Саяси сана және идеология
1 Саяси идеология
2 Идеологияның танымдық рөлі
3. Қазіргі идеологияның негізгі түрлері
2 Идеологияның танымдық рөлі
3. Қазіргі идеологияның негізгі түрлері
Саяси сана деп тірдегі саяси қатынастарды бейнелйтін, оларды түсініп-сезінетін, адамдардың бұл саладагы іс-әрекеттеріне бағыт-бағдар беретін әлеуметтік сезімдер, тусініктер, көзқарастар жиынтыгын айтады. Ол мемлекеттің, қоғамның саяси жүйесінің пайда болуымен бірге дүниеге келеді. Әлеуметтік, ұлттық мүдделерді, мемлекет алдындағы мақсатты жүзеге асырумен байланысты болса, қоғамдық сана саяси мағынаға ие болады. Саяси сананың негізгі мәселесі — мемлекетгік билік, оның қызметі. Мұнда топтардың, таптардың, партиялардың экономикалық мүдделері мен мақсаттары, өкімет билігі үшін күресі және оны сақтап қалу міндеттері, бұл жолдағы әрекет, амал, ұмтылыстары өз көріністерін тауып жатады.
Саяси сана әр түрлі қызметтерді атқарады. Олардың ішінде негізгілері мыналар:
1) қоғамдық сананың саяси ғылым, саяси теория сияқты құрамдас бөліктері арқылы саяси шындықты бейнелеу;
2) тұжырымдамалык түрде субъектінің мақсат-мүдделерін білдіру арқылы оның саясат әлеміндегі іс-әрекеттеріне бағдар беру. Бұл қызметті іс жүзінде идеология атқарады;
3) саяси психологияның әр түрлі көріністері арқылы көңіл-күйді білдіру. Өйткені, әлбетте, адамдарды іс-әрекетке итермелейтін психологиялық себептер.
Саяси сана қарапайым саяси сана және теориялық саяси сана, саяси психология және саяси идеология деген деңгейлерден тұрады.
Қарапайым (күнделікті тұрмыстық) саяси сана қалыптасып жүйеге түспеген, күнделікті саяси өмірден туған әдет-ғүрып, дағды, дәстүрлі санымдар, тағы сол сияқтылардың жиынтығы.
Саяси сана әр түрлі қызметтерді атқарады. Олардың ішінде негізгілері мыналар:
1) қоғамдық сананың саяси ғылым, саяси теория сияқты құрамдас бөліктері арқылы саяси шындықты бейнелеу;
2) тұжырымдамалык түрде субъектінің мақсат-мүдделерін білдіру арқылы оның саясат әлеміндегі іс-әрекеттеріне бағдар беру. Бұл қызметті іс жүзінде идеология атқарады;
3) саяси психологияның әр түрлі көріністері арқылы көңіл-күйді білдіру. Өйткені, әлбетте, адамдарды іс-әрекетке итермелейтін психологиялық себептер.
Саяси сана қарапайым саяси сана және теориялық саяси сана, саяси психология және саяси идеология деген деңгейлерден тұрады.
Қарапайым (күнделікті тұрмыстық) саяси сана қалыптасып жүйеге түспеген, күнделікті саяси өмірден туған әдет-ғүрып, дағды, дәстүрлі санымдар, тағы сол сияқтылардың жиынтығы.
САЯСИ ИДЕОЛОГИЯ
§ 1. Саяси сана және саяси идеология
Саяси сана деп тірдегі саяси қатынастарды бейнелйтін, оларды түсініп-
сезінетін, адамдардың бұл саладагы іс-әрекеттеріне бағыт-бағдар беретін
әлеуметтік сезімдер, тусініктер, көзқарастар жиынтыгын айтады. Ол
мемлекеттің, қоғамның саяси жүйесінің пайда болуымен бірге дүниеге келеді.
Әлеуметтік, ұлттық мүдделерді, мемлекет алдындағы мақсатты жүзеге асырумен
байланысты болса, қоғамдық сана саяси мағынаға ие болады. Саяси сананың
негізгі мәселесі — мемлекетгік билік, оның қызметі. Мұнда топтардың,
таптардың, партиялардың экономикалық мүдделері мен мақсаттары, өкімет
билігі үшін күресі және оны сақтап қалу міндеттері, бұл жолдағы әрекет,
амал, ұмтылыстары өз көріністерін тауып жатады.
Саяси сана әр түрлі қызметтерді атқарады. Олардың ішінде негізгілері
мыналар:
қоғамдық сананың саяси ғылым, саяси теория сияқты құрамдас бөліктері арқылы
саяси шындықты бейнелеу;
тұжырымдамалык түрде субъектінің мақсат-мүдделерін білдіру арқылы оның
саясат әлеміндегі іс-әрекеттеріне бағдар беру. Бұл қызметті іс жүзінде
идеология атқарады;
саяси психологияның әр түрлі көріністері арқылы көңіл-күйді білдіру.
Өйткені, әлбетте, адамдарды іс-әрекетке итермелейтін психологиялық
себептер.
Саяси сана қарапайым саяси сана және теориялық саяси сана, саяси
психология және саяси идеология деген деңгейлерден тұрады.
Қарапайым (күнделікті тұрмыстық) саяси сана қалыптасып жүйеге
түспеген, күнделікті саяси өмірден туған әдет-ғүрып, дағды, дәстүрлі
санымдар, тағы сол сияқтылардың жиынтығы. Ол күн сайынғы саяси өмір
тәжірибесін байқап, пайымдаудан пайда болады. Саясаттың тереңіне бойламай,
себеп-салдарын сараламай, көбіне сыртқы белгілеріне байланысты қорытынды
жасайды. Сондықтан ол саяси сананың төменгі сатысына жа-тады.
Теориялық саяси сана жағдайлардың мән-мағынасын анықтап, оларды
айтарлыктай жоғары дәрежеде теориялық тұрғыдан жинақтап бейнелейді.
Сондықтан ол тұжырымдамалар мен көзқарастардың жүйесі болып келеді.
Теориялық саяси сана қарапайым саяси сананың негізінде пайда болады және
олар бір-біріне ықпал етеді. Ол қарапайым саяси сананы ендеп, мәдени
өзгертіп отырады.
Теориялық саяси сана қарапайым саяси сана сияқты стихиялық түрде
тумайды. Оны арнайы дайындығы, жоғары саяси сауаты бар теоретик адамдар
ойлап шығарады.
Саяси психологияга саяси өмір жағдайының ортақтығы негізінде адамдар
ұжымдарында, әлеуметтік топтар, таптарда, жеке адамдарда туындайтын
сезімдердің, көңіл-күйдің, әдетгүрыптардың, мінездін ерекше белгілерінің
жиынтығы жатады. Ол қарапайым саяси сана сиякты саяси өмірдің тікелей
тәжірибссінен туады. Бірақ қарапайым саяси санада өмірді танып-білуіне,
хабардарлығына көңіл белінсе, мұнда сол жағдайларда адамныа қатымасуына,
өмірді бағалауына баса назар аударылады. Қандай болсын саяси идея
адамдардың белгілі бір сезімін тудырып, көңіл-күйіне әсер етпей коймайды.
Мұның бәрі саяси психологияға жатады. Қарапайым саяси сана мен саяси
психология бір деңгейде. Сондықтан олар бір-біріне әсер етіп, байланысып,
жымдасып жатады.
Саяси психология, жоғарыда көрсетілгендей, әр түрлі іс-әрекеттерге
соған сәйкес сезімін оятып, коғамдык қозғалыстарда маңызды рөл атқарады.
Сондықтан саяси бағытты жоспарлап, оны жүзеге асырарда халықтың саяси
психологиясын ескерудің "маңызы зор. Ол үшін адамдардың көңіл-күйін
зерттеп, олардың қандай саяси әрекетке қалай жауап берерін болжай білген
жөн. Себебі, бұл саладағы қателік қоғамда дау-дамай шиеленістер, адамдар,
ұлттар арасында қырғиқабаттық, тіпті егес_ тудыруы мүмкін. Мәселен, Гитлер
екінші дүниежүзілік соғысты ашарда неміс халкының санасына баска
халықтармен салыстырғанда олардың ерекшелігін, артықшылығын сіңіргісі
келді. Көбі оған сенді де, соңына ерді де. Бұл халыктың психологиялық
ерекшеліктерін калай пайдалана білгенін байқатады.
Саяси сананың құрамдас бөлігі және өзегі — саяси идеология.
"Идеология" деген ұғым гректің идея — бейне және логос — білім деген
сездерінен шықкан. Ғылыми айналымға, әдебиетке француз ғалымы және
фәлсафашысы А. Дестют де Траси (1754—1836) кіргізді. Ол идеологияны
идеялар, олардың қалай пайда болатындығы және әрекет ететіңдігі женінде
ғылым деп түсіндірді. Кейін келе бұл сөздің мән-мазмұны езгерді. Қазір
идеология деп адамдардың үлкен әлеуметтік топтарының іс- әрекетіне бағдар
беріп, шардың мақсат-муддеперін білдіретін және қорғайтын идеялар мен
көзқарастар жүйесін айтады.
Идеология әр түрлі — саяси, құқықтық, этикалық, діни, эстетикалык,
фәлсафалық болып келеді. Сонымен қатар қандай идеология болсын саясатпен
тығыз байланысты және саяси сипаты болады. Саяси идеологияға белгілі бір
адамдар тобының қоғам құрылысы және дамуы, ондағы катынастарды орныктыруға
немесе өзгертуге қызмет ететін тұжырымдамалар мен пікірлердін жиынтығы
жатады. Олар билік арқылы немесе оған ыкпал ету арқылы өз мақсат мүдделерін
білдіреді және қор-
ғайды. Саяси идеология — жалпы идеологияның да өзегі. Оның ерекшелігі —
саяси болмысты түсіндіреді және оны сақтауға немесе өзгертуге іс-әрекетті
бағыттайды.
Саяси идеология Ағартушшық дәуірде дүниеге келді. Бұл кезде адамдар
өздері қойған мақсатына сәйкес қоғамда саналы тәртіп орнату мүмкіндігі
туып, прогресс идеясы алға тартылады. Адамдардың мақсатты түрде іс-әрекет
жасау мүмкіндігін негіздеуі идеялар туралы ғылымды талап етеді. Ол үміт
етіп, болашақтан күткен қоғам туралы идеалистік түсініктерде білінеді.
Қоғам өмірінде идеология маңызды рөлді аткарады. Ол ен аддымен оның
төмендегідей қызметтерінен білінеді:
Идеологияның танымдық рөлі. Ол саяси жүйені, саяси өмірді суреттеп,
түсіндіреді.
Бағдарламалық қызметі. Ол қоғам, әлеуметтік прогресс, тұлға және билік және
т. с. с. негізгі түсініктер туралы мағлұматтар беріп, адамның іс әрекетіне
бағыт-бағдар көрсетеді.
Жұмылдыру, іске тарту. Қоғамның жоғары, қүнды идеяларын алға тартып, мақсат-
мүдделерді айкындап, саяси идеология саяси іс-әрекетке тікелей түрткі
болып, қоғамды, әлеуметтік топтарды оларды іске асыруға жұмылдырады,
рухтандырады, шабыттандырады.
Амортизациялық қызметі. Саяси іс-әрекетті түсіндіру төсілі болып, идеология
әлеуметтік шиеленістерді бәсеңдетеді. Ұсынылған мұраттар сәтсіздіктен кейін
күш жинап қайта серпілуге шақырады.
Бағалау қызметі. Идеология халық санасына қоғамның қазіргі және болашақтағы
дамуына өлшемдік баға берерлік жағдай жасайды, үстемдік етіп отырған
қоғамдық тәртіпке белгілі бір көзқарас тудырады.
Саясаттың қандай субъектісіне болсын идеология кажет. Ол — адамдарды
рухани біріктіріп, топтастырудың және басшылықтың құралы. Саяси қатынастар
саласында олардың іс-өрекетіне бағдар береді, еркін қалыптастырады, саяси
кызмет-ке ұмтылдырады, белсенділігін арттырады. Саяси қызметке
қатысушылардың іс-әрекетіне мақсаттылық, жүйелілік, дәйектілік еңгізеді.
Саяси идеология теориялык тұрғыда топтың, таптың негізгі мүдделерін
танытады, оларға мұраттар, ережелер, рухани байлыктар, бағалы бағыттар
жүйесін береды. Сол арқылы күрестің нақтылы мақсаттарын, оларды жүзеге
асырудың құралдары мен жолдарын белгілейді. Саяси идеология арқылы тап
өзіндік санага, жеке түгастық сезімге ие болады. Көзқарастары бірыңғай
коғамдастықтың мүшесі болып сезіну — әрбір саяси қозғалыстың мүшесім
байланыстырып тұратын түйіні. Сонымен қатар идеология — сезім тудыратын
нышандар жиынтығькрлар адамдар мен топтардың іс-әрекеттеріне мән-мағына
беріп күшейтеді, асқақтатады. Мысалы, Отан үшін, ұлтты үшін, халқы үшін
адамдар сажап ерлік жасап, өзін-өзі құрбан етуге дейін барады.
Жүйеленген түрінде саяси идеология партия бағдарламаларында,
декларацияларында, манифестерінде, жарғыларында, сондай-ақ түрлі насихаттық
қүжаттарда қалыптасады. Сондық-тан А. Грамши идеология халықтың үжымдық
еркін оятып, үйымдастыру үшін қызмет етеді деген.
Идеологияны, жоғарыда айтылғандай, саналы түрде қоғам-һың білімді
өкілдері, идеологтар-саясатшылар, фәлсафашылар, әлеуметтанушылар,
заңгерлер, экономистер, ақын-жазушылар, т. т. жасап шыгарады. Ол акпарат
қүралдары арқылы таратыла-ды, халыктың санасына сіндіріледі.
Саяси идеологиялар мазмүны, мақсаты жагынан прогрестік, либералдык,
революциялык, консервативтік радикалдық, реак-циялық, шовинистік, ұлтшылдық
және т. с. с. болып бөлінеді.
Кейбір галымдар идеологияның үғымдары мен принциптерін нақтылы
ғылымдардагы сиякты тәжірибе жүзінде тексеріп білуге келмейді деп оған
күмәнданушылықпен қарайды. Әри-не, "еркіндік", "тендік", "достық",
"егемендік", "демократия", "адам күкығы", "азаматтық қоғам", "күқықтық
мемлекет" си-якты категорияларды мінеки деп тап басып көрсетуге келмейді.
Дегенмен, идеология коғамдық-саяси шындыкты бейне-лейтініне дау келтіруге
болмайды. Сондықтан К. Маркс идея-лар халық санасына сіңгенде материалдық
күшке айналады деп тегін айтпаған. Ол жоқ жерден бостан-бос пайда болмайды.
Жана идеялар пісіп-жетілген тарихи міндеттерді көрсетеді. Адамзат өзінің
аддына өзі шеше алатын міндеттерді ғана қояды. Себебі, міндеттің өзі осы
шешуге кажетті материаддық жағдай-лар болып отырған кезде ғана немесе
болуға таянған кезде туады.
XX ғасырдың орта кезінде америкалық саясаттанушы және әлеумегганушы Д.
Белл (1919) "Идеологияның ақыры" деген еңбегінде идеологияның дәуірі өтті
деп жазды. Ол ғылыми-тех-никалық прогресс заманында идеологиянын рөлі бірте-
бірте өшеді-міс деп пайымдады. Бұл тезис 60 жылдары кең тараған студенттік
қозгалыстарға жауап ретінде пайда болған. Бірақодан өткен Американын атақты
әлеуметтанушысы және экономисі У. Ростоу (1916) дуниетаным, көзқарасты
коғамды дамытатын қозғаушы күш деп санады. Басқа сөзбен айтқанда, оның ойын-
ша, дүниені билейтін идеялар. Сондықтан ескірген "идеологи-ясыздандыру"
(деидеологизация) тұжырыіцдамасының орнына "қайтадан идеологиялану"
(реидеологизация) ой-тұжырымы алға тартылды. Оның мағынасы саяси және
әлеуметтік өмірдің идео-логиядан тәуелділігі артып келе жаткандығын
білдіреді. Тіпті, "идеологиясыздандыру" теориясынын негізін қалаған Д.
Беллдің өзі осы ғасырдың 70 жылдары қоғамдық емірден идеологиялық фактордың
жойылмайтындығын, оның козғау-шы күш екенін мойындады. Ол ескі идеологияның
әлсіреуі жаңасын қажет етеді деген тоқтамға келді.
Бүгінгі таңда идеологияны тудыратын объективті себептер жойылған жоқ.
Керісінше, қазіргідей өтпелі заманда оның ма-ңызы зор. Қоғамда саяси сана,
саяси идеологияның деңгейі не-ғұрлым жоғары болса, солғұрлым саяси қате
шешімдер кабыл-дау ықтимаддығы азаяды. Идеологияның әлеуметтік негізі не-
ғұрлым ауқымды болса, ол әлемдік өркениет жетістіктерін, жалпы адамзаттық
құндылықтарды бойына неғүрлым тереңірек сіңірсе, солғұрлым өмір шындығын
толығырақ бейнелейді, тарихи процестің зандылықтарын дұрысырақ көрсетеді,
ғылымға жақын келеді.
Саяси идеология бұқаралық ақпарат қүралдарымен (БАҚ) тығыз байланысты.
Оған баспасөз, радио, теледидар, бейнежа-зу, дыбыс-жазу кіреді. Бүгінгі
танда олар коғамдық сананы қалыптастыруда шынайы болмыстан кейінгі негізгі
қүрал бо-лып отыр. Американың саясатшысы Г. Лассуэлл (1902—1978) БАҚ-тың
мынандай негізгі төрт қызметін атап көрсетті: 1) әлемдегі болып жатқан
жағдай туралы хабарлар жинап тара-ту; 2) хабарларды "редакциялау", тандау
және түсінік беру; 3) қоғамдық пікір қалыптастыру; 4) мәдениетті тарату.
Жоға-рыда айтылгандардың қатарына бесінші етіп онын коғамды са-ясаттандыруы
мен бұқара халықты саяси ағартушылығын қосуға болар еді.
БАҚ азаматтар мен билік органдарына ең маңызды оқиғалар туралы
мағлұматтар жинайды, таратады, оларға баға береді. Солардың негізінде
тындаушыларды Үкіметтің, Парламенттің, партиялар мен қозғалыстардың іс-
әрекеттері, қоғамның эконо-микалық, саяси, мәдени өмірі туралы пікірлері,
көзқарастары қалыптасады.
Демократиялык коғамда БАК, қоғамдык пікірлермен қатар заңға сүйенеді.
Олар өздері журналистік тергеу жүргізе алады. Тергеу қорытындылары жарық
көргеннен кейін кейде арнаулы парламенттік комиссиялар кұрылады, қылмыстык.
істер ашы-лады немесе маңызды саяси шешімдер қабылданады.
Қазіргі дүниеде БАҚ-ка жол ашу — ықпалды оппозиция
қалыптастырудыңқажетті шарты. Қоғамдықсанағаплюрализм, сөз бостаидығы
принциптерін сіңірудің манызы зор. Алайда, мұндай бостандык, ауызға не
келсе соны айту деген сөз емес. Мысалы, аумақтық тұтастықты, халық топтары
арасында алау-ыздықты түтандыруға жол берілмеуі керек. Саяси оқиғаларды
шынайы бейнелеу, тарату мемлекеттің тұрақтылығын арттыра-ды, қоғамды тиімді
басқаруға мүмкіндік береді.
Бүкаралық акларат құралдары әр түрлі мақсатта пайдалануы мүмкін. Олар
азаматтардың саяси сауатын көтеруі, езінің адамгершілігін сезінуі, абыройын
жоғары үстау, еркіндікке, әлеуметтік әділеттікке ұмтылыс, саяси процеске
салауатты, білікті қатынасуға мүмкіндік жасайды. Сонымен катар жалған
хабарлартаратуы, үрей-қоркыныш, сенімсіздіктудыруы мүмкін. Біраз жағдайда
саясаткерлер БАҚ-ты халық санасын күңгірт-тендіріп, өздерінін айла-
шарғыларын асырып, қулықтарын білдірмей, жасырын жүргізіп, дегендеріне
жетудің қүралы етеді. Оның тәсілдері сан алуан: деректерді бұрмалау, өзіне
тиімсіз хабарларды айтпау, өтірік-өсек, лақаптарды тарату, шындықты толық
жеткізбеу, т. т.
БАҚ-тың рөлі Президент, Парламент сайлаулары кезіңде, әсіресе, артады.
Олар үгіт-насихат, жарнама, т. т. арқылы саяси серкелер туралы кеңейтілген
мағлұматтар беріп, арнайы бейнесін (имидж) жасайды. Мүнда да саяси басшыны
қай кыры-нан көрсетіп, оған қаншалыкты уақыт бөлудің де маңызы зор.
Сондыктан демократиялық қоғамда мұндай келеңсіз жағдай-ларды болдырмаудың
өз жолдарын іздейді.
Қазіргі заманда саяси идеологияның көптеген түрлері бар. Олардың
негізгілеріне либералдық, консервативтік, комму-нистік, социал-
демократиялық және фашистік идеологиялар жатады. Енді соларға келейік.
§ 2. Қазіргі идеологияның негізгі түрлері
Саяси идесыогияның тщгыш түрлерінің бірінв либерализм (ла-тынның
либералис — еркін деген сөзінен) жатады. Оның негізін салушылар: Дж. Локк
(1632—1704), Ш. Л. Монтескье (1689—1755), А. Смит (1723-1790), И. Кант
(1724-1804), Т. Джеф-ферсон (1743-1826), А. Токвиль (1805-1859), Дж. Милль
(1806-1873). Ол феодадцық қоғам ыдырап, буржуазиялық қоғамдық катынастар
қалыптаса бастаған дәуірде пайда болады. Буржуа-зия ол кезде экономикалык.
жағынан белсенділік, іскерлік білдірді, бірақ саяси жағынан еріксіз еді.
Сондықтан өзінің сая-си билікке деген дәмесін, талабын либераддық саяси
доктрина арқылы білдірді.
Бүгінгі таңца либерализм — ең кең дамыған идеологиялар-дың біреуі. Ол
үшінші сословиенің идеологиясы ретінде пайда болганымен, кейін келе оның
көптеген принциптері жалпыадам-заттық кажетгіліктерге сай келіп, ойынан
шыкты. Либерализмнің мұраттары (ңдеалы) қазіргі саяси демократия
принциптерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
§ 1. Саяси сана және саяси идеология
Саяси сана деп тірдегі саяси қатынастарды бейнелйтін, оларды түсініп-
сезінетін, адамдардың бұл саладагы іс-әрекеттеріне бағыт-бағдар беретін
әлеуметтік сезімдер, тусініктер, көзқарастар жиынтыгын айтады. Ол
мемлекеттің, қоғамның саяси жүйесінің пайда болуымен бірге дүниеге келеді.
Әлеуметтік, ұлттық мүдделерді, мемлекет алдындағы мақсатты жүзеге асырумен
байланысты болса, қоғамдық сана саяси мағынаға ие болады. Саяси сананың
негізгі мәселесі — мемлекетгік билік, оның қызметі. Мұнда топтардың,
таптардың, партиялардың экономикалық мүдделері мен мақсаттары, өкімет
билігі үшін күресі және оны сақтап қалу міндеттері, бұл жолдағы әрекет,
амал, ұмтылыстары өз көріністерін тауып жатады.
Саяси сана әр түрлі қызметтерді атқарады. Олардың ішінде негізгілері
мыналар:
қоғамдық сананың саяси ғылым, саяси теория сияқты құрамдас бөліктері арқылы
саяси шындықты бейнелеу;
тұжырымдамалык түрде субъектінің мақсат-мүдделерін білдіру арқылы оның
саясат әлеміндегі іс-әрекеттеріне бағдар беру. Бұл қызметті іс жүзінде
идеология атқарады;
саяси психологияның әр түрлі көріністері арқылы көңіл-күйді білдіру.
Өйткені, әлбетте, адамдарды іс-әрекетке итермелейтін психологиялық
себептер.
Саяси сана қарапайым саяси сана және теориялық саяси сана, саяси
психология және саяси идеология деген деңгейлерден тұрады.
Қарапайым (күнделікті тұрмыстық) саяси сана қалыптасып жүйеге
түспеген, күнделікті саяси өмірден туған әдет-ғүрып, дағды, дәстүрлі
санымдар, тағы сол сияқтылардың жиынтығы. Ол күн сайынғы саяси өмір
тәжірибесін байқап, пайымдаудан пайда болады. Саясаттың тереңіне бойламай,
себеп-салдарын сараламай, көбіне сыртқы белгілеріне байланысты қорытынды
жасайды. Сондықтан ол саяси сананың төменгі сатысына жа-тады.
Теориялық саяси сана жағдайлардың мән-мағынасын анықтап, оларды
айтарлыктай жоғары дәрежеде теориялық тұрғыдан жинақтап бейнелейді.
Сондықтан ол тұжырымдамалар мен көзқарастардың жүйесі болып келеді.
Теориялық саяси сана қарапайым саяси сананың негізінде пайда болады және
олар бір-біріне ықпал етеді. Ол қарапайым саяси сананы ендеп, мәдени
өзгертіп отырады.
Теориялық саяси сана қарапайым саяси сана сияқты стихиялық түрде
тумайды. Оны арнайы дайындығы, жоғары саяси сауаты бар теоретик адамдар
ойлап шығарады.
Саяси психологияга саяси өмір жағдайының ортақтығы негізінде адамдар
ұжымдарында, әлеуметтік топтар, таптарда, жеке адамдарда туындайтын
сезімдердің, көңіл-күйдің, әдетгүрыптардың, мінездін ерекше белгілерінің
жиынтығы жатады. Ол қарапайым саяси сана сиякты саяси өмірдің тікелей
тәжірибссінен туады. Бірақ қарапайым саяси санада өмірді танып-білуіне,
хабардарлығына көңіл белінсе, мұнда сол жағдайларда адамныа қатымасуына,
өмірді бағалауына баса назар аударылады. Қандай болсын саяси идея
адамдардың белгілі бір сезімін тудырып, көңіл-күйіне әсер етпей коймайды.
Мұның бәрі саяси психологияға жатады. Қарапайым саяси сана мен саяси
психология бір деңгейде. Сондықтан олар бір-біріне әсер етіп, байланысып,
жымдасып жатады.
Саяси психология, жоғарыда көрсетілгендей, әр түрлі іс-әрекеттерге
соған сәйкес сезімін оятып, коғамдык қозғалыстарда маңызды рөл атқарады.
Сондықтан саяси бағытты жоспарлап, оны жүзеге асырарда халықтың саяси
психологиясын ескерудің "маңызы зор. Ол үшін адамдардың көңіл-күйін
зерттеп, олардың қандай саяси әрекетке қалай жауап берерін болжай білген
жөн. Себебі, бұл саладағы қателік қоғамда дау-дамай шиеленістер, адамдар,
ұлттар арасында қырғиқабаттық, тіпті егес_ тудыруы мүмкін. Мәселен, Гитлер
екінші дүниежүзілік соғысты ашарда неміс халкының санасына баска
халықтармен салыстырғанда олардың ерекшелігін, артықшылығын сіңіргісі
келді. Көбі оған сенді де, соңына ерді де. Бұл халыктың психологиялық
ерекшеліктерін калай пайдалана білгенін байқатады.
Саяси сананың құрамдас бөлігі және өзегі — саяси идеология.
"Идеология" деген ұғым гректің идея — бейне және логос — білім деген
сездерінен шықкан. Ғылыми айналымға, әдебиетке француз ғалымы және
фәлсафашысы А. Дестют де Траси (1754—1836) кіргізді. Ол идеологияны
идеялар, олардың қалай пайда болатындығы және әрекет ететіңдігі женінде
ғылым деп түсіндірді. Кейін келе бұл сөздің мән-мазмұны езгерді. Қазір
идеология деп адамдардың үлкен әлеуметтік топтарының іс- әрекетіне бағдар
беріп, шардың мақсат-муддеперін білдіретін және қорғайтын идеялар мен
көзқарастар жүйесін айтады.
Идеология әр түрлі — саяси, құқықтық, этикалық, діни, эстетикалык,
фәлсафалық болып келеді. Сонымен қатар қандай идеология болсын саясатпен
тығыз байланысты және саяси сипаты болады. Саяси идеологияға белгілі бір
адамдар тобының қоғам құрылысы және дамуы, ондағы катынастарды орныктыруға
немесе өзгертуге қызмет ететін тұжырымдамалар мен пікірлердін жиынтығы
жатады. Олар билік арқылы немесе оған ыкпал ету арқылы өз мақсат мүдделерін
білдіреді және қор-
ғайды. Саяси идеология — жалпы идеологияның да өзегі. Оның ерекшелігі —
саяси болмысты түсіндіреді және оны сақтауға немесе өзгертуге іс-әрекетті
бағыттайды.
Саяси идеология Ағартушшық дәуірде дүниеге келді. Бұл кезде адамдар
өздері қойған мақсатына сәйкес қоғамда саналы тәртіп орнату мүмкіндігі
туып, прогресс идеясы алға тартылады. Адамдардың мақсатты түрде іс-әрекет
жасау мүмкіндігін негіздеуі идеялар туралы ғылымды талап етеді. Ол үміт
етіп, болашақтан күткен қоғам туралы идеалистік түсініктерде білінеді.
Қоғам өмірінде идеология маңызды рөлді аткарады. Ол ен аддымен оның
төмендегідей қызметтерінен білінеді:
Идеологияның танымдық рөлі. Ол саяси жүйені, саяси өмірді суреттеп,
түсіндіреді.
Бағдарламалық қызметі. Ол қоғам, әлеуметтік прогресс, тұлға және билік және
т. с. с. негізгі түсініктер туралы мағлұматтар беріп, адамның іс әрекетіне
бағыт-бағдар көрсетеді.
Жұмылдыру, іске тарту. Қоғамның жоғары, қүнды идеяларын алға тартып, мақсат-
мүдделерді айкындап, саяси идеология саяси іс-әрекетке тікелей түрткі
болып, қоғамды, әлеуметтік топтарды оларды іске асыруға жұмылдырады,
рухтандырады, шабыттандырады.
Амортизациялық қызметі. Саяси іс-әрекетті түсіндіру төсілі болып, идеология
әлеуметтік шиеленістерді бәсеңдетеді. Ұсынылған мұраттар сәтсіздіктен кейін
күш жинап қайта серпілуге шақырады.
Бағалау қызметі. Идеология халық санасына қоғамның қазіргі және болашақтағы
дамуына өлшемдік баға берерлік жағдай жасайды, үстемдік етіп отырған
қоғамдық тәртіпке белгілі бір көзқарас тудырады.
Саясаттың қандай субъектісіне болсын идеология кажет. Ол — адамдарды
рухани біріктіріп, топтастырудың және басшылықтың құралы. Саяси қатынастар
саласында олардың іс-өрекетіне бағдар береді, еркін қалыптастырады, саяси
кызмет-ке ұмтылдырады, белсенділігін арттырады. Саяси қызметке
қатысушылардың іс-әрекетіне мақсаттылық, жүйелілік, дәйектілік еңгізеді.
Саяси идеология теориялык тұрғыда топтың, таптың негізгі мүдделерін
танытады, оларға мұраттар, ережелер, рухани байлыктар, бағалы бағыттар
жүйесін береды. Сол арқылы күрестің нақтылы мақсаттарын, оларды жүзеге
асырудың құралдары мен жолдарын белгілейді. Саяси идеология арқылы тап
өзіндік санага, жеке түгастық сезімге ие болады. Көзқарастары бірыңғай
коғамдастықтың мүшесі болып сезіну — әрбір саяси қозғалыстың мүшесім
байланыстырып тұратын түйіні. Сонымен қатар идеология — сезім тудыратын
нышандар жиынтығькрлар адамдар мен топтардың іс-әрекеттеріне мән-мағына
беріп күшейтеді, асқақтатады. Мысалы, Отан үшін, ұлтты үшін, халқы үшін
адамдар сажап ерлік жасап, өзін-өзі құрбан етуге дейін барады.
Жүйеленген түрінде саяси идеология партия бағдарламаларында,
декларацияларында, манифестерінде, жарғыларында, сондай-ақ түрлі насихаттық
қүжаттарда қалыптасады. Сондық-тан А. Грамши идеология халықтың үжымдық
еркін оятып, үйымдастыру үшін қызмет етеді деген.
Идеологияны, жоғарыда айтылғандай, саналы түрде қоғам-һың білімді
өкілдері, идеологтар-саясатшылар, фәлсафашылар, әлеуметтанушылар,
заңгерлер, экономистер, ақын-жазушылар, т. т. жасап шыгарады. Ол акпарат
қүралдары арқылы таратыла-ды, халыктың санасына сіндіріледі.
Саяси идеологиялар мазмүны, мақсаты жагынан прогрестік, либералдык,
революциялык, консервативтік радикалдық, реак-циялық, шовинистік, ұлтшылдық
және т. с. с. болып бөлінеді.
Кейбір галымдар идеологияның үғымдары мен принциптерін нақтылы
ғылымдардагы сиякты тәжірибе жүзінде тексеріп білуге келмейді деп оған
күмәнданушылықпен қарайды. Әри-не, "еркіндік", "тендік", "достық",
"егемендік", "демократия", "адам күкығы", "азаматтық қоғам", "күқықтық
мемлекет" си-якты категорияларды мінеки деп тап басып көрсетуге келмейді.
Дегенмен, идеология коғамдық-саяси шындыкты бейне-лейтініне дау келтіруге
болмайды. Сондықтан К. Маркс идея-лар халық санасына сіңгенде материалдық
күшке айналады деп тегін айтпаған. Ол жоқ жерден бостан-бос пайда болмайды.
Жана идеялар пісіп-жетілген тарихи міндеттерді көрсетеді. Адамзат өзінің
аддына өзі шеше алатын міндеттерді ғана қояды. Себебі, міндеттің өзі осы
шешуге кажетті материаддық жағдай-лар болып отырған кезде ғана немесе
болуға таянған кезде туады.
XX ғасырдың орта кезінде америкалық саясаттанушы және әлеумегганушы Д.
Белл (1919) "Идеологияның ақыры" деген еңбегінде идеологияның дәуірі өтті
деп жазды. Ол ғылыми-тех-никалық прогресс заманында идеологиянын рөлі бірте-
бірте өшеді-міс деп пайымдады. Бұл тезис 60 жылдары кең тараған студенттік
қозгалыстарға жауап ретінде пайда болған. Бірақодан өткен Американын атақты
әлеуметтанушысы және экономисі У. Ростоу (1916) дуниетаным, көзқарасты
коғамды дамытатын қозғаушы күш деп санады. Басқа сөзбен айтқанда, оның ойын-
ша, дүниені билейтін идеялар. Сондықтан ескірген "идеологи-ясыздандыру"
(деидеологизация) тұжырыіцдамасының орнына "қайтадан идеологиялану"
(реидеологизация) ой-тұжырымы алға тартылды. Оның мағынасы саяси және
әлеуметтік өмірдің идео-логиядан тәуелділігі артып келе жаткандығын
білдіреді. Тіпті, "идеологиясыздандыру" теориясынын негізін қалаған Д.
Беллдің өзі осы ғасырдың 70 жылдары қоғамдық емірден идеологиялық фактордың
жойылмайтындығын, оның козғау-шы күш екенін мойындады. Ол ескі идеологияның
әлсіреуі жаңасын қажет етеді деген тоқтамға келді.
Бүгінгі таңда идеологияны тудыратын объективті себептер жойылған жоқ.
Керісінше, қазіргідей өтпелі заманда оның ма-ңызы зор. Қоғамда саяси сана,
саяси идеологияның деңгейі не-ғұрлым жоғары болса, солғұрлым саяси қате
шешімдер кабыл-дау ықтимаддығы азаяды. Идеологияның әлеуметтік негізі не-
ғұрлым ауқымды болса, ол әлемдік өркениет жетістіктерін, жалпы адамзаттық
құндылықтарды бойына неғүрлым тереңірек сіңірсе, солғұрлым өмір шындығын
толығырақ бейнелейді, тарихи процестің зандылықтарын дұрысырақ көрсетеді,
ғылымға жақын келеді.
Саяси идеология бұқаралық ақпарат қүралдарымен (БАҚ) тығыз байланысты.
Оған баспасөз, радио, теледидар, бейнежа-зу, дыбыс-жазу кіреді. Бүгінгі
танда олар коғамдық сананы қалыптастыруда шынайы болмыстан кейінгі негізгі
қүрал бо-лып отыр. Американың саясатшысы Г. Лассуэлл (1902—1978) БАҚ-тың
мынандай негізгі төрт қызметін атап көрсетті: 1) әлемдегі болып жатқан
жағдай туралы хабарлар жинап тара-ту; 2) хабарларды "редакциялау", тандау
және түсінік беру; 3) қоғамдық пікір қалыптастыру; 4) мәдениетті тарату.
Жоға-рыда айтылгандардың қатарына бесінші етіп онын коғамды са-ясаттандыруы
мен бұқара халықты саяси ағартушылығын қосуға болар еді.
БАҚ азаматтар мен билік органдарына ең маңызды оқиғалар туралы
мағлұматтар жинайды, таратады, оларға баға береді. Солардың негізінде
тындаушыларды Үкіметтің, Парламенттің, партиялар мен қозғалыстардың іс-
әрекеттері, қоғамның эконо-микалық, саяси, мәдени өмірі туралы пікірлері,
көзқарастары қалыптасады.
Демократиялык коғамда БАК, қоғамдык пікірлермен қатар заңға сүйенеді.
Олар өздері журналистік тергеу жүргізе алады. Тергеу қорытындылары жарық
көргеннен кейін кейде арнаулы парламенттік комиссиялар кұрылады, қылмыстык.
істер ашы-лады немесе маңызды саяси шешімдер қабылданады.
Қазіргі дүниеде БАҚ-ка жол ашу — ықпалды оппозиция
қалыптастырудыңқажетті шарты. Қоғамдықсанағаплюрализм, сөз бостаидығы
принциптерін сіңірудің манызы зор. Алайда, мұндай бостандык, ауызға не
келсе соны айту деген сөз емес. Мысалы, аумақтық тұтастықты, халық топтары
арасында алау-ыздықты түтандыруға жол берілмеуі керек. Саяси оқиғаларды
шынайы бейнелеу, тарату мемлекеттің тұрақтылығын арттыра-ды, қоғамды тиімді
басқаруға мүмкіндік береді.
Бүкаралық акларат құралдары әр түрлі мақсатта пайдалануы мүмкін. Олар
азаматтардың саяси сауатын көтеруі, езінің адамгершілігін сезінуі, абыройын
жоғары үстау, еркіндікке, әлеуметтік әділеттікке ұмтылыс, саяси процеске
салауатты, білікті қатынасуға мүмкіндік жасайды. Сонымен катар жалған
хабарлартаратуы, үрей-қоркыныш, сенімсіздіктудыруы мүмкін. Біраз жағдайда
саясаткерлер БАҚ-ты халық санасын күңгірт-тендіріп, өздерінін айла-
шарғыларын асырып, қулықтарын білдірмей, жасырын жүргізіп, дегендеріне
жетудің қүралы етеді. Оның тәсілдері сан алуан: деректерді бұрмалау, өзіне
тиімсіз хабарларды айтпау, өтірік-өсек, лақаптарды тарату, шындықты толық
жеткізбеу, т. т.
БАҚ-тың рөлі Президент, Парламент сайлаулары кезіңде, әсіресе, артады.
Олар үгіт-насихат, жарнама, т. т. арқылы саяси серкелер туралы кеңейтілген
мағлұматтар беріп, арнайы бейнесін (имидж) жасайды. Мүнда да саяси басшыны
қай кыры-нан көрсетіп, оған қаншалыкты уақыт бөлудің де маңызы зор.
Сондыктан демократиялық қоғамда мұндай келеңсіз жағдай-ларды болдырмаудың
өз жолдарын іздейді.
Қазіргі заманда саяси идеологияның көптеген түрлері бар. Олардың
негізгілеріне либералдық, консервативтік, комму-нистік, социал-
демократиялық және фашистік идеологиялар жатады. Енді соларға келейік.
§ 2. Қазіргі идеологияның негізгі түрлері
Саяси идесыогияның тщгыш түрлерінің бірінв либерализм (ла-тынның
либералис — еркін деген сөзінен) жатады. Оның негізін салушылар: Дж. Локк
(1632—1704), Ш. Л. Монтескье (1689—1755), А. Смит (1723-1790), И. Кант
(1724-1804), Т. Джеф-ферсон (1743-1826), А. Токвиль (1805-1859), Дж. Милль
(1806-1873). Ол феодадцық қоғам ыдырап, буржуазиялық қоғамдық катынастар
қалыптаса бастаған дәуірде пайда болады. Буржуа-зия ол кезде экономикалык.
жағынан белсенділік, іскерлік білдірді, бірақ саяси жағынан еріксіз еді.
Сондықтан өзінің сая-си билікке деген дәмесін, талабын либераддық саяси
доктрина арқылы білдірді.
Бүгінгі таңца либерализм — ең кең дамыған идеологиялар-дың біреуі. Ол
үшінші сословиенің идеологиясы ретінде пайда болганымен, кейін келе оның
көптеген принциптері жалпыадам-заттық кажетгіліктерге сай келіп, ойынан
шыкты. Либерализмнің мұраттары (ңдеалы) қазіргі саяси демократия
принциптерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz