Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысы
Кіріспе
І тарау. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысы. Жер
бедері.
1.1. Физикалық географиялық орны. Зерттеу тарихы.
1.2. Геотектоникалық құрылысы.
1.3. Жер бедері.
ІІ тарау. Климаты органикалық дүниесі.
2.1. Алакөл ойысының климаты.
2.2.Алакөл ойысының ішкі сулары.
2.3.Топырағы, органикалық дүниесі,табиғат қорғау
нысандары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І тарау. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысы. Жер
бедері.
1.1. Физикалық географиялық орны. Зерттеу тарихы.
1.2. Геотектоникалық құрылысы.
1.3. Жер бедері.
ІІ тарау. Климаты органикалық дүниесі.
2.1. Алакөл ойысының климаты.
2.2.Алакөл ойысының ішкі сулары.
2.3.Топырағы, органикалық дүниесі,табиғат қорғау
нысандары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
45-47°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай, Герцин, Альпі қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Алакөл ойысының табиғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету еліміздің аумағының оңтүстік-шығыс бөлігінің жер бедерінің,климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу заңдылықтарын әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі. 45-46°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, қатпарлықтарында түзіліп, неоген-төрттік дәуірлерде қайта жаңғырған Жетісу Алатауының биік және аласа таулы солтүстік-шығыс бөлігі мен Алакөл ойысының басым бөлігін қамтитын аудан табйғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету Алматы облысының солтүстік-шығыс бөлігінің жер бедерінің, климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу заңдылықтарын әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Алакөл ауданынының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы на байланысты қысы суық, жазы ыстық болып келетін климатының шұғыл континеттілігінің, жел мен температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер бедерінің эолдық пішініндерін, құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының шөлге және биік таулы алқаптарға тән таулы дала, таулы орман, биік таулы альплік және субальплік шалғындарға тән өсімдіктер мен жануарлардың түрлерінің таралуын анықтайды. Биік таулы және шөлді-шөлейтті Алакөл ауданының табиғатын жан -жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық мақсатта игеру барысын қоршаған ортаның тепе-теңдігін сақтау мәселесін шешу мен қатар, табиғат жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терең меңгеруге мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі. 45-46°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, қатпарлықтарында түзіліп, неоген-төрттік дәуірлерде қайта жаңғырған Жетісу Алатауының биік және аласа таулы солтүстік-шығыс бөлігі мен Алакөл ойысының басым бөлігін қамтитын аудан табйғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету Алматы облысының солтүстік-шығыс бөлігінің жер бедерінің, климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу заңдылықтарын әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Алакөл ауданынының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы на байланысты қысы суық, жазы ыстық болып келетін климатының шұғыл континеттілігінің, жел мен температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер бедерінің эолдық пішініндерін, құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының шөлге және биік таулы алқаптарға тән таулы дала, таулы орман, биік таулы альплік және субальплік шалғындарға тән өсімдіктер мен жануарлардың түрлерінің таралуын анықтайды. Биік таулы және шөлді-шөлейтті Алакөл ауданының табиғатын жан -жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық мақсатта игеру барысын қоршаған ортаның тепе-теңдігін сақтау мәселесін шешу мен қатар, табиғат жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терең меңгеруге мүмкіндік береді.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
І тарау. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысы. Жер
бедері.
1. Физикалық географиялық орны. Зерттеу тарихы.
2. Геотектоникалық құрылысы.
3. Жер бедері.
ІІ тарау. Климаты органикалық дүниесі.
2.1. Алакөл ойысының климаты.
2.2.Алакөл ойысының ішкі сулары.
2.3.Топырағы, органикалық дүниесі,табиғат қорғау
нысандары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 45-47°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан
шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне
сай, Герцин, Альпі қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау
жүйелерімен шектескен Алакөл ойысының табиғатының алуан түрлілігінің
негізгі себебін ашып көрсету еліміздің аумағының оңтүстік-шығыс бөлігінің
жер бедерінің,климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу
заңдылықтарын әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі. 45-46°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан
шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай
Каледон Герцин, қатпарлықтарында түзіліп, неоген-төрттік дәуірлерде қайта
жаңғырған Жетісу Алатауының биік және аласа таулы солтүстік-шығыс бөлігі
мен Алакөл ойысының басым бөлігін қамтитын аудан табйғатының алуан
түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету Алматы облысының солтүстік-шығыс
бөлігінің жер бедерінің, климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының
қалыптасу заңдылықтарын әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік
береді.
Алакөл ауданынының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы на байланысты
қысы суық, жазы ыстық болып келетін климатының шұғыл континеттілігінің,
жел мен температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер бедерінің эолдық
пішініндерін, құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының
шөлге және биік таулы алқаптарға тән таулы дала, таулы орман, биік таулы
альплік және субальплік шалғындарға тән өсімдіктер мен жануарлардың
түрлерінің таралуын анықтайды. Биік таулы және шөлді-шөлейтті Алакөл
ауданының табиғатын жан -жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық
мақсатта игеру барысын қоршаған ортаның тепе-теңдігін сақтау мәселесін шешу
мен қатар, табиғат жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терең меңгеруге
мүмкіндік береді.
Бітіру жұмысының мақсаты:
- Алакөл ауданының геогфиялық орынының ерекшелігінің климаты мен
органикалық дүниесінің таралуына тигізетін әсерін;
- аумақтың табиғатының қалыптасу тарихындағы әртүрлі геологиялық
кезендердегі палеоклиматтық, палеоэкологиялық, және
палеогеографиялық жағдайларының негізгі ерекшеліктерін;
- геотектоникалық құрлысы мен жербедерінің геоморфологиялық типтерінің
арасындағы өзара байланыстарды;
- аумақтық табиғат кешендерінің қалыптасуына әкелетін негізгі
факторларды анықтап,табиғи тепетеңдіктің бұзылу, себептерін
ашып көрсету.
Бітіру жұмысының міндеттері:
- физикалық-географиялық орынының негізгі ерекшеліктері мен аумақтың
зерттеу тарихын;
- геологиялық даму тарихы мен геотектоникалық құрылысының негізгі
ерекшеліктерін;
- жер бедерінің түзілу жолдары мен аумақта таралу заңдылықтарын;
- климаттың түзілу зандылықтарыны мен ішкі суларын;
- топырағы мен өсімдіктер жамылғысының негізгі ерекшеліктерін;
- табиғат қорғау мәселелерін жан-жақты талдап, ой қорытындыларын
шығару.
Бітіру жұмысының әдістемелік-методологиялық негіздері:
Бітіру жұмысының теорялық негізі ретінде М.Н Давидова мен Э.М
Раковскаяның физическая география СССР, Жанашеваның редакциялық
басшылығымен шыққан Қазақстан Республикасының физикалық географиясы, В.
Чупахиннің От пустын до снежных вершыин оқулықтары басшылыққа алынып,
салыстыру, талдау, синтездеу әдістері қолданылады.
Бітіру жұмысының практикалық манызы: Бітіру жұмысының нәтижесінде
жинақталған теориялық мәнәдәлектерді матерялдар География мамандығының
студенттері,орта мектептің мұғалімі мен оқушылар Алакөл ауданының
табиғатын жан-жақты оқып үйрену үшін, туристік фирмалармен өңдірістің жеке
салаларының мамандары білім көзі ретінде пайдалана алады.
Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Алакөл ауданының географиялық орыны, геотектоникалық
құрылысы, жер бедері мен климатының негізгі ерекшеліктері жан-жақты ашып
көрсетілген.
Екінші тарауда Алакөл ауданының ішкі сулары, топырағы мен органикалық
дүниесі, табиғат байлықтарын игеруге байланысты туындаған түйінді
мәселелермен оны шешу жолдары көрсетілген.
Бітіру жұмысының мазмұныны ашу үшін, географиялық карталар, графиктік
кестелер пайдаланылған.
І. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысы.
1. Алакөл ауданының физикалық географиялық орыны. Зерттеу тарихы
Алакөл ойысының физикалық географиялық орнына қысқаша шолу.
Алакөл ауданы Алматы облысының солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан.
Солтүстіктен оңтүстікке 100, батыстан шығысқа 190 шақырымға созылып жатыр.
Аумағы 25 мың шаршы шақырым. Ауданшың батысы мен оңтүстік-ббатыс шекарасы
Жетісу Алатауының шығыс бөлігінің сілемдері Арғанаты, Қысқаш, Кеттібай-
Борлы, Шатырбай таулары арқылы Сарқан Ауданымен . Шығысында Барлық, Шолақ
тауларының аралығындағы ені 15-20 шақырымнан аспайтын Жоңғар Қақпасы арқылы
Қытай Халық Республикасы мен , солтүстігі мен солтүстік-шығысында Алакөл
арқылы Шығыс Қазақстан облысының Аягөз Үржар аудандарымен шектеседі.
Солтүстік шеткі нүктесі 47036 с.е., оңтүстік шеткі нүктесі 45020,
батыс шеткі нүктесі 80030 ш.б.82030 ш.б. Үшарал, Қабанбай, Тоқжайлау,
Лепсі, Бұлақты, Ақжар, Жыланды, Көктұма сияқты ірі елді мекендері тау
аралық ойыстар мен аласа таулы алқаптардағы өзен аңғарларында орналасқан.
Алакөл ауданының теңіз деңгейінен орташа биіктігі 1000-1500 метр. Аудан
аумағында ірі тау аралық Алакөл, Сапақ-Айпара, Бақай-Көксуат, Байыс,
Ойжайлау-Қараүңгір, Сарыбөктер, Ақши, Шолақ сыяқты үш деңгейлі ойыстардың
аралықтарын Шыбынды, Қайқаң, Жабық, Күңгей, Тастау, Сандықтас,
Жүнжүректаулары сыяқты таулы алқаптар мен үстірттер бөліп жатыр.
Дүниежүзілік мұхиттардан алыс орналасуына байланысты климаты шұғыл
континенттілігімен күшті желді күндердің көп болуымен ерекшеленеді.
Географиялық орнының ерекшелігіне сай шөлді-шөлейті, таулы далалы, таулы
орманды, альпілік және сбальплік шалғындар мен нивальды-гльяциальды
ландшафтлар таралған. Алакөл, Ұялы, Сасық көл, Қошқар көлдері мен
Тентек,Жаманты, Ырғайты, Лепсі, Теректі, Тоқта, Шыңдалы өзендерінің
жағалауында сазды шалғындар мен тоғайлар қалыптасқан.
Алакөл ауданының физикалық географиялық тұрғыдан зерттелу тарихы. XX
ғасырдың бірінші жартысына дейін Алакөл ауданының табиғатын физикалық
географиялық тұрғыдан зерттеу баяу жүргізілді. Аймақтың табиғат жағдайы
туралы алғашқы деректерді орта ғасырдағы саудагерлер жинады. Ол деректердің
көбі толық емес әрі жүріп өткен бағыттарына ғана сипаттама берумен ғана
шектеледі. Қазақстанның патшалық Ресейге қосылуына байланысты аймақтық
табиғат жағдайлары мен байлықтарын зерттеу мәселелері қолға алына бастады.
Алакөл ауданының жер бедерін, геологиялық құрылысын оқып үйрену пайдалы
қазбаларды іздестіру мен тікелей байланысты жүргізілген зерттеулерді Қазан
төңкерісіне дейінгі және Кеңестік деп екі кезеңге бөліп қарастыруға
болады.[1]
Қазан төңкерісіне дейінгі кезең 1700-1917 жылдар аралықтарын қамтиды.
Алакөл ауданының табиғаты туралы Патшалық Ресейдегі алғашқы жазба деректер
XVIII ғасырдың басын мен 1840 -1841 жылдар аралығында Алакөл ойысы мен
Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің табиғатын географиялық тұрғыдан
оқыр үйрену ісін белгілі орыс геоботанигі Александр Шнерк қолға алды. Ол
Балқаш-Алакөл алабының табиғатын зерттеп, Жетісу Алатауы мен Аралтөбенің
Флорасы жөнінде көптеген құнды деректер жинады.
1841-1842 жылдары аралығында Г.С. Корелин Тарбағатай мен Жетісу
Алатауының солтүстік-шығыс бөлігіне саяхат жасап, аймақтың табиғатына
физикалық-географиялық сипаттама берді. Ол өсімдіктер жамылғысын жанжақты
зерттеп , түр құрамын анықтады.
1855-1858 жылдар аралығында Ш.Ш. Уалиханов Жетісу мен Қашқарияға
саяхатының барысында алғаш рет Балқаш пен Алакөл ертеректе бір көл болған
деген болжам айтты. Ол өз ойын көктемде еріген қар, жаңбыр суымен толығып,
аумағы артқанда екі көл бір-бірімен қосылатынын дәлелдей келе олардың
араларын жазда кеуіп қалатын сорлар бөліп жатқаны арқылы дәлелдейді.
Шыңғысұлы Шоқан Уалиханов Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының флорасымен
фаунасына сипаттама бере отырып тау беткейлеріндегі биіктік белдеулерінің
байқалатыны жөнінде өз пікірін айтып сол кезеңдегі ғалымның жетістіктеріне
сай үш белдеуге бөлді. Олар: Таулы, жартылай таулы және жазық белдеу.
1866 жылы А.Голубев Алакөл, Ұялы, Сасықкөл, Жалаңашкөл жағалауына
саяхат жасады. Ол өз еңбегінде Алакөл жүйесіндегі көлдерге физикалық-
географиялық сипаттама берді.
1871 жылы Матусовский Жоңғарияның шекаралас ауданы арқылы Зайсаннан
Манасқа дейін Бағыттық кескіндеу жұмыстарын жүргізді. Ол өзен бөліктеріне
Тарбағатайдың оңтүстік беткейі мен Еміл, Ырғайты, Жаманты, Тентек
өзенінің салалары жөнінде қысқаша деректер берген.
Тентек Жаманты,Ырғайты өзендері бастау алатын Жетісу Алатауының
солтүстік-орталық жотасының шығыс бөлігін алғашқы зерттеу жұмыстары ХІХ
ғасырдың екінші жартысында И.В. Мушкетов (1874), Г.Д.Романов (1879) және
Р.Закржевсктердің (1892) аумақтың жекелеген бөліктеріне маршруттық зерттеу
сапарларын жасағаннан кейін басталды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде бірінші рет
Жетісу Алатауының аса ежелгі құрылымы-гнейсті метаморфтық қабаты мен
кристаллды тақтатастары мен бірқатар пайдалы қазбалардың пайда болуы (
темір, мыс, қорғасын) туралы қысқаша сипаттама берілді. 6
1874-1890 жылдар аралығында Түркістанға белгілі геолог И.В. Мушкетов
саяхат жасады. Алты жылға созылған ғылыми экспедицияның нәтижесінде
жинақталған нақты заттай дерек көздері Орта Азияның табиғаты жөніндегі
маңызды деректер „Түркістан” атты іргелі еңбегіне негіз болды. Түркістан
түсінігіне И.В.Мушкетов „Түркістан” немесе „Түркістан алабы“ Солтүстігінде
Шыңғыстау мен Арал Ертіс суайрығының, батысында Мұғалжар мен Үстірттің
шығысында Тарбағатайдың, оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында Памир, Тянь-Шань,
Жетісу Алатауының аралығындағы Азия құрлығының ірі бөлігін алып жатқан
аймақ” деген анықтама береді. [2] 1878-1879 жылдар аралығында
И.В.Мушкетовтың экспедициясының құрамында болған Т.Р.Романовский
Түркістанның геологиялық картасын құруға қажетті материал жинаумен
айналысты.
Сол жылдар арлығында 1886 және 1893 жылдары Закржевский топограф Богданов
пен бірге Еміл өзенінің аңғары мен Барлық жотасының таулы бөлігінің
көзмөлшері кескіндеу жұмыстарын жүргізді. Жүргізген бақылауларының
нәтижелеріне сүйеніп “Барлық таулы өлкесінің қысқаша очерктері” еңбегін
жазды. 1892 жылы Р.Заваржевский Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының
солтүстік-шығыс бөлігін тағы зерттеді. Зерттеу нәтижесінде аймақтың
геологиялық-геоморфологиялық тұрғыдан аса көрнекті ғалым В.А. Обручев
зерттеді. Ол аталған ойыстағы лесстің түзілуінің эолдық ғылыми болжамын
ұсынды. Ғалым өзінің шекаралық „Жоңғария“ атты еңбегінде тұрақты түрде
түзілген шаң-тозаңның негізгі көзі Алакөл мен Балқаш, Жалаңашкөлдің
аралықтарындағы Қарақұм, Сарықұм,сияқты сусымалы, төбелі құм шағылдар
екенін атап көрсетті. Солтүстік-батыс желдері құм шағылдардан көтерілген
ұсақ шаң-тозаңдардың оңтүстік-шығысындағы Барлық тауының етегіне шөктіріп
лесс түзілген деген ой қорытындысын шығарады. Ол Барлық пен Шолақ
тауларының аралығын бөліп тұрған Жіңішке көнтағай қолатын, Жоңғар қақпасы
деп атауды ұсынды.[3]
В.А.Обручевтің 1907, 1914, 1940 жылдар аралығында жүргізген
экспедициялық зерттеулері нәтижесінде Алакөл ойысы мен оған шектесетін
Тарбағатай, Барлық-Майлы, Жетісу Алатауының геологиялық-геоморфологиялық
құрылысының ерекшеліктерін анықтады. Ол ойыстың жербедерінің қалыптасуында
мезозой құрылымдарының дамуы мен кайназой эрасындағы жаңа (Бірмағамбетов.
Қазақстанның физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі.
Алматы: Рауан 2004. 55-57б) тектоникалық қозғалыстарының нәтижесінде жүрген
тік бағыттағы көтерілулер мен үзілмелі бұзылыстардың ерекше рөл атқарғаны
жөнінде жан-жақты түсінік береді. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысын
зерттеу нәтижесінде мезозой мен кайназойдағы тектоникалық үрдістерді
сағылулар мен созылулардың күресінің барысында алғашқысы басым болатынын
айғақтайтын пульсациялық теориясын ұсынды. Бағыттық сипат алғанына
қарамастан В.А.Обручевтің көптеген ой қорытындылары әлікүнге дейін өзінің
маңызын жоғалтқан жоқ.
Ол геологиялық құрылысының ұқсастығын ескеріп Барлық-Майлы таулары Жетісу
Алатауының жалғасы деп санады. Жоңғар техтоникалық жарығының бойындағы
Жоңғар қақпасы Жетісу Алатауын Барлық-Майлы тауларынан бөліп тұрған
опырылмалы ойыс екені жөнінде дұрыс түсінік берді.
1904 жылы Алакөл ойысының шығыс бөлігіне В. В. Сапожников экспедициясы
зерттеулер жүргізді. Зерттеулердің нәтижесінде ойыспен шектесетін тау
жүйелерінің орографиясы, өзен торлары мен жүріп өткен жолына қысқаша
сипаттама берген Жетісу очерктері атты еңбегін жазды. Өз еңбегінде ғалым
Алакөлдің оңтүстік бөлігінде оңтүстік- батыстан солтүстік -шығысқа
бағытталып созылып жатқан табиғи бөгеті болғаны жөнінде қызықты дерек
келтірді. Оның ұзындығы 15 верст екі 20-100 саженге жеткен. Ұзын бөгет
Лепсі мен Барлық -Арасынды, Бақтыны байланыстыратын төте жол болды. 12-15
жыл бұрын бөгет біртіндеп бұзыла бастады деп жазды. (В.А.Обручев.
Пограничная Джунгария. І. ІІІ. Вып. –М. 1940. 50-60б.)
1906 жылы А.К.Мейстер Тентек және Лепсі өзендерінің алаптарының
төменгі таскөмір кезеңіне жататын фаунаны және таскөмірдің пайда болуын
анықтады. 1906-1910 жылдар аралығында Жетісу Алатауының солтүстік бөлігін
В.А.Обручев (1915) зерттеу жүргізді. Оның еңбегі Жетісу Алатауының кеңестік
бөлігінің геологиялық құрылысының ерекшелігін және жер бедерінің қалыптасуы
туралы дұрыс түсінік қалыптастыруға көп мүмкіндік туғызды.
1916 жылы Н.Г.Кассин басқарған (1927), П.А.Грюша, М.Ф.Крутиков,
В.А.Николаев, К.Б.Терлец және А.А.Шильниковтардың атқарған еңбектері,
Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінің тектоникасын, осы аумақтың
палеогеографиясын зерттеді.
Ұлы Қазан революциясынан кейін Жетісу Алатауының солтүстік-орталық
жотасының геологиялық зерттелуі Түрксібті салумен байланысты болды. С.В.
Калесник (1933) Жетісу Алатауының Солтүстік жотасынан, Ырғайты, Жаманты
өзендерінің бастауларынан гнейстер мен гранитті-гнейстерді анықтап,
сипаттама берді. Ф.А. Макаренко (1936) ортатентек Көксуат өзендерінің
алабынан жоғарғы силур фаунасын анықтады және жоғарғы силур кезеңінің
конгломератынан (жұмыртас) малтатас гнейстерінің жұмырланғанын
кездестірді.7. 1927 жылы Жетісу Алатауының солтүстік беткейінде
Н.Н.Горностаевтің экспедициясы жұмыс істеді. Зерттеу жұмыстарының
нәтижелеріне талдау жасай келе, аймақта Кайназой эрасының неоген-төрттік
дәуірлеріндегі неотектоникалық қозғалысынан соң екі мұзбасу жүргені жөнінде
қорытынды шығарды. Ежелгі төрттік мұзбасуларының аралық кезеңінде жабын
және жартылай жабын мұздықтардың қарқынды еруінің нәтижесінде Алакөл
ойысындағы қалыңдығы бірнеше жүз метрге жететін моренналы жыныстардан
тұратын зандрлы жазықтар түзілгендігі жөнінде өзінің ғылыми болжамын
ұсынды. Ол Балқаш-Алакөл ойысының қазіргі бедері Текелі (Вюрм)
мұзбасуларының қалың моренналы шөгінділерінің өңдеуі нәтижесінде түзілді
деп есептеді. Н.Н.Горнастаевтің пікір бойынша Текелі мұзбасуынан соң Балқаш-
Алакөл ойысы Арал-Каспий алабына қарай ашылатын ауқымды өзен аңғары болған.
1929-1931 жылдардың аралығында Жетісу Алатауының Солтүстік
беткейімен Алакөл ойысының батыс бөлігінде С.В.Калесник геологиялық-
геоморфологиялық кескіндеу жұмыстарын жүгізді. Олар Алакөл ойысындағы
палеогеннің қызыл түсті сазды жыныстарын зерттеді. Алакөл плитасына жататын
бұл қызыл түсті саздар негізінен карбонатты гипсті жыныстардың қатарына
жататынын анықтады. Төртік дәуірдің сусымалы ұсақ құмды, сазды, моренналы
шөгінділеріне сипаттама берді. Жаңа тектоникалық қозғалыстарға баса назар
аударған ғалым экспедициялық зерттеу нәтижесінде төрттік дәуірдің
шөгінділердің жарып жатқан бірнеше тектоникалық жарықтарды анықтады.
КСРО Геология комитетінің Жерасты сулары бөлімінің қауылысына сай 1931
жылы Б.К.Терлецкийдің экспедициясы Солтүстік Жетісуда гидрогеологиялық
барлау жұмыстарын жүргізді. Барлау жұмыстары нәтижесінде Алакөл ойысына
қысқаша физикалық – географиялық сипаттама берді. Автор Балқаш – Алакөл
ойыстарының тектоникалық құрылысы мәселелеріне баса назар аударып, ойыстан
дизьюктивтік дислонацияның басым екенін атап өтті. Терлецкий Балқаш-Алакөл
ойысын қоршап жатқан тау жүйелерінің барлығын геотектоникалық
қозғалыстардың нәтижесінде тік бағытта көтерілген баспалдақ тәрізді төбесі
текшелі орқаш таулар Жалаңашкөл, Алакөл, Сасықкөл, көлдерінің Орталық
бөлігіндегі опырмалы ойыс деген қорытындыға келді.
1933-1934 жылдар аралығында Алакөл ойысының солтүстік шығыс
бөлігінде Е.Д.Шлигиннің жетекшілігімен геологиялық топ жұмыс істеді.
Геологиялық барлау жұмыстарының барысында жинақталған нақты материялдарға
талдау жасай отырып Алакөл ойысы мұнайлы ауданның қатарына шығарды.
Е.Д.Шлыгиннің тобы алғаш рет Алакөл ойысының солтүстік-шығыс бөлігінің
1:50000 масштабты геологиялық және геоморфолгиялық картасы құрды. Зерттеу
жұмыстарын қорыта келе Е.Д.Шлыгин Алакөл ойысының Солтүстік шығыс бөлігін
төменде көрсетілген төрт геоморфологиялық провинцияға бөледі. Олар:
1. Ұсақ таулы.
2. Арасан таулы үстірті.
3. Жетісу Алатауының тауалды бөлігі.
4. Ежелгі эолдық аккумляция
Ғалым өз картасында аталған аумақты провинциялар тармағына бөліп, пайда
болуы жағынан бір-бірінен айырмашылығы бар жер бедерінің геоморфолгиялық
типтерін ашып көрсетеді. Сонымен қатар ол қалдық таулар, тектоникалық
кемерлер, ежелгі жағалаулардың кемерлерін қосымша шартты белгілермен
көрсетеді.
Б.К.Терлецкий (1934) ортадевондық фаунаны анықтады және Нұрбай,
Қызылталөзендерінің аңғарларындағы құмтасты - тақтатасты қабатты девон
кезеңіне жатқызды.
1934-1935 жылдары А.К.Жерденко, С.Н.Колова және С.С.Ларканың
басшылығымен Жетісу жотасының шығыс бөлігіне зерттеу-кескіндеу жұмыстары
жүргізілді. 1940 жылы М.М.Юдичевтің Жоңғар Алатауы атты монографиясы
жарияланды. Бұл еңбегінде автор сол кезеңдегі шөгінділер туралы материалды
да енгізді және стратиграфияға, тектоникаға, вулканизмге, ауданның жалпы
тарихи даму заңдылығына нақты сипаттама берді, сондай-ақ генезистік пайда
болу және кейінгі геологиялық зерттеу жұмыстары туралы да айтты. 1936 жылы
қазақ геология тобы Б.А.Афанасвевтің жетекшелігімен Алакөл ойысының
оңтүстік-шығыс бөлігіне экспедиция ұйымдастырып, Юра дәуірінің көмірлі
қабатына барлау жұмыстарын жүргізеді. Геологиялық барлау жұмыстарының
нәтижесінде Б.А.Афанасевев Алакөл ойысының тектоникалық құрылысының
сызбасын жасады. Оның ойынша Алакөл ойысы бірнеше тектоникалық жарықтардан
тұратын ерекше терең Синиклиза болып табылады. Автор тасты өзеннің жайылма
үсті текшелері мен Алакөлдің оңтүстік шығыс жағалауларына сипаттама берді.
Афанасьевтің қорытындысы бойынша қазіргі жалаңашкөл көміралабының
соншалықты практикалық маңызы жоқ болды.
1940 жылы М.М.Юдичев Жетісу Алатауының геологиялық құрылысына арналған
зерттеулерінде меридианальды бағыттағы тангецианальды сығысудың (қысудың)
әсерінен субендік бағытта созылған негізгі жоталар тізбегін солтүстік-
шығысында Алакөл ойысы орналасқан жоңғар тектоникалық жарығы көлбеу қиып
өтеді деген қорытынды шығарды.
1945 жылдан бүгінгі таңға дейінгілерде Балқаш-Алакөл ойыстарында орта
және ұзақ масштабты геологиялық кескіндулермен геофизикалық зерттеу
жұмыстарын жүргізу басым болды. 1945 жылы Жоңғар қақпасының маңындағы
Барлық тауының етегінде М.И.Жаймин мен В.Ф.Қажыбаевтың басшылығымен Юра
жасындағы Жалаңаш көл көмір алабы ашылып 800 метрге дейінгі тереңдікте
терең бұрғылау жұмыстары жүргізілді.
1945-1980 жылдар аралығында жүргізілген зерттеу жұмыстарына А.А.Алексеев,
И.А.Афоничев, В.А.Буш, О.А.Барзаковский, басқа да танымал геологтар
қатысты. Соңғы 10-30 жылда Алакөл ойысында Оңтүстік Қазақстан геологиялық
басқармасы геологиялық барлау-кескіндеу жұмыстарын жүргізді. И.А.Афоничев,
Б.А.Буш және Н.И.Филатова сынды ғалым-геологтар Жоңғар Алатауы мен Балқаш-
Алакөл ойысының геологиялық құрылысына жүргізген зерттеулерін жинақтап
бірқатар ғылыми еңбектерін басып шығарды. Ұзақ жылдар жүргізген
зерттеулердің нәтижесінде қазіргі геотектоникалық құрылысы жөніндегі ғылыми
түсініктер қалыптасты.
1949 жылы Алакөл ойысының Солтүстік және Шығыс бөлігіндегі К.В.Курдюков
пен И.М.Смеловскийдің басқарумен бүкіл одақтың аэрологиялық тірестің Балқаш
маңы экспедициясы жұмыс істеді. Экспедицияның жұмысының нәтижесінде
ауданның 50000 масштабты геологиялық картасы жасалды. 1950-1960 жылдары
Жоңғар тектоникалық жарығының құрылысы мен оның Вари қатпарлы құрылымын
қалыптастырудағы рольі жөніндегі әртүрлі ғылыми қөзқарас қалыптасты.
1956 жылы қазақ КСР жергілікті өнеркәсіп министірлгі Жалаңаш көл көмір
кенінің қорын бағалап жаңа болашағы зор кенорындарын табу мақсатында
геологиялық барлау тобын жіберді. Ізденіс жұмысының нәтижесінде 1980
жылдары Жалаңаш көл кен орында ашық әдіспен көмір өндіру ісі қолға алынды.
Понтелеев, Мойсеенко, сикицин 1957: Ренгаретен 1958, Афоничев, 1960, 1967
сынды ғалымдар Жоңғар тектоникалық жарығын Вари тектоникалық аймағын
палеозой ұзақ уақыт бойы шектеп тұрды деп санады. Филатова Буш басқа да
геологтар Жетісу Алатауының Солтүстік шығысын көлбей өтетін Жоңғар
тектоникалық шарығы жоғарғы палеозойда пайда болды деп есептейді.
Ұлы Отан соғысы жылдары полиметалл және сирек кездесетін металлдардың
кен орындарын зерттеу Жетісу жотасының барлық бөлігінде жүргізілді.
Оңтүстік жотада А.С.Осипов Солтүстікке - Н.М.Колпаков пен Е.В.Орлов
(1941), П.П.Зотов (1941), Г.Н.Ионова (1945) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1951-1955 жылдары Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінде
А.И.Семенов пен Г.В.Нехорошев жұмыс істеді. Олар жоғарғы полеозой
стратиграфиялық схемасын толықтырды және аумақтың тектоникасы мен пайдалы
қазбаларын зерттеді. 1953-1956 жылдары Н.А.Афаничев пен А.Е. Савичев
(1958)ЖетісуАлатауының солтүстік-шығыс бөлігінің жалпы стратиграфиялық
сызбасын жасады, құрылымдық-фацияльды зоналар мен зона тармақтарына бөлді.
Л.К.Диденко-Кислицина, Е.П.Кислицин Жаманты-Тентек өзендерінің
алабында (1965-198о) кайназой түзілімін бөлді және Жетісу Алатауының
қазіргі тектоникалық құрылысын, жер бедерінің қалыптасуын зерттеді.
Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің жербедерінің
қалыптасу заңдылықтырын зерттеуге 1960-1990 жылдардың аралығында белгілі
ғалым Л.К.Диденко зор үлес қосты. Ол неоген-төрттік дәуірлерде жүрген
неотектоникалық қозғалыстардың Жетісу Алатауы мен Алакөл ойысының қазіргі
жер бедерін қалыптастырудағы алатын орынын жан-жақты зерттеді.
1.2 Алакөл ойысының геологиялық құрылысы.
Алакөл ойысының геологиялық құрылысы.Алакөл ауданы геотектоникалық
құрылысының ерекшелігіне сай екі тектоникалық құрылымнан тұрады Солтүстігі
эпигерциндік жас платформаның қатарына жататын Тарбағатай Жетісу
Алатауларын бір-біріне бөліп жатқан кринтодепрессиялық Алакөл ойысы.
Оңтүстігі герцин қатпарлығына жататын Жетісу Алатауының солтүстік және
солтүстік-шығыс бөлі. [4,5]
Кристалды іргетасы 1-2 шақырым тереңдікте орналасқан мезозойда
іргетасының көтерілуіне байқалғанымен кайназой эрасының екінші жартысындағы
неотектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде көршілес жатқан Жетісу Алатауы,
Барлық-Майлы, Тарбағатай тауларының көтерілуіне байланысты Алакөл ойысының
іргетасының мантияға батуы қарқынды жүрді.
Ойыстың кристаллды іргетасының бетіне шөгінді қабаттардың жабуы жоғары
Юра дәуірінің соңында басталды. Бұл кезеңде теңіз трансгрессиясы басталып,
палеоген дәуіріне дейін ежелгі саяз теңіз алып жатты. Теңіздің табанына
сазды құмды гипсті шөгінділер аккуммулцияланды. Кайназой эрасының полеоген
дәуірінде теңіз біртіндеп тартылып құрлыққа айналды. Неоген-төрттік
дәуірлерінде жүген геотектоникалық қозғалыстарға байланысты кристалды
іргетасының қарқынды түрде мантияға батуы байқалды.
Таулардың көтеріліп теңіздердің регрессиясының (тартылуының) байқалуы
палеоклиматтық жағдайды бірден өзгертіп, климаттың аридтенуі байқалды
(М.И.Давидова, Э.М. Раковская. Физическая география СССР,-М: Просвещения
1991. 222-229стр.Физическая география Республики Казакстана под ред.
Жаналивой. –Алматы: Қазақ Университеті.1998.33-36 стр.)
Неотектониқалық қозғалыстың нәтижесінде Жетісу Алатауы, Барлық-Майлы,
Тарбағатай, тауларының қайта жаңғырып көтерілуіне сай үш рет мұзбасу үрдісі
жүрді. Олар: Рисс, Миндаль, Вюрм. Біріншісі жабын мұздық болса екінші,
үшіншілері жартылай жабын сипатындағы мұздықтар болды. Олардың алғашқысының
тігі теңіз деңгейінен 800-1000 метр биіктікте орналасса екінші
үшіншілерінің 1600-2000 метр биіктікке дейін түсті. Мұзбасу аралық кезеңде
қалыңдығы 1000 метрге дейін жеткен мұздықтардың қарқынды еруінің
нәтижесінде аблясия аймағынан тысқары орналасқан Алакөл ойысының тау
етегіне таяу бөлігіне қалыңдығы бірнеше метрге жететін мореналы шөгінділер
жинақталды. Мұзбасу жүрген кезде болған қуатты топансу тасқыны биік таудан
тас малданған өте ұзақ тау жыныстарын ойыстың оңтүстік-батыс, Солтүстік-
батыс және Оңтүстік шығыс бөлігіне шөктіруіне қазіргі Сарықұм, Қарақұм
құмды алқаптарының түзілуіне әсер етті. Алакөл ойысының терең бұрғылау
жұмыстарын жүргізген геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесіндегі тау
жыныстарының Стратeграфиялық қимасына талдау жасай отырып төрттік дәуірдегі
палеогеографиялық, палеоклиматтық жағдайды анықтаған төрттік дәуірдегі
мұзбасу кезеңіндегі ылғалды плювиальды климатты мұзбасу аралық кезеңінде
құрғақ ксеротермальды климатпен алмасып отырады.
Құрғақ климатты кезеңде жинақталған қалың шөгінді жыныстар жел
әрекетінен өңделіп қалың лессті жыныстар түзілді. Құрылықтың ұлғаюына
байланысты жалпы алғанда төрттік дәуірде шұғыл континентті аридті климат
жағдайы сақталды. Алакөл ойысының аумағының елу пайызын Төрттік дәуірдегі
ежелгі мұзбасулар мен мұзбасу аралық кезеңдерде түзілген борпылдақ және
кесек шөгінді тау жыныстары құрайды. Ойыстың кристаллды іргетасының бетін
төменгі, орта және жоғарғы палеозойдың мезозой мен кайназойдың қалың
шөгінді жыныстары құрайды. [4,5]
Төменгі палеозойдың сазды тақтатас, кремний жолақты сазды тақта тас
мәрмәр мен диабаздардан тұратын шөгінді және метаморфты жыныстары Жоңғар
тектоникалық жарығының бойында Ырғайты өзенінің таудан жазыққа шығар
жерінде шоғырланған.
Юра дәуірінің шөгінділері Алакөл ойысының шығысындағы үлкен Қажу
тауында шағын дақ түрінде тас көмірдің шөгінділерінің бетін жауып жатыр.
Палеоген дәуірінің шөгінділері әртүрлі гипсометриялық деңгейде ойыстың
барлық бөлігінде дақ түрінде шашырай таралған. Олардың қатарына кірпіш
сияқты қызыл түсті саз, сыр түсті мергель, ашық көгілдір аспан түстес құм
мен кониемераттар жатады. Төрттік дәуірдің шөгінділері Алакөл ойысының
беткі қабатын жауып жатыр. Таулы алқаптарда олар тек өзен аңғарларында
тараған.
1949 жылы Төрттік дәуір шөгінділерін картаға түсірген белгілі
геолог К.В.Курдюков полентологиялық негізсіз шартты түрде топтастырды. Ол
қызыл кірпіш түсті саздық бетіндегі барлық шөгінділерді Төрттік дәуірдің
шөгінділердің қатарына жатқызады. Бұл тұрғыдан алғанда ешбір ғалымдардың
таласы жоқ болғанымен жеткілікті полеонтологиялық негізсіз топтастыру шарты
болып саналады. Қандай да бір күмәнді полеогеннің қызыл-қоңыр сазы бірден
жояды.
Төрттік дәуірдің ең ежелгі жыныстарының қатарына ойыстың Жетісу-
Алатауымен шектесетін бөлігіндегі кесек моренналы шөгінділер жатады. Олар
қызыл-қоңыр саздық бетінде жатады. Оның бетін қалың сазды, құмды, сазды
шөгінділер жауып жатыр. Олар ежелгі мұзбасулардың абляция аймағында немесе
одан тысқары аймақта шөккен асырылу конусы болып табылатын моренналы және
сазды шөгінділер Төрттік дәуірдің түпкілікті жыныстары болып табылады. Ескі
өзен атаулары болып табылатын Алакөл ойысының орталық бөлігінде көлдік және
өзендік алновиальды шөгінділер таралған.
Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің гегогиялық құрылысы. Жетісу
Алатауының солтүстік-шығыс бөлігі Кембрийге дейін Шығыс Европа, Сібір,
Тарым, Қытай, Корея платформаларының аралығында бөліп тұрған Орал Монғол
(Орал–Тянь-Шянь) қатпарлы белдеуінің құрамына кіреді. [6]
Тас көмір дәуәрәнде қазіргі Жетісу Алатауының аумағыаумағында
қарқынды тектоникалық қозғалыстардың жүруінің нәтижесінде Қазақстанның
оңтүстік- шығыс бөлігі тұрақсыз қозғалмалы облыстарға айналдырды.
Кембрийге дейінгі архей протерозой эрасында қазіргі Жетісу Алатауының
орнында ежелгі платформаларды бір–бірінен бөліп жатқан геосинклинальды
белдеу болған. Палеозой эрасының екінші жартысындағы таскөмір, пермь
дәуірлерінде Жетісу Алатауы түзілді. Герцин қатпарлығының орынын кембрийде
Жетісу Алатауының аумағын теңіз суы алып жатты.
Теңіз табанында эвгеосинклинальды типтегі кремнийдің сазды тақта
тастары, тиллит тәрізді конглемераттар (ежелгі мұз басулар нәтижесінде
түзілген) мен хемогенді эффузивті шөгінділер жинақталды. Теңіздерден
кембирийге дейінгі қатпарлықта түзілген жанартаулық аралдар көтеріліп
тұрды. Кембирий дәуірінің палеоклиматы құрғақ әрі ыстық болуымен
ерекшеленді. Кембрий дәуірімен салыстырғанда Ордовикте аймақтағы
геологиялық режимде айтарлықтай күрделі өзгерістер болған жоқ. Теңізден
аралдар тізбегі көтеріліп тұрды. Тау жыныстарының шайылуы нәтижесінде теңіз
табанына кремний сазды шөгінділер жинақталады. Таскөмір дәуірінің бірінші
жартысы мен соңында магмалық әрекет қарқынды жүрді. Терең тектоникалық
жарықтарда жүрген интрузивтік әрекеттің нәтижесінде ультра негізгі және
негізгі тау жыныстары түзілді. Таскөмір дәуірінің басында климат
девондағыдай құрғақ, ыстық болғанымен трансгрецияның артуы нәтижесінде
теңіздердің аумағының артуына сай климат біршама жылы әрі ылғалды болады.
Төменгі таскөмірдің соңында қуатты қатпарлану үрдісінің жүруіне
байланысты Жетісу Алатауының Солтүстік бөлігінің негізгі жоталар тізбегі
Тастау, Күңгей, Жабық, Жүнжүрек, және Солтүстік-Орталық жотаның біліктік
бөлігі мен олардың аралықтарын бөліп тұрған тектоникалық иіндер түзілді.
Герцин қатпарлығының нәтижесінде түзілген тау жоталары тауаралық ойыстарға
орасан зор кесек шөгінді жыныстардың жинақталуына мүмкіндік берді. Олардың
қатарына пермнің жоғарғы қабатында жинақталған кремнилі және сазды тақта
тастар, кремнилі құм тастар, жанартаулық күлдермен спилиттер жатады. Жетісу
Алатауының қиыр солтүстік-шығысында теңіз маржандарының фациялары мен
қызыл түсті сазды жыныстарды кездесуі Силурда жылы субтропиктік климаттың
басым болғанын көрсетеді [6]
Нәтижесінде қазіргі Жетісу Алатауының солтүстік-шығысындағы Қайқаң,
Күңгей, Тастау, Жүнжүрек, Шыбынды жоталарының тізбегі түзілді. Ерте тас
көмірде батыс Жетісу Алатауының солтүстік-шығысының орнындағы теңіз
табанына эвгеосинклинальды шөгінді қабаттар жиналып, орта және жоғарғы
тас көмірде құрлық бетінде эффузивті шөгінділер жинақтала бастады. Қазіргі
пішініне ұқсас болды. Орта және төменгі тас көмірдің шөгінділері
негізінен құрлықтың конгомераттардан, құмтастардан, әктастардан,
жанартаулық күлдерден тұратын эффузифті–шөгінді кешендерден құралған. Тас
көмір дәуірінің уақыт пен кеңістік ішіндегі палеоклиматтық жағдайлары алуан
түрлі болды. Жоғарғы тас көмірде құрлықтың көлемінің біртіндеп ұлғаюына
байланысты төменгі тас көмірде палеоклимат құрғақ болып, соңында біртіндеп
ылғалданды. Орта және жоғарғы тас көмірде климат тағы да құрғай бастады.
Тас көмір дәуірінде герцин қатпарлы облысында интрузивті әрекеттер қарқынды
жүрді.
Пермь дәуірінде тектоникалық қозғалыс тіктеліп Жетісу Алатауының аумағы
платформалық режимге көше бастады. Герцин қатпарлығы нәтижесінде түзілген
кесек тау жыныстарының қалың қабаты Сапақ-Айпара, Ойжайлау, Қараүңгір,
Байыс, Бақай Сарыбөктер, Шолақ сияқты тауаралық тектоникалық ойыстарға
шөкті. Жетісу Алатауындағы пермь дәуірінің шөгінділері негізінен
құмтастардан, алевролиттер мен әктастардан, құрлықтық эффузивті–кесек тау
жыныстарының қалың қабаттарынан тұрады. Пермде Жетісу Алатауында
селигумитті ылғалды климат қалыптасты [8]
Пермде аймақта интрузивті әрекет біршама қарқынды жүрді. Герцин
тектогенезі аймақтың ежелгі құрылымдарын күрделендірді. Мезозой эрасында
аймақта толығымен құрлықтық жағдай сақталып, денудация үрдісінің
нәтижесінде біртіндеп аласарып тегістеле бастады. Палеогенде ұсақ шоқылы
асала таулы аймаққа айналды. [9] Мезозой эрасының триас дәуірінде Жетісу
Алатауының аумағында толығымен құрлықтық жағдай сақталды. Климаты ыстық
континентті құрғақ болуы тау жыныстарының химиялық үгілуін күшейтті.
Триастың соңында тауаралық иіндер мен тау беткейлеріне шөкті. Тектоникалық
әрекеттер жарылуға дейін барғанмен, Сапақ-Айпара, Ойжайлау, Бақай, Байыс
сияқты иіндердің іргетасының біртіндеп мантияға батуы байқалды.
Палеографиялық зерттеулердің деректеріне қарағанда триас дәуірінің соңы мен
юра дәуірінде Жетісу Алатауының климаты біртіндеп ылғалдана бастады.
Ылғалды климат жағдайларында ағаш тәрізді папоротниктен, қырықбуыннан,
плаундар мен қылқан жапырақты ағаштардан тұратын орман флоралары тауаралық
тектоникалық ойыстарда кендірлік тас көмір кен орнының түзілуіне қолайлы
жағдай тудырды. Ылғалды климат жағдайында үгілу қабатында сілтісізденген
коалинді шөгінділер түзілді. Алтайдағы төменгі бор шөгінділері негізінен
тауаралық тектоникалық ойыстарға жинақталған құрлықтық жағдайда түзілген.
Қызыл түстік саздар мен қиғаш қабатты құмдар мен конгломераттардан тұрады.
Бор дәуірінде құрғақ және аридті климат бірін–бірі алмастырып отырды.
Палеогенің соңы мен неогеннің басында Альпі қатпарлығының нәтижесінде Алтай
тауының қайта жаңғырып біртіндеп көтерілу үрдісі болды. Тау жоталарын
бір–бірінен бөліп тұрған тауаралық аңғарлар мен Зайсан қазаншұңқырына кесек
конгломератты шөгінділер жинақтала басталды. Неогеннің соңы мен төрттік
дәуірдің басында қазіргі Лепсі, Тентек, Ырғайты өзендерінің аңғарлары
пайдаболды. Ерте және орта плиоценде Памир, Капетдаг, Кавказ тауларының
қатпарлануына байланысты Жетісу Алатауыдада қарқынды қозғалыстар жүріп,
төрттік дәуірінде (төменгі және жоғарғы плейстоценде) 2000-3000 м дейін
көтеріліп, қатпарлы – жақпарлы жаңғырған биік тау жүйесіне айналды.
Құрлықтың көлемінің ұлғайып, ежелгі теңіздердің тартылуына байланысты
шамамен 600 мың жыл бұрын Жетісу Алатауындаежелгі плейстоцен мұз басуы
басталды. Ол шамамен 10 –12 мың жыл бұрын аяқтады. Белгілі гляциолог ғалым
П.А. Черкаосовтың пікіріне сүйенсек Алтайда үш мұз басу жүрген (Рисс
Минадаль Вюрм) олардың алғашқысы жабын болса, соңғысы жабын сипатында
болды. [9]
Климаттағы күрт суынудан жүрген ежелгі төрттік мұз басулары мұз басу
аралық кезендермен алмасып отырды. Мұзбасулар мен мұзбасу аралық
кезендердің алмасуы нәтижесінде қазіргі терең сайлы тауаралық аңғарлар мен
қар аңғарлары түзіліп қазіргі жер бедері қалыптасты.
1.3 Алакөл ауданының жер бедерінің жалпы ерекшеліктері
Морфологиялық тұрғыдан алғанда Алакөл ауданының жер бедерінің әр түрлі
пішіндерінің үйлесуімен ерекшеленеді. Мұнда биік тау жоталарымен қатар
тегіс жазықтар басым. Тегіс жазықтар көп қазан шұңқырлары (Алакөл,
Жалаңашкөл, Сасықкөл, Ұялы), борпылдақ жыныстары уақытша ағынсулардың
шаюынан түзілген жыралар сияқты жер бедерінің теріс пішіндері мен қатар
көл жағалауындағы дюналар, бұйраланған құм жолдары сияқты оң пішіндері
күрделендіреді. Алакөл ауданының жер бедерінің әр түрлі пішіндерінің
үйлесуі қалыптасу тарихының күрделілігін көрсетеді.
Алакөлдің деңгейінің абсолют биіктігі 340 метрдей Жабық, Күңгей
тауларының етегінде 600-750 метрге дейінгі аралықта ауытқиды. Тау
етектерінен Алакөлге қарай еңіс болып келуімен ерекшеленеді. Жер бедерінің
қазіргі пішінінде эндогендік және экзогендік күштердің әрекетінің бір-
бірімен өзара байланысы айқын байқалады.
Ауданның солтүстік бөлігіндегі Алакөл ойыстың орталық бөлігіндегі көлдік,
өзендік алювиальды жыныстардың шоғырлануы экзогендік күштердің әсерінен бос
тау жыныстардың аккумуляциялау үрдісінің басым болғанын көрсетеді.
Керісінше палеозой эрасының ежелгі кристалды жыныстары жер бетіне шығып
жатқан жерлерде жер бедерінің қатты тілімделуі тектоникалық қозғалыстардың
әрекетінен түзілгенін көрсетеді. Оған тік беткейлі тар шатқалды,
сарқырамалы, шоңғалды болып келетін Жаманты, Тентек, Ырғайты өзендерінің
аңғарлары мен Жетісу Алатауының Алакөл ойысына ұласатын бөктерлеріндегі
кристалды жыныстар жер бетіне шығып жатқан тау бөктерлері мысал болады. [6]
Тектоникалық қозғалыстардың әсерінен жарықтар түзілетіні белгілі. Алакөл
ойысының солтүстік-батысынан оңтүстік шығысына бағытталған терең
тектоникалық жарықты бойлай, Барлық Арасан термальды ысьық бұлағы жер
бетіне шығып жатыр. Оның жер бетіне шыққандағы температурасы +42о.
Аудан аумағының жер бедерін геоморфологиялық тұрғыдан ойпатты жазық,
биік таулы және тауаралық тектоникалық иіндердің жер бедеріне бөліп
қарастыруға болады. Алакөл ауданының жер бедерін орографиялық тұрғыдан
төменде көрсетілген 3 топқа бөлуге болады.
1. Жазық бөлігі;
2. Орташа биік және биік таулытаулы алқаптары;
3. Тауаралық ойыстардың жер бедері;
4. Жазықтағы төбелі-жалды құмды алқаптар
Алакөл ойысының Жер бедері. Алакөл ойысының жазық бөлігі шығу тегінің
белгілеріне қарай көлдік-алювиальды және тауалды көлбеу жазық болып екіге
бөлінеді. Көлдік-алювиальды жазықтар Алакөлдің солтүстік және шығыс
жағалауларында орналасқан морфологиялық тұрғыдан алғанда көлге қарай
байқалмайтын еңіс болып келетін иілген жазық. Оның беті салыстырмалы түрде
тегіс. Оның бетін Жаманты, Тентек, Еміл, Ырғайты өзендерінің аңғары ғана
бұзады. Жазықтың теңіз деңгейінен биіктігі 350-400 метр аралығында
ауытқиды. Беткі қабаты ұсақ түйіршікті көлдік, өзендік құмды, сазды сұр
түсті сазды шөгінділерден тұрады. [7]
Оңтүстік- батыс және оңтүстік-шығыс бөлігіндегі көлдік-алювиальды жазықты
ұзындығы ондаған шақырымға созылатын қамысты-қоғалы сазды шалғындар алып
жатыр. Олар Сасықкөлге құятын Тентек, Алакөл мен Жалаңаш көлдің
аралығындағы Ырғайты өзенінің сағасында айқын байқалады.
Тауалды көлбеу жазықтары Жетісу Алатауының, Қайқаң, Жабық, Күңгей
тауларының Алакөл ойысына ұласар шекаралық бөлігінде тараған. Алакөлге
қарай еңістігі айқын байқалатын көлбеу жазықтың ені 10-20, ұзындығы 100-150
шақырымға дейін жетеді. Жазықтың оңтүстік-шығыс бөлігінің беті уақытша
ағын судың эрозиялық әрекетінен бұзылған. Еріген қар, жаңбыр суларының тау
жыныстарын шаю үрдісінің барысында мұнда құрғақ аңғалар, сайлар түзілген.
Кейбір сайларда шағын бұлақ бастауларда болады.
Алакөл ойысының тауалды көлбеу жазықтары ежелгі мұз басулардың,
сонымен қатар тұрақты және уақытша ағын сулар тасымалдаған бос тау
жыныстарының шөгуінен түзілген ысырылу конусы немесе шлейфі болып
табылады. Көлбеу жазықтардың теңіз деңгейінен биіктігі 400-900 метр
аралығында ауытқиды. Шолақ , Ақшакүңгей тауларының етегіндегі көлбеу
жазықтарда гифсофитті қиыршық тасты шөлдер қалыптасқан .
20 ғасырдың басында В.А.Обручев ысырылу конусы болып
табылатын кесек тау жыныстарының қалың қабатының бетіндегі жұқа сазды
лессті топырақта жусан, қараған, боялыш сияқты сирек өсетін шөл өсімдіктері
тараған. Малта тасты моренналы жыныстардан тұратын көлбеу жазықтардың
аралығындағы нашар байқалатын құмды, малта тасты, қиыршық тасты болып
келетін құрғақ арналарда бұталы өсімдіктер таралған деп жазды. [8]
Күңгей, Жабық тауының солтүстік беткейінің етегін бойлай ен, 10-15
шақырымға жететін көлбеу зандрлы белесті жазықтар созылып жатыр. Ол кей
жерлерінде биіктігі 791 метрге дейін жететін ақтас, Қызылқора, Егіз Қызыл
сияқты жекелеген биік төбелердің кездесуі мен көлбеу жазықтарға қарағанда
көлге қарай еңістігі жақсы байқалуымен ерекшеленеді.
Литологиялық тұрғыдан алғанда негізінен кесек малта тасты-қиыршық тасты
ысырынды моренналы және оның бетіне шөккен сазды, құмды-сазды жыныстардан
тұрады. Жазық теңіз деңгейінен 400-800 метр биіктік белгілері аралығын
қамтиды ( В.А.Обручев 1940 Пограничная Джунгария Т.З.Вып. г. Л-М:
издательство А.Н. СССР 208 стр)
1. Алакөл ойысының геоморфологиялық құрылысы.
Алакөл ойысының қазіргі жер бедері ішкі эндогендік және сыртқы
экзогендік күштердің өзара үйлесімді әрекетінің нәтижесінде түзілген. Ішкі
күштер әртүрлі неотектоникалық құрылымдарды түзді. Ішкі күштердің әсерінен
тік беткейлі Тарбағатай, Барлық-Майлы, Жетісу Алатауларын бір-бірінен бөліп
тұрған, жер қыртысының төмен түсіп іргетасының мантияға батуынан кең
көлемді криптодепрессия түзілді.
Н.Н. Костенконың (1940ж), З.А. Сваричевскийдің (1952ж) және Я.В.
Курдюковтың (1954ж) пікіріне сай Балқаш-Алакөл ойыстары плиоценнің соңы
мен төрттік дәуірдің басында қуатты тау түзілу қозғалыстарына ұшырады.
Нәтижесінде басты ографиялық бірліктер солтүстігінде Тарбағатай, шығысында
Барлық-Майлы, баысында Жетісу Алатауы қайта жаңғырып Орта биік және биік
қатпарлы- жақпарлы тау жүйелері түзілді.[7.8]
Егер эндогендік күштер ірі тау жүйелерін қалыптастырса, сыртқы күщтер
оларды аласартып тегістеп бұзушы қызметін атқарады.
Сондықтан Алакөл ойысының жер бедерін қалыптастыруда сыртқы күштер ішкі
күштермен бірдей деңгейде роль атқарады. Тау беткейлеріндегі тік беткейлі
тар шатқалды өзен аңғарлары мен жайылмалары көл жағалауындағы абразиялық
аккумулятивтік үрдістер сыртқы күштердің әсерінен түзілген.
Екінші жағынан ішкі күштердің әсерінен түзілген жер бедерінің
тегістелуіне үгілу үрдісі қатты әсер етіп, үгілу өнімдері кесек және
борпылдақ тау жыныстары тау аралық ойыстар мен аңғарларға шөгеді. Олардың
қатарына төмендегі өнімдерді жатқызуға болады:
1. Кесек қорымтастардың жиналуы;
2. Қорымтастардың құландылары;
3. Жылысу үрдістерінің жинақталуы;
4. Солифлюкциялық өнімдердің жиынтағы;
5. Корозия дефляция үрдісінің өнімдерінің жиынтығы.
Ойыстың орталық бөлігіндегі Алакөл мен оңтүстігіндегі Жалаңашкөлдің бір-
бірімен көршілес жатуы жазықтың көл маңында ерекше геоморфиялық сыртқы
үрдістердің қатар әрекеттесуінің нәтижесінде ұзақ тарихи дамудың
нәтижесінде түзілді.
Жер бедерінің геоморфологиялық типтерін бір-бірінен айқын ажыратылатын
екі үлкен генетикалық топқа бөлуге болады. Олар жалпы морфологиялық
пішініне ішкі және сыртқы күштердің бірінің басым болуымен де ерекшеленеді.
( З.А. Сваричевская. Геоморфология Казахстана и Средней Азии -Алма-
Ата: Наука 1965 125-127 стр. К.В. Курдюков Возраст Джунгарского
разлома –изв А.И. СССР сер. Геол. №6 1954 34-36 стр)
Алакөл ойысының жер бедерінің геоморфологиялық типтерін шығу тегіне қарай
топтастыру (Жандаев бойынша)
Алакөл ауданының тектоникалық эрозиялық жер бедері.Алакөл ойысындағы жер
қыртысының көтерілген блоктарынлағы сыртқы күштердің бұзушы әрекетіне берік
тығыз желімделген дисслокоцияланған тау жыныстарында қалыптасады. Ол жер
бедерін түзеуде тектоникалық қозғалыс басым болатын денудациялайтын күштер
ішкі күштерге бағынышты роль атқаратын жер бедерінің оң пішіндері басым
болатын аумақтарда тарайды.
1. Жер бедерінің эрозиялық-тектоникалық типтері Үлкен Арқарлы, сллтүстік
бөлігіндегі жер бедерінің көтеріңкі бөлігінде кең тараған. Борпылдақ бос
жыныстарынан тұратын жер бедерінің тегіс пішіндері басым болатын аласа
таулы жер бедерінің бұл типтері негізінен Алакөл ойысының оңтүстік
бөлігіндегі Белқайың, Шолақ тауларында таралаған. Ол төбесі текшелі шағын
үстіртті болуы мен ерекшеленеді.
2. Ұсақ шоқылы жер бедері. Негізінен ойыстың оңтүстік-батыс бөлігіндегі
Арқарлы тауында таралған. Жер бедері негізгі тектоникалық кемерлерге
бағеытталған бірнеше қатарлы ұсақ шоқылы болдып келеді. Жер бедерінің бұл
пішіндері таулармен жазықтың аралығында орналасып солтүстік шығыстан,
оңтүстік батысқа бағытталып созылып жатқан жолдардың аралығында таралған.
Олар 650-1100 м аралығындағы абсолютті белгілерді қамтиды. Жер бедерінің
бұл типіне 1915 жылы В.Н. Обручев төмендегідей сипаттама берді:
Бұл тау емес қысқа жалдар мен қырқаларға ұласатын шоқылар мен аласа
төбелер тобын құрайды. Олардың беткейлерін түпкілікті жыныстардың үгілу
өнімдері жауып жатыр. [9]
Алакөл ойысының жер бедерінің аккумулятивті пішіндері. Аудан аумағының
аккумулятивтік жер бедері үш ірі топқа бөлінеді.
1. Барлық, Қату тауларының етегіндегі элювиальды-пролювиальды көлбеу
жазықтар;
2. Алювиальды көлдік жазықтар;
3. Эолдық аккумуляция таралған аумақтар.
Аккумулятивтік жер бедерінің аталған үш түрінің әрқайсысы жер бедерінің
ерекшелігіне, геологиялық құрылысының сипатына сай бірнеше тип тармақтарына
бөлінеді.
Алакөл ойысының аккумулятивті пішіндері. Алакөл ойысының жер бедерінің
морфомүсіндік пішіндерін қалыптастыруда жел ерекше роль атқарады. Аймақтың
көтеріңкі бөлігінде жер бедерінің тегіс емес пішіндерін бұзса жазықтарға
үрленген ұсақ тау жыныстарын шөктіреді. Жылдамдығы 40-50 метр секундқа
дейін жететін күшті желдер әкелген құм қиыршықтарының ұрғылауынан қатты тау
жыныстарында ұяшықтар мен ойықтар пайда болады. Аймақта жел әрекетінен
түзілетін жер бедерін екі үлкен топқа бөлуге болады.
1. Дефляция және корразия үрдістерінің әсерінен түзілетін жер бедерінің
эолдық пішіндері
2. Желдің аккумулятивтік әрекетінен түзілетін жер бедерінің пішіндері.
Дефляциялық-корразиялық жер бедері Шолақ, Ақшакүңгей тауларының
етегіенде кең тараған. Олар шағын аумақта таралған және таулардан ұшырып
әкелген ұсақ құм қиыршықтарынан тұрады. Жер бедерінің дефляциялық-
корразиялық пішіндеріне ірі кристаллды гранитті, жартастардағы жел
үрлеуінен түзілген ұяшықтармен ерекше мүсінді пішіндер жатады. Тұрақты
түрде күшті жел соғатын Жоңғар қақпасында мұнаралы бағана тәрізді. Жер
бедерінің эолдық пішіндерінің ерекше түрлері таралған. Ол туралы академик
В.А. Обручев эолдық таулар атты еңбегінде жазды. Бармаққұм,
Тасқарақұм,Бүйіқұм құймы алқаптарында желдің үрлеуінен түзілген жер
бедерініңм теріс пішінді терең ойыстар мен шұңқырлар жиі кездеседі. Эолдық
аккумуляция таралған аудандар.
Жер бедерінің басқа пішіндеріне қарағанда эолдық аккумулятивтік жер
бедері Алакөл ойыс ының басым бөлігін алып жатыр. Жер бедерінің эолдық
пішіндері негізінен Алакөл ойысының солтүстігінде таралған .Олар
өсімдіктермен бекіген құмды алқаптардың қатарына жатады. Негізгі құмды
алқаптар Барлық-Майлы тауларына ұласатын Достық теміржол бекетінің
маңындағы Қарақұмда Арқарлы тауының етегіндегі Сарықұм, Қарақұм шөлдерінде
орналасқан. Жер бедерінің сипаты мен морфологиялық белгілеріне қарай
бекіген жалды тоқталған төбелі белесті - белді және бекімеген сусымалы құм
төбелері дюналы құмдарға толптастырылды. Құм жалдарының көлденең қимасы
ассиметриялы болып келеді. Көлбеулігі 30-450 дейін жетеді. Солтүстік
беткейі тік, оңтүстік шығыс беткейі ұзын әрі біршама көлбеу болып келуімен
ерекшеленеді. [8,9]
Құм жолдарының барлық ұзындығына жүзгін, шеңгел, сексеуіл мен жусанды
астық тұқымдас өсімдіктермен бекіген. Кей жерлерінде ұсақ түйіршікті сарғыш-
сұр түсті құмдар таралған. Аталған құмды алқаптар негізінен кварцитті құм
түйіршіктерінен, сирек жағдайда дала шпаты мен кварцит түйіршіктерінен
тұрады.Бекіген құмтөбелерінің шоғырлары Жалаңашкөлдің солтүстік шығысында
орналасқан. Бұл шағын құмды алқап солтүстігінде Құсақ өзенінің аңғарына
дейін жетеді. Құм төбелерінің шоғырынан түзілуіне солтүстік – батыс
бағыттан соғатын Сайқан және оңтүстік шығыстан соғатын Ебі желі әсер етеді
( В.А.Обручев 1940 Пограничная Джунгария Т.З.Вып. г. Л-М: издательство
А.Н. ССР 1932 г. 55-60 стр.)
Олар сексеул, қараған жүзгін сияқты бұталармен және астық тұқымдас
шөптесін өсімдіктермен бекіген, Құм төбелердің биіктігі 5-6; ені 10-15;
ұзындығы 20-30 метрге дейі жетеді. Бектейлерінің көлбеулігі 20-250 дейін
жетеді. Құм төбелерінің аралықтарын кең ойысты шұңқырлар бөліп жатыр.
Достық теміржол бекетінің маңына жақыдағанда құмтөбелерінің аралығында
шағын тақырлар кездеседі. Шығысында теміржлдан шамамен 400-600 метр
қашықтықта құмтөбелер тегістеліп біртіндеп жербедерінің эолдық пшіндері
жойылады. Жартылай бекіген белесті құм жалдары Барлық тауының етегінде
Емел өзенінің аңғарына бағыттас ендік бағытта созылып жатқан бірнеше
белесті құм жолдарының тізбегінен тұрады.
Алакөл ауданының таулы алқаптарының жер бедері.Аудан аумағына Жетісу
Алатауының солтүстік-шығысындағы Қандыарық (3668), Батыртас (3578), Тастау
(3546), Күңгей (2919), Қайқаң (2385), Шыбынды (1461), Ақшакүңгей (2040),
Сандықтас (3439) жоталары кіреді.н. Жетісу Алатауының шығысының биіктік
белгісі 2500 м. Тау алды алқаптары жер бедерінің тізбекті, тізбекті-күмбез
тәрізді, тізбекті-жонды, конус тәрізді типтерінен тұрады. Мұнда ежелгі
пенеплендер мен көтерілулер дамыған.
Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс және шығыс бөлігінде орналасқан.Басқа
биік таулы аудандардан айырмашылығы біліктік жоталардың жалдары барлық
ұзындығында іс жүзінде 4000 метрден аспағаны мен Жетісу Алатауының ең биік
бөлігі болып табылатын Лепсі, Тентек6 Ырғайты өзендерінің бастауында Абай
(4990м.,) және Шумский ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І тарау. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысы. Жер
бедері.
1. Физикалық географиялық орны. Зерттеу тарихы.
2. Геотектоникалық құрылысы.
3. Жер бедері.
ІІ тарау. Климаты органикалық дүниесі.
2.1. Алакөл ойысының климаты.
2.2.Алакөл ойысының ішкі сулары.
2.3.Топырағы, органикалық дүниесі,табиғат қорғау
нысандары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 45-47°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан
шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне
сай, Герцин, Альпі қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау
жүйелерімен шектескен Алакөл ойысының табиғатының алуан түрлілігінің
негізгі себебін ашып көрсету еліміздің аумағының оңтүстік-шығыс бөлігінің
жер бедерінің,климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу
заңдылықтарын әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі. 45-46°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан
шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай
Каледон Герцин, қатпарлықтарында түзіліп, неоген-төрттік дәуірлерде қайта
жаңғырған Жетісу Алатауының биік және аласа таулы солтүстік-шығыс бөлігі
мен Алакөл ойысының басым бөлігін қамтитын аудан табйғатының алуан
түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету Алматы облысының солтүстік-шығыс
бөлігінің жер бедерінің, климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының
қалыптасу заңдылықтарын әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік
береді.
Алакөл ауданынының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы на байланысты
қысы суық, жазы ыстық болып келетін климатының шұғыл континеттілігінің,
жел мен температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер бедерінің эолдық
пішініндерін, құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының
шөлге және биік таулы алқаптарға тән таулы дала, таулы орман, биік таулы
альплік және субальплік шалғындарға тән өсімдіктер мен жануарлардың
түрлерінің таралуын анықтайды. Биік таулы және шөлді-шөлейтті Алакөл
ауданының табиғатын жан -жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық
мақсатта игеру барысын қоршаған ортаның тепе-теңдігін сақтау мәселесін шешу
мен қатар, табиғат жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терең меңгеруге
мүмкіндік береді.
Бітіру жұмысының мақсаты:
- Алакөл ауданының геогфиялық орынының ерекшелігінің климаты мен
органикалық дүниесінің таралуына тигізетін әсерін;
- аумақтың табиғатының қалыптасу тарихындағы әртүрлі геологиялық
кезендердегі палеоклиматтық, палеоэкологиялық, және
палеогеографиялық жағдайларының негізгі ерекшеліктерін;
- геотектоникалық құрлысы мен жербедерінің геоморфологиялық типтерінің
арасындағы өзара байланыстарды;
- аумақтық табиғат кешендерінің қалыптасуына әкелетін негізгі
факторларды анықтап,табиғи тепетеңдіктің бұзылу, себептерін
ашып көрсету.
Бітіру жұмысының міндеттері:
- физикалық-географиялық орынының негізгі ерекшеліктері мен аумақтың
зерттеу тарихын;
- геологиялық даму тарихы мен геотектоникалық құрылысының негізгі
ерекшеліктерін;
- жер бедерінің түзілу жолдары мен аумақта таралу заңдылықтарын;
- климаттың түзілу зандылықтарыны мен ішкі суларын;
- топырағы мен өсімдіктер жамылғысының негізгі ерекшеліктерін;
- табиғат қорғау мәселелерін жан-жақты талдап, ой қорытындыларын
шығару.
Бітіру жұмысының әдістемелік-методологиялық негіздері:
Бітіру жұмысының теорялық негізі ретінде М.Н Давидова мен Э.М
Раковскаяның физическая география СССР, Жанашеваның редакциялық
басшылығымен шыққан Қазақстан Республикасының физикалық географиясы, В.
Чупахиннің От пустын до снежных вершыин оқулықтары басшылыққа алынып,
салыстыру, талдау, синтездеу әдістері қолданылады.
Бітіру жұмысының практикалық манызы: Бітіру жұмысының нәтижесінде
жинақталған теориялық мәнәдәлектерді матерялдар География мамандығының
студенттері,орта мектептің мұғалімі мен оқушылар Алакөл ауданының
табиғатын жан-жақты оқып үйрену үшін, туристік фирмалармен өңдірістің жеке
салаларының мамандары білім көзі ретінде пайдалана алады.
Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Алакөл ауданының географиялық орыны, геотектоникалық
құрылысы, жер бедері мен климатының негізгі ерекшеліктері жан-жақты ашып
көрсетілген.
Екінші тарауда Алакөл ауданының ішкі сулары, топырағы мен органикалық
дүниесі, табиғат байлықтарын игеруге байланысты туындаған түйінді
мәселелермен оны шешу жолдары көрсетілген.
Бітіру жұмысының мазмұныны ашу үшін, географиялық карталар, графиктік
кестелер пайдаланылған.
І. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысы.
1. Алакөл ауданының физикалық географиялық орыны. Зерттеу тарихы
Алакөл ойысының физикалық географиялық орнына қысқаша шолу.
Алакөл ауданы Алматы облысының солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан.
Солтүстіктен оңтүстікке 100, батыстан шығысқа 190 шақырымға созылып жатыр.
Аумағы 25 мың шаршы шақырым. Ауданшың батысы мен оңтүстік-ббатыс шекарасы
Жетісу Алатауының шығыс бөлігінің сілемдері Арғанаты, Қысқаш, Кеттібай-
Борлы, Шатырбай таулары арқылы Сарқан Ауданымен . Шығысында Барлық, Шолақ
тауларының аралығындағы ені 15-20 шақырымнан аспайтын Жоңғар Қақпасы арқылы
Қытай Халық Республикасы мен , солтүстігі мен солтүстік-шығысында Алакөл
арқылы Шығыс Қазақстан облысының Аягөз Үржар аудандарымен шектеседі.
Солтүстік шеткі нүктесі 47036 с.е., оңтүстік шеткі нүктесі 45020,
батыс шеткі нүктесі 80030 ш.б.82030 ш.б. Үшарал, Қабанбай, Тоқжайлау,
Лепсі, Бұлақты, Ақжар, Жыланды, Көктұма сияқты ірі елді мекендері тау
аралық ойыстар мен аласа таулы алқаптардағы өзен аңғарларында орналасқан.
Алакөл ауданының теңіз деңгейінен орташа биіктігі 1000-1500 метр. Аудан
аумағында ірі тау аралық Алакөл, Сапақ-Айпара, Бақай-Көксуат, Байыс,
Ойжайлау-Қараүңгір, Сарыбөктер, Ақши, Шолақ сыяқты үш деңгейлі ойыстардың
аралықтарын Шыбынды, Қайқаң, Жабық, Күңгей, Тастау, Сандықтас,
Жүнжүректаулары сыяқты таулы алқаптар мен үстірттер бөліп жатыр.
Дүниежүзілік мұхиттардан алыс орналасуына байланысты климаты шұғыл
континенттілігімен күшті желді күндердің көп болуымен ерекшеленеді.
Географиялық орнының ерекшелігіне сай шөлді-шөлейті, таулы далалы, таулы
орманды, альпілік және сбальплік шалғындар мен нивальды-гльяциальды
ландшафтлар таралған. Алакөл, Ұялы, Сасық көл, Қошқар көлдері мен
Тентек,Жаманты, Ырғайты, Лепсі, Теректі, Тоқта, Шыңдалы өзендерінің
жағалауында сазды шалғындар мен тоғайлар қалыптасқан.
Алакөл ауданының физикалық географиялық тұрғыдан зерттелу тарихы. XX
ғасырдың бірінші жартысына дейін Алакөл ауданының табиғатын физикалық
географиялық тұрғыдан зерттеу баяу жүргізілді. Аймақтың табиғат жағдайы
туралы алғашқы деректерді орта ғасырдағы саудагерлер жинады. Ол деректердің
көбі толық емес әрі жүріп өткен бағыттарына ғана сипаттама берумен ғана
шектеледі. Қазақстанның патшалық Ресейге қосылуына байланысты аймақтық
табиғат жағдайлары мен байлықтарын зерттеу мәселелері қолға алына бастады.
Алакөл ауданының жер бедерін, геологиялық құрылысын оқып үйрену пайдалы
қазбаларды іздестіру мен тікелей байланысты жүргізілген зерттеулерді Қазан
төңкерісіне дейінгі және Кеңестік деп екі кезеңге бөліп қарастыруға
болады.[1]
Қазан төңкерісіне дейінгі кезең 1700-1917 жылдар аралықтарын қамтиды.
Алакөл ауданының табиғаты туралы Патшалық Ресейдегі алғашқы жазба деректер
XVIII ғасырдың басын мен 1840 -1841 жылдар аралығында Алакөл ойысы мен
Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің табиғатын географиялық тұрғыдан
оқыр үйрену ісін белгілі орыс геоботанигі Александр Шнерк қолға алды. Ол
Балқаш-Алакөл алабының табиғатын зерттеп, Жетісу Алатауы мен Аралтөбенің
Флорасы жөнінде көптеген құнды деректер жинады.
1841-1842 жылдары аралығында Г.С. Корелин Тарбағатай мен Жетісу
Алатауының солтүстік-шығыс бөлігіне саяхат жасап, аймақтың табиғатына
физикалық-географиялық сипаттама берді. Ол өсімдіктер жамылғысын жанжақты
зерттеп , түр құрамын анықтады.
1855-1858 жылдар аралығында Ш.Ш. Уалиханов Жетісу мен Қашқарияға
саяхатының барысында алғаш рет Балқаш пен Алакөл ертеректе бір көл болған
деген болжам айтты. Ол өз ойын көктемде еріген қар, жаңбыр суымен толығып,
аумағы артқанда екі көл бір-бірімен қосылатынын дәлелдей келе олардың
араларын жазда кеуіп қалатын сорлар бөліп жатқаны арқылы дәлелдейді.
Шыңғысұлы Шоқан Уалиханов Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының флорасымен
фаунасына сипаттама бере отырып тау беткейлеріндегі биіктік белдеулерінің
байқалатыны жөнінде өз пікірін айтып сол кезеңдегі ғалымның жетістіктеріне
сай үш белдеуге бөлді. Олар: Таулы, жартылай таулы және жазық белдеу.
1866 жылы А.Голубев Алакөл, Ұялы, Сасықкөл, Жалаңашкөл жағалауына
саяхат жасады. Ол өз еңбегінде Алакөл жүйесіндегі көлдерге физикалық-
географиялық сипаттама берді.
1871 жылы Матусовский Жоңғарияның шекаралас ауданы арқылы Зайсаннан
Манасқа дейін Бағыттық кескіндеу жұмыстарын жүргізді. Ол өзен бөліктеріне
Тарбағатайдың оңтүстік беткейі мен Еміл, Ырғайты, Жаманты, Тентек
өзенінің салалары жөнінде қысқаша деректер берген.
Тентек Жаманты,Ырғайты өзендері бастау алатын Жетісу Алатауының
солтүстік-орталық жотасының шығыс бөлігін алғашқы зерттеу жұмыстары ХІХ
ғасырдың екінші жартысында И.В. Мушкетов (1874), Г.Д.Романов (1879) және
Р.Закржевсктердің (1892) аумақтың жекелеген бөліктеріне маршруттық зерттеу
сапарларын жасағаннан кейін басталды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде бірінші рет
Жетісу Алатауының аса ежелгі құрылымы-гнейсті метаморфтық қабаты мен
кристаллды тақтатастары мен бірқатар пайдалы қазбалардың пайда болуы (
темір, мыс, қорғасын) туралы қысқаша сипаттама берілді. 6
1874-1890 жылдар аралығында Түркістанға белгілі геолог И.В. Мушкетов
саяхат жасады. Алты жылға созылған ғылыми экспедицияның нәтижесінде
жинақталған нақты заттай дерек көздері Орта Азияның табиғаты жөніндегі
маңызды деректер „Түркістан” атты іргелі еңбегіне негіз болды. Түркістан
түсінігіне И.В.Мушкетов „Түркістан” немесе „Түркістан алабы“ Солтүстігінде
Шыңғыстау мен Арал Ертіс суайрығының, батысында Мұғалжар мен Үстірттің
шығысында Тарбағатайдың, оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында Памир, Тянь-Шань,
Жетісу Алатауының аралығындағы Азия құрлығының ірі бөлігін алып жатқан
аймақ” деген анықтама береді. [2] 1878-1879 жылдар аралығында
И.В.Мушкетовтың экспедициясының құрамында болған Т.Р.Романовский
Түркістанның геологиялық картасын құруға қажетті материал жинаумен
айналысты.
Сол жылдар арлығында 1886 және 1893 жылдары Закржевский топограф Богданов
пен бірге Еміл өзенінің аңғары мен Барлық жотасының таулы бөлігінің
көзмөлшері кескіндеу жұмыстарын жүргізді. Жүргізген бақылауларының
нәтижелеріне сүйеніп “Барлық таулы өлкесінің қысқаша очерктері” еңбегін
жазды. 1892 жылы Р.Заваржевский Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының
солтүстік-шығыс бөлігін тағы зерттеді. Зерттеу нәтижесінде аймақтың
геологиялық-геоморфологиялық тұрғыдан аса көрнекті ғалым В.А. Обручев
зерттеді. Ол аталған ойыстағы лесстің түзілуінің эолдық ғылыми болжамын
ұсынды. Ғалым өзінің шекаралық „Жоңғария“ атты еңбегінде тұрақты түрде
түзілген шаң-тозаңның негізгі көзі Алакөл мен Балқаш, Жалаңашкөлдің
аралықтарындағы Қарақұм, Сарықұм,сияқты сусымалы, төбелі құм шағылдар
екенін атап көрсетті. Солтүстік-батыс желдері құм шағылдардан көтерілген
ұсақ шаң-тозаңдардың оңтүстік-шығысындағы Барлық тауының етегіне шөктіріп
лесс түзілген деген ой қорытындысын шығарады. Ол Барлық пен Шолақ
тауларының аралығын бөліп тұрған Жіңішке көнтағай қолатын, Жоңғар қақпасы
деп атауды ұсынды.[3]
В.А.Обручевтің 1907, 1914, 1940 жылдар аралығында жүргізген
экспедициялық зерттеулері нәтижесінде Алакөл ойысы мен оған шектесетін
Тарбағатай, Барлық-Майлы, Жетісу Алатауының геологиялық-геоморфологиялық
құрылысының ерекшеліктерін анықтады. Ол ойыстың жербедерінің қалыптасуында
мезозой құрылымдарының дамуы мен кайназой эрасындағы жаңа (Бірмағамбетов.
Қазақстанның физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі.
Алматы: Рауан 2004. 55-57б) тектоникалық қозғалыстарының нәтижесінде жүрген
тік бағыттағы көтерілулер мен үзілмелі бұзылыстардың ерекше рөл атқарғаны
жөнінде жан-жақты түсінік береді. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысын
зерттеу нәтижесінде мезозой мен кайназойдағы тектоникалық үрдістерді
сағылулар мен созылулардың күресінің барысында алғашқысы басым болатынын
айғақтайтын пульсациялық теориясын ұсынды. Бағыттық сипат алғанына
қарамастан В.А.Обручевтің көптеген ой қорытындылары әлікүнге дейін өзінің
маңызын жоғалтқан жоқ.
Ол геологиялық құрылысының ұқсастығын ескеріп Барлық-Майлы таулары Жетісу
Алатауының жалғасы деп санады. Жоңғар техтоникалық жарығының бойындағы
Жоңғар қақпасы Жетісу Алатауын Барлық-Майлы тауларынан бөліп тұрған
опырылмалы ойыс екені жөнінде дұрыс түсінік берді.
1904 жылы Алакөл ойысының шығыс бөлігіне В. В. Сапожников экспедициясы
зерттеулер жүргізді. Зерттеулердің нәтижесінде ойыспен шектесетін тау
жүйелерінің орографиясы, өзен торлары мен жүріп өткен жолына қысқаша
сипаттама берген Жетісу очерктері атты еңбегін жазды. Өз еңбегінде ғалым
Алакөлдің оңтүстік бөлігінде оңтүстік- батыстан солтүстік -шығысқа
бағытталып созылып жатқан табиғи бөгеті болғаны жөнінде қызықты дерек
келтірді. Оның ұзындығы 15 верст екі 20-100 саженге жеткен. Ұзын бөгет
Лепсі мен Барлық -Арасынды, Бақтыны байланыстыратын төте жол болды. 12-15
жыл бұрын бөгет біртіндеп бұзыла бастады деп жазды. (В.А.Обручев.
Пограничная Джунгария. І. ІІІ. Вып. –М. 1940. 50-60б.)
1906 жылы А.К.Мейстер Тентек және Лепсі өзендерінің алаптарының
төменгі таскөмір кезеңіне жататын фаунаны және таскөмірдің пайда болуын
анықтады. 1906-1910 жылдар аралығында Жетісу Алатауының солтүстік бөлігін
В.А.Обручев (1915) зерттеу жүргізді. Оның еңбегі Жетісу Алатауының кеңестік
бөлігінің геологиялық құрылысының ерекшелігін және жер бедерінің қалыптасуы
туралы дұрыс түсінік қалыптастыруға көп мүмкіндік туғызды.
1916 жылы Н.Г.Кассин басқарған (1927), П.А.Грюша, М.Ф.Крутиков,
В.А.Николаев, К.Б.Терлец және А.А.Шильниковтардың атқарған еңбектері,
Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінің тектоникасын, осы аумақтың
палеогеографиясын зерттеді.
Ұлы Қазан революциясынан кейін Жетісу Алатауының солтүстік-орталық
жотасының геологиялық зерттелуі Түрксібті салумен байланысты болды. С.В.
Калесник (1933) Жетісу Алатауының Солтүстік жотасынан, Ырғайты, Жаманты
өзендерінің бастауларынан гнейстер мен гранитті-гнейстерді анықтап,
сипаттама берді. Ф.А. Макаренко (1936) ортатентек Көксуат өзендерінің
алабынан жоғарғы силур фаунасын анықтады және жоғарғы силур кезеңінің
конгломератынан (жұмыртас) малтатас гнейстерінің жұмырланғанын
кездестірді.7. 1927 жылы Жетісу Алатауының солтүстік беткейінде
Н.Н.Горностаевтің экспедициясы жұмыс істеді. Зерттеу жұмыстарының
нәтижелеріне талдау жасай келе, аймақта Кайназой эрасының неоген-төрттік
дәуірлеріндегі неотектоникалық қозғалысынан соң екі мұзбасу жүргені жөнінде
қорытынды шығарды. Ежелгі төрттік мұзбасуларының аралық кезеңінде жабын
және жартылай жабын мұздықтардың қарқынды еруінің нәтижесінде Алакөл
ойысындағы қалыңдығы бірнеше жүз метрге жететін моренналы жыныстардан
тұратын зандрлы жазықтар түзілгендігі жөнінде өзінің ғылыми болжамын
ұсынды. Ол Балқаш-Алакөл ойысының қазіргі бедері Текелі (Вюрм)
мұзбасуларының қалың моренналы шөгінділерінің өңдеуі нәтижесінде түзілді
деп есептеді. Н.Н.Горнастаевтің пікір бойынша Текелі мұзбасуынан соң Балқаш-
Алакөл ойысы Арал-Каспий алабына қарай ашылатын ауқымды өзен аңғары болған.
1929-1931 жылдардың аралығында Жетісу Алатауының Солтүстік
беткейімен Алакөл ойысының батыс бөлігінде С.В.Калесник геологиялық-
геоморфологиялық кескіндеу жұмыстарын жүгізді. Олар Алакөл ойысындағы
палеогеннің қызыл түсті сазды жыныстарын зерттеді. Алакөл плитасына жататын
бұл қызыл түсті саздар негізінен карбонатты гипсті жыныстардың қатарына
жататынын анықтады. Төртік дәуірдің сусымалы ұсақ құмды, сазды, моренналы
шөгінділеріне сипаттама берді. Жаңа тектоникалық қозғалыстарға баса назар
аударған ғалым экспедициялық зерттеу нәтижесінде төрттік дәуірдің
шөгінділердің жарып жатқан бірнеше тектоникалық жарықтарды анықтады.
КСРО Геология комитетінің Жерасты сулары бөлімінің қауылысына сай 1931
жылы Б.К.Терлецкийдің экспедициясы Солтүстік Жетісуда гидрогеологиялық
барлау жұмыстарын жүргізді. Барлау жұмыстары нәтижесінде Алакөл ойысына
қысқаша физикалық – географиялық сипаттама берді. Автор Балқаш – Алакөл
ойыстарының тектоникалық құрылысы мәселелеріне баса назар аударып, ойыстан
дизьюктивтік дислонацияның басым екенін атап өтті. Терлецкий Балқаш-Алакөл
ойысын қоршап жатқан тау жүйелерінің барлығын геотектоникалық
қозғалыстардың нәтижесінде тік бағытта көтерілген баспалдақ тәрізді төбесі
текшелі орқаш таулар Жалаңашкөл, Алакөл, Сасықкөл, көлдерінің Орталық
бөлігіндегі опырмалы ойыс деген қорытындыға келді.
1933-1934 жылдар аралығында Алакөл ойысының солтүстік шығыс
бөлігінде Е.Д.Шлигиннің жетекшілігімен геологиялық топ жұмыс істеді.
Геологиялық барлау жұмыстарының барысында жинақталған нақты материялдарға
талдау жасай отырып Алакөл ойысы мұнайлы ауданның қатарына шығарды.
Е.Д.Шлыгиннің тобы алғаш рет Алакөл ойысының солтүстік-шығыс бөлігінің
1:50000 масштабты геологиялық және геоморфолгиялық картасы құрды. Зерттеу
жұмыстарын қорыта келе Е.Д.Шлыгин Алакөл ойысының Солтүстік шығыс бөлігін
төменде көрсетілген төрт геоморфологиялық провинцияға бөледі. Олар:
1. Ұсақ таулы.
2. Арасан таулы үстірті.
3. Жетісу Алатауының тауалды бөлігі.
4. Ежелгі эолдық аккумляция
Ғалым өз картасында аталған аумақты провинциялар тармағына бөліп, пайда
болуы жағынан бір-бірінен айырмашылығы бар жер бедерінің геоморфолгиялық
типтерін ашып көрсетеді. Сонымен қатар ол қалдық таулар, тектоникалық
кемерлер, ежелгі жағалаулардың кемерлерін қосымша шартты белгілермен
көрсетеді.
Б.К.Терлецкий (1934) ортадевондық фаунаны анықтады және Нұрбай,
Қызылталөзендерінің аңғарларындағы құмтасты - тақтатасты қабатты девон
кезеңіне жатқызды.
1934-1935 жылдары А.К.Жерденко, С.Н.Колова және С.С.Ларканың
басшылығымен Жетісу жотасының шығыс бөлігіне зерттеу-кескіндеу жұмыстары
жүргізілді. 1940 жылы М.М.Юдичевтің Жоңғар Алатауы атты монографиясы
жарияланды. Бұл еңбегінде автор сол кезеңдегі шөгінділер туралы материалды
да енгізді және стратиграфияға, тектоникаға, вулканизмге, ауданның жалпы
тарихи даму заңдылығына нақты сипаттама берді, сондай-ақ генезистік пайда
болу және кейінгі геологиялық зерттеу жұмыстары туралы да айтты. 1936 жылы
қазақ геология тобы Б.А.Афанасвевтің жетекшелігімен Алакөл ойысының
оңтүстік-шығыс бөлігіне экспедиция ұйымдастырып, Юра дәуірінің көмірлі
қабатына барлау жұмыстарын жүргізеді. Геологиялық барлау жұмыстарының
нәтижесінде Б.А.Афанасевев Алакөл ойысының тектоникалық құрылысының
сызбасын жасады. Оның ойынша Алакөл ойысы бірнеше тектоникалық жарықтардан
тұратын ерекше терең Синиклиза болып табылады. Автор тасты өзеннің жайылма
үсті текшелері мен Алакөлдің оңтүстік шығыс жағалауларына сипаттама берді.
Афанасьевтің қорытындысы бойынша қазіргі жалаңашкөл көміралабының
соншалықты практикалық маңызы жоқ болды.
1940 жылы М.М.Юдичев Жетісу Алатауының геологиялық құрылысына арналған
зерттеулерінде меридианальды бағыттағы тангецианальды сығысудың (қысудың)
әсерінен субендік бағытта созылған негізгі жоталар тізбегін солтүстік-
шығысында Алакөл ойысы орналасқан жоңғар тектоникалық жарығы көлбеу қиып
өтеді деген қорытынды шығарды.
1945 жылдан бүгінгі таңға дейінгілерде Балқаш-Алакөл ойыстарында орта
және ұзақ масштабты геологиялық кескіндулермен геофизикалық зерттеу
жұмыстарын жүргізу басым болды. 1945 жылы Жоңғар қақпасының маңындағы
Барлық тауының етегінде М.И.Жаймин мен В.Ф.Қажыбаевтың басшылығымен Юра
жасындағы Жалаңаш көл көмір алабы ашылып 800 метрге дейінгі тереңдікте
терең бұрғылау жұмыстары жүргізілді.
1945-1980 жылдар аралығында жүргізілген зерттеу жұмыстарына А.А.Алексеев,
И.А.Афоничев, В.А.Буш, О.А.Барзаковский, басқа да танымал геологтар
қатысты. Соңғы 10-30 жылда Алакөл ойысында Оңтүстік Қазақстан геологиялық
басқармасы геологиялық барлау-кескіндеу жұмыстарын жүргізді. И.А.Афоничев,
Б.А.Буш және Н.И.Филатова сынды ғалым-геологтар Жоңғар Алатауы мен Балқаш-
Алакөл ойысының геологиялық құрылысына жүргізген зерттеулерін жинақтап
бірқатар ғылыми еңбектерін басып шығарды. Ұзақ жылдар жүргізген
зерттеулердің нәтижесінде қазіргі геотектоникалық құрылысы жөніндегі ғылыми
түсініктер қалыптасты.
1949 жылы Алакөл ойысының Солтүстік және Шығыс бөлігіндегі К.В.Курдюков
пен И.М.Смеловскийдің басқарумен бүкіл одақтың аэрологиялық тірестің Балқаш
маңы экспедициясы жұмыс істеді. Экспедицияның жұмысының нәтижесінде
ауданның 50000 масштабты геологиялық картасы жасалды. 1950-1960 жылдары
Жоңғар тектоникалық жарығының құрылысы мен оның Вари қатпарлы құрылымын
қалыптастырудағы рольі жөніндегі әртүрлі ғылыми қөзқарас қалыптасты.
1956 жылы қазақ КСР жергілікті өнеркәсіп министірлгі Жалаңаш көл көмір
кенінің қорын бағалап жаңа болашағы зор кенорындарын табу мақсатында
геологиялық барлау тобын жіберді. Ізденіс жұмысының нәтижесінде 1980
жылдары Жалаңаш көл кен орында ашық әдіспен көмір өндіру ісі қолға алынды.
Понтелеев, Мойсеенко, сикицин 1957: Ренгаретен 1958, Афоничев, 1960, 1967
сынды ғалымдар Жоңғар тектоникалық жарығын Вари тектоникалық аймағын
палеозой ұзақ уақыт бойы шектеп тұрды деп санады. Филатова Буш басқа да
геологтар Жетісу Алатауының Солтүстік шығысын көлбей өтетін Жоңғар
тектоникалық шарығы жоғарғы палеозойда пайда болды деп есептейді.
Ұлы Отан соғысы жылдары полиметалл және сирек кездесетін металлдардың
кен орындарын зерттеу Жетісу жотасының барлық бөлігінде жүргізілді.
Оңтүстік жотада А.С.Осипов Солтүстікке - Н.М.Колпаков пен Е.В.Орлов
(1941), П.П.Зотов (1941), Г.Н.Ионова (1945) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1951-1955 жылдары Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінде
А.И.Семенов пен Г.В.Нехорошев жұмыс істеді. Олар жоғарғы полеозой
стратиграфиялық схемасын толықтырды және аумақтың тектоникасы мен пайдалы
қазбаларын зерттеді. 1953-1956 жылдары Н.А.Афаничев пен А.Е. Савичев
(1958)ЖетісуАлатауының солтүстік-шығыс бөлігінің жалпы стратиграфиялық
сызбасын жасады, құрылымдық-фацияльды зоналар мен зона тармақтарына бөлді.
Л.К.Диденко-Кислицина, Е.П.Кислицин Жаманты-Тентек өзендерінің
алабында (1965-198о) кайназой түзілімін бөлді және Жетісу Алатауының
қазіргі тектоникалық құрылысын, жер бедерінің қалыптасуын зерттеді.
Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің жербедерінің
қалыптасу заңдылықтырын зерттеуге 1960-1990 жылдардың аралығында белгілі
ғалым Л.К.Диденко зор үлес қосты. Ол неоген-төрттік дәуірлерде жүрген
неотектоникалық қозғалыстардың Жетісу Алатауы мен Алакөл ойысының қазіргі
жер бедерін қалыптастырудағы алатын орынын жан-жақты зерттеді.
1.2 Алакөл ойысының геологиялық құрылысы.
Алакөл ойысының геологиялық құрылысы.Алакөл ауданы геотектоникалық
құрылысының ерекшелігіне сай екі тектоникалық құрылымнан тұрады Солтүстігі
эпигерциндік жас платформаның қатарына жататын Тарбағатай Жетісу
Алатауларын бір-біріне бөліп жатқан кринтодепрессиялық Алакөл ойысы.
Оңтүстігі герцин қатпарлығына жататын Жетісу Алатауының солтүстік және
солтүстік-шығыс бөлі. [4,5]
Кристалды іргетасы 1-2 шақырым тереңдікте орналасқан мезозойда
іргетасының көтерілуіне байқалғанымен кайназой эрасының екінші жартысындағы
неотектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде көршілес жатқан Жетісу Алатауы,
Барлық-Майлы, Тарбағатай тауларының көтерілуіне байланысты Алакөл ойысының
іргетасының мантияға батуы қарқынды жүрді.
Ойыстың кристаллды іргетасының бетіне шөгінді қабаттардың жабуы жоғары
Юра дәуірінің соңында басталды. Бұл кезеңде теңіз трансгрессиясы басталып,
палеоген дәуіріне дейін ежелгі саяз теңіз алып жатты. Теңіздің табанына
сазды құмды гипсті шөгінділер аккуммулцияланды. Кайназой эрасының полеоген
дәуірінде теңіз біртіндеп тартылып құрлыққа айналды. Неоген-төрттік
дәуірлерінде жүген геотектоникалық қозғалыстарға байланысты кристалды
іргетасының қарқынды түрде мантияға батуы байқалды.
Таулардың көтеріліп теңіздердің регрессиясының (тартылуының) байқалуы
палеоклиматтық жағдайды бірден өзгертіп, климаттың аридтенуі байқалды
(М.И.Давидова, Э.М. Раковская. Физическая география СССР,-М: Просвещения
1991. 222-229стр.Физическая география Республики Казакстана под ред.
Жаналивой. –Алматы: Қазақ Университеті.1998.33-36 стр.)
Неотектониқалық қозғалыстың нәтижесінде Жетісу Алатауы, Барлық-Майлы,
Тарбағатай, тауларының қайта жаңғырып көтерілуіне сай үш рет мұзбасу үрдісі
жүрді. Олар: Рисс, Миндаль, Вюрм. Біріншісі жабын мұздық болса екінші,
үшіншілері жартылай жабын сипатындағы мұздықтар болды. Олардың алғашқысының
тігі теңіз деңгейінен 800-1000 метр биіктікте орналасса екінші
үшіншілерінің 1600-2000 метр биіктікке дейін түсті. Мұзбасу аралық кезеңде
қалыңдығы 1000 метрге дейін жеткен мұздықтардың қарқынды еруінің
нәтижесінде аблясия аймағынан тысқары орналасқан Алакөл ойысының тау
етегіне таяу бөлігіне қалыңдығы бірнеше метрге жететін мореналы шөгінділер
жинақталды. Мұзбасу жүрген кезде болған қуатты топансу тасқыны биік таудан
тас малданған өте ұзақ тау жыныстарын ойыстың оңтүстік-батыс, Солтүстік-
батыс және Оңтүстік шығыс бөлігіне шөктіруіне қазіргі Сарықұм, Қарақұм
құмды алқаптарының түзілуіне әсер етті. Алакөл ойысының терең бұрғылау
жұмыстарын жүргізген геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесіндегі тау
жыныстарының Стратeграфиялық қимасына талдау жасай отырып төрттік дәуірдегі
палеогеографиялық, палеоклиматтық жағдайды анықтаған төрттік дәуірдегі
мұзбасу кезеңіндегі ылғалды плювиальды климатты мұзбасу аралық кезеңінде
құрғақ ксеротермальды климатпен алмасып отырады.
Құрғақ климатты кезеңде жинақталған қалың шөгінді жыныстар жел
әрекетінен өңделіп қалың лессті жыныстар түзілді. Құрылықтың ұлғаюына
байланысты жалпы алғанда төрттік дәуірде шұғыл континентті аридті климат
жағдайы сақталды. Алакөл ойысының аумағының елу пайызын Төрттік дәуірдегі
ежелгі мұзбасулар мен мұзбасу аралық кезеңдерде түзілген борпылдақ және
кесек шөгінді тау жыныстары құрайды. Ойыстың кристаллды іргетасының бетін
төменгі, орта және жоғарғы палеозойдың мезозой мен кайназойдың қалың
шөгінді жыныстары құрайды. [4,5]
Төменгі палеозойдың сазды тақтатас, кремний жолақты сазды тақта тас
мәрмәр мен диабаздардан тұратын шөгінді және метаморфты жыныстары Жоңғар
тектоникалық жарығының бойында Ырғайты өзенінің таудан жазыққа шығар
жерінде шоғырланған.
Юра дәуірінің шөгінділері Алакөл ойысының шығысындағы үлкен Қажу
тауында шағын дақ түрінде тас көмірдің шөгінділерінің бетін жауып жатыр.
Палеоген дәуірінің шөгінділері әртүрлі гипсометриялық деңгейде ойыстың
барлық бөлігінде дақ түрінде шашырай таралған. Олардың қатарына кірпіш
сияқты қызыл түсті саз, сыр түсті мергель, ашық көгілдір аспан түстес құм
мен кониемераттар жатады. Төрттік дәуірдің шөгінділері Алакөл ойысының
беткі қабатын жауып жатыр. Таулы алқаптарда олар тек өзен аңғарларында
тараған.
1949 жылы Төрттік дәуір шөгінділерін картаға түсірген белгілі
геолог К.В.Курдюков полентологиялық негізсіз шартты түрде топтастырды. Ол
қызыл кірпіш түсті саздық бетіндегі барлық шөгінділерді Төрттік дәуірдің
шөгінділердің қатарына жатқызады. Бұл тұрғыдан алғанда ешбір ғалымдардың
таласы жоқ болғанымен жеткілікті полеонтологиялық негізсіз топтастыру шарты
болып саналады. Қандай да бір күмәнді полеогеннің қызыл-қоңыр сазы бірден
жояды.
Төрттік дәуірдің ең ежелгі жыныстарының қатарына ойыстың Жетісу-
Алатауымен шектесетін бөлігіндегі кесек моренналы шөгінділер жатады. Олар
қызыл-қоңыр саздық бетінде жатады. Оның бетін қалың сазды, құмды, сазды
шөгінділер жауып жатыр. Олар ежелгі мұзбасулардың абляция аймағында немесе
одан тысқары аймақта шөккен асырылу конусы болып табылатын моренналы және
сазды шөгінділер Төрттік дәуірдің түпкілікті жыныстары болып табылады. Ескі
өзен атаулары болып табылатын Алакөл ойысының орталық бөлігінде көлдік және
өзендік алновиальды шөгінділер таралған.
Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің гегогиялық құрылысы. Жетісу
Алатауының солтүстік-шығыс бөлігі Кембрийге дейін Шығыс Европа, Сібір,
Тарым, Қытай, Корея платформаларының аралығында бөліп тұрған Орал Монғол
(Орал–Тянь-Шянь) қатпарлы белдеуінің құрамына кіреді. [6]
Тас көмір дәуәрәнде қазіргі Жетісу Алатауының аумағыаумағында
қарқынды тектоникалық қозғалыстардың жүруінің нәтижесінде Қазақстанның
оңтүстік- шығыс бөлігі тұрақсыз қозғалмалы облыстарға айналдырды.
Кембрийге дейінгі архей протерозой эрасында қазіргі Жетісу Алатауының
орнында ежелгі платформаларды бір–бірінен бөліп жатқан геосинклинальды
белдеу болған. Палеозой эрасының екінші жартысындағы таскөмір, пермь
дәуірлерінде Жетісу Алатауы түзілді. Герцин қатпарлығының орынын кембрийде
Жетісу Алатауының аумағын теңіз суы алып жатты.
Теңіз табанында эвгеосинклинальды типтегі кремнийдің сазды тақта
тастары, тиллит тәрізді конглемераттар (ежелгі мұз басулар нәтижесінде
түзілген) мен хемогенді эффузивті шөгінділер жинақталды. Теңіздерден
кембирийге дейінгі қатпарлықта түзілген жанартаулық аралдар көтеріліп
тұрды. Кембирий дәуірінің палеоклиматы құрғақ әрі ыстық болуымен
ерекшеленді. Кембрий дәуірімен салыстырғанда Ордовикте аймақтағы
геологиялық режимде айтарлықтай күрделі өзгерістер болған жоқ. Теңізден
аралдар тізбегі көтеріліп тұрды. Тау жыныстарының шайылуы нәтижесінде теңіз
табанына кремний сазды шөгінділер жинақталады. Таскөмір дәуірінің бірінші
жартысы мен соңында магмалық әрекет қарқынды жүрді. Терең тектоникалық
жарықтарда жүрген интрузивтік әрекеттің нәтижесінде ультра негізгі және
негізгі тау жыныстары түзілді. Таскөмір дәуірінің басында климат
девондағыдай құрғақ, ыстық болғанымен трансгрецияның артуы нәтижесінде
теңіздердің аумағының артуына сай климат біршама жылы әрі ылғалды болады.
Төменгі таскөмірдің соңында қуатты қатпарлану үрдісінің жүруіне
байланысты Жетісу Алатауының Солтүстік бөлігінің негізгі жоталар тізбегі
Тастау, Күңгей, Жабық, Жүнжүрек, және Солтүстік-Орталық жотаның біліктік
бөлігі мен олардың аралықтарын бөліп тұрған тектоникалық иіндер түзілді.
Герцин қатпарлығының нәтижесінде түзілген тау жоталары тауаралық ойыстарға
орасан зор кесек шөгінді жыныстардың жинақталуына мүмкіндік берді. Олардың
қатарына пермнің жоғарғы қабатында жинақталған кремнилі және сазды тақта
тастар, кремнилі құм тастар, жанартаулық күлдермен спилиттер жатады. Жетісу
Алатауының қиыр солтүстік-шығысында теңіз маржандарының фациялары мен
қызыл түсті сазды жыныстарды кездесуі Силурда жылы субтропиктік климаттың
басым болғанын көрсетеді [6]
Нәтижесінде қазіргі Жетісу Алатауының солтүстік-шығысындағы Қайқаң,
Күңгей, Тастау, Жүнжүрек, Шыбынды жоталарының тізбегі түзілді. Ерте тас
көмірде батыс Жетісу Алатауының солтүстік-шығысының орнындағы теңіз
табанына эвгеосинклинальды шөгінді қабаттар жиналып, орта және жоғарғы
тас көмірде құрлық бетінде эффузивті шөгінділер жинақтала бастады. Қазіргі
пішініне ұқсас болды. Орта және төменгі тас көмірдің шөгінділері
негізінен құрлықтың конгомераттардан, құмтастардан, әктастардан,
жанартаулық күлдерден тұратын эффузифті–шөгінді кешендерден құралған. Тас
көмір дәуірінің уақыт пен кеңістік ішіндегі палеоклиматтық жағдайлары алуан
түрлі болды. Жоғарғы тас көмірде құрлықтың көлемінің біртіндеп ұлғаюына
байланысты төменгі тас көмірде палеоклимат құрғақ болып, соңында біртіндеп
ылғалданды. Орта және жоғарғы тас көмірде климат тағы да құрғай бастады.
Тас көмір дәуірінде герцин қатпарлы облысында интрузивті әрекеттер қарқынды
жүрді.
Пермь дәуірінде тектоникалық қозғалыс тіктеліп Жетісу Алатауының аумағы
платформалық режимге көше бастады. Герцин қатпарлығы нәтижесінде түзілген
кесек тау жыныстарының қалың қабаты Сапақ-Айпара, Ойжайлау, Қараүңгір,
Байыс, Бақай Сарыбөктер, Шолақ сияқты тауаралық тектоникалық ойыстарға
шөкті. Жетісу Алатауындағы пермь дәуірінің шөгінділері негізінен
құмтастардан, алевролиттер мен әктастардан, құрлықтық эффузивті–кесек тау
жыныстарының қалың қабаттарынан тұрады. Пермде Жетісу Алатауында
селигумитті ылғалды климат қалыптасты [8]
Пермде аймақта интрузивті әрекет біршама қарқынды жүрді. Герцин
тектогенезі аймақтың ежелгі құрылымдарын күрделендірді. Мезозой эрасында
аймақта толығымен құрлықтық жағдай сақталып, денудация үрдісінің
нәтижесінде біртіндеп аласарып тегістеле бастады. Палеогенде ұсақ шоқылы
асала таулы аймаққа айналды. [9] Мезозой эрасының триас дәуірінде Жетісу
Алатауының аумағында толығымен құрлықтық жағдай сақталды. Климаты ыстық
континентті құрғақ болуы тау жыныстарының химиялық үгілуін күшейтті.
Триастың соңында тауаралық иіндер мен тау беткейлеріне шөкті. Тектоникалық
әрекеттер жарылуға дейін барғанмен, Сапақ-Айпара, Ойжайлау, Бақай, Байыс
сияқты иіндердің іргетасының біртіндеп мантияға батуы байқалды.
Палеографиялық зерттеулердің деректеріне қарағанда триас дәуірінің соңы мен
юра дәуірінде Жетісу Алатауының климаты біртіндеп ылғалдана бастады.
Ылғалды климат жағдайларында ағаш тәрізді папоротниктен, қырықбуыннан,
плаундар мен қылқан жапырақты ағаштардан тұратын орман флоралары тауаралық
тектоникалық ойыстарда кендірлік тас көмір кен орнының түзілуіне қолайлы
жағдай тудырды. Ылғалды климат жағдайында үгілу қабатында сілтісізденген
коалинді шөгінділер түзілді. Алтайдағы төменгі бор шөгінділері негізінен
тауаралық тектоникалық ойыстарға жинақталған құрлықтық жағдайда түзілген.
Қызыл түстік саздар мен қиғаш қабатты құмдар мен конгломераттардан тұрады.
Бор дәуірінде құрғақ және аридті климат бірін–бірі алмастырып отырды.
Палеогенің соңы мен неогеннің басында Альпі қатпарлығының нәтижесінде Алтай
тауының қайта жаңғырып біртіндеп көтерілу үрдісі болды. Тау жоталарын
бір–бірінен бөліп тұрған тауаралық аңғарлар мен Зайсан қазаншұңқырына кесек
конгломератты шөгінділер жинақтала басталды. Неогеннің соңы мен төрттік
дәуірдің басында қазіргі Лепсі, Тентек, Ырғайты өзендерінің аңғарлары
пайдаболды. Ерте және орта плиоценде Памир, Капетдаг, Кавказ тауларының
қатпарлануына байланысты Жетісу Алатауыдада қарқынды қозғалыстар жүріп,
төрттік дәуірінде (төменгі және жоғарғы плейстоценде) 2000-3000 м дейін
көтеріліп, қатпарлы – жақпарлы жаңғырған биік тау жүйесіне айналды.
Құрлықтың көлемінің ұлғайып, ежелгі теңіздердің тартылуына байланысты
шамамен 600 мың жыл бұрын Жетісу Алатауындаежелгі плейстоцен мұз басуы
басталды. Ол шамамен 10 –12 мың жыл бұрын аяқтады. Белгілі гляциолог ғалым
П.А. Черкаосовтың пікіріне сүйенсек Алтайда үш мұз басу жүрген (Рисс
Минадаль Вюрм) олардың алғашқысы жабын болса, соңғысы жабын сипатында
болды. [9]
Климаттағы күрт суынудан жүрген ежелгі төрттік мұз басулары мұз басу
аралық кезендермен алмасып отырды. Мұзбасулар мен мұзбасу аралық
кезендердің алмасуы нәтижесінде қазіргі терең сайлы тауаралық аңғарлар мен
қар аңғарлары түзіліп қазіргі жер бедері қалыптасты.
1.3 Алакөл ауданының жер бедерінің жалпы ерекшеліктері
Морфологиялық тұрғыдан алғанда Алакөл ауданының жер бедерінің әр түрлі
пішіндерінің үйлесуімен ерекшеленеді. Мұнда биік тау жоталарымен қатар
тегіс жазықтар басым. Тегіс жазықтар көп қазан шұңқырлары (Алакөл,
Жалаңашкөл, Сасықкөл, Ұялы), борпылдақ жыныстары уақытша ағынсулардың
шаюынан түзілген жыралар сияқты жер бедерінің теріс пішіндері мен қатар
көл жағалауындағы дюналар, бұйраланған құм жолдары сияқты оң пішіндері
күрделендіреді. Алакөл ауданының жер бедерінің әр түрлі пішіндерінің
үйлесуі қалыптасу тарихының күрделілігін көрсетеді.
Алакөлдің деңгейінің абсолют биіктігі 340 метрдей Жабық, Күңгей
тауларының етегінде 600-750 метрге дейінгі аралықта ауытқиды. Тау
етектерінен Алакөлге қарай еңіс болып келуімен ерекшеленеді. Жер бедерінің
қазіргі пішінінде эндогендік және экзогендік күштердің әрекетінің бір-
бірімен өзара байланысы айқын байқалады.
Ауданның солтүстік бөлігіндегі Алакөл ойыстың орталық бөлігіндегі көлдік,
өзендік алювиальды жыныстардың шоғырлануы экзогендік күштердің әсерінен бос
тау жыныстардың аккумуляциялау үрдісінің басым болғанын көрсетеді.
Керісінше палеозой эрасының ежелгі кристалды жыныстары жер бетіне шығып
жатқан жерлерде жер бедерінің қатты тілімделуі тектоникалық қозғалыстардың
әрекетінен түзілгенін көрсетеді. Оған тік беткейлі тар шатқалды,
сарқырамалы, шоңғалды болып келетін Жаманты, Тентек, Ырғайты өзендерінің
аңғарлары мен Жетісу Алатауының Алакөл ойысына ұласатын бөктерлеріндегі
кристалды жыныстар жер бетіне шығып жатқан тау бөктерлері мысал болады. [6]
Тектоникалық қозғалыстардың әсерінен жарықтар түзілетіні белгілі. Алакөл
ойысының солтүстік-батысынан оңтүстік шығысына бағытталған терең
тектоникалық жарықты бойлай, Барлық Арасан термальды ысьық бұлағы жер
бетіне шығып жатыр. Оның жер бетіне шыққандағы температурасы +42о.
Аудан аумағының жер бедерін геоморфологиялық тұрғыдан ойпатты жазық,
биік таулы және тауаралық тектоникалық иіндердің жер бедеріне бөліп
қарастыруға болады. Алакөл ауданының жер бедерін орографиялық тұрғыдан
төменде көрсетілген 3 топқа бөлуге болады.
1. Жазық бөлігі;
2. Орташа биік және биік таулытаулы алқаптары;
3. Тауаралық ойыстардың жер бедері;
4. Жазықтағы төбелі-жалды құмды алқаптар
Алакөл ойысының Жер бедері. Алакөл ойысының жазық бөлігі шығу тегінің
белгілеріне қарай көлдік-алювиальды және тауалды көлбеу жазық болып екіге
бөлінеді. Көлдік-алювиальды жазықтар Алакөлдің солтүстік және шығыс
жағалауларында орналасқан морфологиялық тұрғыдан алғанда көлге қарай
байқалмайтын еңіс болып келетін иілген жазық. Оның беті салыстырмалы түрде
тегіс. Оның бетін Жаманты, Тентек, Еміл, Ырғайты өзендерінің аңғары ғана
бұзады. Жазықтың теңіз деңгейінен биіктігі 350-400 метр аралығында
ауытқиды. Беткі қабаты ұсақ түйіршікті көлдік, өзендік құмды, сазды сұр
түсті сазды шөгінділерден тұрады. [7]
Оңтүстік- батыс және оңтүстік-шығыс бөлігіндегі көлдік-алювиальды жазықты
ұзындығы ондаған шақырымға созылатын қамысты-қоғалы сазды шалғындар алып
жатыр. Олар Сасықкөлге құятын Тентек, Алакөл мен Жалаңаш көлдің
аралығындағы Ырғайты өзенінің сағасында айқын байқалады.
Тауалды көлбеу жазықтары Жетісу Алатауының, Қайқаң, Жабық, Күңгей
тауларының Алакөл ойысына ұласар шекаралық бөлігінде тараған. Алакөлге
қарай еңістігі айқын байқалатын көлбеу жазықтың ені 10-20, ұзындығы 100-150
шақырымға дейін жетеді. Жазықтың оңтүстік-шығыс бөлігінің беті уақытша
ағын судың эрозиялық әрекетінен бұзылған. Еріген қар, жаңбыр суларының тау
жыныстарын шаю үрдісінің барысында мұнда құрғақ аңғалар, сайлар түзілген.
Кейбір сайларда шағын бұлақ бастауларда болады.
Алакөл ойысының тауалды көлбеу жазықтары ежелгі мұз басулардың,
сонымен қатар тұрақты және уақытша ағын сулар тасымалдаған бос тау
жыныстарының шөгуінен түзілген ысырылу конусы немесе шлейфі болып
табылады. Көлбеу жазықтардың теңіз деңгейінен биіктігі 400-900 метр
аралығында ауытқиды. Шолақ , Ақшакүңгей тауларының етегіндегі көлбеу
жазықтарда гифсофитті қиыршық тасты шөлдер қалыптасқан .
20 ғасырдың басында В.А.Обручев ысырылу конусы болып
табылатын кесек тау жыныстарының қалың қабатының бетіндегі жұқа сазды
лессті топырақта жусан, қараған, боялыш сияқты сирек өсетін шөл өсімдіктері
тараған. Малта тасты моренналы жыныстардан тұратын көлбеу жазықтардың
аралығындағы нашар байқалатын құмды, малта тасты, қиыршық тасты болып
келетін құрғақ арналарда бұталы өсімдіктер таралған деп жазды. [8]
Күңгей, Жабық тауының солтүстік беткейінің етегін бойлай ен, 10-15
шақырымға жететін көлбеу зандрлы белесті жазықтар созылып жатыр. Ол кей
жерлерінде биіктігі 791 метрге дейін жететін ақтас, Қызылқора, Егіз Қызыл
сияқты жекелеген биік төбелердің кездесуі мен көлбеу жазықтарға қарағанда
көлге қарай еңістігі жақсы байқалуымен ерекшеленеді.
Литологиялық тұрғыдан алғанда негізінен кесек малта тасты-қиыршық тасты
ысырынды моренналы және оның бетіне шөккен сазды, құмды-сазды жыныстардан
тұрады. Жазық теңіз деңгейінен 400-800 метр биіктік белгілері аралығын
қамтиды ( В.А.Обручев 1940 Пограничная Джунгария Т.З.Вып. г. Л-М:
издательство А.Н. СССР 208 стр)
1. Алакөл ойысының геоморфологиялық құрылысы.
Алакөл ойысының қазіргі жер бедері ішкі эндогендік және сыртқы
экзогендік күштердің өзара үйлесімді әрекетінің нәтижесінде түзілген. Ішкі
күштер әртүрлі неотектоникалық құрылымдарды түзді. Ішкі күштердің әсерінен
тік беткейлі Тарбағатай, Барлық-Майлы, Жетісу Алатауларын бір-бірінен бөліп
тұрған, жер қыртысының төмен түсіп іргетасының мантияға батуынан кең
көлемді криптодепрессия түзілді.
Н.Н. Костенконың (1940ж), З.А. Сваричевскийдің (1952ж) және Я.В.
Курдюковтың (1954ж) пікіріне сай Балқаш-Алакөл ойыстары плиоценнің соңы
мен төрттік дәуірдің басында қуатты тау түзілу қозғалыстарына ұшырады.
Нәтижесінде басты ографиялық бірліктер солтүстігінде Тарбағатай, шығысында
Барлық-Майлы, баысында Жетісу Алатауы қайта жаңғырып Орта биік және биік
қатпарлы- жақпарлы тау жүйелері түзілді.[7.8]
Егер эндогендік күштер ірі тау жүйелерін қалыптастырса, сыртқы күщтер
оларды аласартып тегістеп бұзушы қызметін атқарады.
Сондықтан Алакөл ойысының жер бедерін қалыптастыруда сыртқы күштер ішкі
күштермен бірдей деңгейде роль атқарады. Тау беткейлеріндегі тік беткейлі
тар шатқалды өзен аңғарлары мен жайылмалары көл жағалауындағы абразиялық
аккумулятивтік үрдістер сыртқы күштердің әсерінен түзілген.
Екінші жағынан ішкі күштердің әсерінен түзілген жер бедерінің
тегістелуіне үгілу үрдісі қатты әсер етіп, үгілу өнімдері кесек және
борпылдақ тау жыныстары тау аралық ойыстар мен аңғарларға шөгеді. Олардың
қатарына төмендегі өнімдерді жатқызуға болады:
1. Кесек қорымтастардың жиналуы;
2. Қорымтастардың құландылары;
3. Жылысу үрдістерінің жинақталуы;
4. Солифлюкциялық өнімдердің жиынтағы;
5. Корозия дефляция үрдісінің өнімдерінің жиынтығы.
Ойыстың орталық бөлігіндегі Алакөл мен оңтүстігіндегі Жалаңашкөлдің бір-
бірімен көршілес жатуы жазықтың көл маңында ерекше геоморфиялық сыртқы
үрдістердің қатар әрекеттесуінің нәтижесінде ұзақ тарихи дамудың
нәтижесінде түзілді.
Жер бедерінің геоморфологиялық типтерін бір-бірінен айқын ажыратылатын
екі үлкен генетикалық топқа бөлуге болады. Олар жалпы морфологиялық
пішініне ішкі және сыртқы күштердің бірінің басым болуымен де ерекшеленеді.
( З.А. Сваричевская. Геоморфология Казахстана и Средней Азии -Алма-
Ата: Наука 1965 125-127 стр. К.В. Курдюков Возраст Джунгарского
разлома –изв А.И. СССР сер. Геол. №6 1954 34-36 стр)
Алакөл ойысының жер бедерінің геоморфологиялық типтерін шығу тегіне қарай
топтастыру (Жандаев бойынша)
Алакөл ауданының тектоникалық эрозиялық жер бедері.Алакөл ойысындағы жер
қыртысының көтерілген блоктарынлағы сыртқы күштердің бұзушы әрекетіне берік
тығыз желімделген дисслокоцияланған тау жыныстарында қалыптасады. Ол жер
бедерін түзеуде тектоникалық қозғалыс басым болатын денудациялайтын күштер
ішкі күштерге бағынышты роль атқаратын жер бедерінің оң пішіндері басым
болатын аумақтарда тарайды.
1. Жер бедерінің эрозиялық-тектоникалық типтері Үлкен Арқарлы, сллтүстік
бөлігіндегі жер бедерінің көтеріңкі бөлігінде кең тараған. Борпылдақ бос
жыныстарынан тұратын жер бедерінің тегіс пішіндері басым болатын аласа
таулы жер бедерінің бұл типтері негізінен Алакөл ойысының оңтүстік
бөлігіндегі Белқайың, Шолақ тауларында таралаған. Ол төбесі текшелі шағын
үстіртті болуы мен ерекшеленеді.
2. Ұсақ шоқылы жер бедері. Негізінен ойыстың оңтүстік-батыс бөлігіндегі
Арқарлы тауында таралған. Жер бедері негізгі тектоникалық кемерлерге
бағеытталған бірнеше қатарлы ұсақ шоқылы болдып келеді. Жер бедерінің бұл
пішіндері таулармен жазықтың аралығында орналасып солтүстік шығыстан,
оңтүстік батысқа бағытталып созылып жатқан жолдардың аралығында таралған.
Олар 650-1100 м аралығындағы абсолютті белгілерді қамтиды. Жер бедерінің
бұл типіне 1915 жылы В.Н. Обручев төмендегідей сипаттама берді:
Бұл тау емес қысқа жалдар мен қырқаларға ұласатын шоқылар мен аласа
төбелер тобын құрайды. Олардың беткейлерін түпкілікті жыныстардың үгілу
өнімдері жауып жатыр. [9]
Алакөл ойысының жер бедерінің аккумулятивті пішіндері. Аудан аумағының
аккумулятивтік жер бедері үш ірі топқа бөлінеді.
1. Барлық, Қату тауларының етегіндегі элювиальды-пролювиальды көлбеу
жазықтар;
2. Алювиальды көлдік жазықтар;
3. Эолдық аккумуляция таралған аумақтар.
Аккумулятивтік жер бедерінің аталған үш түрінің әрқайсысы жер бедерінің
ерекшелігіне, геологиялық құрылысының сипатына сай бірнеше тип тармақтарына
бөлінеді.
Алакөл ойысының аккумулятивті пішіндері. Алакөл ойысының жер бедерінің
морфомүсіндік пішіндерін қалыптастыруда жел ерекше роль атқарады. Аймақтың
көтеріңкі бөлігінде жер бедерінің тегіс емес пішіндерін бұзса жазықтарға
үрленген ұсақ тау жыныстарын шөктіреді. Жылдамдығы 40-50 метр секундқа
дейін жететін күшті желдер әкелген құм қиыршықтарының ұрғылауынан қатты тау
жыныстарында ұяшықтар мен ойықтар пайда болады. Аймақта жел әрекетінен
түзілетін жер бедерін екі үлкен топқа бөлуге болады.
1. Дефляция және корразия үрдістерінің әсерінен түзілетін жер бедерінің
эолдық пішіндері
2. Желдің аккумулятивтік әрекетінен түзілетін жер бедерінің пішіндері.
Дефляциялық-корразиялық жер бедері Шолақ, Ақшакүңгей тауларының
етегіенде кең тараған. Олар шағын аумақта таралған және таулардан ұшырып
әкелген ұсақ құм қиыршықтарынан тұрады. Жер бедерінің дефляциялық-
корразиялық пішіндеріне ірі кристаллды гранитті, жартастардағы жел
үрлеуінен түзілген ұяшықтармен ерекше мүсінді пішіндер жатады. Тұрақты
түрде күшті жел соғатын Жоңғар қақпасында мұнаралы бағана тәрізді. Жер
бедерінің эолдық пішіндерінің ерекше түрлері таралған. Ол туралы академик
В.А. Обручев эолдық таулар атты еңбегінде жазды. Бармаққұм,
Тасқарақұм,Бүйіқұм құймы алқаптарында желдің үрлеуінен түзілген жер
бедерініңм теріс пішінді терең ойыстар мен шұңқырлар жиі кездеседі. Эолдық
аккумуляция таралған аудандар.
Жер бедерінің басқа пішіндеріне қарағанда эолдық аккумулятивтік жер
бедері Алакөл ойыс ының басым бөлігін алып жатыр. Жер бедерінің эолдық
пішіндері негізінен Алакөл ойысының солтүстігінде таралған .Олар
өсімдіктермен бекіген құмды алқаптардың қатарына жатады. Негізгі құмды
алқаптар Барлық-Майлы тауларына ұласатын Достық теміржол бекетінің
маңындағы Қарақұмда Арқарлы тауының етегіндегі Сарықұм, Қарақұм шөлдерінде
орналасқан. Жер бедерінің сипаты мен морфологиялық белгілеріне қарай
бекіген жалды тоқталған төбелі белесті - белді және бекімеген сусымалы құм
төбелері дюналы құмдарға толптастырылды. Құм жалдарының көлденең қимасы
ассиметриялы болып келеді. Көлбеулігі 30-450 дейін жетеді. Солтүстік
беткейі тік, оңтүстік шығыс беткейі ұзын әрі біршама көлбеу болып келуімен
ерекшеленеді. [8,9]
Құм жолдарының барлық ұзындығына жүзгін, шеңгел, сексеуіл мен жусанды
астық тұқымдас өсімдіктермен бекіген. Кей жерлерінде ұсақ түйіршікті сарғыш-
сұр түсті құмдар таралған. Аталған құмды алқаптар негізінен кварцитті құм
түйіршіктерінен, сирек жағдайда дала шпаты мен кварцит түйіршіктерінен
тұрады.Бекіген құмтөбелерінің шоғырлары Жалаңашкөлдің солтүстік шығысында
орналасқан. Бұл шағын құмды алқап солтүстігінде Құсақ өзенінің аңғарына
дейін жетеді. Құм төбелерінің шоғырынан түзілуіне солтүстік – батыс
бағыттан соғатын Сайқан және оңтүстік шығыстан соғатын Ебі желі әсер етеді
( В.А.Обручев 1940 Пограничная Джунгария Т.З.Вып. г. Л-М: издательство
А.Н. ССР 1932 г. 55-60 стр.)
Олар сексеул, қараған жүзгін сияқты бұталармен және астық тұқымдас
шөптесін өсімдіктермен бекіген, Құм төбелердің биіктігі 5-6; ені 10-15;
ұзындығы 20-30 метрге дейі жетеді. Бектейлерінің көлбеулігі 20-250 дейін
жетеді. Құм төбелерінің аралықтарын кең ойысты шұңқырлар бөліп жатыр.
Достық теміржол бекетінің маңына жақыдағанда құмтөбелерінің аралығында
шағын тақырлар кездеседі. Шығысында теміржлдан шамамен 400-600 метр
қашықтықта құмтөбелер тегістеліп біртіндеп жербедерінің эолдық пшіндері
жойылады. Жартылай бекіген белесті құм жалдары Барлық тауының етегінде
Емел өзенінің аңғарына бағыттас ендік бағытта созылып жатқан бірнеше
белесті құм жолдарының тізбегінен тұрады.
Алакөл ауданының таулы алқаптарының жер бедері.Аудан аумағына Жетісу
Алатауының солтүстік-шығысындағы Қандыарық (3668), Батыртас (3578), Тастау
(3546), Күңгей (2919), Қайқаң (2385), Шыбынды (1461), Ақшакүңгей (2040),
Сандықтас (3439) жоталары кіреді.н. Жетісу Алатауының шығысының биіктік
белгісі 2500 м. Тау алды алқаптары жер бедерінің тізбекті, тізбекті-күмбез
тәрізді, тізбекті-жонды, конус тәрізді типтерінен тұрады. Мұнда ежелгі
пенеплендер мен көтерілулер дамыған.
Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс және шығыс бөлігінде орналасқан.Басқа
биік таулы аудандардан айырмашылығы біліктік жоталардың жалдары барлық
ұзындығында іс жүзінде 4000 метрден аспағаны мен Жетісу Алатауының ең биік
бөлігі болып табылатын Лепсі, Тентек6 Ырғайты өзендерінің бастауында Абай
(4990м.,) және Шумский ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz