Тарих қойнауынан сыр тартқан

Жоспар
Кіріспе

1 Аяз би Жаманұлы
2 Жабайұлы Тоқсан би
3 Қыстаубайұлы Жетес би
4 Ескелді би Жылкелдіұлы
5 Қарашаұлы Бәйдібек би
6 Ақтайлақ би Байғараұлы
7 Байбекұлы Әйтеке би
8 Төле би
9 Қаз Дауысты Қазыбек Келдібекұлы
10 Майқы би

Серікқазы Қорабайды сонау студенттік кезден, Өскемендегі педагогикалық институтында оқып жүрген кезден білуші едік. Әдебиет пен тарих десе елеңдеп тұратын, сол кездің өзінде бұл тақырыпқа жазған терең мақа¬лалары мен ізденістерін, Аягөз ауданынан шыққан би-шешендер, ақындар жайлы жазған деректі шығармаларын облыстық “Дидар” газетіне бірінен кейін бірін жариялап жататын. Арада отыз жылдай уақыт өтті. Серікқазы Сы¬банбайұлы бауырымыз білім қуып Алматыға қызметке ауысты. Қазір ол есімі елімізге белгілі әдебиеттанушы, тарихшы-ғалым, үш жүзден астам ғылыми-зерттеу мақа-лаларының авторы. Ғалымның ұзақ жылғы ізденістерінің арқасында аса көрнекті қоғам қайраткері, ақын, дипломат Ақтай¬лақ би Байқараұлының шығар¬малар жинағы алғаш рет 1991 жылы жарық көрсе, одан кейін Серік¬қазының әзірлеуімен 1999 жылы “Атасы асыл сөздің Ақтайлақ би” деген құнды кітабы, ал 2002 жылы “Ақтайлақ би” жинағы Астана қаласында басылып шықты.
Серікқазы Қорабайдың ұзақ жылғы ізденісі нәтижесінде Аягөзде туып-өскен Түбек, Сабырбай, Қуандық, Әріп ақындар туралы “Қазақстан” ұлттық энциклопедиясы мен “Қазақ әдебиеті” энциклопедиясында толық өмірбаяндық мағлұматтар берілді, поляк револю¬ционері Адольф Янушкевичтің кітабында ерекше айтылған шұбартаулық Жазық Меңаяққызы туралы да ғалым ініміз энциклопедияларда талай құнды мақалаларын бастырды. Елін, жерін сүйген ұлтжанды азаматтың тікелей ұйымдастыруымен соңғы жылдары Аягөз ауданында жерлес ақындар жайлы сан мәрте халықаралық ғылыми конференциялар өтті. “Қозы көрпеш Баян сұлу” жырының 1500 жылдығы, Дулат Бабатайұлының 200 жылдығына арналған іс-шараларға да Серікқазы ініміз көп еңбек сіңірді.
Серікқазы ініміздің кіндік қаны тамған Аягөз ауданының басшылары, депутаттары, тұрғындары тарихшы-әдебиетші ғалымның ұзақ жылғы еңбегін ескеріп жақында оған “Аягөз ауданының құрметті азаматы” атағын беріпті. Бұл жайлы Аягөз ауданының әкімі Оралбек Жолымбетов хабарлап, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасы басшыларының ұсыныс жасағанына алғысын білдірді. Тарих қойнауынан суыртпақтап сыр тарта бер, ақын, жазушы, тарихшы бауырым!

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

2007-12-28:
ТАРИХ ҚОЙНАУЫНАН СЫР ТАРТҚАН

Серікқазы Қорабайды сонау студенттік кезден, Өскемендегі педагогикалық
институтында оқып жүрген кезден білуші едік. Әдебиет пен тарих десе елеңдеп
тұратын, сол кездің өзінде бұл тақырыпқа жазған терең мақалалары мен
ізденістерін, Аягөз ауданынан шыққан би-шешендер, ақындар жайлы жазған
деректі шығармаларын облыстық “Дидар” газетіне бірінен кейін бірін жариялап
жататын. Арада отыз жылдай уақыт өтті. Серікқазы Сыбанбайұлы бауырымыз
білім қуып Алматыға қызметке ауысты. Қазір ол есімі елімізге белгілі
әдебиеттанушы, тарихшы-ғалым, үш жүзден астам ғылыми-зерттеу мақалаларының
авторы. Ғалымның ұзақ жылғы ізденістерінің арқасында аса көрнекті қоғам
қайраткері, ақын, дипломат Ақтайлақ би Байқараұлының шығармалар жинағы
алғаш рет 1991 жылы жарық көрсе, одан кейін Серікқазының әзірлеуімен 1999
жылы “Атасы асыл сөздің Ақтайлақ би” деген құнды кітабы, ал 2002 жылы
“Ақтайлақ би” жинағы Астана қаласында басылып шықты.
Серікқазы Қорабайдың ұзақ жылғы ізденісі нәтижесінде Аягөзде туып-өскен
Түбек, Сабырбай, Қуандық, Әріп ақындар туралы “Қазақстан” ұлттық
энциклопедиясы мен “Қазақ әдебиеті” энциклопедиясында толық өмірбаяндық
мағлұматтар берілді, поляк революционері Адольф Янушкевичтің кітабында
ерекше айтылған шұбартаулық Жазық Меңаяққызы туралы да ғалым ініміз
энциклопедияларда талай құнды мақалаларын бастырды. Елін, жерін сүйген
ұлтжанды азаматтың тікелей ұйымдастыруымен соңғы жылдары Аягөз ауданында
жерлес ақындар жайлы сан мәрте халықаралық ғылыми конференциялар өтті.
“Қозы көрпеш Баян сұлу” жырының 1500 жылдығы, Дулат Бабатайұлының 200
жылдығына арналған іс-шараларға да Серікқазы ініміз көп еңбек сіңірді.
Серікқазы ініміздің кіндік қаны тамған Аягөз ауданының басшылары,
депутаттары, тұрғындары тарихшы-әдебиетші ғалымның ұзақ жылғы еңбегін
ескеріп жақында оған “Аягөз ауданының құрметті азаматы” атағын беріпті. Бұл
жайлы Аягөз ауданының әкімі Оралбек Жолымбетов хабарлап, Қазақстан
Жазушылар одағы басқармасы басшыларының ұсыныс жасағанына алғысын білдірді.
Тарих қойнауынан суыртпақтап сыр тарта бер, ақын, жазушы, тарихшы бауырым!

Авторы: Оңдасын ЕЛУБАЙ. Өскемен.

Аяз би Жаманұлы
Аяз би Жаманұлы (шамамен XII-XIII ғасыр) – қазақ халқының ежелден елге аты
мәшһүр болған, аты аңызға айналып кеткен ақылгөй абыз, шешен, биі.
Аяз бидің ғұмырнамасы жөнінде әртүрлі дерек бар. Майқы би Мәнұлының
шешіресін жазған Шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлы өзінің Түп-тұқияннан
өзіме дейін атты кітабында Аяз биді және оның серігі Құмырсқа батырды
Майқы би дәуірінде өмір сүрген, Майқы Мәнұлының оң жағында отыратын
сенімді ақылгөй билер еді, деп жазады. Сонда бұл дерек бойынша Аяз би
хижра жыл санауынан 711 жыл бұрын туып, 800 жылы дүниеден өткен, Майқы
Мәнұлының замандасы, тұстасы болып шығады. Ал зерттеуші Балтабай
Адамбайұлының Алтын сандық атты кітабындағы шағын мәліметте Аяз би – Хиуа
хандығы дәуірінде өмір сүрген тарихи адам деп, оны XI-XII ғасырға
жатқызады. Бұл - әлі тереңірек зерттеуді қажет ететін мәселе.
Аяз би өзінің ақылдығы даналығы арқасында Мадан ханның бірнеше сынынан өтіп
уәзірі болады. Ханға шөп жаманы – қоға, құс жаманы – сауысқан екенін
дәлелдеп, хан тұлпарының сиырға, өзінің қара халыққа шатыстығын айырып
береді. Мадан ханның шартты жұмбағын шешкеннен кейін Меңдісұлуға үйленіп,
күншіл, ақылсыз қырық уәзірді өлім жазасынан құтқарады. Аяздың даналығын,
достыққа адалдығын, сертке беріктігін, қайырымдылығын, әділдігін хан
мойындап, халық қалап, оны хан етіп көтереді.
Майқы би өзінің төңірегіне ақылды, дана, би, шешендерді, батыр, балгер,
көріпкел әулиелерді көп жинап, олармен ақылдасып отырады. Майқының Әндір,
Мәді деген аспан әлемін, жұлдыздар сырын болжайтын білімпаздары болған.
Олар аспанға, жұлдыздарға қарап, мал-шаруа жайын, егіншілікке қолайлы
мерзімді күні бұрын болжап, халыққа пайдасын тигізеді. Ал Аяз би сияқты
дана билеріне өзінің оң жағынан орын береді екен. Аяз бидің Құмырсқа деген
әрі би, әрі батыр жан серігі болыпты. Қайда барса да екеуі жұбын жазбай
жүреді екен. Ол екеуі Майқы бидің сілтеуімен қазылық құрып, көбінесе ел мен
ел арасындағы елшілік, бітімгершілікпен айналысады. Сондықтан да Майқы би
Аяз би мен Құмырсқаға арқа сүйеп, оларға сенім артыпты. Ол екеуімен Майқы
би халық тағдыры, ел жағдайы, шаруа қамы жөнінде жиі-жиі ақыдасып, ой-пікір
алысып отырады. Бір жолы ол екеуі жарыса сөйлеп, Майқының алдын кес-кестей
беріпті, сонда Майқы би оларға былай депті:

Билер бүгін Майқының алдын кесесің,
Ертең жұрттың төбесін тесесің.
Майқының да айтатын кебі бар,
Айтуға аузының да ебі бар.
Хан сөзінің қашанда бәрі дұрыс,
Әзір сөзімде болмас бұрыс,
Ақылым алжыған жоқ,
Ондайды болжағам жоқ,
Орынсыз ауыз ашсаң,
Екі би басарсың шоқ.
Аяз би әліңді біл,
Құмырсқа жолыңды біл.

Ел арасында Аяз би әліңді біл, Құмырсқа жолыңды біл деген нақыл сөз содан
қалса керек. Аяз бидің есімі мыңдаған жыл өтсе де өшкен жоқ. Ол туралы
ертегілер, аңыз-әңгімелер ел арасында көп сақталған.

Дереккөзі:
Қазақстан ұлттықэнциклопедиясы, 1 том
Тарихи тұлғалар кітабы

Жабайұлы Тоқсан би
Жабайұлы Тоқсан би (туған және өлген жылдары белгісіз) – Дала данышпаны
атанып, туралығымен, әділдігімен үш жүзге аты жайылған би, шешен.
Әкесі Жабай Абылай ханның батырларының бірі болған, керей тайпасының
басшысы. Тәтіқара ақын өзінің өлеңдерінде Жабай батырдың ерліктері туралы
жырлады. Тоқсан бидің тұлға ретінде танылуына керей тайпасынан шыққан атасы
Қара би көп ықпал етті. Ол немересін шешендік өнерге баулыды. Тоқсан би
бала кезінен атасымен бірге жүріп, атақты шешендермен, билермен кездесті
және ауызша сөз жарыстарға, сөз таластарға қатысты. Жас кезінен өз
тайпасының ақылшысы болып қана қоймай, әділ биі бола білді. 15 жасынан
бастап халық оны Төбе би, солтүстік өңір (Омбы, Петропавл, Көкшетау,
Қостанай) қазақтарының бас биі деп атады. Алғашқыда Тоқсан би Ақмола
округінің Еменәлі-Керей болысының биі, сосын Тобыл губерниясының барлық
қазақ болыстарына би болды.
Тоқсан би толғауларында ру араздығын мінеді, туыстық пен татулықты
уағыздады, адамдардың ұнамсыз мінез-құлықтарын сынады. Оның Ханға халықты
тең ұстау парыз, Алтын таққа жаманмен отырғанша, жақсымен отырған зындан
артық, Тоқсан тоқал алсаң да, бәйбішедей болмайды сияқты ұлағаттары,
арнау сөздері, қазаға көңіл айтқан жұбатулары ел жадында көп сақталған.
Тоқсан бидің зиратының қайда екендігі бертінге дейін белгісіз болып келді.
Көп жылғы ізденістің арқасында Солтүстік Қазақстан облысының Ғабит
Мүсірепов атындағы ауданының Западное елді мекені маңынан Тоқсан бидің
бейіті табылып, 2001 жылы тамыз айында басына граниттен ескерткіш қойылды.
Ал 2006 жылы кесене тұрғызылып, Западное елді мекенінің атауы Тоқсан би
ауылы деп өзгертілді. Петропавл қаласының бір көшесіне аты берілді.
Деректерге қарағанда осы өңірді жаз жайлауына, қыс қыстауына айналдырған би
Есілдің арғы бетіндегі Қарауыл төбеге жерлеңдер. Түбінде осы жер тоғыз
жолдың торабына айналады. Сонда ұрпақтарым еске алар деп, ұрпақтарына
өсиет қалдырған екен.

Дереккөзі:
Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 8 том
Солтүстік Қазақстан облысы энциклопедиясы
Қыстаубайұлы Жетес би
Қыстаубайұлы Жетес би (1828-1914) – белгілі би, шешен.
Қызылорда облысының Арал ауданында туған. Кіші жүз құрамындағы әлімұлы
тайпасы, шекті руының жақайым аталығынан шыққан. Бидің ғұмырнамасы жөнінде
дәйекті деректер жеткіліксіздеу. Мұрағат, жазба әдебиеттерде де көп кездесе
бермейді. Тек қана қазақ билері жөніндегі аңыздарда ғана есімі аталады.
Жетес би ел арасындағы даулы мәселелерді шешуде тапқырлығымен, әділдігімен
көзге түскен. Ол халық қамын ойлаған болыс ретінде де ел құрметіне
бөленген. Жетес бидің Райым, Шыбынды болыстарын басқарғаны туралы деректер
бар. Оның билік кесімдері, шешендік сөздері ел арасына тарап, тілді би
атанған.
Халықтың қамын ойлайтын ел қамқоры Жетес бидің шешендік сөздері жөнінде
оның шөбересі Айтбазар Жанәліұлы 1991 жылы Парасат журналында қызықты
деректер жариялапты. Соның бірі мынадай:
Қаракісі аулының Жағал деген бір азаматы жасы сексенге келіп қартайып
отырған Жетес бимен әңгіме үстінде:
- Иә, Жетеке, сіз сексенге келдіңіз, әрбір он жылды бір белеске қойғанда,
не нәрсеге теңер едіңіз?- депті.
Сонда Жетес сәл ойланып алып:
- Е, қарағым-ай, мен он жасымда асық ойнадым, қызығына тоймадым, қатар
балалардың асығын ұтып қоймадым, жиырмаға келдім, бойға жетіп бойладым,
онда да балалықты қоймадым. Жиырма беске жеттім, жақсы іске сүйіндім, жаман
іске күйіндім, барымды бойға киіндім, сұлу қыз-келіншек болса, соған
шүйілдім, отызға келдім, қызыл алтайы түлкі болдым, қыран бүркітке
алдырмадым, құмай тазыға шалдырмадым, қатар құрбымның көңілін қалдырмадым,
қырыққа жеттім, арғымақтай аңқылдадым, тау қырандай шаңқылдадым, ақ
алмастай жарқылдадым, дариядай сарқылдадым. Елуге келдім, биік бір қара
төбенің басына шықтым, алды-артымды тегіс көрдім, бірақ қай жағы алыс, қай
жағы жақын екенін біле алмадым, алпысқа жеттім, алты тарау жолға кездестім,
қайсысына түсуді білмей дағдарысқа ұшырадым. Жетпіске келдім, жеңілгенімді
білдім, билікті бала-шағаға бердім, айтқанына көндім, жетегіне ердім, тап
осы күні сексендемін, алдым терең құз, артым биік жар, сол жағым - су, оң
жағым - от, қалай қарай қозғалсам да маған тірілік емес-ау, - деген екен.
Жетес би туралы Қ.Салғариннің Көмбе, С.Толыбековтің Қазақ шежіресі
кітаптары мен Ел ауызынан жинағында жазылған.
Қызылорда облысында Жетес би атындағы елді-мекен, Арал қаласында және
Қазақстанның бірқатар қалаларында көше бар.

Дереккөзі:
Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 3 том
Ескелді би Жылкелдіұлы
Ескелді би Жылкелдіұлы (1695-1770) – би, шешен, туған жерін жоңғар
шапқыншыларынан азат етуде аянбай күрескен қолбасшы, Төле бидің Ұланбике
атты қызынан туған жиен немересі.
Алматы облысының Іле мен Қаратал өзені аралығында туған. Ұлы жүз
құрамындағы жалайыр тайпасының сиыршы руынан шыққан. Ескелді би Ақтабан
шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары Тұрлыбет Бекенұлы, Жайнақ, Тәттібай
мерген, Малтабар, Құлжан сияқты батырларды өз маңына жинап, жоңғар
шапқыншылығына қарсы қанды шайқастарда қаһармандық көрсетті. Кейін Ескелді
би бастаған жалайыр қолы Аңырақай шайқасына, Аягөз, Таскескен мен қазіргі
Текелі қаласынан әрідегі Жолбарыс сайы, Балдырғанды, Қызқұлаған деген
жерлерде өткен шайқастарға қатысып, қазақ жерін жаудан азат етуге елеулі
үлес қосты. Ескелді бидің Абылай ханның сенімді серігі болғаны жайында да
аңыздар сақталған. Соның бірі – Ескелді бидің қалмақ ханы Қалдан Серенмен
келіссөз жүргізуге барып, соңында судың түбін шым бекітеді, даудың түбін
қыз бекітеді деп, қалмақ ханы қызын Ескелді биге бергендігі туралы аңыз.
Бірақ Ескелді би Ата салтты санасыз бұзады. Тон жағасыз, ел ағасыз болмас
деп, жолын Абылай ханға берген екен.
Халық арасында Ескелді би айтты деген ұлағатты сөздер кең таралып, ол
жөнінде Бақтыбай Жолбарысұлы, Сара Тастанбекқызы, т.б. жыр жолдарын арнады.
Алматы облысының Талдықорған ауданы 1929 жылға дейін Ескелді би ауданы
аталып, 2000 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бұл атау
қалпына келтірілді. Ескелді би туралы жазушы Ұ.Доспанбети Қызыл жолбарыс
атты 2 томдық тарихи роман жазды.

Дереккөзі:
Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 3 том

Қарашаұлы Бәйдібек би
Қарашаұлы Бәйдібек би (шамамен 6 - 7 ғасырлар тоғысында өмір сүрген) –
қазақ халқын құраған тайпалардың аумақтық және этникалық тұтастығын
қалыптастыру жолында көп еңбек сіңірген тарихи тұлға, би.
Шежіре бойынша, Ұлы жүздің үйсін бірлестігіне кіретін албан, суан, дулат,
сарыүйсін, шапырашты, ысты, ошақты тайпаларының түп атасы. Бәйдібектің
есімі жазба деректерде аз кездескенімен, халық жадында жақсы сақталған. Ол
дәулеті шалқыған байлығымен, ұлысты басқарған парасаттылығымен белгілі.
Жетісуды, Арыс өзенінің алабын, Ташкент пен Қаратау өлкелерін жайлаған елді
басқарған. Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1551) Тарих-и Рашиди атты
тарихнамасында өзінің он екінші атасы Майқы би (12 - 13 ғасырлар) Шыңғыс
ханның орда биі болып, дүйім елді басқарғанын жазған. Ал осы елге бірінші
болып билік жүргізген арғы бабасы Бәйдібек екен, одан бері қарай ...бұл ел
атадан атаға, ғасырдан ғасырға, баладан балаға мирас болып, елдің билігі
өзінің аталарына өткеніне байланысты айғақтар Бәйдібек бидің ертеде өмір
сүргендігін көрсетеді. Бәйдібек бидің әкесі Қараша (530-604) Қытай
жылнамасында жазылып, билік жүргізген жылдары нақты көрсетілген. Осы
деректер Бәйдібектің 6-7 ғасырларда өмір сүргенін дәлелдейді. Халық
жадындағы көп деректер Бәйдібектің жеке өміріне байланысты. Оның үш әйелі
болған. Бірінші әйелі Сары бәйбіше Байтоқты атты ұл туып, одан Түргеш
(Сарыүйсін) дүниеге келеді. Екінші әйелі Зеріптен туған Жалмамбеттен
Шапырашты, Ошақты, Ысты өрбиді. Үшінші әйелі әулие Домалақ ана деген атпен
белгілі Нұриладан Тілеуберді (ел арасында Жарықшақ немесе Жарықбас), одан
Албан, Суан, Дулат тараған. Бәйдібек бидің осы немерелері 7 ғасырдан
мемлекет басқарып, ел билеп, қазіргі өздері аттас тайпаларды қалыптастырды.
Басқыншылармен бір шайқаста Бәйдібектің Сары бәйбішесінен туған 6 ұлы қаза
тапқан Шығыс Қаратаудағы Қошқарата өзенінің бойында Алты Сары бейіті
деген киелі жер қалды.
Бәйдібек сүйегі Балабөген өзені жағасында жерленген. 1998 жылы Бәйдібектің
Қарахан дәуірі үлгісіндегі бұрынғы кесенесінің орнына жаңа Бәйдібек және
Қасиетті бес ана тарихи ескерткіш кешені салынды. Оңтүстік Қазақстан
облысындағы Алғабас ауданына Бәйдібек есімі берілді.

Дереккөзі:
Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 2 том

Ақтайлақ би Байғараұлы
Ақтайлақ би Байғараұлы (18 ғасырдың орта тұсы-19 ғасырдың орта шені) – би,
шешен, жырау, қоғам және мемлекет қайраткері, дипломат.
Арғы атасы Нарымбай би Ташкентте бек болса, оның баласы Құттыбай би қазақ
тарихында асқан шешендігіне орай Қу дауысты Құттыбай атанған және 1760
жылы Абылай ханның тапсырмасымен Бейжіңге Цинь императоры Цяньлунге тұңғыш
қазақ елшілігін бастап барған. Әкесі Байғара би болған. Ақтайлақтың баласы
Сабырбай қазақтың атақты суырыпсалма ақыны. Ақтайлақтың жастайынан
шешендігімен көзге түсіп, үлкен жиындарда бір ауыз мақалмен немесе толғау-
жырымен даулы істерді әділетті шешкендіктен қазақтың қара тілі, қас биі
атанған. Мемлекет ісіне ерте араласқан. Абылай хан Көкшетауға үш жүздің елу
биін шақыртып, қазақ руларының шежіресін жаздырған, оның ішінде Ақтайлақ
бар бес биге соңғы нұсқасын жасатқан. Ақтайлақ 1773 жылы Болат ханның
атынан Қытай императоры Цяньлунға елші болып барып, келіссөз жүргізген. Бұл
туралы Шың патшалығының шежіре кітабында жазылған. Ақтайлақтың Бопы
төремен, Қанай, Тіленші, Балпық және басқа билермен шешендік айтыс,
қағыстары ел арасына кеңінен таралған. Ақтайлақ ел арасындағы дау-шарларды
шешу мақсатында билік айтып та, заманының келеңсіз көріністерін сынап та
өлең шығарған, өмір туралы, адамгершілік, асыл қасиеттер жайлы философиялық
толғаулар мен адам жасы жөнінде, үй-іші, ошақ басы, ата-ана тағылымы мен
жас ұрпақ тәрбиесі туралы тәрбиелік ғақлиялары да бар. Абайдың атасы
Өскенбаймен замандас, сырлас, дос-жар адам болған. Өскенбай билік жүргізген
кезде тобықты мен керей арасында болған құн дауында Ақтайлақ бидің парақор
билердің құлқын қамын ойлаған қылмысын аяусыз әшкерелеген Ердің құны – екі
елу атты терең ойлы, өткір философиялық шығармасын Абай өзі ел басқарған
кезінде даулы мәселелерді дұрыс шешуге, төбе би болып сайланған Қарамола
съезінде қылмысты істерге қарсы заң Ережелерін әзірлеуге пайдаланған.
М.Әуезов Ақтайлақ бидің билік сөзінің шағын нұсқасын 1925 жылы Таң
журналының №2 санында Сыбан Ақтайлақ би деген атаумен жариялаған.
Ақтайлақ қазақ әдебиеті тарихында Жанақпен айтысқан Сыбаннан шыққан он
жеті ақын деген атпен белгілі ақындар тобының көшбасшысы әрі ұстазы
болған. Бидің Қадірін қашан білесің?, Нені айтамыз?, Тасыма жігіт,
Куәсізде қуат болмас, Сексен жас, Тоқсан бес, т.б. жырлары сақталған.

Патшалық Ресейдің отаршылдық саясаты үдей түсіп, қазақ даласында бекіністер
орнатып қана қоймай, шіркеулерін де қоса салған тұста Ақтайлақ би
оңтүстіктен діни сауатты қожа-молдаларды көшіріп алып, қалың қазақ арасында
мешіт ашып, елді сауаттандыра түспек болған деген дерек бар.

Дереккөздері:
Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 1 том
Абай энциклопедиясы

Байбекұлы Әйтеке би
Әйтеке би (1644-1700) – қазақ халқының бірлігін нығайтуға үлкен үлес қосқан
атақты үш бидің бірі, мемлекет қайраткері, Әмір Темірдің бас кеңесшісі Ораз
қажының бесінші ұрпағы, бүкіл парсы, өзбек, қырғыз, қазақ, құрама жұрты
Синесоф буа (жаны пәк жан) атаған Сейітқұл әулиенің үшінші ұрпағы, 1622-
1635 жылдары Қоқанға хан болған Ақшаның немересі, 1622-1656 жылдардағы
Самарқан әмірі Жалаңтөс баһадүрдің немерелес туысы. Әлім тайпасының
төртқара руынан шыққан. Әйтеке би бес жасында ауыл молдасынан сауатын
ашқан. Шешендік қасиетінің ерте танылуына әкесі Байбек пен Қосуақ бидің
айрықша ықпалы тиген. Алайда жеті жасынан бастап аталары Ақша хан мен
Жалаңтөс баһадүр Әйтекені өз тәрбиесіне алған. Ол әуелі Самарқандағы
Ұлықбек медресесінде, кейін Жалаңтөс баһадүр салдырған, сән-сәулетімен
әйгілі Тіллә-кари (Алтынмен апталған), Шер-дор (Арыстанды) медресесінде
оқыған. Дін, құқық, аспан әлемі, жағырапия, тарих, математика пәндерін,
араб, парсы, шағатай, өзбек тілдерін меңгерген. Әйтеке би Ақша атасынан ел
басқару, елшілік байланыстар жасау жолдарын үйренсе, Жалаңтөс атасынан
әскери қолбасшылық дәстүрлер мен дағдыларға жаттыққан.

Медресені бітірісімен туған ауылына оралып, әкесі Байбекпен, ұстазы
Қосуақпен бірге ел басқару істеріне араласқан. Сөйтіп жиырма бір жасында
бүкіл Бұқара мен Самарқан төңірегіндегі казақ, өзбек, қарақалпақ, құрама
жұртының бас биі болған. Ал жиырма бес жасында барша Кіші жүз халқы оны бас
би етіп сайлаған. 1680 жылы Салқам Жәңгірдің жасы үлкен балалары Уәлі мен
Бақыны емес, кішісі Тәукені хан етіп сайлауға қазақ халқының бетке
ұстарлары: Әнет баба, Соқыр Абыз, Едіге, Майлы, Төле, Қазыбек, карақалпақ
Сасық, құрама Мұхаммед, қырғыз Қоқым билермен бірге Әйтеке би де айрықша ат
салысқан. Тәуке таққа отырғаннан кейін алғаш рет ресми түрде айрықша құқты
Хан кеңесі сайланған. Әйтеке би Кіші жүз жұртының атынан осы кеңестің
мүшесі болған. Осы кезде бұрынғы Қасым салған қасқа жолдың, Есім салған
ескі жолдың заман өзгерісіне орай, кейбір тұстарының ескіруіне байланысты
жаңа заң үлгілерін жасау қажеттігі туды. Тәуке хан және жоғарыда аталған
билердің қатысуымен 1684 жылы Жеті жарғы қабылданған. Күні бүгінге дейін
негізі сақталып отырған ежелгі Солон заңымен (б.з.б. 7-6 ғ.) терезесі тең
бұл заңның бытыраңқы елдің басын біріктіруге, жұртымыздың әл-ауқатының
артуына, ата дәстүрлеріміздің сақталуына, ұрпақ тәрбиесіне қосқан үлесі зор
болды. Жеті жарғыға Әйтекенің ұсынған баптарының ішінде екеуі ғана
белгілі. Ол — Сүйек құны, Өнер құны.

1685 жылы Әлі сұлтан мен қарапайым халық арасындағы бір жанжал үлкен дауға
айналып кете жаздайды. Әлі сұлтанның есерсоқ баласы бір кедейдің сұлу,
ақын, әнші-домбырашы қызына дегеніме көнбедің деп әбден өшігіп алады. Әлгі
бозбаланың бүркіт ұстап, құс салатын аңшылығы бар екен. Дегеніне
көнбейтініне көзі жеткен жігіт бір күні қыз қызыл орамал тартып, үйден ұзай
бергенде, бүркітін шүйіп, қастандық жасайды. Бүркіт қыздың басын мылжалап
өлтіреді. Ашынған ағайындары төреден құн сұрайды. Әлі сұлтан оларды маңына
жолатпай, барған билерді ит қосып қуып жібереді. Ақыры, ел арасы төре-
жақ, қаражақ болып екіге жарыла бастайды. Ең соңында құн сұраушылар жағы
Әйтекеге келіп өтініш жасайды. Әйтеке би қасына сіргелі батыры Қазыбекұлы
Жабайды, байбақты батыры Шоланды ілестіріп Әлі сұлтанға барады. Әйтекенің
айбарынан ығысатын сұлтан амалсыз құн төлеуге келіседі. Алайда Әйтеке би
қыз құнына қосымша оның өнерлі екенін айтып, өнер құнын және қыздың
жоқтаушыларын келеке қылып, сүйек сындырғаны үшін сүйек құнын төлеуді
талап етеді. Бұл екі құнның әрқайсысы негізгі құнның жартысына тең екен.
Сөйтіп Әйтекенің қаһарынан қаймыққан Әлі сұлтан толық екі күн төлеуге
мәжбүр болады. Бұл Әйтекенің ата дәстүр-салтына жетіктігімен бірге өнерге,
өнерлі адамға айрықша құрметін көрсетеді.

Әйтеке би шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен бірге
жоңғарлармен болған ұрыстарда қол бастаған батыр да болған. 1685 жылы
Нұрата маңына шабуыл жасаған Қалдан-Бошақтының он мың жасағына Нұрата, Қыз
Бибі, Ақтау, Тамды, Кенимех төңірегіндегі алшындар мен қарақалпақтардан
және құрамалардан жиналған бес мың қол әскерімен Әйтеке би қарсы аттанған.
Ол әуелі Қалдан-Бошақтының өз әкесінен емес, есігінде жүрген қытай құлдан
туғанын бетіне басып жерге қаратады. Ізінше жан алып-жан берген соғыс
басталады да, бір күнге созылады. Келесі күні Әйтекеге Самарқаннан,
Бұқарадан қалың әскер көмекке келе жатыр деген қауесетті естіп, Қалдан-
Бошақты негізгі жасағы қалған Сайрам төңірегіне шегініп кетеді. Сол жылы
Сайрам талқандалып, жыл сайын Күлтөбеде өтіп жүрген Хан кеңесі болмай
қалады. Бұдан кейінгі қазақ жиыны Қарақұмда және Тәуке хан ордасын тіккен
Түркістан маңында болғаны тарихтан мәлім. Қазақ сахарасына көз тіккен көрші
елдерден қауіптенген Әйтеке би 1698-1699 жылдары Түркістанда өткен үлкен
екі жиында мынадай ұсыныс жасаған: 1) Ресеймен, Қытаймен не басқа бір
елдермен одақ жасаудың ешбір қисыны жоқ. Олардың көксегені терезесі тең
одақ емес, қазақтарды қайткенде де бодан елге айнадыру. Қазақ жұрты әлі де
іргесі мықты ел бола алады. Өйткені қарамағындағы қарақалпақтар мен
құрамаларды есептемегенде, әлі өз жұртынан сексен мыңдық қол жинай алады.
Шекара аймақтарында әскери соғыс әдістеріне үйретілген жасақтар ұстайық.
Шекараға таяу ауылдарды ішкі бетке көшірейік. 2) Мал-мүлікті аямайық.
Ресейден, Қытайдан, Хиуадан және Бұқара мен Түріктерден қару-жарақты көптеп
сатып алайық. Әскери әдістерге әбден жетілген тұрақты жасақ ұстау үшін
керекті қаражатты төрелерден, сұлтандардан, ауқатты адамдардан жинайық. 3)
Бүкіл қазақ жасағы бір қолбасшыға бағынсын. Қолбасшы Ресей, Қытай, Түрік не
Еуропаның әскери өнері жетік бір елінде оқытылсын. Ол өзі шешен, батыр,
көпті көрген көсем, елшілік жұмыстарды жақсы білетін адам болсын. Ол тек
Хан кеңесіне ғана бағынатын және айрықша кұқты адам болсын. 4) Қолбасшы
қарадан шыққан адам болсын. Өйткені төре арасы тату емес, қай-қайсысы да
хандық жолында қарабастарын ойлаудан әрі аса алмайды дейді. Ел ішіндегі
бірі орға, бірі сорға тартқан алауыздық солардың ісі дейді. Әйтекенің бұл
ұсыныстары Төле, Қазыбек секілді ел басқарған билер тарапынан қолдау
тапқанымен, сұлтандар мен төрелер, әскерге жиналатын мол шығынды ауырсынған
байлар қарсы шығып, түрлі себептер айтылып, ақырында қабылданбаған.

Ел аузында Әйтеке айтқан билік, шешендік сөздер, толғаулар, баталар көп
сақталған. Ол туралы аңыз әңгімелер мен жырлар да жеткілікті. Соның бірі
авторы беймәлім Әйтеке би деген ұзақ дастан. Биді халық айыр тілді
Әйтеке деп атаған.

Әйтеке қайтыс болғаннан кейін Нұрата тауы маңын мекендеген төртқара
ауылдарының көпшілігі Сыр бойына көшіп кеткен. Әйтекенің тікелей өзінен
тарайтын алтыншы-жетінші ұрпақтары мен аталастары Қызылорда, Ақтөбе
облыстарында, бірқатары Өзбекстан Республикасының Науаи облысындағы Нұрата
ауданында тұрады. Ақтөбе облысының бұрынғы Қарабұтақ және Комсомол
аудандары біріктіріліп, қазір Әйтеке ауданы деп аталады.

Дереккөзі:
Қазақ ұлттық энциклопедиясы 1 том 651 бет

Төле би
Төле би (1663-1756) – қазақ халқының бірлігін нығайтуға зор үлес қосқан
атақты үш бидің бірі, мемлекет қайраткері.
Қазіргі Жамбыл облысының Шу өңіріндегі Жайсаң жайлауында туған. Ұлы жүздегі
Дулат тайпасының жаныс руынан шыққан. Әкесі Әлібек момындығы үшін
ағайындары арасында қарашоғыр атанғанымен, өзіндік беделі бар би болған.
Бала күннен жас Төле әкесіне ере жүріп ел көріп, жұрт танған, қазақ
халқының ақындық-шешендік өнерінен тәлім алған. Он бес жасынан ел билігіне
араласып, ақыл-парасаттылығы, әділ шешімі, шешендік өнерімен көзге түскен.
Төле би Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке билермен бірге Тәукені хан етіп
сайлауға, үш жүздің ұлыстарын бір ортаққа бағындыруға, сөйтіп, бірегей
қазақ хандығын нығайтуға, жоңғар шапқыншылығына қарсы бауырлас қазақ,
қарақалпақ және өзбек халықтарының жауынгерлік одағын құруға бағытталған
шараларды жүзеге асыруға қатынасқан. Тәуке хан Төле биді ұлы жүздің бас биі
еткен. Төле би Қазыбек бимен және Әйтеке бимен бірлесе отырып, қазақ
халқының дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарының жинағы болып табылатын Жеті
жарғының қабылдануына атсалысқан. Ордабасы жиыны кезінде жоңғар
басқыншылығына қарсы бүкілхалықтық тойтарыс беруге ұйтқы болған.

Шашырап кеткен қазақтардың басын қосып, Ресей мен Қытай секілді екі алпауыт
мемлекет арасында оңтайлы саясатты жүргізген Абылай ханды өкіл бала етіп
тәрбиелеп, азамат қатарына қосуда Төле бидің қызметі орасан. 1742 жылы
Абылай тұтқиылдан шабуыл жасаған жоңғарлардың қолына түсіп қалғанда оны
тұтқыннан босатуда Төле би белсенділік танытқан. Тарихи жырларда қазақ
билеушілерінің атынан Әбілқайыр хан мен Төле бидің Орынбор әкімшілігінен
Абылайды тұтқыннан босатуға өтініш жасағандығы айтылады. Қазақтың үш
жүзінен Төле би бастаған 90 адам елші барып, келіссөз жүргізіп, 1743 жылы
қыркүйектің 5-інде Абылайды тұтқыннан шығарып алған.

Төле би ішкі және сыртқы саясатта сара бағыт ұстанған. Хандық пен мемлекет
тұтастығын, тәуелсіздігін діттеп, жаугершілікте дұшпан қолында қалған
қалалар мен жерлерді қайтаруға күш салған. 1734 жылы Ресей патшасы Анна
Ивановнаға және 1749 жылы Орынбор губернаторы И.Неплюевке хат жолдап,
бодандықты қабылдауға ризашылық танытқан. Бұл сол тарихи кезеңде шарасыздан
жасалған қадам болатын. Ол жоңғар шапқыншылығынан титықтаған халықтың
жағдайын жақсартуды бірінші кезекке қойған. 1748 жылы орыс сауда керуені
тоналғанда, бұған кінәлі Қойгелді батырды билер алқасына шақыртып, оған бұл
шығынды жұрт көзінше төлеттірген. 1748 жылы Әбілқайыр хан қаза тапқанда
оның баласы Ералы сұлтан әкесінің құнын даулап Төле биге шағымданады. Төле
би Әбілқайырдың өлімі үшін айыпкерлердің Жеті жарғы аясына сәйкес жеті құн
төлеуі туралы шешім шығарады. Ералы айыпкерлерден екі құн алып, төрт құнды
кешіреді де, әкесін өлтіруге қатысушылардың бірі Сырымбет батырды жетінші
құн орнына өз қолымен өлтіреді. Әбілқайырдың балалары бұған да тоқтамай,
Барақ сұлтанның жауапқа тартылуын Төле биден сұрайды. Бас сауғалап қашып
жүрген Барақ сұлтан Төле биге өзі келіп, жасаған ісі үшін сотқа тартуды
сұрайды. Төле би билер сотына қазақ билерінің ішінен, Барақ сұлтанның
ұсынуы бойынша төрт белгілі биді (Жалған би, Сырлыбай би, Даба би, Қабек
мырза) қатыстырып, өз тарапынан бірнеше биді шақырады. Билер алқасында Төле
би Барақ сұлтанды ақтап алады. Төле би Әбілқайыр ханның өлімі үшін жеті
адамның құнын кескенде де, Барақ сұлтанды ақтап алғанда да, туысы Қойгелді
батырға тоналған орыс сауда керуенінің өтеуіне екі мың жылқы төлеуге билік
шығарғанда да елдің елдігін бұзбауды, әлі келгенше халықтың тыныш жағдайын,
тұтастығын сақтауды көздеген. Төле бидің бұл секілді еларалық сипаттағы
билігімен қатар ұлыс ішіндегі дауларды шешкен билігінен де оның мемлекеттік
деңгейдегі парасаттылығы, ойының саралығы мен ниет-тілегінің тазалығы
танылады. Төле би хан, сұлтандардың, бектер мен билердің өзара қырқысының
ұлт тәуелсіздігі мен бостандығына ешнәрсе бермейтіндігін сезініп, татулықты
жақтаған. Оның елге танымал Елге бай құт емес, би құт дейтін қанатты сөзі
айқын аңғартады. Бізге келіп жеткен аңыз-әңгімелерде Төле бидің ұлт
бірлігін нығайтуды барынша жақтағандығы айтылады. Сондай аңыз-әңгімелердің
бірінде Төле би өз көңілін сұрай келген Қазыбек, Көкі, Мәлік, Ержан
билердің еліңізге қандай өсиет қалдырасыз деген сұрағына Жүзге
бөлінгендердің жүзі қара. Руға бөлінгендердің құруға асыққаны. Атаға
бөлінгендер адыра қалады. Көпті қорлаған көмусіз қалады. Хан азса халқын
сатады. Халық азса хандыққа таласады деп жауап берген екен. Төле бидің
артында кейінгі ұрпаққа жарық жұлдыздай жол көрсетіп, жөн-жоба сілтейтін
көптеген өсиет сөздері қалған. Оның шешендік сөздері айтпақ ойының ұшқыр да
тапқырлығымен, тап басатын көркем теңеулерінің дәлдігімен, тілінің өткір де
айқындылығымен ерекшеленеді. Бидің Данагүл есімді келінінің де есімі көпке
танымал. Төле би Шымкент, Түркістан және Ташкент қалаларында көпшілік
пайдаланатын ғимараттар салу ісіне белсене араласқан. Төле би халық
арасында Қарлығаш әулие, Қарлығаш би деген атпен де танымал. Оның бұлай
аталуы жайлы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.