдау мақсатында транзиттік бағыт ретінде
қолданылса, екінші мемлекеттерде есірткі бизнесінен түскен лас табыс
заңдастырылады.
БҰҰ-ның есебі бойынша, әлемдегі есірткіні тұтынушылардың жалпы саны
шамамен 250 млн. адамға жеткен. Олардың ішінде 190 млн. адам каннабистен
дайындалған есірткілерді, 51 млн. амфетаминді, 24 млн. экстазиді, 21 млн.
кокаинды, 21 млн. апиын тектес есірткілерді тұтынады [24].
Қазiргi әлемде болып жатқан қарқынды жаһандану мен интеграциялық
үдерістер есірткі бизнесіне өз ықпалын тигiзбей қойған жоқ. Еуропалық Одақ,
ТМД, Кедендік Одақ секілді еркiн сауда аймақтарын құру, технология мен
қаржының емін-еркін жылжуына, кедендiк тексерулердің жеңілдеуіне әкелдi.
Мұндай ғаламдық процестердi тоқтату мүмкiн емес, дегенмен, олар есірткі
бизнесінің халықаралық экспансиясына оң әсерiн тигiзуде.
ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІККЕ ТӨНГЕН ҚАТЕРЛЕР ЖҮЙЕСІНДЕГІ
ЕСІРТКІ БИЗНЕСІ атты екінші бөлімде Орталық Азиядағы есірткі бизнесінің
ішкі және сыртқы факторлары, оған қарсы күрес саласындағы көпжақты
әрекеттестік, аймақтық және халықаралық ынтымақтастықтың институционалдық
және құқықтық негіздері, Ауғанстандағы есірткі өндірісі сарапталған.
Орталық Азия елдеріндегі есірткі бизнесінің таралуының себептері мен
тенденциялары атты бірінші бөлімшеде Орталық Азиядағы есірткі бизнесінің
таралуының ішкі себептері мен алғышарттары, аймақ елдеріндегі есірткі
ахуалының күйі мен тенденциялары анықталған.
Жалпы, Орталық Азия аймағында есірткі бизнесінің дендеп енуі мен
қарқынды түрде таралуына төмендегідей ішкі факторлар ықпал етті. Оларға
1990-шы жылдары аймақ елдерінің барлығы дерлік басынан кешірген әлеуметтік-
экономикалық қиыншылықтарды, жоғарғы деңгейдегі жұмыссыздықты, құқық
қорғау, шекара және кеден органдарындағы сыбайлас жемқорлықты, мемлекеттік
шекаралардың әлсіз қорғалуын, жастар саясаты мен отбасы институтының
күйзелуін, тәуелсіздіктің бастапқы кезеңіндегі мемлекеттік бақылау
функцияларының әлсіреуі мен тиімсіз әлеуметтік саясатты жатқызуға болады.
Бүгінгі таңда Орталық Азия елдерінің барлығында нашақорлар саны
тоқтаусыз өсуде. БҰҰ-ның есебі бойынша, аймақтағы нашақорлар саны
тұрғындардың бір пайызына жетіп, шамамен 550 000 адамды құрайды [25].
Инемен егілетін нашақорлар арқылы ЖИТС-тің таралуы, аймақтағы осы
дерттің эпидемиялық сипатта көбеюінің басты себебі болып табылады. Қазіргі
кезеңде Орталық Азиядағы ЖИТС-ті жұқтырғандардың 85%-ы нашақорлар.
Орталық Азия бағыты арқылы тасымалданатын заңсыз есірткілердің 30
пайызға жуығы аймақ елдерінің ішінде қалатындығын ескерсек, болашақта
Орталық Азия елдерінің есірткі бизнесі жүйесінде транзиттік аймақтан ірі
тұтынушы мемлекеттерге айналу қаупі бар.
Орталық Азия аймағындағы есірткі бизнесінің дамуының ауғандық факторы
атты екінші бөлімшеде Ауғанстандағы есірткі экономикасы мен оның Орталық
Азиядағы геосаяси жағдайға тигізетін ықпалы зерттелген.
БҰҰ-ның соңғы есебі көрсеткендей, Ауғанстандағы заңсыз есірткі өндірісі
ел тарихында рекордтық көрсеткіштерге жетіп, ауған апиыны халықаралық
есірткі нарығында монополиялық жағдайға ие болды (1-кестені қараңыз).
Кесте 1 – Ауғанстандағы есірткі бизнесінің даму динамикасы
Мызғымас бостандық операциясы жүзеге асырылғаннан кейін ауған
есірткілерін өндіру 10 есе өсіп, әр түрлі мәліметтер бойынша, есірткі
өндірісі елдің ЖІӨ-нің шамамен 60%-ын құрады.
Е. Степанова Ауғанстандағы есірткі бизнесінің дамуын үш кезеңге бөледі:
1. 1970 жылдардың аяғындағы Ауғанстандағы азаматтық соғыстың басталуы
кезеңінен бастап 1990 жылдың ортасына дейінгі кезең, бұл кезеңге
сонымен бірге кеңестік (1979-1989ж.ж) және моджахедтік кезең
(1990 жылдың бірінші жартысы) жатады;
2. Талибан қозғалысының билік еткен кезеңі (1990 ж. ортасы-2001 ж.);
3. постталибтік кезең (2001 ж. соңынан бастап қазірге дейін) [12, С. 36].
Ауғанстандағы есірткі өндірісінің қарқынды дамуына ішкі себептермен
қатар сыртқы факторлар да ықпалын тигізді. 1970 жылдардағы аймақтағы ірі
апиын өндірушілер – Иран мен Түркиядағы есірткі өндірісінің азаюы немесе
тіптен тыйылуы маңызды сыртқы факторға айналды. Апиынға деген әлемдік
сұраныстың өсуі жағдайында бұл мемлекеттердегі есірткі өндірісі мен
саудасына қатысты саясаттың күшеюі Ауғанстанды көлеңкелі нарықтағы
қажеттіліктерді қанағаттандыра алатын елдердің қатарына қосты.
Есірткі исламдық радикалдық қозғалыстардың, атап айтқанда, Талибан
қозғалысының ғана емес, қарапайым халықтың, сондай-ақ биліктің табысының
негізгі көзі болып отырған Ауғанстанда есірткі өндіру көлемінің соңғы
уақытта үздіксіз өсуі бұл елде ұзаққа созылған соғыстың басты жағымсыз
нәтижелерінің бірі болып табылады.
Жалпы, Х. Карзай үкіметі тұрғысынан алғанда, есірткі бизнесі ауған
қоғамында саяси, қаржылық және әлеуметтік қызметтерді атқарып отыр.
Ауғанстанның қазіргі есірткі экономикасы – бұл исламдық содырлар мен
АҚШ-тың арнаулы қызметінің арасындағы астыртын келісімнің нәтижесі деген
тезис даулы көрінгенімен, Ауғанстандағы есірткі бизнесі – елдің ішкі
саясатының шешуші элементі деген көзқараспен келісу орынды. Х. Карзай
үкіметі өзін-өзі сақтау ұстанымы тұрғысынан қызмет ете отырып, есірткінің
заңсыз айналымына қатысты мемлекеттік органдардағы сыбайлас жемқорлыққа көз
жұмып қарауға мәжбүр болып отыр. Сонымен қатар, ауған билігі есірткі
бизнесімен күресте Х. Карзай жағына өткен дала командирлерінің лояльдігін
жоғалтпау мақсатында белсенді әрекеттер жүргізбей отырғандығы анық.
Күрделі экономикалық жағдай апиын шикізаты өндірісінің сақталуына
тікелей ықпал етуде. Қазіргі таңда апиын өндірісіне елдің жер
шаруашылығымен айналысатын барлық тұрғындардың шамамен 23 бөлігі, яғни 1,5
млн. астам адам тартылған. 2001 жылы басталған аграрлық реформа сәтсіз
аяқталды. Ауған шаруалары макты өсіру және сату, заңды агробизнеспен
салыстырғанда, 4-5 есе көп пайда әкелетіндігін түсінеді.
Осылайша, іс жүзінде ауған экономикасының барлық секторларындағы
тоқыраумен қоса әлемдік қауымдастықтың бейжайлығы жағдайында есірткі
бизнесі басты табыс көзі мен Ауғанстанның тұрақтылығы мен қауіпсіздігінің
басты қатері ретінде сақталынып отыр.
Ауғанстандық жанжалды реттеуде Орталық Азия елдерінің ішінде Казақстан
үлкен белсенділік танытып отыр. 2010 жылы ЕҚЫҰ төрағасы ретінде еліміз
Ауғанстандағы жағдайды тұрақтандыру мәселесін ұйымның маңызды
басымдықтарының бірі ретінде айқындады. Сонымен бірге Қазақстан
Ауғанстандағы көлік жолдарын қалпына келтіруге, мектептер мен ауруханалар
құрылысына 2,4 млн. АҚШ доллары көлемінде қаржы бөліп, гуманитарлық көмек
мақсатында 2 мың т. бидай жеткізді. Ағымдағы жылда 2009-2011 жж.
Ауғанстанға көмек беру бағдарламасына сәйкес 1,5 млн. АҚШ доллар бөлінсе,
келесі бес жыл бойы Қазақстан 1000 ауған мамандарын отандық орта және
жоғарғы оқу орындарында оқытуға 50 млн. АҚШ долларын жұмсамақ [24].
Орталық Азия елдерінің есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы
көпжақты әрекеттестігі атты үшінші бөлімшеде Орталық Азия елдерінің
есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы аймақтық және халықаралық
ынтымақтастығы, оның институционалдық және құқықтық негіздері талданды.
Орталық Азия елдерінің есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы
ынтымақтастығы мемлекетаралық деңгейде және БҰҰ, ШЫҰ, ҰҚКҰ секілді
ұйымдармен әрекеттестік негізінде жүзеге асырылуда.
Орталығы Ташкентте орналасқан БҰҰ-ның Есірткілер мен қылмыстар
жөніндегі басқармасының Орталық Азиядағы аймақтық өкілдігі есірткі
бизнесіне қарсы күрес саласында қызмет етуші халықаралық ұйымдардың бірі
болып табылады.
1996 жылы 4 мамырда Орталық Азия аймағының бес мемлекеті Қазақстан,
Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Түрікменстан және Ресей, Әзербайжан
Есірткілік заттар, психотропты өнімдер мен прекурсорлардың заңсыз
өндірісі, айналымы, тұтынуды бақылау саласындағы өзара түсіністік пен
ынтымақтастық туралы меморандумға қол қою арқылы осы саладағы аймақтық
ынтмақтастықтың негізі қаланды.
Меморандумның басты жетістіктерінің бірі – есірткілік заттардың,
психотропты өнімдер мен прекурсорлардың заңсыз айналымына қарсы күресуші
Орталық Азиялық аймақтық ақпараттық үйлестіру орталығының құрылуы болып
табылады. Бұл Орталық халықаралық құрылым мәртебесіне ие. Оның міндеттеріне
қатысушы мемлекеттердің заңсыз есірткі айналымына қарсы күрес саласындағы
іс-әрекеттерін үйлестіру, ақпарат алмасу, қатысушы-мемлекеттердің құзіретті
органдарының арасындағы өзара әрекет ету тетіктерін жасау, есірткі
трафигінің арналарын жоюға бағытталған аймақ елдерінің құқық қорғау
құрылымдарының біріккен операцияларын ұйымдастыру кіреді.
Есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы Орталық Азия мемлекеттерінің
аймақтық ынтымақтастығы ТМД аясында да жүзеге асырылуда. Оның бастауы 1992
жылы 21 қазанда Киевте Есірткілік заттар мен психотропты өнімдердің заңсыз
айналымына қарсы күрес саласындағы Ішкі істер министрліктерінің арасындағы
ынтымақтастық туралы келісімге қол қоюдан басталады. Құжатта есірткілердің
заңды және заңсыз айналымын бақылау саласындағы өзара әрекеттестікке
бағытталған іс-шаралар кешенін өткізу және біртұтас ақпараттық кеңістікті
құру көзделген.
Аймақтық деңгейдегі есірткі бизнесіне қарсы күресте Шанхай
ынтымақтастық ұйымының алатын маңызы зор. Мүше-мемлекеттердің көпжақты
ынтымақтастығы мақсатында құрылған ұйым, бүгінгі таңда біртіндеп есірткілік
заттар мен психотропты өнімдердің заңсыз айналымына қарсы күрестің әлемдік
орталықтарының біріне айналуда.
ШЫҰ-ның аймақтық есірткіге қарсы жүйені құрудағы ерекше орнын бірқатар
факторлармен түсіндіруге болады. Біріншіден, ұйымға мүше елдердің
барлығының территориясы әлемдік есірткі өндірісі орталықтарының бірі –
Ауғанстанмен жақын орналасуынан. Екіншіден, Ауғанстаннан тасымалданатын
есірткі трафигінің кейбір маршруттары ШЫҰ-ға мүше елдердің территориясы
арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқығында
ТУКУМОВА АЙНУР АБАЕВНА
Есірткі бизнесі Орталық Азиядағы қауіпсіздіктің қатері ретінде
23.00.02 – Саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және
саяси процестер мен технологиялар
Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Диссертация әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің философия және
саясаттану факультетінің саясаттану кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: саяси
ғылымдарының докторы
Сұлтанов Қ.С.
Ресми оппоненттер: саяси
ғылымдарының докторы
Нарбаев Б.
саяси ғылымдарының докторы
Андиржанова Г.А.
Жетекші ұйым: Абай
атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті
Диссертация 2010 жылдың 27 наурыз айында сағат 10.00 де әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінің Д 14А.01.25 саяси ғылымдар докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін диссертациялар қорғалатын диссертациялық
кеңесінің мәжілісінде қорғалады.
Мекен жайы: 050012, Алматы қаласы, Амангелді көшесі, 61, философия және
саясаттану факультеті, 412 дәрісхана.
Диссертациямен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ кітапханасында танысуға болады.
Мекен жайы: 050038, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы 71.
Автореферат 2010 жылдың 27 ақпанында таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
саяси ғылымдарының докторы
Насимова Г.Ө.
КІРІСПЕ
Диссертациялық зерттеудің жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңда есірткі
бизнесі Орталық Азия елдерінің ұлттық және аймақтық қауіпсіздігіне,
тұрақтылығына орасан зор қатер төндіріп отыр. Есірткі бизнесі мен
нашақорлық қаупі бір елдің жеке дара мәселесі болудан қалып, қазіргі
кезеңде аймақтық және халықаралық қауымдастықтың трансұлттық сипаттағы
мәселесіне айналуда. Осы ретте, диссертациялық жұмыста Орталық Азия
аймағында белең алған есірткі бизнесінің пайда болу және таралу себептері,
алғышарттары, қазіргі күйі, оған ықпал етуші факторлар мен оған қарсы күрес
саласындағы Орталық Азия елдерінің мемлекеттік саясаты, олардың өзара
әрекеттестігі мен аймақтық және халықаралық ынтымақтастығы жан-жақты
зерттелген. Сонымен бірге, есірткі бизнесінің теориялық-әдістемелік
негіздері айқындалып, қазіргі заманғы қауіпсіздік концепциялары
сарапталған.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі бірқатар себептермен
түсіндіріледі.
Орталық Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы мен Еуразия
кеңістігіндегі қарқынды геосаяси өзгерістер нәтижесінде аймақтағы
қауіпсіздік саласында кешенді мәселелер туындады. Бастапқы кезеңде
саясаттанушылар тарапынан дәстүрлі емес қауіп-қатерлер ретінде сипатталып
келген терроризм, діни экстремизм, есірткі бизнесі, біртіндеп аймақтық
қауіпсіздіктің өткір проблемаларының біріне айналды. Олардың ішіндегі,
есірткі бизнесі Орталық Азия елдеріндегі жағдайды тұрақсыздандырушы
факторлардың бірі ретінде көрініс тапқан.
Есірткі бизнесінің көкейкесті мәселеге айналғандығын Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Сындарлы он жыл
еңбегінде атап өтеді: Жаһанданған және жоғары технологиялы есірткі
империясы еш күмән жоқ, жер шарының кез келген нүктесіндегі жеке
мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне ғана емес, барша адамзатқа нақты қатер
төндіруде. Әлемдік қауымдастық оның демографиялық, әлеуметтік-экономикалық,
ғылыми-мәдени әлуетін әлсірететін әлемдік есірткі мафиясының алдында бұрын-
соңды байқалмаған дәрежеде қауқарсыз болып отыр [1].
Қазіргі таңда есірткі бизнесі Орталық Азия аймағының бес мемлекетін
түгелдей шарпыған мәселеге айналды. Бұл жағдай төмендегідей факторлармен
айқындалады:
1. есірткі бизнесінен түскен заңсыз табыс Орталық Азиядағы аймақтық
қауіпсіздіктің қатеріне айналған терроризм, экстремизм секілді ұйымдардың
қаржылық көздерінің бірі болып табылады;
2. бүгінгі таңда Орталық Азия елдерінің территориясы Ауғанстаннан
Еуропа мен ТМД мемлекеттеріне тасымалданатын есірткілерінің басты
транзиттік бағыттарының бірі ретінде белсенді түрде пайдаланылуда;
3. есірткі бизнесінің Орталық Азияда тереңнен тамыр жаюы аймақтағы
трансұлттық қылмыстық топтардың іс-әрекеттерінің жандануы мен соның
салдарынан аймақтағы жағдайдың ушығуына алып келуде;
4. орасан зор қаржылық мүмкіндіктерге ие есірткі бизнесі өздерінің
әрекет ету ауқымын кедергісіз түрде кеңейту мақсатында есірткі бизнесіне
қарсы күреске құзыретті кеден, шекара, құқық қорғау секілді мемлекеттік
органдар қызметкерлеріне пара беру арқылы сыбайлас жемқорлықты өршіктіруде;
5. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстан мен Тәжікстандағы
нашақорлар санының тоқтаусыз өсуі және соның салдарынан аймақта ВИЧ
індетінің эпидемиялық сипатта таралуы (85%-дан астамы нашақорлар) Орталық
Азияны мекендеген ұлттардың денсаулығына орны толмас нұқсан келтіруде .
Орталық Азияда қалыптасқан күрделі есірткі ахуалы аймақ елдерін
пәрменді және нәтижелі шараларды қабылдауға итермелеуде. Осыған орай, бұл
елдердегі есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы мемлекеттік саясатын,
олардың өзара әрекеттестігі мен халықаралық ынтымақтастығын саясаттану
ғылымы тұрғысынан зерттеудің объективті қажеттілігі туындап отыр. Сонымен
қатар, Орталық Азия мемлекеттерінің есірткі бизнесі мен нашақорлыққа қарсы
күресте қолданылатын әдіс-тәсілдерін, олардың тиімділігі мен нәтижелілігін
көтеруге арналған ғылыми және практикалық ұсыныстарды беру аса маңызды. Осы
ретте, аймақтық қауіпсіздік жүйесіндегі ШЫҰ, ҰҚКҰ, ТМД секілді ұйымдардың
Орталық Азиядағы есірткі бизнесі проблемасын шешудегі қарымын, олардың
қызметінің сәтсіздігі мен сәттілігін талдау абзал.
Бүгінгі таңда әлемдік қауымдастық есірткі бизнесіне қарсы күрес
саласында үлкен тәжірибе жинақтаған. Сан алуан есірткіге қарсы ұлттық
үлгілер қалыптасып, қызмет етуде. Олардың көпшілігі нақты елдің саяси,
ұлттық, мәдени, құқықтық ерекшеліктерін ескеру негізінде орныққан. Бұл
ұлттық үлгілердің бірі қатаңдығымен, екіншісі либералдығымен, үшіншісі
радикалдылығымен ерекшеленіп жатады. Дегенмен, есірткі бизнесі мәселесін
түпкілікті шешуге және қоғамның әлеуметтік дерті ретіндегі нашақорлықты
тамырымен жою мақсатын жүзеге асыруға арналған қандайда бір тиімді үлгі осы
күнге дейін жасалған жоқ. Халықаралық қауымдастықтың қабылдап жатқан
кешенді шараларына қарамастан, трансұлттық есірткі бизнесі жылдан жылға күш
алып бара жатыр. Бұл кесапаттан алдыңғы қатарлы дамыған елдермен қатар,
күрделі экономикалық қиыншылықтарды басынан кешіріп отырған дамушы
мемлекеттер де үлкен зардап шегіп, есірткі бизнесіне қарсы күресте
шарасыздық танытуда. Сол себепті бұл елдердегі есірткі бизнесінің көлеңкелі
экономика саласындағы үлесі күшейіп, мемлекеттік органдарды жайлаған
сыбайлас жемқорлық мәселесін шешуге кедергісін келтіруде.
Осылайша, есірткі бизнесі мәселесін зерттеудің өзектілігі бір жағынан
Орталық Азия аймағындағы есірткі бизнесі қаупінің күшеюімен, екінші жағынан
аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету тұрғысынан аталмыш проблеманы шешуге
бағытталған озық әдістер мен заманауи тәсілдерді талдау қажеттілігімен
түсіндіріледі. Әсіресе, Қазақстан Республикасындағы есірткі бизнесі
жағдайын, нашақорлық деңгейін сараптауға, есірткіге қарсы саясат
механизмдерінің нәтижелілігін арттыруға бағытталған ғылыми ізденістер
біздің еліміздің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету стратегиясының тиімді
жүзеге асырылуына септігін тигізері анық.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Соңғы жылдары Орталық Азиядағы
есірткі бизнесі мен нашақорлық аймақтық қауіпсіздік мәселесінің ең өткір
мәселелерінің қатарынан орын алды. Осыған байланысты, отандық және шетелдік
ғалымдардың бірсыпыра еңбектері есірткі бизнесі тақырыбына арқау болған.
Кеңестер Одағы тұсында есірткі бизнесі қаупі ұлттық қатер деңгейінде
болмағандықтан бұл мәселе тек медицина мен қылмыстық құқық ғылымдарының
шеңберінде ғана зерттелді. Сол себепті, есірткі бизнесін саясаттану,
геосаясат, аймақтық және ұлттық қауіпсіздік парадигмалары тұрғысынан талдау
тек Кеңес Одағының ыдырауы мен Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алу
кезеңінен басталды. Есірткі бизнесі мәселесін көтерген еңбектердің саны
едәуір артқанымен, олардың көпшілігі проблемаға бір қырынан ғана қарайтын,
фактологиялық және криминологиялық сипаттағы жұмыстар. Яғни, басылымдардың
үлкен ағымына қарамастан, олардың ішіндегі бірен-сараны ғана ғылыми
құндылыққа ие. Осыған орай есірткі бизнесі мәселесінің барлық аспектілерін
қамтитын саясаттанулық зерттеудің объективті қажеттілігі пісіп жетілді.
Ауғанстандағы апиын өндірісі мен есірткі бизнесін, оның Орталық Азия
елдеріне тигізетін ықпалын зерттеуге көптеген шетелдік ғалымдардың
еңбектері арналған. Олардың ішінде Р. Макдермот, А. Маккой [2], М. Олкотт
пен Н. Удалова [3], Б. Рубин [4], Ф. Старр, П-А. Човиді [5] атап өтуге
болады.
Есірткі бизнесін теориялық-әдістемелік және практикалық сипатта
зерттеуге ресей ғалымдарының қосқан үлесі зор. Олардың ішінде М. Арунова,
И. Жмуйда мен М. Морозова [6], И. Комиссина мен А. Куртов [7], Е.
Степанова, Г. Сулейманова мен Р. Щенин [8], Н. Тарасова [9], А. Хатаев
[10], И. Хохлов [11] пен Г. Чуфрин еңбектері маңыздылығымен ерекшеленеді.
Ресейлік ғалым Е. Степанова өзінің Роль наркобизнеса в политэкономии
конфликтов и терроризма [12] атты іргелі монографиясында посткеңестік
ғалымдар ішінде алғашқылардың бірі болып есірткі бизнесін, оның
Ауғанстандағы жанжалдармен байланысын жүйелі түрде зерттеген.
Ғаламдық деңгейдегі есірткі бизнесінің халықаралық құрылымы мен жүйесін
зерттеуге арналған Ресей Ғылым Академиясы Латын Америкасы Институтының бір
топ ғалымдарының Транснациональный наркобизнес: новая глобальная угроза
[13] еңбегінде әлемдік есірткі өндірісінің орталықтары зерттелген. Еңбекте
заңсыз есірткі айналымына қарсы күрес саласындағы БҰҰ-ның орны мен рөлі,
осы саладағы басты институттар мен халықаралық құжаттар, олардың орнығу
тарихы баяндалған.
Есірткі бизнесі проблемасы Л. Бондарец, К. Джалилов, А. Зеличенко, К.
Искандаров [14], А. Князев, О. Молдалиев секілді Орталық Азия
сарапшыларының мақалаларында да көрініс тапқан.
Жекелей алғанда, А. Князевтің К истории и современному состоянию
производства наркотиков в Афганистане и их распространения в Центральной
Азии монографиясында ауғандық есірткі өндірісінің тарихы, бүгінгі жағдайы
мен оның Орталық Азия елдерінің ұлттық қауіпсіздігіне тигізетін ықпалы
ғылыми сипатта қарастырылған аймақтағы тұңғыш еңбектердің бірі.
Есірткі бизнесі мәселесі А. Зеличенконың Афганская наркоэкспансия 1990-
х гг. и проблема национальной безопасности Кыргызстана монографиясына да
арқау болған. Автор еңбекте есірткі бизнесіне қарсы күрестің тиімділігін
арттыруға бағытталған практикалық ұсыныстар береді.
Қазақстандық саясаттанушылардың да есірткі бизнесі проблемасын зерттеу
саласына қосқан үлестері айтарлықтай. Орталық Азиядағы есірткі бизнесінің
түрлі аспектілері Н. Әбдіров [15], Ж. Байсалбаева [16], Д. Сатпаев [17], Ю.
Черкасов [18] еңбектерінде қарастырылған.
Есірткі бизнесі жанама немесе жартылай түрде М. Әшімбаев, М. Лаумулин
[19], Ж. Акишева [20], А. Морозов мақалаларында қозғалған.
ҚР Президенті жанындағы Қазақстандық стратегиялық зерттеулер
институтының бір топ сарапшылары дайындаған Наркотизация общества:
состояние, проблемы, опыт противодействия [21] ұжымдық еңбегі есірткі
бизнесі тақырыбына арналған еліміздегі тұңғыш ғылыми-cараптамалық
зерттеулердің бірі болып табылады. Еңбекте Қазақстандағы есірткі бизнесі
мен нашақорлықтың таралу себептерін анықтау, оған қарсы күрестегі әлемдік
тәжірибені, олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін талдау, есірткі
бизнесі мен нашақорлыққа қарсы күрестің тетіктерін жетілдіруге бағытталған
практикалық ұсыныстарды жасау секілді мәселелер тыңғылықты зерттелген.
Есірткі бизнесі тақырыбына арналған Қазақстандық зерттеулердің ішінде
Тәуекелді зерттеу тобы шығарған Нелегальный рынок Центральной Азии
ұжымдық еңбегінің алатын орны үлкен. Бұл зерттеуде әлемдік есірткі
бизнесінің жүйесімен бірге Орталық Азиядағы есірткі экспансиясы, тасымал
маршруттары мен механизмдері, есірткіні тұтыну мен өндіру, оған қарсы
күрестің тиімділігін көтеру жолдары қарастырылған.
Ауғанстандағы саяси жағдай мен оның Орталық Азиядағы аймақтық
қауіпсіздікке тигізетін ықпалы тақырыбына арналған қазақстандық іргелі
зерттеулердің ішінде Б. Нарбаевтың Афганистан и региональная безопасность
және Афганистан после 11 сентября 2001 года монографияларын атап өтуге
болады.
Қауіпсіздік мәселесінің теориялық-әдістемелік аспектілерін зерттеуде Р.
Арон, Б. Бузан, А. Бэттлер, Р. Кеохейн, Г. Моргентау, А. Уолферс, К. Холсти
секілді батыс ғалымдарының классикалық еңбектері өлшеусіз үлес қосады.
Сонымен бірге А. Арбатова, А. Богатуров, Н. Косолапов, В. Кулагин, А.
Прохожев, П. Цыганков, М. Троицкий, Э. Поздняков секілді ресейлік
ғалымдардың еңбектері қауіпсіздік ұғымын зерттеуде үлкен септігін тигізеді.
Жалпы, аймақтық және ұлттық қауіпсіздік мәселелерін теориялық-
әдістемелік және өзге де аспектілер тұрғысынан талдауда М. Әшімбаев, Е.
Әлияров, Л. Байдельдинов, К. Бурханов, Г. Ибраева, Л. Иватова, А.
Балапанова, У. Касенов, С. Кушкумбаев, М. Лаумулин, М. Мұхамедов, К.
Сыроежкин, Қ. Сұлтанов, М. Тажин, М. Шайхутдинов, А. Шалтыков және т.б.
қосқан үлесі зор.
Диссертациялық зерттеудің объектісі – Орталық Азиядағы қауіпсіздіктің
қатері ретіндегі есірткі бизнесі.
Диссертациялық зерттеудің пәні – Орталық Азиядағы аймақтық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету шеңберіндегі есірткі бизнесіне қарсы күрес
процесі.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты – Орталық Азия елдері мен Қазақстан
Республикасының ұлттық және аймақтық қауіпсіздігін қамтамасыз ету аясында
есірткі бизнесіне кешенді талдау жасау.
Жоғарыда аталған мақсатқа жету жолында зерттеу жұмысының төмендегідей
басты міндеттері айқындалды:
1. есірткі бизнесі мен қауіпсіздік мәселелерінің теориялық-әдістемелік
аспектілерін сараптау, категориялық аппаратты айқындау;
2. Орталық Азия елдеріндегі есірткі бизнесі таралуының басты себептері
мен үрдістерін анықтау;
3. Орталық Азия аймағындағы есірткі бизнесі дамуының ауғандық
факторын зерттеу;
4. аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету аясындағы Орталық Азия
елдерінің есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы көпжақты әрекеттестігін
талдау;
5. есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы әлемдік тәжірибені, оның
жетістіктері мен кемшіліктерін зерттеу. Қазақстан қоғамы жағдайында оларды
пайдалану мен бейімдеу мүмкіндіктерін сараптау;
6. Қазақстан Республикасындағы есірткіге қарсы саясат ерекшеліктерін
қарастырып өту және есірткі бизнесімен күрес тетіктерінің тиімділігін
көтеруге арналған ұсыныстар жасау.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы отандық саясаттану ғылымында
тұңғыш рет тұтас Орталық Азиядағы есірткі бизнесін, оның құрамдас
аспектілерін, оған қарсы күрес саласындағы аймақтық және халықаралық
ынтымақтастықты жан-жақты және кешенді талдаумен сипатталады. Сонымен
бірге, Қазақстан Республикасындағы есірткі бизнесі мен нашақорлық мәселесі
жүйелі түрде қарастырылған.
Зерттеу жұмысының барысында төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол
жеткізілді:
- есірткі бизнесі мен қауіпсіздік мәселелерін зерттеудің теориялық-
әдістемелік негіздері айқындалды. Категориялық аппаратты анықтау шеңберінде
басты ұғымдарға авторлық түсініктемелер берілді;
- Орталық Азиядағы аймақтық қауіпсіздікке төнген қатер ретіндегі
есірткі бизнесінің таралуының басты себептері мен үдерістері анықталды.
Есірткі бизнесі мен нашақорлықтың аймақ елдеріндегі ұлттық қауіпсіздікке
тигізетін қатердің деңгейі бағаланды;
- Орталық Азиядағы есірткі бизнесінің таралуының басты сыртқы факторы
аймақ елдерінің әлемдік апиын өндірісінің орталығы Ауғанстанмен шекаралас
орналасуы, яғни геосаяси сипаттағы ауған факторы екендігі анықталды;
- Орталық Азия елдерінің есірткі бизнесіне күрес саласындағы аймақтық
және халықаралық ынтымақтастығының құқықтық және институционалдық негіздері
ашылды. Аймақтағы есірткі бизнесі мәселесін шешуде, бірінші кезекте,
мемлекеттердің көпжақты әрекеттестігі мен халықаралық кооперацияның қажет
екендігі дәлелденді;
- есірткі бизнесіне күрес саласындағы әлемдік тәжірибе мен өзінің
тиімділігін танытқан ұлттық үлгілер қарастырылды, олардың артықшылықтары
мен кемшіліктері ашылды. Есірткі қаупін бейтараптандыру саласындағы күресті
жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасалды;
- Қазақстан Республикасындағы есірткі бизнесі мен нашақорлықтың таралу
себептері, қазіргі күйі мен үрдістері анықталды. Еліміздегі есірткі
бизнесіне қарсы күрес саласындағы мемлекеттік саясатқа жүйелі талдау
жүргізілді.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері.
Диссертациялық жұмыстың теориялық негізін сан алуан қауіпсіздік
концепциялары мен парадигмалар құрайды. Сонымен бірге, халықаралық
қатынастар теориясындағы саяси реализм, идеализм, неореализм, структурализм
секілді мектептердің тұжырымдары, отандық ғалымдардың ұлттық және аймақтық
қауіпсіздікке арналған еңбектері толықтырады.
Зерттеу барысында есірткі бизнесі мен қауіпсіздік мәселелерінің
табиғатын, мәнін ашуға көмектесетін жалпы ғылыми және арнайы әдіс-тәсілдер,
яғни, жүйелік, салыстырмалы, факторлық талдау, геосаяси сараптама, контент-
анализ секілді әдістер кеңінен қолданылады.
Диссертацияның дереккөзі. Зерттеу барысында диссертант қазақ, орыс және
ағылшын тілдеріндегі бірқатар ғылыми еңбектерді пайдаланды.
Бірінші топты, есірткі бизнесі мен нашақорлықты зерттеуге арналған
отандық және шетелдік саясаттанушылардың еңбектері мен есірткі бизнесі
мәселесіне арналған халықаралық конференциялардың жинақтары құрайды.
Екінші топты, БҰҰ-ның Заңсыз есірткі айналымы мен психотроптық заттар
айналымына қарсы күрес жөніндегі конвенциялары, Орталық Азиядағы есірткі
бизнесіне қарсы күрес саласындағы ШЫҰ, ҰҚКҰ, ТМД секілді аймақтық
ұйымдардың құжаттары, Қазақстан Республикасының есірткі бизнесі мен
нашақорлыққа қарсы күрес саласындағы құқықтық нормативтік актілер жинағы,
2006-2014 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы есірткі бизнесі мен
нашақорлыққа қарсы күрес жөніндегі стратегиясы толықтырды.
Диссертациялық жұмыстың тұжырымдарын қуаттайтын статистикалық
мәліметтер келтірілген Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының
құқықтық статистика және арнайы есептер жөніндегі комитетінің, БҰҰ-ның
статистикалық мәліметтері үшінші топты құрады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Бүгінгі таңда есірткі бизнесі Орталық Азия елдерінің ұлттық және
аймақтық қауіпсіздігін тұрақсыздандырушы факторға айналып отыр. Кеңестер
Одағының ыдырауы нәтижесінде Орталық Азияда орын алған қарқынды геосаяси
өзгерістер аймақтық қауіпсіздік саласындағы мүлдем жаңа қауіп-қатерлердің
пайда болуына алып келді. Олардың қатарындағы есірткі бизнесі таза
медициналық және құқықтық сипаттағы мәселеден жалпы мемлекеттік және
халықаралық мәселе деңгейіне көтерілді. Осы орайда, есірткі бизнесі
мәселесін терең зерттеудің объективті қажеттілігі алға шығып отыр. Көптеген
аспектілерден тұратын есірткі бизнесі ұғымы пәнаралық категория екендігі
анықталды;
2. Орталық Азия аймағындағы есірткі бизнесінің таралуына түрткі болған
ішкі себептерге: аймақтағы ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік
органдардағы, әсіресе құқық қорғау және кеден қызметтеріндегі сыбайлас
жемқорлық, мемлекеттік шекаралардың әлсіз қорғалуы, бұл елдердің өз
территорияларында жабайы есірткі дақылдарының өсуі және т.б. кіреді;
3. Ауған факторы Орталық Азия аймағындағы есірткі бизнесінің жаппай
таралуының басты геосаяси себебі болып табылады. Ауғанстандағы түйінді
тарқатпай Орталық Азиядағы аймақтық тұрақтылықты қамтамасыз ету қиынға
соғады. Сондықтан, террористік және экстремистік ұйымдардаң қаржылық
көздерінің бірі болып табылатын есірткі бизнесіне қарсы табанды күресте
Орталық Азия елдері ауған факторын бірінші кезекте назарға алуы тиіс;
4. Орталық Азиядағы есірткі бизнесін аймақтық және халықаралық
ынтымақтастық арқылы ғана түпкілікті жеңу мүмкін. Осы мақсатта БҰҰ, ОАААҮО,
ШЫҰ, ҰҚКҰ, ТМД секілді ұйымдардың әлеуеті кеңінен қолданылуы тиіс. Ортақ
мақсатқа жету жолында Орталық Азия елдерінің арасындағы бірнеше саяси-
экономикалық келіспеушіліктер мен бәсекелестікке қарамастан есірткі бизнесі
мен нашақорлыққа қарсы күрес саласындағы көпжақты әрекеттестікті дамыту
қажеттілігі төмендемеуде;
5. Қазіргі кезеңде есірткі бизнесі мәселесін толығымен шешетін қандай
да бір әмбебап тәсіл ойлап табылған жоқ. Дегенмен, кейбір елдерде есірткі
бизнесі мен нашақорлыққа қарсы күрес саласында үлкен тәжірибе жинақталып,
сан алуан есірткіге қарсы ұлттық үлгілер қалыптасқан. Бұл үлгілердің
қалыптасуы барысында нақты елдің ұлттық, саяси, экономикалық, мәдени,
құқықтық даму ерекшеліктері ескеріледі;
6. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі есірткі бизнесінің
қарқынды таралуы салдарынан үлкен қатердің алдында тұр. Еліміздегі ауқымды
жабайы есірткі дақылдарының алқаптарына қарамастан басты қауіп сыртқы
есірткі трафигінен туындап отыр.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы.
Зерттеу материалдары ҚР БжҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау
жөніндегі комитет ұсынған Қазақстандық басылым беттерінде жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың басты тұжырымдары мен қорытындылары
төмендегідей халықаралық конференцияларда баяндалды: Политические проблемы
международных отношений и глобального развития (Алматы, 2005.);
Актуальные проблемы модернизации Республики Казахстан: экономика,
политика, идеология (Алматы, 2005.); Әл-Фараби мәдениет тарихында
(Алматы, 2006.); Современный мир: доминирующие стратегии развития
(Алматы, 2007.).
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, әрқайсысы үш бөлімшеден тұратын үш тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диссертация көлемі машинада
терілген 142 бетті құрайды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Зерттеу бағытын таңдау Орталық Азиядағы аймақтық қауіпсіздіктің қатері
ретіндегі есірткі бизнесіне кешенді талдау жүргізе отырып, оған қарсы
күрестің тиімділігі мен нәтижелілігін арттыруға бағытталған ұсыныстардың
қажеттілігімен байланысты.
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі және осы мәселенің
зерттелу деңгейі негізделді, зерттеу пәні мен нысаны, мақсаты мен
міндеттері анықталды, теориялық-әдістемелік базасы мен практикалық маңызы,
ғылыми жаңалығы сипатталды, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар дәйектелді.
ҚАУІПСІЗДІК ПЕН ЕСІРТКІ БИЗНЕСІ ҰҒЫМДАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ атты бірінші бөлімде қауіпсіздік пен есірткі бизнесі
ұғымдары теориялық және әдістемелік сипатта талданған.
Қауіпсіздік ұғымы саясаттанулық талдаудың объектісі ретінде деп
аталатын бірінші бөлімшеде қауіпсіздік категориясының мәнін ашу мақсатында
классикалық және қазіргі заманғы қауіпсіздік концепцияларына шолу жасалған.
Бүгінгі таңда саясаттану ғылымындағы қауіпсіздік мәселесі көптеген
аспектілерден тұратын, көп қырлы ұғымға айналып отыр. Қос блоктың
текетіресі заманында аталмыш ұғым, басым жағдайда сыртқы агрессия, әскери
қорғаныс тұрғысынан біржақты ұғынылса, қазіргі кезеңде қауіпсіздік
категориясы бірнеше деңгейлі, күрделі құрылымды, ғылыми парадигма деңгейіне
жетті. Қарқынды жаһандану және бірегейлену үдерісі жағдайында елдер
арасындағы сан алуан салалардағы қарым-қатынастардың жандануы және
күрделенуімен қатар, жаңа мәселелер туындауда. Бұл проблемалар, ең алдымен,
халықаралық қауымдастықтың тұрақты және дәйекті дамуы үшін қажетті жағдайды
қамтамасыз ететін қауіпсіздік ұғымымен тікелей байланысты. Өйткені, тек
қауіпсіз ортада ғана мемлекет, оның саяси институттары өздерінің басты
қызметтерін атқара алады.
Қауіпсіздік ұғымы мемлекет пен қоғамның, жалпы адамазаттың қалыпты
тіршілік етуінің қажетті шарты болып табылады. Ресей ғалымы В. Кулагин,
қауіпсіздік ең кең мағынасында, басты құндылықтардың қатерлерден қорғалған
күйі деп тұжырымдайды. М. Троицкийдің пайымдауынша қауіпсіздік ұғымы
қатер туралы түсініктен тыс қарастырғанда мәнін жоғалтады. Дегенмен,
қауіпсіздікке анықтама беру үшін, қауіпсіздік – қауіп-қатерлерден
қорғалған күй деп айту аздық етеді. Қауіпсіздік объекті мен субъекті
болмағанда мағынасынан айырылады. А. Прохожев бойынша, қауіпсіздік
категориясы абсолютты емес, ол тек нақты бір объектілермен немесе адамның
іс-әрекет ету саласы және қоршаған әлемімен байланыста ғана белгілі бір
мәнге ие бола алады. Қауіпсіздік өз алдына дербес өмір сүрмейді. Ол түпкі
мақсаты өзін-өзі сақтау мен даму болып табылатын қоғам өмірінің барлық
салаларымен байланыста.
Сонымен, ұлттық қауіпсіздік дегеніміз – тұлға мен қоғамның өмір сүруі
мен дамуының қолайлы жағдайын қамтамасыз ететін әлеуметтік институттардың
күйін түсіндіретін ғылыми және практикалық мәселе.
Қауіпсіздіктің қатері ретіндегі есірткі бизнесі ұғымын зерттеудің
теориялық негіздері атты екінші бөлімшеде аталмыш саладағы категориялық
аппарат жан-жақты қарастырылған.
Орталық Азиядағы аймақтық қауіпсіздік шеңберіндегі есірткі мәселесін
зерттеу әдістемесі саясаттану ғылымының жүйелік әдіс, салыстырмалы талдау,
геосаяси сараптама, контент-анализ және факторлық анализ секілді тәсілдерге
негізделеді. Орталық Азия саясаттанушыларының есірткі бизнесіне арналған
зерттеулері тек соңғы жылдары ғана жарық көре бастады. Осыған байланысты
есірткі бизнесі ұғымын әдістемелік тұрғыда зерттеудің негіздері осы күнге
дейін толыққанды қалыптасқан жоқ. Саясаттанушылар арасында нақты есірткі
қаупін талдауда қолданылатын ортақ, бірыңғай категориялық аппарат
орнықпағандықтан, дефинициялық шатысулар әлі күнге дейін сақталуда.
Қазіргі кезеңде қауіпсіздік мәселесінің өзекті проблемаларының бірі
ретіндегі есірткі бизнесі ұғымымен қатар, сарапшылар арасында есірткі
трафигі, заңсыз есірткі айналымы ұғымдары қатар қолданылады.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде есірткі бизнесі басым жағдайда
көлеңкелі экономиканың бір саласы немесе ұйымдасқан қылмыстың бір түрі
ретіндегі пәнаралық ұғым ретінде қарастырылады. Мысалы, ресейлік ғалымдар
Г. Драган мен Б. Калачевтың пайымдауларынша есірткі бизнесі термині кең
мағынасында есірткілерді заңсыз тарату арқылы халықтан түскен пайда мен
ақша массасының айналымын сипаттайды [22].
Қазақстандық зерттеуші Б.С. Турлубеков есірткі бизнесі – пайда табу
мақсатында есірткі өнімдерін, психотропты заттарды өсіру, өндіру және
саудасымен байланысты экономикалық қызмет түрі [23] деп анықтама береді.
Бұл анықтамаларда есірткі бизнесі заңсыз экономикалық іс-әрекеттердің бір
саласы ретінде жіктелген.
Соңғы жылдары есірткі бизнесі әлеуметтік, экономикалық, тарихи, мәдени,
саяси аспектілерден тұратын кешенді ұғым ретінде қарастырыла бастады.
Осыған орай, Қазақстандық ғалым Ж. Байсалбаеваның пікірінше, есірткі
трафигі – тарихи, халықаралық, әлеуметтік-саяси, медициналық секілді түрлі
позициялардан қарастырылуы тиіс күрделі әлеуметтік құбылыс [16, С. 36].
Ресей ғалымы Е. Степанова есірткі трафигі – есірткілердің халықаралық
саудасы мен транзиті деп тұжырымдайды. Ғалымның пайымдауынша есірткі
трафигі жаһандану процесінің ықпалына тәуелді есірткі бизнесінің анағұрлым
мобильді түрі. Егер де есірткі трафигі белгілі бір формада және ауқымда жер
шарының барлық түкпірінде жүзеге асырылатын болса, есірткі өндірісі нақты
бір өңірлерде ғана шоғырланған [12, С. 15].
А. Глинкин есірткі мәселесі экономикалық, саяси, құқықтық, медициналық
аспектілерден тұратындығын атай отырып, оны қазіргі қоғамның әлеуметтік
дерті ретінде сипаттайды. Оның пікірінше, ғылыми әдебиеттерде қолданылатын
есірткі бизнесі, есірткі трафигі, заңсыз есірткі айналымы ұғымдары
синонимдар болып табылады [13, С. 4].
Батыс сарапшылары М.Б. Олкотт пен Н. Удалова-Зварт ежелгі Ұлы Жібек
Жолының бойымен аса қауіпті есірткі трафигі жанданып келе жатыр деп
тұжырымдайды. Авторлардың пікірінше, Орталық Азия аймағы таяуда ғана
халықаралық есірткі трафигі мен есірткі саудасының әлемдік орталығына
айналды [3, С. 3]. Есірткі саудасы аймақтағы ұйымдасқан қылмыстың, сыбайлас
жемқорлықтың, діни экстремизм мен терроризмнің дендеп жайылуына орасан зор
ықпал етуде. Әсіресе, саясаттанушылар Тәжікстанды күйзелткен азаматтық
соғыс, Өзбекстандағы ислам оппозициясы аймақтағы есірткі трафигімен тығыз
байланыста деп есептейді.
Сонымен, есірткі бизнесі дегеніміз – заңсыз жолмен пайда табу
мақсатында есірткілерді өсіру, өндіру, дайындау, тасымалдау және сатумен
байланысты барлық іс-әрекеттердің жиынтығы болса, ал есірткі трафигі –
заңсыз есірткілерді тасымалдау бағыттары мен арналарының жүйесі.
Ғаламдық деңгейдегі есірткі бизнесінің халықаралық құрылымы атты
үшінші бөлімшеде дүние жүзілік деңгейдегі трансұлттық есірткі бизнесінің
жүйесі сипатталған.
Заңсыз есірткі бизнесінің халықаралық құрылымы негізінен арнайы
әдебиеттер мен бұқаралық ақпарат құралдарында Анд үштігі (Колумбия, Перу
және Боливия), Алтын жарты ай (Иран, Пәкістан және Ауғанстан) мен Алтын
үшбұрыш (Таиланд, Лаос және Мьянма) деп аталатын есірткі орталықтарынан
тұрады. Бұл атауларды өткен ғасырда ғылыми қолданысқа журналистер енгізген
болатын. Бірінші орталық Оңтүстік Америка құрлығында, ал қалған екеуі
Азияда орналасқан.
Қайсыбір елдің трансұлттық есірткі бизнесі құрылымындағы орны мен рөлі
оның геосаяси орналасуына, табиғи-климаттық жағдайына, өркениеттік
ерекшеліктеріне, шекарасының ашықтығына, оның инфрақұрылымының есірткі
өндірісіне жарамдылығына, билік басындағы элитаның есірткі мәселесіне
қатынасына және т.б. факторларға байланысты. Әлемнің бір елі есірткіні
өндірушіден басты тұтынушыға тасымалдау мақсатында транзиттік бағыт ретінде
қолданылса, екінші мемлекеттерде есірткі бизнесінен түскен лас табыс
заңдастырылады.
БҰҰ-ның есебі бойынша, әлемдегі есірткіні тұтынушылардың жалпы саны
шамамен 250 млн. адамға жеткен. Олардың ішінде 190 млн. адам каннабистен
дайындалған есірткілерді, 51 млн. амфетаминді, 24 млн. экстазиді, 21 млн.
кокаинды, 21 млн. апиын тектес есірткілерді тұтынады [24].
Қазiргi әлемде болып жатқан қарқынды жаһандану мен интеграциялық
үдерістер есірткі бизнесіне өз ықпалын тигiзбей қойған жоқ. Еуропалық Одақ,
ТМД, Кедендік Одақ секілді еркiн сауда аймақтарын құру, технология мен
қаржының емін-еркін жылжуына, кедендiк тексерулердің жеңілдеуіне әкелдi.
Мұндай ғаламдық процестердi тоқтату мүмкiн емес, дегенмен, олар есірткі
бизнесінің халықаралық экспансиясына оң әсерiн тигiзуде.
ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІККЕ ТӨНГЕН ҚАТЕРЛЕР ЖҮЙЕСІНДЕГІ
ЕСІРТКІ БИЗНЕСІ атты екінші бөлімде Орталық Азиядағы есірткі бизнесінің
ішкі және сыртқы факторлары, оған қарсы күрес саласындағы көпжақты
әрекеттестік, аймақтық және халықаралық ынтымақтастықтың институционалдық
және құқықтық негіздері, Ауғанстандағы есірткі өндірісі сарапталған.
Орталық Азия елдеріндегі есірткі бизнесінің таралуының себептері мен
тенденциялары атты бірінші бөлімшеде Орталық Азиядағы есірткі бизнесінің
таралуының ішкі себептері мен алғышарттары, аймақ елдеріндегі есірткі
ахуалының күйі мен тенденциялары анықталған.
Жалпы, Орталық Азия аймағында есірткі бизнесінің дендеп енуі мен
қарқынды түрде таралуына төмендегідей ішкі факторлар ықпал етті. Оларға
1990-шы жылдары аймақ елдерінің барлығы дерлік басынан кешірген әлеуметтік-
экономикалық қиыншылықтарды, жоғарғы деңгейдегі жұмыссыздықты, құқық
қорғау, шекара және кеден органдарындағы сыбайлас жемқорлықты, мемлекеттік
шекаралардың әлсіз қорғалуын, жастар саясаты мен отбасы институтының
күйзелуін, тәуелсіздіктің бастапқы кезеңіндегі мемлекеттік бақылау
функцияларының әлсіреуі мен тиімсіз әлеуметтік саясатты жатқызуға болады.
Бүгінгі таңда Орталық Азия елдерінің барлығында нашақорлар саны
тоқтаусыз өсуде. БҰҰ-ның есебі бойынша, аймақтағы нашақорлар саны
тұрғындардың бір пайызына жетіп, шамамен 550 000 адамды құрайды [25].
Инемен егілетін нашақорлар арқылы ЖИТС-тің таралуы, аймақтағы осы
дерттің эпидемиялық сипатта көбеюінің басты себебі болып табылады. Қазіргі
кезеңде Орталық Азиядағы ЖИТС-ті жұқтырғандардың 85%-ы нашақорлар.
Орталық Азия бағыты арқылы тасымалданатын заңсыз есірткілердің 30
пайызға жуығы аймақ елдерінің ішінде қалатындығын ескерсек, болашақта
Орталық Азия елдерінің есірткі бизнесі жүйесінде транзиттік аймақтан ірі
тұтынушы мемлекеттерге айналу қаупі бар.
Орталық Азия аймағындағы есірткі бизнесінің дамуының ауғандық факторы
атты екінші бөлімшеде Ауғанстандағы есірткі экономикасы мен оның Орталық
Азиядағы геосаяси жағдайға тигізетін ықпалы зерттелген.
БҰҰ-ның соңғы есебі көрсеткендей, Ауғанстандағы заңсыз есірткі өндірісі
ел тарихында рекордтық көрсеткіштерге жетіп, ауған апиыны халықаралық
есірткі нарығында монополиялық жағдайға ие болды (1-кестені қараңыз).
Кесте 1 – Ауғанстандағы есірткі бизнесінің даму динамикасы
Мызғымас бостандық операциясы жүзеге асырылғаннан кейін ауған
есірткілерін өндіру 10 есе өсіп, әр түрлі мәліметтер бойынша, есірткі
өндірісі елдің ЖІӨ-нің шамамен 60%-ын құрады.
Е. Степанова Ауғанстандағы есірткі бизнесінің дамуын үш кезеңге бөледі:
1. 1970 жылдардың аяғындағы Ауғанстандағы азаматтық соғыстың басталуы
кезеңінен бастап 1990 жылдың ортасына дейінгі кезең, бұл кезеңге
сонымен бірге кеңестік (1979-1989ж.ж) және моджахедтік кезең
(1990 жылдың бірінші жартысы) жатады;
2. Талибан қозғалысының билік еткен кезеңі (1990 ж. ортасы-2001 ж.);
3. постталибтік кезең (2001 ж. соңынан бастап қазірге дейін) [12, С. 36].
Ауғанстандағы есірткі өндірісінің қарқынды дамуына ішкі себептермен
қатар сыртқы факторлар да ықпалын тигізді. 1970 жылдардағы аймақтағы ірі
апиын өндірушілер – Иран мен Түркиядағы есірткі өндірісінің азаюы немесе
тіптен тыйылуы маңызды сыртқы факторға айналды. Апиынға деген әлемдік
сұраныстың өсуі жағдайында бұл мемлекеттердегі есірткі өндірісі мен
саудасына қатысты саясаттың күшеюі Ауғанстанды көлеңкелі нарықтағы
қажеттіліктерді қанағаттандыра алатын елдердің қатарына қосты.
Есірткі исламдық радикалдық қозғалыстардың, атап айтқанда, Талибан
қозғалысының ғана емес, қарапайым халықтың, сондай-ақ биліктің табысының
негізгі көзі болып отырған Ауғанстанда есірткі өндіру көлемінің соңғы
уақытта үздіксіз өсуі бұл елде ұзаққа созылған соғыстың басты жағымсыз
нәтижелерінің бірі болып табылады.
Жалпы, Х. Карзай үкіметі тұрғысынан алғанда, есірткі бизнесі ауған
қоғамында саяси, қаржылық және әлеуметтік қызметтерді атқарып отыр.
Ауғанстанның қазіргі есірткі экономикасы – бұл исламдық содырлар мен
АҚШ-тың арнаулы қызметінің арасындағы астыртын келісімнің нәтижесі деген
тезис даулы көрінгенімен, Ауғанстандағы есірткі бизнесі – елдің ішкі
саясатының шешуші элементі деген көзқараспен келісу орынды. Х. Карзай
үкіметі өзін-өзі сақтау ұстанымы тұрғысынан қызмет ете отырып, есірткінің
заңсыз айналымына қатысты мемлекеттік органдардағы сыбайлас жемқорлыққа көз
жұмып қарауға мәжбүр болып отыр. Сонымен қатар, ауған билігі есірткі
бизнесімен күресте Х. Карзай жағына өткен дала командирлерінің лояльдігін
жоғалтпау мақсатында белсенді әрекеттер жүргізбей отырғандығы анық.
Күрделі экономикалық жағдай апиын шикізаты өндірісінің сақталуына
тікелей ықпал етуде. Қазіргі таңда апиын өндірісіне елдің жер
шаруашылығымен айналысатын барлық тұрғындардың шамамен 23 бөлігі, яғни 1,5
млн. астам адам тартылған. 2001 жылы басталған аграрлық реформа сәтсіз
аяқталды. Ауған шаруалары макты өсіру және сату, заңды агробизнеспен
салыстырғанда, 4-5 есе көп пайда әкелетіндігін түсінеді.
Осылайша, іс жүзінде ауған экономикасының барлық секторларындағы
тоқыраумен қоса әлемдік қауымдастықтың бейжайлығы жағдайында есірткі
бизнесі басты табыс көзі мен Ауғанстанның тұрақтылығы мен қауіпсіздігінің
басты қатері ретінде сақталынып отыр.
Ауғанстандық жанжалды реттеуде Орталық Азия елдерінің ішінде Казақстан
үлкен белсенділік танытып отыр. 2010 жылы ЕҚЫҰ төрағасы ретінде еліміз
Ауғанстандағы жағдайды тұрақтандыру мәселесін ұйымның маңызды
басымдықтарының бірі ретінде айқындады. Сонымен бірге Қазақстан
Ауғанстандағы көлік жолдарын қалпына келтіруге, мектептер мен ауруханалар
құрылысына 2,4 млн. АҚШ доллары көлемінде қаржы бөліп, гуманитарлық көмек
мақсатында 2 мың т. бидай жеткізді. Ағымдағы жылда 2009-2011 жж.
Ауғанстанға көмек беру бағдарламасына сәйкес 1,5 млн. АҚШ доллар бөлінсе,
келесі бес жыл бойы Қазақстан 1000 ауған мамандарын отандық орта және
жоғарғы оқу орындарында оқытуға 50 млн. АҚШ долларын жұмсамақ [24].
Орталық Азия елдерінің есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы
көпжақты әрекеттестігі атты үшінші бөлімшеде Орталық Азия елдерінің
есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы аймақтық және халықаралық
ынтымақтастығы, оның институционалдық және құқықтық негіздері талданды.
Орталық Азия елдерінің есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы
ынтымақтастығы мемлекетаралық деңгейде және БҰҰ, ШЫҰ, ҰҚКҰ секілді
ұйымдармен әрекеттестік негізінде жүзеге асырылуда.
Орталығы Ташкентте орналасқан БҰҰ-ның Есірткілер мен қылмыстар
жөніндегі басқармасының Орталық Азиядағы аймақтық өкілдігі есірткі
бизнесіне қарсы күрес саласында қызмет етуші халықаралық ұйымдардың бірі
болып табылады.
1996 жылы 4 мамырда Орталық Азия аймағының бес мемлекеті Қазақстан,
Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Түрікменстан және Ресей, Әзербайжан
Есірткілік заттар, психотропты өнімдер мен прекурсорлардың заңсыз
өндірісі, айналымы, тұтынуды бақылау саласындағы өзара түсіністік пен
ынтымақтастық туралы меморандумға қол қою арқылы осы саладағы аймақтық
ынтмақтастықтың негізі қаланды.
Меморандумның басты жетістіктерінің бірі – есірткілік заттардың,
психотропты өнімдер мен прекурсорлардың заңсыз айналымына қарсы күресуші
Орталық Азиялық аймақтық ақпараттық үйлестіру орталығының құрылуы болып
табылады. Бұл Орталық халықаралық құрылым мәртебесіне ие. Оның міндеттеріне
қатысушы мемлекеттердің заңсыз есірткі айналымына қарсы күрес саласындағы
іс-әрекеттерін үйлестіру, ақпарат алмасу, қатысушы-мемлекеттердің құзіретті
органдарының арасындағы өзара әрекет ету тетіктерін жасау, есірткі
трафигінің арналарын жоюға бағытталған аймақ елдерінің құқық қорғау
құрылымдарының біріккен операцияларын ұйымдастыру кіреді.
Есірткі бизнесіне қарсы күрес саласындағы Орталық Азия мемлекеттерінің
аймақтық ынтымақтастығы ТМД аясында да жүзеге асырылуда. Оның бастауы 1992
жылы 21 қазанда Киевте Есірткілік заттар мен психотропты өнімдердің заңсыз
айналымына қарсы күрес саласындағы Ішкі істер министрліктерінің арасындағы
ынтымақтастық туралы келісімге қол қоюдан басталады. Құжатта есірткілердің
заңды және заңсыз айналымын бақылау саласындағы өзара әрекеттестікке
бағытталған іс-шаралар кешенін өткізу және біртұтас ақпараттық кеңістікті
құру көзделген.
Аймақтық деңгейдегі есірткі бизнесіне қарсы күресте Шанхай
ынтымақтастық ұйымының алатын маңызы зор. Мүше-мемлекеттердің көпжақты
ынтымақтастығы мақсатында құрылған ұйым, бүгінгі таңда біртіндеп есірткілік
заттар мен психотропты өнімдердің заңсыз айналымына қарсы күрестің әлемдік
орталықтарының біріне айналуда.
ШЫҰ-ның аймақтық есірткіге қарсы жүйені құрудағы ерекше орнын бірқатар
факторлармен түсіндіруге болады. Біріншіден, ұйымға мүше елдердің
барлығының территориясы әлемдік есірткі өндірісі орталықтарының бірі –
Ауғанстанмен жақын орналасуынан. Екіншіден, Ауғанстаннан тасымалданатын
есірткі трафигінің кейбір маршруттары ШЫҰ-ға мүше елдердің территориясы
арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz