Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің эмоционалды-ерікті аумағының психологиялық ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I БӨЛІМ. Балалар үйіндегі психологиялық жағдайдың ғылыми.теориялық мәселелері.
Қазіргі таңдағы балалар психологиясы дамуының психологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Балалар үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды.еріктік ерекшеліктерін теориялық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.3 Балалар үйіндегі тәрбиешілер мен қызметкерлердің эмоционалды өзара әрекеттестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
I бөлім бойынша тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
II БӨЛІМ. Балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоционалды.еріктік ерекшеліктерін зерттеудің эксперименталды бөлімі.
2.1 Эксперименталды зерттеу бөлімінің мақсат.міндеті, әдістемелер кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Балалар үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды.еріктік қасиеттерінің түзету бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3 Балалар үйінің қызметкерлері, ата.аналар, ересектер үшін практикалық.әдістемелік нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I БӨЛІМ. Балалар үйіндегі психологиялық жағдайдың ғылыми.теориялық мәселелері.
Қазіргі таңдағы балалар психологиясы дамуының психологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Балалар үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды.еріктік ерекшеліктерін теориялық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.3 Балалар үйіндегі тәрбиешілер мен қызметкерлердің эмоционалды өзара әрекеттестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
I бөлім бойынша тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
II БӨЛІМ. Балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоционалды.еріктік ерекшеліктерін зерттеудің эксперименталды бөлімі.
2.1 Эксперименталды зерттеу бөлімінің мақсат.міндеті, әдістемелер кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Балалар үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды.еріктік қасиеттерінің түзету бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3 Балалар үйінің қызметкерлері, ата.аналар, ересектер үшін практикалық.әдістемелік нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Еліміздегі жариялылық дәуірі қоршаған ортаның көптеген “қара дақтарын” айқындады. Солардың бірі: балалар үйінде тәрбиеленетін балалар мәселесі. Қазіргі таңда баспасөз беттерінде балалар үйі мен мектеп-интернаттардағы жағдай туралы, ондағы тәртіп пен материалдық жағдай жайлы ашық әрі көптеп жазылып жүр. Бірақ балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мәселелері аса қиын жағдайда. Бұл жағдайға қатысты негізгі мәселелердің қомақтылары мыналар: жетім балалар денсаулығына деген әлеуметтік қамқорлықты күшейту, олардың құқығына қол сұқпау, қоғам өмірінің барлық салаларына толық орналасуына жағдай жасау, психикалық даму ерекшеліктерін жетілдіруді қамтамасыз ету.
Демек, балалар үйіндегі тәрбиеленушілер дамуының ерекшеліктері психология ғылымының маңызды да, қызықты мәселенің бірі болып отыр. Бұл мәселенің көкейкестілігі психология ғылымының отандық деңгейде қарастырылуымен, қаракөз жетімдер санының күннен-күнге қарқынды өсуімен және соған байланысты әртүрлі құрылымдағы балалар үйінің пайда болуымен өсе түсті. Балаланың әлеуметтік мәнді қатынастар жүйесіне енуіне даярлық ретінде жас дамуының түрлі кезеңдерінде психологиялық тұрғыдан дамуын басты орынға қою қажеттілігі туындап отыр. Психологиялық еңбектерді қарастыру баланың психикалық дамуын қамтамасыз ететін әртүрлі көзқарастардың бар екендігін көрсетеді.
Бала психикасының дұрыс қалыптасуында жанұяның ерекше орын алатыны белгілі. Жанұяның мәні баланың тәжірибе жинақтауға жасалатын жағдайларымен анықталады. Адам ерте балалық шағынан бастап, ересектерден тек жүру, сөйлеу, заттарды дұрыс қолдану, ойлану,білім алу, еңбек етуге ғана емес, сезімдерге, ойлауға, күйзеліске, өзіне және өзге адамдармен қарым-қатынас жасауға үйренеді. Жанұяда бала табиғи жағдайда өмірге бейімделе алады, себебі күнделікті, таңертеннен кешке дейін ата-аналары, аға-апайлары, апа-аталары баланың алдында мінез-құлық, жүріс-тұрыстың әртүрлі үлгілерін ұсынады: сөйлеу және ым-ишара мәселелері, еңбекке баулу, адамдармен қарым-қатынас жасау, саясатқа деген көзқарасын қалыптастыру т.б.
Жанұяда бала тек қалай өмір сүру керектігін ғана емес, нені білу керегі мен шын мәніндегі өмірді түсінуді естіп-біледі.: адамның өзара және өзге адамдармен қарым-қатынасы олардың бағалаулары мен пікірлері, күйзелістері мен ой толғаулары. т.б.
Жанұя тәрбиесінің ерекшелігі туыстық сезімге негізделген ата-ананың балаға деген сүйіспеншілігінен көрінетін эмоционалды мінез-құлық, жүріс-тұрыстан тұрады. Баланың туғаннан мектепке дейінгі кезеңді туыстық эмоционалды байланысқа сүйене отырып, бірінші кезекте ана мен бала байланысы қарастырылады. Мектепке дейінгі кезеңде баланың қарым-қатынасқа түсетін адамдары ортасының өзіндік ерекшеліктері бар. Психологтар мен педагогтардың пікірінше, сүйіспеншілікке, сенімге , өзара қызығушылыққа негізделген ересектермен жақын қарым-қатынас, жанұялық тәрбиені сипаттайтын басты көрсеткіш болып табылады. Олай болса, жеке адам дамуының негізгі шарты — баланың адамдармен қарым-қатынасқа түсуі болып табылады. Осындай пікірдің аясында, бұрынғы Кеңес Одағында алғашқы қарым-қатынасқа түсу болып табылады. Осындай пікірдің аясында қарым-қатынас мектебі ашылды. Онда А.Г Харчевтің (1974) тұжырымдамасы ұсталынды: «бала туғаннан бастап өз ортасы мен қоғамдық дәстүрлі мәдениетін, өнегеліктің біртұтас жүйесін жанұядан меңгереді. Дәл осы нәрестелік кезеңнен бастап балада адамдар мен қоршаған ортасына деген сенім, қоршаған орта мен өзге адамдардан қорқыныш сезімі мен мазасыздық қалыптаса бастайды. Осы кезеңде қалыптасқан сезімдер адамда өмір бойы сақталып, басқа адамдармен қарым-қатынастағы эмоционалды үндестігінен, ерекше стилінен көрініп, отыратындығын зерттеулер нәтижелері анықтаған».
Дүниежүзінің әр түкпірінде әртүрлі құрылымдағы балалар мекемелері ашылуда, олардың бірінде балалр тек 2-3 сағаттарын ғана осындай мекеде өткізіп, қалған уақытта жанұяда болса, екіншісінде аптаның бес күнін сонда өткізіп, сенбі-жексенбіде өз үйіне барып тұрады, ал үшіншісінде , балалрға тәрбие беру мекемелерінде тұрақтап тұрады да, жақын туыстары кездесуге келіп тұрады. Бұлардың біріншісі — күнделікті келетін мекемелер, екіншісі – тәуіліктік немесе апталық, үшіншісі жабық түрдегі мекеме деп аталады.
У. Денис пен П. Наджарьян Ливанда 100 жетімді зертей отырып, балалар үйінде тәрбиеленушілердің өмірінің бірінші жылының аяғында-ақ жанұяларда тәрбиеленуші өз қатарластарынан психикалық даму жағынан кейін қалатындығын анықтаған. Зерттеушілер бұндай ерекшеліктердің себебін ана мен бала қарым-қатынасының кемшілігінен деп тапқан.
Л. Ярроу анасымен және анасыз тәрбиеленген балалардың биологиялық және әлеуметтік жағынан дамуында ерекшеліктері болатындығын анықтаған. Дәл осындай қорытындыға М. Раттер жабық түрдегі мекемелерде тәрбиеленуші балалардың «кері» тәрбиеленуінің себебі анасымен жеткіліксіз эмоционалды қатынасы, сенсорлы және әлеуметтік стимуляциялардың адығынан деп түсіндіреді.
Егер Р. Заззо жазбаларына үңілетін болсақ (1967) . француздар бастапқыда, бала-бақшалардың құрылуына қарсы болған . Олар балалрын мұндай жалпылық мекемелерде «нақұрысқа» айналдырды деп есептеген және сондай жағдайдың пайда болуынан сақтаған.
Р. Спиц жазбаларынан анасынан бөлініп, жабық түрде гі мекемелерге келген сәбилердің бір жасқа деңгейінің 70% шегінетінін, ал қалған бөлігінің ақыл-ойлары артта қалатындығын көруімізге болады.
Ана бала үшін жалғыз ғана жақын адамы, қамқоршысы болады. Балалр үйінде де бірнеше қамқоршы-тәрбиешілер бар, олар сондағы балалардың туған анасын алмастыруға әрекеттер жасайды. Балалар үйі тәрбиешілерінің жұмысының тиімділігі , балалардың жеке адам болып қалыптасып, дамуы, мінез-құлқы, жүріс-тұрысына тигізетін әсері туралы мәселелерді көптеген психологтар жан-жақта қарастырған. Г.Х. Рейнгольд пен Н. Бейли (1959) көп
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Еліміздегі жариялылық дәуірі қоршаған ортаның көптеген “қара дақтарын” айқындады. Солардың бірі: балалар үйінде тәрбиеленетін балалар мәселесі. Қазіргі таңда баспасөз беттерінде балалар үйі мен мектеп-интернаттардағы жағдай туралы, ондағы тәртіп пен материалдық жағдай жайлы ашық әрі көптеп жазылып жүр. Бірақ балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мәселелері аса қиын жағдайда. Бұл жағдайға қатысты негізгі мәселелердің қомақтылары мыналар: жетім балалар денсаулығына деген әлеуметтік қамқорлықты күшейту, олардың құқығына қол сұқпау, қоғам өмірінің барлық салаларына толық орналасуына жағдай жасау, психикалық даму ерекшеліктерін жетілдіруді қамтамасыз ету.
Демек, балалар үйіндегі тәрбиеленушілер дамуының ерекшеліктері психология ғылымының маңызды да, қызықты мәселенің бірі болып отыр. Бұл мәселенің көкейкестілігі психология ғылымының отандық деңгейде қарастырылуымен, қаракөз жетімдер санының күннен-күнге қарқынды өсуімен және соған байланысты әртүрлі құрылымдағы балалар үйінің пайда болуымен өсе түсті. Балаланың әлеуметтік мәнді қатынастар жүйесіне енуіне даярлық ретінде жас дамуының түрлі кезеңдерінде психологиялық тұрғыдан дамуын басты орынға қою қажеттілігі туындап отыр. Психологиялық еңбектерді қарастыру баланың психикалық дамуын қамтамасыз ететін әртүрлі көзқарастардың бар екендігін көрсетеді.
Бала психикасының дұрыс қалыптасуында жанұяның ерекше орын алатыны белгілі. Жанұяның мәні баланың тәжірибе жинақтауға жасалатын жағдайларымен анықталады. Адам ерте балалық шағынан бастап, ересектерден тек жүру, сөйлеу, заттарды дұрыс қолдану, ойлану,білім алу, еңбек етуге ғана емес, сезімдерге, ойлауға, күйзеліске, өзіне және өзге адамдармен қарым-қатынас жасауға үйренеді. Жанұяда бала табиғи жағдайда өмірге бейімделе алады, себебі күнделікті, таңертеннен кешке дейін ата-аналары, аға-апайлары, апа-аталары баланың алдында мінез-құлық, жүріс-тұрыстың әртүрлі үлгілерін ұсынады: сөйлеу және ым-ишара мәселелері, еңбекке баулу, адамдармен қарым-қатынас жасау, саясатқа деген көзқарасын қалыптастыру т.б.
Жанұяда бала тек қалай өмір сүру керектігін ғана емес, нені білу керегі мен шын мәніндегі өмірді түсінуді естіп-біледі.: адамның өзара және өзге адамдармен қарым-қатынасы олардың бағалаулары мен пікірлері, күйзелістері мен ой толғаулары. т.б.
Жанұя тәрбиесінің ерекшелігі туыстық сезімге негізделген ата-ананың балаға деген сүйіспеншілігінен көрінетін эмоционалды мінез-құлық, жүріс-тұрыстан тұрады. Баланың туғаннан мектепке дейінгі кезеңді туыстық эмоционалды байланысқа сүйене отырып, бірінші кезекте ана мен бала байланысы қарастырылады. Мектепке дейінгі кезеңде баланың қарым-қатынасқа түсетін адамдары ортасының өзіндік ерекшеліктері бар. Психологтар мен педагогтардың пікірінше, сүйіспеншілікке, сенімге , өзара қызығушылыққа негізделген ересектермен жақын қарым-қатынас, жанұялық тәрбиені сипаттайтын басты көрсеткіш болып табылады. Олай болса, жеке адам дамуының негізгі шарты — баланың адамдармен қарым-қатынасқа түсуі болып табылады. Осындай пікірдің аясында, бұрынғы Кеңес Одағында алғашқы қарым-қатынасқа түсу болып табылады. Осындай пікірдің аясында қарым-қатынас мектебі ашылды. Онда А.Г Харчевтің (1974) тұжырымдамасы ұсталынды: «бала туғаннан бастап өз ортасы мен қоғамдық дәстүрлі мәдениетін, өнегеліктің біртұтас жүйесін жанұядан меңгереді. Дәл осы нәрестелік кезеңнен бастап балада адамдар мен қоршаған ортасына деген сенім, қоршаған орта мен өзге адамдардан қорқыныш сезімі мен мазасыздық қалыптаса бастайды. Осы кезеңде қалыптасқан сезімдер адамда өмір бойы сақталып, басқа адамдармен қарым-қатынастағы эмоционалды үндестігінен, ерекше стилінен көрініп, отыратындығын зерттеулер нәтижелері анықтаған».
Дүниежүзінің әр түкпірінде әртүрлі құрылымдағы балалар мекемелері ашылуда, олардың бірінде балалр тек 2-3 сағаттарын ғана осындай мекеде өткізіп, қалған уақытта жанұяда болса, екіншісінде аптаның бес күнін сонда өткізіп, сенбі-жексенбіде өз үйіне барып тұрады, ал үшіншісінде , балалрға тәрбие беру мекемелерінде тұрақтап тұрады да, жақын туыстары кездесуге келіп тұрады. Бұлардың біріншісі — күнделікті келетін мекемелер, екіншісі – тәуіліктік немесе апталық, үшіншісі жабық түрдегі мекеме деп аталады.
У. Денис пен П. Наджарьян Ливанда 100 жетімді зертей отырып, балалар үйінде тәрбиеленушілердің өмірінің бірінші жылының аяғында-ақ жанұяларда тәрбиеленуші өз қатарластарынан психикалық даму жағынан кейін қалатындығын анықтаған. Зерттеушілер бұндай ерекшеліктердің себебін ана мен бала қарым-қатынасының кемшілігінен деп тапқан.
Л. Ярроу анасымен және анасыз тәрбиеленген балалардың биологиялық және әлеуметтік жағынан дамуында ерекшеліктері болатындығын анықтаған. Дәл осындай қорытындыға М. Раттер жабық түрдегі мекемелерде тәрбиеленуші балалардың «кері» тәрбиеленуінің себебі анасымен жеткіліксіз эмоционалды қатынасы, сенсорлы және әлеуметтік стимуляциялардың адығынан деп түсіндіреді.
Егер Р. Заззо жазбаларына үңілетін болсақ (1967) . француздар бастапқыда, бала-бақшалардың құрылуына қарсы болған . Олар балалрын мұндай жалпылық мекемелерде «нақұрысқа» айналдырды деп есептеген және сондай жағдайдың пайда болуынан сақтаған.
Р. Спиц жазбаларынан анасынан бөлініп, жабық түрде гі мекемелерге келген сәбилердің бір жасқа деңгейінің 70% шегінетінін, ал қалған бөлігінің ақыл-ойлары артта қалатындығын көруімізге болады.
Ана бала үшін жалғыз ғана жақын адамы, қамқоршысы болады. Балалр үйінде де бірнеше қамқоршы-тәрбиешілер бар, олар сондағы балалардың туған анасын алмастыруға әрекеттер жасайды. Балалар үйі тәрбиешілерінің жұмысының тиімділігі , балалардың жеке адам болып қалыптасып, дамуы, мінез-құлқы, жүріс-тұрысына тигізетін әсері туралы мәселелерді көптеген психологтар жан-жақта қарастырған. Г.Х. Рейнгольд пен Н. Бейли (1959) көп
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.Мақашқұлова Г. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің психикалық ерекшеліктері. // Қазақстан мектебі, 11-12/2005, 52-53 б.
2.Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Дети без семьи. М, 1990.
3.Кащенко В.П. Педагогическая коррекция. М, 1995.
4.Выготский Л.С. Проблема возрастной периодизации детского развития. //Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. – СПб, 1997. С 3-21.
5.Грибанова Г.В. Психологическая диагностика личностного развития детей и подростков при семейном алкоголизме.// Дефектология. 1988. №1.
6.Психическое развитие воспитанников детского дома. Под.ред. И.В. Дубровиной, А.Г. Рузской. М, 1990.
7.Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. М, 1996.
8.Фрухт Э.л. Диагностика нервно-психического развития детей 1-го года жизни // Пантюхин, Пеюра К.Л., Фрухт Э.Л. Диагностика нервно-психического развития детей нервных трех лет жизни. 1979г.
9.Разенкова Ю.А. Коррекционно-педагогическая работа с детьми первого года жизни группы риска в условиях дома ребенка: Дисс. Канд. Пед.наук. М, 1998г..
11.Леонтьев А.Н. К теории развития психики ребенка //
Леонтьев А.Н. Проблемы развития психиуи. – М, 1981.
12.Выготский Л.С. Проблемы психического развития ребенка.
//Хрестоматия по психологии. – М, 1977.
13.Выготский Л.С. Собрание сочинении: в 6т. т. 4. М, Педагогика, 1984г. 14.Гальперин П.Я. Формирование умственных действии. //Хрестоматия по общей психологии: психология мышления; М, 1981.
15.Фрейд З. Психоанализ. Религия. Культура. – М, 1992.
16.Люблинская А.А. Очерки психического развития детей М, Просвещение, 1965.
17.Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания. М, Издательство АПН РСФСР, 1960.
18.Ковалев А.Г Психология личности, изд. 3, перераб. И доп. М; «Просвещение», 1969. с 353-362. 359-360.
УДК 159.9
19. ББК 88 Абрамова Г.С Возрастная психология: Учеб.пос. для студ. Вузов -4 –е изд., стереотип – М; Изд. Центр. «Академия», 1999 -672стр.
20.Т 18 Танқаев С.Д Семьяның рухани күйі. А; Білім, 1983-36б.
21.Вопросы психологий. Май –Июнь 2000. № 3
22.Научный журнал. Мать и ребенок аспекты асбиостических оношений. (23-33,133-138) стр.
23.Вопросы психологий. М; 2000 № 5 В.И Слуцкий .Психология готовность к материнству. Феномен детской застенчивости Ред.кол. Е.В Щедрина (гл.ред.)
24. Вопросы психологий. №2 М;1999
1.Системный кризис психологий
2. Культура, эмоций и психология здоровье
3.Природа человека в концепций Маслоу. Стр.(118-120)
25. 88. В29Венгер Л.А Мухина В.С Психология : Учеб. Пособие, для пед. Уч. –М; Просвещение 1988-336с.
26. 88.37 К90 Кулагина И.Ю Колюцкий В.Н Возрастная псих-я Раз-ие челов-а от рожден. До позд. Зрелости.Учеб. пос. М: Т.Ц Сфера «Юрайт-М», 2000-464стр.
27.О28 Орлов Юрий ихайлович Самопознание и самовоспитание характера : Беседы психолога с старшекласниками : КН. Для учащихся Ю.М Орлов.: Просвещение, 1987-223стр
28.88.4 Цукерман Г.А Мастеров Б.М Психология саморазвития –М.:Инропракс,1995-288с
Ц85
29. 88. 8 Валлон А Псхическое развитие ребенка – М: Просвещение 1967 -194.с
30. 88.8 Возрастная и педагогическая психология.Учеб. пособ. Под.ред. М.В Гализо, М.В Матюхиной, Т.С Михальчик –М: Просвещение, 1984-256с.
31.К 48 Кем Мишель, Психология падростка : Психосек-п развитие –М: 1991.- 171.
32.88.8 Калесова Д.В Мягков И.Ф
Учителю о психологий и физ-й подростка –М: Прос-ие, 1986-60с
33. К.64 Психология ранней юности : Книга для учителя –М: Просвещение 1989 -255с
34. 88. 8 Развития личности ребенка Пер.с англ. Общ.ред. А.М Фонарева М: 1987-272с.
35.П86 Психология современного подростка / НИИ общей и пед. Психологий АПН. Под. ред. Д.И Фельдштейна –М; Педагогика, 1987-237с
36.Галигузова Л.Н ., Мещерякова С.Ю., Царегородцева Л.М Психологические аспекты воспитаня детей в домах ребенка и детских домах. /Вопросы психологии. -1990.-№6-15-20
37. Лишенные родительского попечательства : Хрестоматия / Ред. –сост. В.С Мухина.-М., 1991.
38. Михайлова Ю.А Социальное поведение и эмоциональная регуляция у васпитанников домов ребенка// Психолог в детском саду.-2003-№2-С.83-114.
39.Мухамедрахимов Р.Ж. Мать и младенец: психологическое взаймодействие.-СПб.,2003.
40. ПапушекХ., Папушек М, Солоед К. Значение невербального общения в младенческом возрасте для психического развития //Психологический журнал. -2000.- №3.-С.65-72.
41.Психическое развитие воспитанников детского дома / Под.ред. И.В Дубровиной, А.Г Рузской.-М., 1990.
42.Рогов Е.И Настольная книга практического психолога в образований Учеб. Пособие –М: ВЛАДОС , 1996.-529с.
1.Мақашқұлова Г. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің психикалық ерекшеліктері. // Қазақстан мектебі, 11-12/2005, 52-53 б.
2.Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Дети без семьи. М, 1990.
3.Кащенко В.П. Педагогическая коррекция. М, 1995.
4.Выготский Л.С. Проблема возрастной периодизации детского развития. //Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. – СПб, 1997. С 3-21.
5.Грибанова Г.В. Психологическая диагностика личностного развития детей и подростков при семейном алкоголизме.// Дефектология. 1988. №1.
6.Психическое развитие воспитанников детского дома. Под.ред. И.В. Дубровиной, А.Г. Рузской. М, 1990.
7.Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. М, 1996.
8.Фрухт Э.л. Диагностика нервно-психического развития детей 1-го года жизни // Пантюхин, Пеюра К.Л., Фрухт Э.Л. Диагностика нервно-психического развития детей нервных трех лет жизни. 1979г.
9.Разенкова Ю.А. Коррекционно-педагогическая работа с детьми первого года жизни группы риска в условиях дома ребенка: Дисс. Канд. Пед.наук. М, 1998г..
11.Леонтьев А.Н. К теории развития психики ребенка //
Леонтьев А.Н. Проблемы развития психиуи. – М, 1981.
12.Выготский Л.С. Проблемы психического развития ребенка.
//Хрестоматия по психологии. – М, 1977.
13.Выготский Л.С. Собрание сочинении: в 6т. т. 4. М, Педагогика, 1984г. 14.Гальперин П.Я. Формирование умственных действии. //Хрестоматия по общей психологии: психология мышления; М, 1981.
15.Фрейд З. Психоанализ. Религия. Культура. – М, 1992.
16.Люблинская А.А. Очерки психического развития детей М, Просвещение, 1965.
17.Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания. М, Издательство АПН РСФСР, 1960.
18.Ковалев А.Г Психология личности, изд. 3, перераб. И доп. М; «Просвещение», 1969. с 353-362. 359-360.
УДК 159.9
19. ББК 88 Абрамова Г.С Возрастная психология: Учеб.пос. для студ. Вузов -4 –е изд., стереотип – М; Изд. Центр. «Академия», 1999 -672стр.
20.Т 18 Танқаев С.Д Семьяның рухани күйі. А; Білім, 1983-36б.
21.Вопросы психологий. Май –Июнь 2000. № 3
22.Научный журнал. Мать и ребенок аспекты асбиостических оношений. (23-33,133-138) стр.
23.Вопросы психологий. М; 2000 № 5 В.И Слуцкий .Психология готовность к материнству. Феномен детской застенчивости Ред.кол. Е.В Щедрина (гл.ред.)
24. Вопросы психологий. №2 М;1999
1.Системный кризис психологий
2. Культура, эмоций и психология здоровье
3.Природа человека в концепций Маслоу. Стр.(118-120)
25. 88. В29Венгер Л.А Мухина В.С Психология : Учеб. Пособие, для пед. Уч. –М; Просвещение 1988-336с.
26. 88.37 К90 Кулагина И.Ю Колюцкий В.Н Возрастная псих-я Раз-ие челов-а от рожден. До позд. Зрелости.Учеб. пос. М: Т.Ц Сфера «Юрайт-М», 2000-464стр.
27.О28 Орлов Юрий ихайлович Самопознание и самовоспитание характера : Беседы психолога с старшекласниками : КН. Для учащихся Ю.М Орлов.: Просвещение, 1987-223стр
28.88.4 Цукерман Г.А Мастеров Б.М Психология саморазвития –М.:Инропракс,1995-288с
Ц85
29. 88. 8 Валлон А Псхическое развитие ребенка – М: Просвещение 1967 -194.с
30. 88.8 Возрастная и педагогическая психология.Учеб. пособ. Под.ред. М.В Гализо, М.В Матюхиной, Т.С Михальчик –М: Просвещение, 1984-256с.
31.К 48 Кем Мишель, Психология падростка : Психосек-п развитие –М: 1991.- 171.
32.88.8 Калесова Д.В Мягков И.Ф
Учителю о психологий и физ-й подростка –М: Прос-ие, 1986-60с
33. К.64 Психология ранней юности : Книга для учителя –М: Просвещение 1989 -255с
34. 88. 8 Развития личности ребенка Пер.с англ. Общ.ред. А.М Фонарева М: 1987-272с.
35.П86 Психология современного подростка / НИИ общей и пед. Психологий АПН. Под. ред. Д.И Фельдштейна –М; Педагогика, 1987-237с
36.Галигузова Л.Н ., Мещерякова С.Ю., Царегородцева Л.М Психологические аспекты воспитаня детей в домах ребенка и детских домах. /Вопросы психологии. -1990.-№6-15-20
37. Лишенные родительского попечательства : Хрестоматия / Ред. –сост. В.С Мухина.-М., 1991.
38. Михайлова Ю.А Социальное поведение и эмоциональная регуляция у васпитанников домов ребенка// Психолог в детском саду.-2003-№2-С.83-114.
39.Мухамедрахимов Р.Ж. Мать и младенец: психологическое взаймодействие.-СПб.,2003.
40. ПапушекХ., Папушек М, Солоед К. Значение невербального общения в младенческом возрасте для психического развития //Психологический журнал. -2000.- №3.-С.65-72.
41.Психическое развитие воспитанников детского дома / Под.ред. И.В Дубровиной, А.Г Рузской.-М., 1990.
42.Рогов Е.И Настольная книга практического психолога в образований Учеб. Пособие –М: ВЛАДОС , 1996.-529с.
Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің эмоционалды-ерікті аумағының
психологиялық ерекшеліктері деген тақырыбындағы дипломдық зерттеу жұмысына
Аннотация
Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық және эксперименталды бөлімнен,
қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде балалар үйінде тәрбиеленушілердің психологиялық жағдайының
ғылыми-теориялық мәселелер бөлімі жинақталған.
Бірінші яғни теориялық бөлімінде балалар психологиясының қазіргі
таңдағы дамуының психологиялық жағдайы берілген. Сонымен қатар, балалар
үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды-еріктік ерекшеліктері және балалар
үйіндегі тәрбиешілер мен қызметкерлердің эмоционалды өзара әрекеттестігі
кеңінен талқыланады.
Екінші бөлімде балалар үйінде тәрбиеленген эмоционалды-еріктік
ерекшеліктерін зерттеудің негізі қарастырылып, оның нәтижесі өңделген.
Сонымен қатар, балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің эмоционалды-еріктік
қасиеттерінің түзету бағдарламасы жайлы және сөз етіліп, бала үйінің
қызметкерлері, ата-аналар, ересектер үшін практикалық әдістемелік нұсқаулар
ұсынылады.
Қорытынды бөлімінде бүкіл жұмысшыларға тұжырымдамалар мен пікірлер
келтірілген. Қосымшада әдістеме сұрақтары маңызды жоғары еңбектер
қатарынан құралып, мәтіндегі ғылыми сілтемелер ретінде сай реттеліп
берілген.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I БӨЛІМ. Балалар үйіндегі психологиялық жағдайдың ғылыми-теориялық
мәселелері.
Қазіргі таңдағы балалар психологиясы дамуының психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
Балалар үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін
теориялық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...23
1.3 Балалар үйіндегі тәрбиешілер мен қызметкерлердің эмоционалды өзара
әрекеттестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .29
I бөлім бойынша тұжырымдамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
II БӨЛІМ. Балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоционалды-еріктік
ерекшеліктерін зерттеудің эксперименталды бөлімі.
2.1 Эксперименталды зерттеу бөлімінің мақсат-міндеті, әдістемелер
кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Балалар үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды-еріктік
қасиеттерінің түзету
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 47
2.3 Балалар үйінің қызметкерлері, ата-аналар, ересектер үшін практикалық-
әдістемелік
нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Еліміздегі жариялылық дәуірі қоршаған
ортаның көптеген “қара дақтарын” айқындады. Солардың бірі: балалар үйінде
тәрбиеленетін балалар мәселесі. Қазіргі таңда баспасөз беттерінде балалар
үйі мен мектеп-интернаттардағы жағдай туралы, ондағы тәртіп пен материалдық
жағдай жайлы ашық әрі көптеп жазылып жүр. Бірақ балалар үйіндегі
тәрбиеленушілердің мәселелері аса қиын жағдайда. Бұл жағдайға қатысты
негізгі мәселелердің қомақтылары мыналар: жетім балалар денсаулығына деген
әлеуметтік қамқорлықты күшейту, олардың құқығына қол сұқпау, қоғам өмірінің
барлық салаларына толық орналасуына жағдай жасау, психикалық даму
ерекшеліктерін жетілдіруді қамтамасыз ету.
Демек, балалар үйіндегі тәрбиеленушілер дамуының ерекшеліктері психология
ғылымының маңызды да, қызықты мәселенің бірі болып отыр. Бұл мәселенің
көкейкестілігі психология ғылымының отандық деңгейде қарастырылуымен,
қаракөз жетімдер санының күннен-күнге қарқынды өсуімен және соған
байланысты әртүрлі құрылымдағы балалар үйінің пайда болуымен өсе түсті.
Балаланың әлеуметтік мәнді қатынастар жүйесіне енуіне даярлық ретінде жас
дамуының түрлі кезеңдерінде психологиялық тұрғыдан дамуын басты орынға
қою қажеттілігі туындап отыр. Психологиялық еңбектерді қарастыру баланың
психикалық дамуын қамтамасыз ететін әртүрлі көзқарастардың бар екендігін
көрсетеді.
Бала психикасының дұрыс қалыптасуында жанұяның ерекше орын алатыны
белгілі. Жанұяның мәні баланың тәжірибе жинақтауға жасалатын жағдайларымен
анықталады. Адам ерте балалық шағынан бастап, ересектерден тек жүру,
сөйлеу, заттарды дұрыс қолдану, ойлану,білім алу, еңбек етуге ғана емес,
сезімдерге, ойлауға, күйзеліске, өзіне және өзге адамдармен қарым-қатынас
жасауға үйренеді. Жанұяда бала табиғи жағдайда өмірге бейімделе алады,
себебі күнделікті, таңертеннен кешке дейін ата-аналары, аға-апайлары, апа-
аталары баланың алдында мінез-құлық, жүріс-тұрыстың әртүрлі үлгілерін
ұсынады: сөйлеу және ым-ишара мәселелері, еңбекке баулу, адамдармен қарым-
қатынас жасау, саясатқа деген көзқарасын қалыптастыру т.б.
Жанұяда бала тек қалай өмір сүру керектігін ғана емес, нені білу керегі
мен шын мәніндегі өмірді түсінуді естіп-біледі.: адамның өзара және
өзге адамдармен қарым-қатынасы олардың бағалаулары мен пікірлері,
күйзелістері мен ой толғаулары. т.б.
Жанұя тәрбиесінің ерекшелігі туыстық сезімге негізделген ата-ананың
балаға деген сүйіспеншілігінен көрінетін эмоционалды мінез-құлық, жүріс-
тұрыстан тұрады. Баланың туғаннан мектепке дейінгі кезеңді туыстық
эмоционалды байланысқа сүйене отырып, бірінші кезекте ана мен бала
байланысы қарастырылады. Мектепке дейінгі кезеңде баланың қарым-қатынасқа
түсетін адамдары ортасының өзіндік ерекшеліктері бар. Психологтар мен
педагогтардың пікірінше, сүйіспеншілікке, сенімге , өзара қызығушылыққа
негізделген ересектермен жақын қарым-қатынас, жанұялық тәрбиені
сипаттайтын басты көрсеткіш болып табылады. Олай болса, жеке адам дамуының
негізгі шарты — баланың адамдармен қарым-қатынасқа түсуі болып табылады.
Осындай пікірдің аясында, бұрынғы Кеңес Одағында алғашқы қарым-қатынасқа
түсу болып табылады. Осындай пікірдің аясында қарым-қатынас мектебі ашылды.
Онда А.Г Харчевтің (1974) тұжырымдамасы ұсталынды: бала туғаннан бастап
өз ортасы мен қоғамдық дәстүрлі мәдениетін, өнегеліктің біртұтас жүйесін
жанұядан меңгереді. Дәл осы нәрестелік кезеңнен бастап балада адамдар мен
қоршаған ортасына деген сенім, қоршаған орта мен өзге адамдардан қорқыныш
сезімі мен мазасыздық қалыптаса бастайды. Осы кезеңде қалыптасқан
сезімдер адамда өмір бойы сақталып, басқа адамдармен қарым-қатынастағы
эмоционалды үндестігінен, ерекше стилінен көрініп, отыратындығын
зерттеулер нәтижелері анықтаған.
Дүниежүзінің әр түкпірінде әртүрлі құрылымдағы балалар мекемелері
ашылуда, олардың бірінде балалр тек 2-3 сағаттарын ғана осындай мекеде
өткізіп, қалған уақытта жанұяда болса, екіншісінде аптаның бес күнін
сонда өткізіп, сенбі-жексенбіде өз үйіне барып тұрады, ал үшіншісінде ,
балалрға тәрбие беру мекемелерінде тұрақтап тұрады да, жақын туыстары
кездесуге келіп тұрады. Бұлардың біріншісі — күнделікті келетін мекемелер,
екіншісі – тәуіліктік немесе апталық, үшіншісі жабық түрдегі мекеме деп
аталады.
У. Денис пен П. Наджарьян Ливанда 100 жетімді зертей отырып,
балалар үйінде тәрбиеленушілердің өмірінің бірінші жылының аяғында-ақ
жанұяларда тәрбиеленуші өз қатарластарынан психикалық даму жағынан кейін
қалатындығын анықтаған. Зерттеушілер бұндай ерекшеліктердің себебін ана
мен бала қарым-қатынасының кемшілігінен деп тапқан.
Л. Ярроу анасымен және анасыз тәрбиеленген балалардың биологиялық
және әлеуметтік жағынан дамуында ерекшеліктері болатындығын анықтаған. Дәл
осындай қорытындыға М. Раттер жабық түрдегі мекемелерде тәрбиеленуші
балалардың кері тәрбиеленуінің себебі анасымен жеткіліксіз эмоционалды
қатынасы, сенсорлы және әлеуметтік стимуляциялардың адығынан деп
түсіндіреді.
Егер Р. Заззо жазбаларына үңілетін болсақ (1967) . француздар
бастапқыда, бала-бақшалардың құрылуына қарсы болған . Олар балалрын мұндай
жалпылық мекемелерде нақұрысқа айналдырды деп есептеген және сондай
жағдайдың пайда болуынан сақтаған.
Р. Спиц жазбаларынан анасынан бөлініп, жабық түрде гі мекемелерге
келген сәбилердің бір жасқа деңгейінің 70% шегінетінін, ал қалған
бөлігінің ақыл-ойлары артта қалатындығын көруімізге болады.
Ана бала үшін жалғыз ғана жақын адамы, қамқоршысы болады. Балалр
үйінде де бірнеше қамқоршы-тәрбиешілер бар, олар сондағы балалардың туған
анасын алмастыруға әрекеттер жасайды. Балалар үйі тәрбиешілерінің
жұмысының тиімділігі , балалардың жеке адам болып қалыптасып, дамуы, мінез-
құлқы, жүріс-тұрысына тигізетін әсері туралы мәселелерді көптеген
психологтар жан-жақта қарастырған. Г.Х. Рейнгольд пен Н. Бейли (1959) көп
аналардың балаға тигізер психологиялық әсерін сипаттады. Олар өз
эксперименттерінде екі топтағы балаларды қарастырады.: бірінші топта – 6
айлық баланы 8-айының соңына дейін бір ғана тәрбиеші күткен, ал екінші
топтағы балаға төрт тәрбиеші қамқор болған. 3 ай мерзімінде жүргізілген
эксперимент нәтижесі бірінші топтағы баланың екінші топтағы балаларға
қарағанда әлеуметтік реактивтіліктің жоғарылығын көрсетті, ал 1 жылдан
соң, бұл эксперимент алдыңғы нәтижені қайталамады. Зертеушілер балаға бір
немес бірнеше тәрбиешінің қамқорлығында болуы оның дамуына ерекше әсер
етпейтіндігі туралы қорытындыға келеді. Осы мәселеге байланысты өзге
зерттеулерде ғалымдар мынадай қорытындыға келеді: Қанша адамның қамқор
болуы бала үшін маңызды емес, аса маңыздысы әр баланың қамқорлық пен
сүйіспеншілікті біліп, сезініп өсуінде,—дейді. Тәрбиешінің аздығы
баланың дамуын етежейді, даму ең алдымен ересектермен қарым-қатынас
процесінде, іс-әрекетте ілгері басады. Нәресте неғұрлым жас болса,
соғұрлым ол әлсіз болады, сондықтан да қай ортада өмір сүрсе, соған тәуелді
болады.
Жанұяда және жанұядан тыс тәрбиеленген балалардың психологиялық
дамуы жөніндегі ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, көп жағдайда жанұя
тәрбиесіндегі балаларға қарағанда жанұядан тыс тәрбиеленушілердің даму
барысының әлде қайда баяу екендігін көреміз. Вербалды емес функцияның
қалыптасуының тоқырауға ұшырауы ерте жастағы ойлауға , балалардың
айналадағы адамдармен қарым-қатынасына, сөйлеуіне, т.б іс-әрекеттері де із
қалдырады.
Мектеп интернаттарында балалар дамуындағы шынайы қауіп — оларды
өзгелердің ақылымен басқарыла отырып, өмір сүруінде. Үнемі
қатарластарының ішінде жүруі, шулы уақытта бос өткізетін ортада жүруі,
ересектердің оларға сирек көңіл аударуы, балалардың жүйкесінің шаршауына
себепші болады. Бұл тәрбиенің жетіспеушілігі болып табылады.
Жалпы айтқанда балалар үйінде тәрбиеленушілер психикасы жағынан
кейін қалып отырады және де ауытқулары да байқалады.
Сонымен балалар үйінде тәрбиеленушілердің психикалық дамуын
қарастыра келіп, аталған мекеменің әр тәрбиешінің жеке даралық және жас
ерекшеліктерін ескере отырып, арнайы ұйымдасқан психологиялық қызмет
көрсетуді талап етіп, айтуымызға болады. Себебі, жабық түрдегі мекеме
психологы балалардың психикалық дамуындағы өзгерістерінің орнын басуға
мүмкіндік беретін дамытушы, психокоррекциялық бағдарламаларды құруы
балалар үйінде тәрбиеленушілердің көптеген мәселелерін шешуге жол ашар
еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоционалды
–еріктік аумағының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен пәніне орай келесі зерттеу міндеттері
туындады:
1. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің эмоционалды-еріктік
ерекшеліктерін зерттеуге арналған әдебиеттерге (шетелдік, отандық,
Ресейлік), толық теориялық талдау жүргізу;
2. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің эмоциясы мен ерік аумағын
дамытуға ықпал ететін факторларды анықтау;
3. Балалар үйіндегі балалардың психологиялық даму ерекшеліктерін
зерттеу;
4. Балалар үйіндегі балалардың жеке тұлғалық қасиеттерін зерттеу;
5. Осы балалардың эмоционалды–еріктік ерекшеліктерін дамытуға
көмектесетін түзету шараларының кешенін анықтап зерттеу.
Зерттеу жұмысының обьектісі: Балалар үйінде тәрбиеленген жасөспірімдер.
Зерттеу жұмысының міндеттеріне орай, келесі зерттеу болжамы ұсынылады:
Балалар үйіндегі балалармен түзету-дамыту жұмыстарын психологиялық тұрғыдан
дұрыс өткізген жағдайда, олардың эмоционалды –еріктік ерекшеліктерін
жетілдіруге қол жеткізуге болады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізін Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи даму
тұжырымдамасы, А.Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясы,
С.Л. Рубинштейннің сана мен іс-әрекеттің бірлігі жайлы теориясы, Джеймс-
Лангенің эмоцияның перифериялық теориясы.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері:
1. Эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін зерттеу әдістемесі.
(Р.С Немовтың өңдеуі бойынша)
2. Эмоцияны бағалау шкаласы (Б.И. Додонов)
3. Бақылау.
4. Әңгімелесу.
5. Эмоционалды көңіл-күйді өзіндік бағалау әдісі. (Ағылшын
психологтары А.Е Уэссман және Д.Рикс бойынша өңделген)
6. Эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін дамытуға бағытталған түзету
тренингтері.
7. Эмоцияны басқару мен ерікті жұмсауға арналған ойындар,тесттер,
тренингтер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: балалар үйіндегі балалардың эмоционалды-еріктік
ерекшеліктеріне арналған қазақ тіліндегі теориялық материал толықтырылды.
Практикалық құндылығы: балалар үйіндегі балалардың эмоциясы мен ерік
аумағын дамытудың жолдары, шараларын анықтау арқылы, қоршаған орта мен
қарым-қатынасы мен осы орындардағы оқу-тәрбие процесін жақсартуға қол
жеткізуге болады. Эмоционалды-еріктік әрекетін қалыпқа келтіруді көздейтін
түзету-дамыту жұмыстарының кешені оқытушы-тәрбиешілердің бірден-бір негізгі
құралдарының бірі болмақ.
Дипломдық зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2
тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады.Дипломдық зерттеу жұмысының жалпы көлемі 65 бет.
Дипломдық зерттеу жұмысының базасы: Облыстық жасөспірімдер үйі.
I БӨЛІМ Балалар үйіндегі психологиялық жағдайдың ғылыми-теориялық
мәселелері
1.1. Қазіргі таңдағы балалар психологиясы дамуының психологиялық мәселелері
Жетімдер мен жетімханалар жайлы алғашқы мәліметтер дәуіріміздің ((
ғасырынан (335 жыл, Цареград) бастау алады, ал олардың көбею кезі Еуропада
(((( ғасырдың тұсы болып саналады. 1760 жылы испан елінің бір дін
қызметкері “жетімханада бала көңілсіз күй кешеді және көбі қайғы-мұңнан
өледі” деп жазған. Алайда жабық типтегі балалар мекемелерінде өмір сүрудің
салдары ғылыми мәселе ретінде тек ХХ ғасырда ғана қарастырыла бастады.
Балалар үйі, интернаттар жағдайындағы жабық орта сенсорлық аштық
тудыра отырып кез-келген жастағы адам баласына зиянды болып есептелінеді.
Әсіресе, жаңа дамып, өсіп келе жатқан бала психикасы үшін оның зардаптары
өте көп. Осы балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мәселелері аса күрделі
жағдайда. Бұл жағдайға қатысты өзекті мәселелердің негізгілері мыналар:
жетім балалар денсаулығына деген әлеуметтік қамқорлықты күшейту, олардың
құқығына қол сұқпау, қоғам өмірінің барлық салаларына толық араласуға
жағдай жасау.
Осы мәселелерді шешуде негізгі екі көзқарас қалыптасқан. Бір жағынан,
балалар үйі мен мектеп-интернаттың балалары отбасында тәрбиеленетін
балалардан ерекшеленбейді және олардың мәселелерін тек материалдық жағдайда
жақсарту және оқу-тәрбие процесіне бірқалыпты жағдай туғызу арқылы шешуге
болады десе, екінші жағынан, қазіргі таңда балалар үйінде және
интернаттардағы балалардың дені сау емес, барлығы ауыр тұқым қуалаушылыққа
негізделген соматикалық және психикалық аурулармен ауырады деген көзқарас
қалыптасқан. Осы екі көзқарастың да шындыққа жақындайтын жерлері бар
сияқты. ( 1, 53 (
Балалар үйі мен интернаттың тәрбиеленушілерінің ішінен жоғары оқу
орындарына түсіп, түрлі салаларда қызмет атқарып, қоғамдық өмірге белесене
араласып жатқандары бар екені белгілі. Дегенмен, қазіргі кездегі балалар
үйіндегілердің барлығы бірдей жетім балалар емес. Мұндай мекемелерде ата-
аналық құқынан айырылғандардың балалары, жалғызбасты ата-аналардың
балалары, ата-аналары тастап кеткен балалар, ауруына байланысты әрекетке
жарамсыз деп танылғандардың балалары, ата-анасы сотталып кеткендердің
балалары, жетім және тастанды балалар тәрбиеленеді. Бұларды әлеуметтік
жетімдер деп атайды.
А.М. Прихожан, Н.Н. Толстых зерттеулері бойынша мынадай мәліметтерді
білуге қол жеткіздік.
Балалар үйінде тәрбиеленушілердің жиі жағдайда өздерінің жеке
құндылықтары жайлы ұғымдарының әлеуметтік беку жағдайлары жиі жағдайда жоқ
болады, бұл терең эмоционалды дискомфортқа әкеліп соғады, ал ол өз
кезегінде агрессия мен мазасызданудың пайда болуына себепші
болады.Мазасыздану дегеніміз, бұл болатын қауіп-қатерді күтуге орай
эмоционалды дискомфортты бастан кешу жағдайы. (2, 23(.
Жалпы жетімдер үйінде, мектеп-интернаттарда оқыту процесімен қатар
мазмұны бойынша түрліше тәрбие бағдарламасы жүзеге асады. бҰл тәрбие
бағдарламасының негізгі міндеті – дене жағынан және адамгершілікке
қабілетті, қазіргі таңдағы өмірге дербес түрде өмір сүре алатын адамды
даярлау болып табылады.
Бұл міндеттің практикалық шешілуі өте ұзақ және ұзақ мерзімді процесс.
Балалар үйлеріндегі балалардың көбісі өмірдегі ең басты нәрсе – ата-
аналар қамқорлығы мен махабатынан айырылғандар. Олардың көбісі жанұя,
үй, мама, папа деген ұғымдарды түсінбейді. Бұл ұғым-сөздерді білмеу
интернат пен балалар үйі жағдайындағы ұйымдасқан тәрбие процесіне өте көп
проблема тудырады.
Жетімдер үйі, мектеп-интернаттарда жүргізілетін түзету тәрбиелік
жұмыстардағы ең басты фактор баланың әлеуметтік тәжірибесін қалыптастыруға
көмектесетін гуманды, яғни адамгершілік ортасын құру факторы болып
табылады.
Балалық әлемін жақсы біліп, түсінетін адам ғана нағыз тәрбиеші
екендігі баршаға аян, ал оның педагогикалық тактісі тек қана педагогикалық
біліммен ғана шектеліп қоймайды, әрі интуицияның болуымен, әрбір баланың
жүрегіне шеберлікпен жол табуда ерекше әдістерді меңгеріп қолданумен де
анықталады.
Баланың әділдігі, адамгершілігі, сыйластығы – дұрыс тәрбиенің
негізгі шарттары осылар, әсіресе жетім-балаларда осы жеке және әлеуметтік
қорғанссыздығы жас қосқан сайын өткір бола түседі.
Интернаттар мен балалар үйлері білім беру жүйесінде қажеттігі мен
пайдалылығына орай, ондағы тәрбиеленушілерге бірқатар ерекшелік –
сипаттарды дарытады. Ең бастысы, интернат, балалар үйі дегеніміз олар
үшін – ұжымдық мекеме, онда балалар үшін менің үйім, менің бөлмем,
менің бұрышым, менің ойыншықтарым, менің ата-аналарым тағы басқа осы
сияқты ұғымдар жоқ. Үй болмай, үлкен ұжым үшін мекеме бола отырып, ереже
бойынша бұл балалар үйлері балалардың бойындағы жеке-дара сұраныстар мен
қажеттіліктерді қалыптастыра қоймайды және мұнда мен сезімі өз
дәрежесінде дами қоймайды. Осыған орай, әрине жанұялық типтегі балалар
үйлерінің жүйесі жеткілікті кемелденген болады. Жанұялық типтегі балалар
үйлерінде педагогтар ата-аналар функциясын атқарады, ал 6-10 бала – соларға
бала, қыз, бір-біріне апа, сіңлі, аға, іні рөлдерін атқарады.
Жанұялық үйлер, әрине, жетімдік проблемасын шешудің тиімді жолы,
бірақ өкінішке орай, бұл экономикалық тұрғыдан қымбат мекеме, сондықтан да
әлі де ұзақ ууақыт бойына дәстүрлі интернаттық типтегі балалар үйлері
сақтала бермек.Ол мекемелердегі тәрбиелік процесс ұжымдық өмір
принциптеріне негізделген регламенттік сипатта болады.
Дегенмен бұл жағдайларда да балалардың өмірін едәуір дәрежеде жанұялық
үй үлгісіне жақындатуға болады.
Қазіргі таңда көптеген интернат, балалар үйлері мекемелерінің
басшылары соңғы жылдары балалар топтарын жүйелеп-топтастыруда басқаша әдіс-
тәсілдерді қолдануда. Яғни, олар топты құрауда түрлі жастағы балаларды
бір топқа біріктіруді қолға алған. Бұл топтарда ересек балалар, кіші
балаларға көмектеседі, әрі әрбір топта өз қолданыстарында бірнеше
бөлмелердің болатындығы маңызды. Ол бөлмелер: жатын бөлме, ойын бөлмесі,
демалыс және сабақ бөлмелері, санитарлы-гигиеналық блок, асхана – буфет.
Демалыс күндері бұл асхана-буфетте балалар өздеріне ұнайтын асты, өздері
даярлауға, қажет кезде шәй ішуге, мереке және туған күндерге қонақтар-
достарын шақыруға мүмкіндік алады.
Бұл жоғарыда аталған үлгілер балалар үйлері, интернаттардағы
сақталған дәстүрлі өмір салтын бұзуға, автономды тұрмыс салтын құруға
көмектеседі. Мұндай автономды дербес тұрмыс салты психологиялық комфортты
сезінуге көмектеседі және балалардың бойында қажетті дәрежеде тұрмыстық
дағды-іскерліктердің қалыптасуына себепші болады.
Түрлі жастағы балалар топтарында ересек және кіші тәрбиеленушілер
арасында өзара қарым-қатынастар жеңіл әрі оңай қалыптасады, яғни ересектер
кішілерге қамқор болу арқылы және жатақхананың түрлі жағдайларында тәрбиеші
көмек бере отырып, әрі өмір сүрудің кейбір автономдығына орай, балалар
үйлерінің барлық топтары өмірдің жалпы ритмін ұстау, сақтау арқылы
бірігулері тиіс. Онда күн бойына оқу іс-әрекетімен қатар басқаша да түрлі
жұмыс түрлері қолдану қажет. Ол жұмыс түрлері: спорт, үйірмелік,
шығармашылық жұмыс тағы басқалар.
Соңғы жылдардағы экономикалық қиындықтар сөзсіз, білім беру
мекемелерінің материалдық жағынан қамтамасыз етілуінен көрінуде. Дегенмен,
балалар үйлері мемлекет, қайырымдылық қорлары, демеушілер тарапынан
назардан тыс қалып тұрған жоқ.
Балалар үйлерінің кейбір жетекшілері жоғары материалдық шараларға қол
жеткізе отырып, оларды саналы жұмсай алмайды, яғни орасан көп жиһаз,
кілемдер, қымбат теледидар, музыкалық аспаптарды, компьютер тағы басқаларды
үйіп алып, ақыр соңында дүние тәрбиелік емес декоративті функция атқаратын
болады.
Нәтижесінде, жанұядағы сияқты қолайлылықтың негізгі критерийі ретінде
материалды жетістік бірінші жоспарға шығады да, балалар өмірге икемсіз,
әрі суық, қайырымсыз болып өсетін болады.
Әрине, кедейлік үйлесімді адамның қалыптасуына көмектесе қоймайды,
сондықтан да жанұялық, әсіресе балалар үйінің материалды камтамасыздығы
ерекше маңызды жағдай, ол бірақ ең алдымен балалардың бойында өмір сүруге
аса қажетті қадір-қасиет, сапаларды қалыптастыруға бағытталуы тиіс.
Тұрмысты ұйымдастыру ең алдымен гигиеналық, эстетикалық талаптарға
жауап бергені жөн, және тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктеріне сай бола
отырып, олардың бойында материалды ұмтылыс-қажеттіліктерге шама-шарық сезім
білдіруге ұмтылуы тиіс.
Бұл нәрселерге өмір салтын ойластырып құрумен қол жеткізуге болады,
яғни мұндайда заттар мен бұйымдар тек қана қолданылып, сақталынбайды, әрі
тәрбиеленушілердің өз қолдарымен сақталады, жөнделеді, жаңаланады.
Тәрбиелік іс-шаралар жүйесіне жанұядағы сияқты түрлі жұмыс түрлері енуі
тиіс, олар: киім, жиһаз, тұрмыс заттарын жөндеу тағы басқалар.
Ал, Қазақстандағы балалар үйінің хал-жағдайлары туралы жазар болсақ,
жетімдікпен күрес мәселесі тек қана мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге
көптеген бейтарап ұйымдардың да басты мәселесіне айналды.
Егер де 1991 жылы біздің республикамызда 42 балалар үйлері болса, 2004-
ші жылы 614 интернаттық мекемелер саны белгілі болып есептелінді, онда
13000 жетім-балалар саны мемлекеттің шығынын арттырады.
Бұл мекемелердегі бір баланы жыл бойы ұстап-тәрбиелеу үшін шамамен
3600 АҚШ доллары жұмсалады. Негізгі шығын ол мекемелердегі қызметкерлер
еңбегін төлеуге, әлеуметтік салық пен балалар тамағына жұмсалады.Әрі,
мемлекеттік құрылымдар қоғаммен бірлесе отырып, қолдарындағы мемлекеттік
құрал-жабдықтарды иемдене отырып, жетімдік проблемасының қайнар көздерін,
яғни ішімдікпен, нашақорлықпен, қажетсіз жүкітілікпен тағы басқаларды жоюға
орай үлкен жұмыстар атқаруда және бұл құрылымдар психологиялық, әлеуметтік
қызметтерді ұйымдастыруда, көп балалы жанұяларға әлеуметтік көмек беруде
елеулі еңбек етуде.
Жетімдер үйлерінен шыққан көптеген адамдар кәдімгі өмір салтын да
сақтауда. Ал, кейбірі өздерінің өтініш-тілектерін де білдіруде. Ол
тілектер мыналар:
- жетімдер үйлерінен кейін олардың дербес өмір сүрулері барысында
жеңілдіктерін алып тастауы;
- жоғары оқу орындарына түсе алмайтындықтары;
- 5 б – статьясын алып тастау, яғни ол дегеніміз психикалық және
тілдік дамудың артта қалуы. Осы статьяға орай, жұмысқа орналасу көп
қиындық келтіреді;
- Немесе біздерге зейнетақы төлейтіндей мүгедектіктің құжаттарын жасап
берсін тағы басқалар.
Міне, осы сынды өтініш тілектер айтады. Әрине, мұның барлығы ащы
шындық.
Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары, яғни соңғы он жыл ішінде 24 жаңа
балалар үйі пайда болған.
16000 балалар үйінде тәрбиеленушілердің 2000-ы толық жетімдер, ал
қалғандары – “тастандылар және бас тартқандардың балалары”. Міне, осы
балалар үйлерінен де олар “тастанды және бас тартқандар” болып өмірге де
қосылады. Бұрын олардан ата-аналары бас тартса, кейін онымен мемлекет
айналысады.
Жалпы алғанда, жетімдік мәселесі үнемі де көпшілік бұқараны
алаңдататын, мемлекет назарын үнемі өзіне аударатын үлкен ауқымды мәселе.
Депутаттар алқасы да “жетімдік” мәселесі, оларды шетелдік
ағайындардың сатып-алып кету жәйларын да үнемі қарастырады.
Ал Ресейде балалар үйінің даму жайы мына фактіге байланысты 1905-ші
жылғы Декабрь қарулы көтерілісінен кейін атақты орыс психиатры, қоғам
қайраткері В.П. Кащенко жаралы революционерлерге көмек беруіне байланысты
мемлекеттік қызметтен қуылғаннан соң, кемістігі бар және қиын, әрі жүйкесі
ауыратын балаларға арналған емдік-педагогикалық мекеме ашпақ ойға келеді.
1908-ші жылы ол шетелге осы мақсатта тәжірибе алмасу үшін жол жүреді.
Ресейге оралған соң, Кащенко “санаторий-мектеп” ашады. Бұл сияқты
“санаторий-мектеп” бұл кезеңде ресей түгілі, шетелде де болмаған.
Ал кеңестік одақ кезеңінде білім беру жүйесінде балалар үшін тек қана
екі түрлі оқу мекемесі болды. Олар: ақыл-ой кеміс және жасы жетпеген қылмыс
бұзушыларға арналған. ( 3, 105 (
Балалар қорының мәліметтеріне орай, әлеуметтік жетімдік саны 1995-1996
ж. Алдыңғы жылдармен салыстырғанда екі есе өскен.
Қазіргі уақытта Ресейде балалар үйлерінде 20,5 мың балалар
тәрбиеленеді, оның үштен бір бөлігі бір жастағы дамуында түрлі ауытқулары
бар балалар құрайды.
Ал енді шетелде, әсіресе Ұлыбританиядағы арнай білім беру жүйесі үш
нгізгі балалар тобына бөлінеді. Олар:
1) дене кемістігі бар балалар тобы;
2) оқытуда қиындық туғызатын балалар тобы;
3) эмоционалды және мінез-құлықтық аумақта проблемасы бар балалар тобы.
Ең соңғысы әсіресе саны жағынан өте көп.
Дамуында ауытқуы бар кейбір нұсқалар балаларды оқыту мен
әлеуметтендіруде түзету жұмыстарын ұйымдастырудың жаңа бір тиімді
формаларын іздеуді қажет етеді.
Ұлыбританияда мұндай форма ретінде мынаны айтуға болады, яғни олар
терапевтикалық қоғамдастық деп аталады.
Ағылшын психотерапевті Мелвин Роуз былай деп жазады: Арнайы мектеп
пен терапевтикалық қоғамдастық арасындағы негізгі айырмашылық эмоционалды
ауытқу мен тұрақсыз мінез-құлық себептерін түсінуде болып табылады.
Терапевтикалық көзқарас ең бірінші жоспарға балалар мен жасөспірімдердің
санадан тыс ұмтылыстарын анықтау міндетін қояды. Ал, арнайы мектеп
тәрбиеленушілердің әлеуметтік мінез-құлқын зорлықпен жақсарту жолымен
өзгерті жасауға тырысады. (4, 102 (
Әрине, Ұлыбританиядағы арнайы білім беру формасы мен деңгейі осы елдің
жоғары даму деңгейімен анықталады. Басты міндет өте қарапайым түрде
құрылады: эмоционалды немесе мінез-құлық аумағының ауытқуы бар бала үшін
оның кезінде отбасы, мектепте алмаған дүниесін психодинамикалық көзқарасты
қолдана отырып, қоғамға толыққанды денсаулығы мықты азаматты қайта оралту.
Әрі британ мамандарының пікірінше, тиісті барлық жағдайды қолдана
отырып кез-келген мінез-құлық ауытқуын жөндеуге болады.
Шетелдегі терапевтикалық қоғамдастыққа психолог немесе педагог болып
қызметке кіру үшін жоғары білімді, әрі білікті болып қана қоймай, міндетті
түрде арнайы білім бойынша қосымша курсты оқып аяқтауы тиіс. Содан соң ол
қызметкерді қиын да ауыр сыннан тұратын көп сатылы конкурс және міндетті
түрдегі сынау мерзімі күтеді. (5, 59(Бұл айтылған шетелдік тәжірибеден
біздер, жалпы бала тәрбиесінде аса ұқыптылық пен қырағылық, ең алдымен
біліктілік қажет екенін мойындаймыз.
Балалар үйлеріндегі балалардың психикалық дамуының түрліше болуына
тұқым қуалаушылық ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс жағдайында тәрбие мен
оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді. Өмірінің алғашқы күндерінен
бастап балалар үйіне түсетін жандардың дамуы ата-анасы барлардың дамуынан
ерекше болатыны хақ қарым-қатынасқа деген қажеттілік бала 1 айға толар-
толмас шақта байқалады. Әрине, ондай қарым-қатынас жасайтын ансының
жоқтығынан сыртқы ортадан алатын бала әсерлерінің ауқымы шектеулі болады.
Мұндай сенсорлық оқшаулану, дамуды кешеуілдетеді. Атап айтқанда, қимыл-
қозғалыстарының дамуы баяулайды, тілдері кеш шығады, кей жағдайда ақыл-
ойының дамуы да тежеледі.
Баланың тұлға ретінде қалыптасуына өмірінде Ата-ана-бала қарым-
қатынас жүйесіне түспеуі қатты әсер етеді. Мінездерінде қырсықтық,
бірбеткейлік сияқты жағымсыз қасиеттер ерте көріне бастайды.
Бала толыққанды даму үшін ең алдымен оның махабатқа деген қажеттілігі
қанағаттандырылуы қажет. Кейбіреулер оны туылғаннан пайда болатын
қажеттілік десе, енді біреулер өмір сүру барысында қалыптасатын қажеттілік
деп есептейді.
Осы қажеттіліктің қанағаттандырылмауы бала дамуының бұзылысына және
эмоциялық депривацияның пайда болуына әкеліп соғады.
Депривация – психология мен медицинада кең қолданылатын термин. Бұл
термин ағылшынның deprivation сөзінен шыққан, қазақша мағынасы: өмірлік
қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігінің шектелуі немесе жойылуы.
Эмоциялық депривация балалар үйінде тәрбиеленетіндер де ерекше байқалады.
Депривацияның келесі түрі – сенсорлық депривация – яғни заттық ортаның
болмауы және сезім мүшелері қоздырғыштараның жетіспеуі. Депривацияның бұл
түрін де балалар үйінде тәрбиеленетіндерден кездестіреміз.
Депривация сонымен қатар тек балалар үйінде емес, отбасында тәрбиеленіп
жатқан балаларда да байқалады. Отбасында анасы болмаған нмесе баласына
эмоциялық көңіл бөлмеген жағдайда аналық депривация туындайды. Психикалық
күймен сипатталады. Аталған психикалық жағдай мінез-құлықтың өзгеруінен
байқалады. Депривация механизмі баланың сыртқы орта адамдарымен қарым-
қатынасының шектелуімен, баланың негізгі психикалық қажеттіліктерінің
жеткіліксіз қанағаттандырылуымен байланысты. Сонда, психикалық депривация
деген өмірлік жағдайлар нәтижесінде туындайтын нақты психикалық күй.
Мұндай жағдай баланың негізгі қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға
қолайлы мүмкінідіктері болмаған кезде туындайды.
Балалар үйінде тәрбиеленетіндер көп жағдайда нашар тұқым қуалаушылық
қасиеттеріне ие: алкоголизм мен нашақорлық, туылғаннан пайда болатын
психикалық және неврологиялық патологиялар маскүнем ата-аналардан туылған
балаларда, жүктілікті тоқтату үшін түрлі шараларды қолданған аналардан
туылған балаларда түрлі психикалық ауытқулар байқалады. балалар үйінде
тәрбиеленетіндерде психопатологиялық белгілер: ақыл-ой кемістігі және
шизофрения белгілері де кездеседі.
Нәрестелік, ерте сәбилік шақтағы аналық депривация жағдайындағы
балалардың даму проблемасы жайлы, яғни олардың балалар үйінде,
емханаларда, жабық орталықтарды даму мәселесі зерттеулер жазған атақты
Отандық ғалымдарды Н.М. Аксарина, М.И. Лисина, Т.М. Землянухина, Ю.Ф.
Полякова, Н.М. Щеловановаларды атап кетпеуге ешбір болмайды.
Балалар үйінде қазіргі таңда балалар тәрбиелентін ортаға және олармен
туылғаннан бастап жүргізілетін жеке-дара жұмыстарға, қарым-қатынасқа үлкен
мән берілуде. Негізгі ауыртпашылық логопед, психолог, тәрбиешілерге
жүктелуде. Дамуында терең артта қалушылығы бар балалар үшін жан-жақты
сенсорлық әсер алатындай “сенсорлық бөлмелер” деген қолданылады. Педагогтар
ересек балалардың табиғат, саябақ, музей тағы басқа демалыс орындарына
барып дамуына жағдайларды барынша жасайды.
Қазіргі таңның өзінде балалар үйлерінде депривацияның түрліше
формаларының байқалуын көруге болады.
Бір жас пен 4 жасқа дейінге 462 баланың дамуына бақылау жүргізу арқылы
мынандай нәтижелерге қол жеткіздік. Олардың жүйке-психикалық дамулары
төменгі деңгейде.
Әсіресе екінші жастағы балалар аналық депривация жағдайында екеіндігі
анықталды.
Үшінші жаста ғана сюжетті және рөлдік ойын белгілері қалыптасатындығы
байқалады. Ал тіл дамуына келсек, тек сөзді айтуда емес, сөздік реакциялар
яғни ойлаумен байланыста бола отырып кешеуілдеп дамыған.
Л.С. Выготский атап кеткен “сензитивті” кезең, яғни екінші жаста бұл
балалар сенсорлы және тілдік дамуда өте артта қалушылық көрсетеді. ( 6, 19(
Балалар үйіндегі балалардың даму динамикасын бақылай отырып мынандай
қорытынды жасауға болады: 4-5 айлық кезеңнің өзінде эмоция, көру, есту
анализаторларының дамуында алғашқы ауытқуларды көруге болады. Ал 7-12
айлық кезеңінде тілдің дамуындағы дайындық кезеңдерінің терең артта
қалушылығы көрінеді.
Алғаш туылғаннан анадан айрылу баланың қарым-қатынасқа тапшы, жұтаң
болуына жеткізеді. Алғашқы бірінші жылы қалыптаспаған эмоционалды-іскерлік
қарым-қатынас баланың тілінің дамуына кедергі болады, ал әрі қарай оның
жеке басының қалыптасуына да өз зиянын тигізеді.Екі жастағы балаларда
қозғалыс белсенділігі төмен болады, бұл бір жағы олардың сергектік күйлерін
көп жағдайда кедергі, барьер артында өткізуімен де байланысты
түсіндіріледі. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мінез-құлқының
қалыптасуы да түрлі ауытқулармен көрінеді. Олардың көпшілігіне қатты
қозғыштық тән: олар ұзақ уақытқа дейін ұйықтай алмайды, мазасыз ұйықтайды.
Оларға ұйықтарда аналық жылылық, жылу сөздері, бесік жыры, ертегі айту
жетіспейді. Ұйықтар алдында жалғыздан-жалғыз қалғндықтан, олардың көбісі
саусақтарын сорады, тербеледі де ұйықтайды.
Балалар үйіндегі басты мән берілу керек нәрсе олардың әлеуметтендірілу
мәселесі. Күнделікті қалыптасып кеткен стереотиптілік қатты әсер етеді.
Мысалы, 1 жас 6 ай мен 3 жасқа дейінгі балалар тобында тәрбиеші серуеннен
қайтарда бір күні күнделікті тәсілмен емес, ерекше түрде басқаша тәсілді
ұсынғанда, олар қатты қарсылық көрсеткен мінез-құлықтың стереотиптілігі
тілдің дамуына теріс әсер етеді.
Мысалы, тіпті ересек топтың өзінде баланы киіндіруге көмектескенде
“рахмет” деуді бала “қайдағы рахмет? Оны анау кезде айту керек!”, - деп
тамақ столын көрсетеді.
Жеке адамның дамып-қалыптасуы, өзін ұжымда ұстауы, өзіндің “мен”
сезімінің байқалуы – балалар үйінде жүргізілетін басты жұмыстардың бірі.
Сүйікті болу, көзге түсу – осы балалардың басты құндылығы. Өзін-өзі
бағалау мен өзгелердің бағасы тестісінің нәтижелері (“Саты”) балаларға ең
алдымен ойыншық немесе тамақпен бөліскен бала ұнайтындығын көрсетті.
Ал, бірақ өз “сатыларын” балалар жиі жағдайда таба алмайды, себебі
олар өздерін көптің ішінен ерекшелеп бөле алмайды және өздерін бағалай
алмайды.Балалар үйіндегі балалардың көңіл-күйлері жиі ауыспалы, сезімдері
тұрақсыз, бастан кешулер ауқымы шектеулі, ересектермен қарым-қатынаста
қиындықтар, эмоционалды күйзелістерге толы болады.Балалар үйлерінің берген
мәліметтеріне орай 90(-ға жуық балалар психофизикалық дамуда артта
қалады.Барлық тәрбиеленушілердің барлығы дерлік психомоторлы және тілдік
дамуда артта қалады. Себебі, олардың көбісі емханадан келіп балалар
үйлеріне қабылданады. Емханада олар постгипоиялық энцефалопатия, ми қан
айналымының бұзылуы, туа берілген аурулармен емделеді. Әрі қарай оларға
ақыл-ой дамуы артта қалған немесе психикалық дамуы кеш дамыған деп диагноз
қойылады.
Психикалық депривация күйіне орталық жүйке жүйесі зақымдалған балалар
жиі ұшырайды.
Қазіргі уақыт мына жағдайды анықтады: балалар үйінде туылғаннан бастап
тәрбиеленуші балалардың психофизикалық даму көрсеткіштері өте төменгі
нәтижелерді құрайды, қолайсыз отбасы болса да кейін келген балаларға
қарағанда. (7, 58(
Осылайша, балалар үйіне қарағанда, қандай да болса, яғни қолайсыз
отбасының өзі жас нәресте, бала үшін жақсы орта болады.Дене және ақыл-ойы
дамуының артта қалуы ол балалардың эмоционалды-еріктік және мінез-құлық
кемістіктерімен толықтырылып, дамуын тағы да кешеуілдетеді. (8, 3(
Бұған осы балалардың мемлекеттік мекемелерде тәрбиелену жүйесінің
барлығы, яғни бір балалар мекемесінен екіншісіне жиі ауысу көп әсер етеді.
Бұл олар 3-4 жасқа келгенде орын алады, яғни сәбилер үйінен балалар
үйлеріне және 7 жастарында мектеп-интернатқа ауысқанда болатын жағдай.
Эмоциялық және сенсорлы депривация жағдайындағы балалардың психомоторлы
дамуында да ауытқулар, артта қалушылықтар болады. Жалпы танымдық
белсенділігінде баяулық байқалады. Бұл балалар материалды қиын меңгерді,
олар әрдайым үлкедердің бағалауын күтіп жүреді. Ойлау процестерінің
дамуында бірталай өзгерістер байқалады: олардың жалпылау және
классификациялау қабілеттері синкретті сипатта болады.
Балалар үйіндегі балалар көбінде ұмытшақ болады, өзінің туған күні,
жылы, айын ұмытып қалады. Есептеу аймағында түсініктер мен әрекеттердің
бірқатары дұрыс қалыптаспаған, балалар есептеу барысында қатты қиналады,
аз, көп деген түсініктерді шатастырады.
Ал, қиялға қатысты айтатын болсақ, проективті материалдың стереотипті
интерпретациясы мен репродуктивті позициясы байқалады. Бұл, яғни қиял
дамуының төмендігін емес, жалпы баланың жеке басының дамуында шегіністер,
артта қалушылықтар бар екендігі дәлелі. (9, 58 (
Психика ең терең деген ақыл-ойдың кеш дамуында да дамиды. Психиканың
дамуы – балалар жасының негізгі ерекшелігі. Баланың барлық функциялары мен
шеберліктері икемді, ауыспалы, жетілгіштігімен ерекшеленеді. Бұл қасиеттер
онтогенез процесінде оқыту әсерінен пайда болады. Олар мидың пісіп-
жетілуіне қарай спантанды пайдаболмайды. Бас миы қабығында сөйлеу
орталықтары (Брак пен Вернике орталықтары) бар екендігі белгілі. Бірақ,
бала ешқашанда оқытусыз жәй ғана осы орталықтың пісіп-жетілуінен сөйлеп
кете қоймайды.
Шет елдік әдебиеттерде баланың жеке басының қасиеттерін гипоталамус,
ретикулярляқ формация тағы басқаларының іс-әрекеттерімен байланыста
қарайды.
Ұлы Отандық генетик, әрі биологтар А.Н. Северцов пен Н.П. Дубининдер
адам психикасының қасиеттерін ерекше әлеуметтік тұқым қуалау яғни
онтогенезде тәрбиелеу арқылы қалыптастыруға болады дейді. Олар бұны
генетикалық мәліметтерге қарап, соның негізінде қорытындылайды. Сонда,
бала адамзат тәжірибесін заттық іс-әрекеттерді, сөйлеу, рөлдік ойындар
арқылы және оқыту процесінде игереді дейді.
Бұдан шығатын қорытынды: балалар үйіндегі балалар жаңа келіп түскенде
жоғарыда айтқандарды тек қана оқыту мен тәрбие негізінде ала алады.Т.В.
Егорова (1973), А.Н. Цымбалюк (1974) осы балалар үйіндегі балалардың
танымдық іс-әрекет ерекшеліктері жайлы былай деп жазады: бұл балалар
ізденісті белсенділіктен қашады, не ересектер, не өзінің алдына еш
ойланатындай сұрақтар қоймайды; олар айналадағыларды өзінің
жинақылықсыздығымен таңқалдырады; зейін қоймайды; олар берілген тапсырманы
естерінде сақтап ала алмайды, алдағы іс-әрекетті болжай алмайды; оларда
еріктік күш-жігерге дайындықтары жоқ; бұл балалар өз еңбектерінің
нәтижелерін дұрыс бағалай алмайды.
Сабақ үстінде бұл балалардың жұмысқа қабілеттіліктері ереже бойынша,
төмен, және интеллектігі көбірек ауырлық түссе, соғұрлым жұмысқа
қабілеттілік төмендейді. Ал, механикалық, бірсыдырғы жұмыс оларды аз
шаршатады. Бұндай ерекшеліктер жайлы кезінде П.П. Блонский жазған болатын.
Психикасы бұзылған балалардың ойлауын жетілдіру мақсатында мына, яғни Л.С.
Выготский ұсынған мақалдардың ауыспалы мағынасы мен метафараларды түсіну
әдісін қолдануға болады.
Мысалы: темірді ыстықтай соқ, алтын басты адам, темір қол,
тас жүрек, тағы басқалар. Бұл әдіс арқылы бейнелік ойлауды басшылыққа
ала отырып, балалар ойларын жетілдіреді.
Ал В.М. Бехтерев, В.М. Осиповтар ассоциативті экспериментті ұсынған.
Балалар сөздерді мысалға келтіре отырып, сол арқылы сөздік қорлары туралы,
аурулары жөнінде мәліметтер алуға болады.
Классик ғалым ғалым Л.С. Выготский баланың ақыл-ойы дамуының екі
деңгейі жайлы былай дейді: Психолог – даму қалпын бағалауда пісіп-
жетілген ғана емес, пісіп жетіліп келе жатқан функцияларды да ескеруі тиіс.
Тек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
психологиялық ерекшеліктері деген тақырыбындағы дипломдық зерттеу жұмысына
Аннотация
Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық және эксперименталды бөлімнен,
қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде балалар үйінде тәрбиеленушілердің психологиялық жағдайының
ғылыми-теориялық мәселелер бөлімі жинақталған.
Бірінші яғни теориялық бөлімінде балалар психологиясының қазіргі
таңдағы дамуының психологиялық жағдайы берілген. Сонымен қатар, балалар
үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды-еріктік ерекшеліктері және балалар
үйіндегі тәрбиешілер мен қызметкерлердің эмоционалды өзара әрекеттестігі
кеңінен талқыланады.
Екінші бөлімде балалар үйінде тәрбиеленген эмоционалды-еріктік
ерекшеліктерін зерттеудің негізі қарастырылып, оның нәтижесі өңделген.
Сонымен қатар, балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің эмоционалды-еріктік
қасиеттерінің түзету бағдарламасы жайлы және сөз етіліп, бала үйінің
қызметкерлері, ата-аналар, ересектер үшін практикалық әдістемелік нұсқаулар
ұсынылады.
Қорытынды бөлімінде бүкіл жұмысшыларға тұжырымдамалар мен пікірлер
келтірілген. Қосымшада әдістеме сұрақтары маңызды жоғары еңбектер
қатарынан құралып, мәтіндегі ғылыми сілтемелер ретінде сай реттеліп
берілген.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I БӨЛІМ. Балалар үйіндегі психологиялық жағдайдың ғылыми-теориялық
мәселелері.
Қазіргі таңдағы балалар психологиясы дамуының психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
Балалар үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін
теориялық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...23
1.3 Балалар үйіндегі тәрбиешілер мен қызметкерлердің эмоционалды өзара
әрекеттестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .29
I бөлім бойынша тұжырымдамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
II БӨЛІМ. Балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоционалды-еріктік
ерекшеліктерін зерттеудің эксперименталды бөлімі.
2.1 Эксперименталды зерттеу бөлімінің мақсат-міндеті, әдістемелер
кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Балалар үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды-еріктік
қасиеттерінің түзету
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 47
2.3 Балалар үйінің қызметкерлері, ата-аналар, ересектер үшін практикалық-
әдістемелік
нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Еліміздегі жариялылық дәуірі қоршаған
ортаның көптеген “қара дақтарын” айқындады. Солардың бірі: балалар үйінде
тәрбиеленетін балалар мәселесі. Қазіргі таңда баспасөз беттерінде балалар
үйі мен мектеп-интернаттардағы жағдай туралы, ондағы тәртіп пен материалдық
жағдай жайлы ашық әрі көптеп жазылып жүр. Бірақ балалар үйіндегі
тәрбиеленушілердің мәселелері аса қиын жағдайда. Бұл жағдайға қатысты
негізгі мәселелердің қомақтылары мыналар: жетім балалар денсаулығына деген
әлеуметтік қамқорлықты күшейту, олардың құқығына қол сұқпау, қоғам өмірінің
барлық салаларына толық орналасуына жағдай жасау, психикалық даму
ерекшеліктерін жетілдіруді қамтамасыз ету.
Демек, балалар үйіндегі тәрбиеленушілер дамуының ерекшеліктері психология
ғылымының маңызды да, қызықты мәселенің бірі болып отыр. Бұл мәселенің
көкейкестілігі психология ғылымының отандық деңгейде қарастырылуымен,
қаракөз жетімдер санының күннен-күнге қарқынды өсуімен және соған
байланысты әртүрлі құрылымдағы балалар үйінің пайда болуымен өсе түсті.
Балаланың әлеуметтік мәнді қатынастар жүйесіне енуіне даярлық ретінде жас
дамуының түрлі кезеңдерінде психологиялық тұрғыдан дамуын басты орынға
қою қажеттілігі туындап отыр. Психологиялық еңбектерді қарастыру баланың
психикалық дамуын қамтамасыз ететін әртүрлі көзқарастардың бар екендігін
көрсетеді.
Бала психикасының дұрыс қалыптасуында жанұяның ерекше орын алатыны
белгілі. Жанұяның мәні баланың тәжірибе жинақтауға жасалатын жағдайларымен
анықталады. Адам ерте балалық шағынан бастап, ересектерден тек жүру,
сөйлеу, заттарды дұрыс қолдану, ойлану,білім алу, еңбек етуге ғана емес,
сезімдерге, ойлауға, күйзеліске, өзіне және өзге адамдармен қарым-қатынас
жасауға үйренеді. Жанұяда бала табиғи жағдайда өмірге бейімделе алады,
себебі күнделікті, таңертеннен кешке дейін ата-аналары, аға-апайлары, апа-
аталары баланың алдында мінез-құлық, жүріс-тұрыстың әртүрлі үлгілерін
ұсынады: сөйлеу және ым-ишара мәселелері, еңбекке баулу, адамдармен қарым-
қатынас жасау, саясатқа деген көзқарасын қалыптастыру т.б.
Жанұяда бала тек қалай өмір сүру керектігін ғана емес, нені білу керегі
мен шын мәніндегі өмірді түсінуді естіп-біледі.: адамның өзара және
өзге адамдармен қарым-қатынасы олардың бағалаулары мен пікірлері,
күйзелістері мен ой толғаулары. т.б.
Жанұя тәрбиесінің ерекшелігі туыстық сезімге негізделген ата-ананың
балаға деген сүйіспеншілігінен көрінетін эмоционалды мінез-құлық, жүріс-
тұрыстан тұрады. Баланың туғаннан мектепке дейінгі кезеңді туыстық
эмоционалды байланысқа сүйене отырып, бірінші кезекте ана мен бала
байланысы қарастырылады. Мектепке дейінгі кезеңде баланың қарым-қатынасқа
түсетін адамдары ортасының өзіндік ерекшеліктері бар. Психологтар мен
педагогтардың пікірінше, сүйіспеншілікке, сенімге , өзара қызығушылыққа
негізделген ересектермен жақын қарым-қатынас, жанұялық тәрбиені
сипаттайтын басты көрсеткіш болып табылады. Олай болса, жеке адам дамуының
негізгі шарты — баланың адамдармен қарым-қатынасқа түсуі болып табылады.
Осындай пікірдің аясында, бұрынғы Кеңес Одағында алғашқы қарым-қатынасқа
түсу болып табылады. Осындай пікірдің аясында қарым-қатынас мектебі ашылды.
Онда А.Г Харчевтің (1974) тұжырымдамасы ұсталынды: бала туғаннан бастап
өз ортасы мен қоғамдық дәстүрлі мәдениетін, өнегеліктің біртұтас жүйесін
жанұядан меңгереді. Дәл осы нәрестелік кезеңнен бастап балада адамдар мен
қоршаған ортасына деген сенім, қоршаған орта мен өзге адамдардан қорқыныш
сезімі мен мазасыздық қалыптаса бастайды. Осы кезеңде қалыптасқан
сезімдер адамда өмір бойы сақталып, басқа адамдармен қарым-қатынастағы
эмоционалды үндестігінен, ерекше стилінен көрініп, отыратындығын
зерттеулер нәтижелері анықтаған.
Дүниежүзінің әр түкпірінде әртүрлі құрылымдағы балалар мекемелері
ашылуда, олардың бірінде балалр тек 2-3 сағаттарын ғана осындай мекеде
өткізіп, қалған уақытта жанұяда болса, екіншісінде аптаның бес күнін
сонда өткізіп, сенбі-жексенбіде өз үйіне барып тұрады, ал үшіншісінде ,
балалрға тәрбие беру мекемелерінде тұрақтап тұрады да, жақын туыстары
кездесуге келіп тұрады. Бұлардың біріншісі — күнделікті келетін мекемелер,
екіншісі – тәуіліктік немесе апталық, үшіншісі жабық түрдегі мекеме деп
аталады.
У. Денис пен П. Наджарьян Ливанда 100 жетімді зертей отырып,
балалар үйінде тәрбиеленушілердің өмірінің бірінші жылының аяғында-ақ
жанұяларда тәрбиеленуші өз қатарластарынан психикалық даму жағынан кейін
қалатындығын анықтаған. Зерттеушілер бұндай ерекшеліктердің себебін ана
мен бала қарым-қатынасының кемшілігінен деп тапқан.
Л. Ярроу анасымен және анасыз тәрбиеленген балалардың биологиялық
және әлеуметтік жағынан дамуында ерекшеліктері болатындығын анықтаған. Дәл
осындай қорытындыға М. Раттер жабық түрдегі мекемелерде тәрбиеленуші
балалардың кері тәрбиеленуінің себебі анасымен жеткіліксіз эмоционалды
қатынасы, сенсорлы және әлеуметтік стимуляциялардың адығынан деп
түсіндіреді.
Егер Р. Заззо жазбаларына үңілетін болсақ (1967) . француздар
бастапқыда, бала-бақшалардың құрылуына қарсы болған . Олар балалрын мұндай
жалпылық мекемелерде нақұрысқа айналдырды деп есептеген және сондай
жағдайдың пайда болуынан сақтаған.
Р. Спиц жазбаларынан анасынан бөлініп, жабық түрде гі мекемелерге
келген сәбилердің бір жасқа деңгейінің 70% шегінетінін, ал қалған
бөлігінің ақыл-ойлары артта қалатындығын көруімізге болады.
Ана бала үшін жалғыз ғана жақын адамы, қамқоршысы болады. Балалр
үйінде де бірнеше қамқоршы-тәрбиешілер бар, олар сондағы балалардың туған
анасын алмастыруға әрекеттер жасайды. Балалар үйі тәрбиешілерінің
жұмысының тиімділігі , балалардың жеке адам болып қалыптасып, дамуы, мінез-
құлқы, жүріс-тұрысына тигізетін әсері туралы мәселелерді көптеген
психологтар жан-жақта қарастырған. Г.Х. Рейнгольд пен Н. Бейли (1959) көп
аналардың балаға тигізер психологиялық әсерін сипаттады. Олар өз
эксперименттерінде екі топтағы балаларды қарастырады.: бірінші топта – 6
айлық баланы 8-айының соңына дейін бір ғана тәрбиеші күткен, ал екінші
топтағы балаға төрт тәрбиеші қамқор болған. 3 ай мерзімінде жүргізілген
эксперимент нәтижесі бірінші топтағы баланың екінші топтағы балаларға
қарағанда әлеуметтік реактивтіліктің жоғарылығын көрсетті, ал 1 жылдан
соң, бұл эксперимент алдыңғы нәтижені қайталамады. Зертеушілер балаға бір
немес бірнеше тәрбиешінің қамқорлығында болуы оның дамуына ерекше әсер
етпейтіндігі туралы қорытындыға келеді. Осы мәселеге байланысты өзге
зерттеулерде ғалымдар мынадай қорытындыға келеді: Қанша адамның қамқор
болуы бала үшін маңызды емес, аса маңыздысы әр баланың қамқорлық пен
сүйіспеншілікті біліп, сезініп өсуінде,—дейді. Тәрбиешінің аздығы
баланың дамуын етежейді, даму ең алдымен ересектермен қарым-қатынас
процесінде, іс-әрекетте ілгері басады. Нәресте неғұрлым жас болса,
соғұрлым ол әлсіз болады, сондықтан да қай ортада өмір сүрсе, соған тәуелді
болады.
Жанұяда және жанұядан тыс тәрбиеленген балалардың психологиялық
дамуы жөніндегі ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, көп жағдайда жанұя
тәрбиесіндегі балаларға қарағанда жанұядан тыс тәрбиеленушілердің даму
барысының әлде қайда баяу екендігін көреміз. Вербалды емес функцияның
қалыптасуының тоқырауға ұшырауы ерте жастағы ойлауға , балалардың
айналадағы адамдармен қарым-қатынасына, сөйлеуіне, т.б іс-әрекеттері де із
қалдырады.
Мектеп интернаттарында балалар дамуындағы шынайы қауіп — оларды
өзгелердің ақылымен басқарыла отырып, өмір сүруінде. Үнемі
қатарластарының ішінде жүруі, шулы уақытта бос өткізетін ортада жүруі,
ересектердің оларға сирек көңіл аударуы, балалардың жүйкесінің шаршауына
себепші болады. Бұл тәрбиенің жетіспеушілігі болып табылады.
Жалпы айтқанда балалар үйінде тәрбиеленушілер психикасы жағынан
кейін қалып отырады және де ауытқулары да байқалады.
Сонымен балалар үйінде тәрбиеленушілердің психикалық дамуын
қарастыра келіп, аталған мекеменің әр тәрбиешінің жеке даралық және жас
ерекшеліктерін ескере отырып, арнайы ұйымдасқан психологиялық қызмет
көрсетуді талап етіп, айтуымызға болады. Себебі, жабық түрдегі мекеме
психологы балалардың психикалық дамуындағы өзгерістерінің орнын басуға
мүмкіндік беретін дамытушы, психокоррекциялық бағдарламаларды құруы
балалар үйінде тәрбиеленушілердің көптеген мәселелерін шешуге жол ашар
еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоционалды
–еріктік аумағының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен пәніне орай келесі зерттеу міндеттері
туындады:
1. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің эмоционалды-еріктік
ерекшеліктерін зерттеуге арналған әдебиеттерге (шетелдік, отандық,
Ресейлік), толық теориялық талдау жүргізу;
2. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің эмоциясы мен ерік аумағын
дамытуға ықпал ететін факторларды анықтау;
3. Балалар үйіндегі балалардың психологиялық даму ерекшеліктерін
зерттеу;
4. Балалар үйіндегі балалардың жеке тұлғалық қасиеттерін зерттеу;
5. Осы балалардың эмоционалды–еріктік ерекшеліктерін дамытуға
көмектесетін түзету шараларының кешенін анықтап зерттеу.
Зерттеу жұмысының обьектісі: Балалар үйінде тәрбиеленген жасөспірімдер.
Зерттеу жұмысының міндеттеріне орай, келесі зерттеу болжамы ұсынылады:
Балалар үйіндегі балалармен түзету-дамыту жұмыстарын психологиялық тұрғыдан
дұрыс өткізген жағдайда, олардың эмоционалды –еріктік ерекшеліктерін
жетілдіруге қол жеткізуге болады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізін Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи даму
тұжырымдамасы, А.Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясы,
С.Л. Рубинштейннің сана мен іс-әрекеттің бірлігі жайлы теориясы, Джеймс-
Лангенің эмоцияның перифериялық теориясы.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері:
1. Эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін зерттеу әдістемесі.
(Р.С Немовтың өңдеуі бойынша)
2. Эмоцияны бағалау шкаласы (Б.И. Додонов)
3. Бақылау.
4. Әңгімелесу.
5. Эмоционалды көңіл-күйді өзіндік бағалау әдісі. (Ағылшын
психологтары А.Е Уэссман және Д.Рикс бойынша өңделген)
6. Эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін дамытуға бағытталған түзету
тренингтері.
7. Эмоцияны басқару мен ерікті жұмсауға арналған ойындар,тесттер,
тренингтер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: балалар үйіндегі балалардың эмоционалды-еріктік
ерекшеліктеріне арналған қазақ тіліндегі теориялық материал толықтырылды.
Практикалық құндылығы: балалар үйіндегі балалардың эмоциясы мен ерік
аумағын дамытудың жолдары, шараларын анықтау арқылы, қоршаған орта мен
қарым-қатынасы мен осы орындардағы оқу-тәрбие процесін жақсартуға қол
жеткізуге болады. Эмоционалды-еріктік әрекетін қалыпқа келтіруді көздейтін
түзету-дамыту жұмыстарының кешені оқытушы-тәрбиешілердің бірден-бір негізгі
құралдарының бірі болмақ.
Дипломдық зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2
тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады.Дипломдық зерттеу жұмысының жалпы көлемі 65 бет.
Дипломдық зерттеу жұмысының базасы: Облыстық жасөспірімдер үйі.
I БӨЛІМ Балалар үйіндегі психологиялық жағдайдың ғылыми-теориялық
мәселелері
1.1. Қазіргі таңдағы балалар психологиясы дамуының психологиялық мәселелері
Жетімдер мен жетімханалар жайлы алғашқы мәліметтер дәуіріміздің ((
ғасырынан (335 жыл, Цареград) бастау алады, ал олардың көбею кезі Еуропада
(((( ғасырдың тұсы болып саналады. 1760 жылы испан елінің бір дін
қызметкері “жетімханада бала көңілсіз күй кешеді және көбі қайғы-мұңнан
өледі” деп жазған. Алайда жабық типтегі балалар мекемелерінде өмір сүрудің
салдары ғылыми мәселе ретінде тек ХХ ғасырда ғана қарастырыла бастады.
Балалар үйі, интернаттар жағдайындағы жабық орта сенсорлық аштық
тудыра отырып кез-келген жастағы адам баласына зиянды болып есептелінеді.
Әсіресе, жаңа дамып, өсіп келе жатқан бала психикасы үшін оның зардаптары
өте көп. Осы балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мәселелері аса күрделі
жағдайда. Бұл жағдайға қатысты өзекті мәселелердің негізгілері мыналар:
жетім балалар денсаулығына деген әлеуметтік қамқорлықты күшейту, олардың
құқығына қол сұқпау, қоғам өмірінің барлық салаларына толық араласуға
жағдай жасау.
Осы мәселелерді шешуде негізгі екі көзқарас қалыптасқан. Бір жағынан,
балалар үйі мен мектеп-интернаттың балалары отбасында тәрбиеленетін
балалардан ерекшеленбейді және олардың мәселелерін тек материалдық жағдайда
жақсарту және оқу-тәрбие процесіне бірқалыпты жағдай туғызу арқылы шешуге
болады десе, екінші жағынан, қазіргі таңда балалар үйінде және
интернаттардағы балалардың дені сау емес, барлығы ауыр тұқым қуалаушылыққа
негізделген соматикалық және психикалық аурулармен ауырады деген көзқарас
қалыптасқан. Осы екі көзқарастың да шындыққа жақындайтын жерлері бар
сияқты. ( 1, 53 (
Балалар үйі мен интернаттың тәрбиеленушілерінің ішінен жоғары оқу
орындарына түсіп, түрлі салаларда қызмет атқарып, қоғамдық өмірге белесене
араласып жатқандары бар екені белгілі. Дегенмен, қазіргі кездегі балалар
үйіндегілердің барлығы бірдей жетім балалар емес. Мұндай мекемелерде ата-
аналық құқынан айырылғандардың балалары, жалғызбасты ата-аналардың
балалары, ата-аналары тастап кеткен балалар, ауруына байланысты әрекетке
жарамсыз деп танылғандардың балалары, ата-анасы сотталып кеткендердің
балалары, жетім және тастанды балалар тәрбиеленеді. Бұларды әлеуметтік
жетімдер деп атайды.
А.М. Прихожан, Н.Н. Толстых зерттеулері бойынша мынадай мәліметтерді
білуге қол жеткіздік.
Балалар үйінде тәрбиеленушілердің жиі жағдайда өздерінің жеке
құндылықтары жайлы ұғымдарының әлеуметтік беку жағдайлары жиі жағдайда жоқ
болады, бұл терең эмоционалды дискомфортқа әкеліп соғады, ал ол өз
кезегінде агрессия мен мазасызданудың пайда болуына себепші
болады.Мазасыздану дегеніміз, бұл болатын қауіп-қатерді күтуге орай
эмоционалды дискомфортты бастан кешу жағдайы. (2, 23(.
Жалпы жетімдер үйінде, мектеп-интернаттарда оқыту процесімен қатар
мазмұны бойынша түрліше тәрбие бағдарламасы жүзеге асады. бҰл тәрбие
бағдарламасының негізгі міндеті – дене жағынан және адамгершілікке
қабілетті, қазіргі таңдағы өмірге дербес түрде өмір сүре алатын адамды
даярлау болып табылады.
Бұл міндеттің практикалық шешілуі өте ұзақ және ұзақ мерзімді процесс.
Балалар үйлеріндегі балалардың көбісі өмірдегі ең басты нәрсе – ата-
аналар қамқорлығы мен махабатынан айырылғандар. Олардың көбісі жанұя,
үй, мама, папа деген ұғымдарды түсінбейді. Бұл ұғым-сөздерді білмеу
интернат пен балалар үйі жағдайындағы ұйымдасқан тәрбие процесіне өте көп
проблема тудырады.
Жетімдер үйі, мектеп-интернаттарда жүргізілетін түзету тәрбиелік
жұмыстардағы ең басты фактор баланың әлеуметтік тәжірибесін қалыптастыруға
көмектесетін гуманды, яғни адамгершілік ортасын құру факторы болып
табылады.
Балалық әлемін жақсы біліп, түсінетін адам ғана нағыз тәрбиеші
екендігі баршаға аян, ал оның педагогикалық тактісі тек қана педагогикалық
біліммен ғана шектеліп қоймайды, әрі интуицияның болуымен, әрбір баланың
жүрегіне шеберлікпен жол табуда ерекше әдістерді меңгеріп қолданумен де
анықталады.
Баланың әділдігі, адамгершілігі, сыйластығы – дұрыс тәрбиенің
негізгі шарттары осылар, әсіресе жетім-балаларда осы жеке және әлеуметтік
қорғанссыздығы жас қосқан сайын өткір бола түседі.
Интернаттар мен балалар үйлері білім беру жүйесінде қажеттігі мен
пайдалылығына орай, ондағы тәрбиеленушілерге бірқатар ерекшелік –
сипаттарды дарытады. Ең бастысы, интернат, балалар үйі дегеніміз олар
үшін – ұжымдық мекеме, онда балалар үшін менің үйім, менің бөлмем,
менің бұрышым, менің ойыншықтарым, менің ата-аналарым тағы басқа осы
сияқты ұғымдар жоқ. Үй болмай, үлкен ұжым үшін мекеме бола отырып, ереже
бойынша бұл балалар үйлері балалардың бойындағы жеке-дара сұраныстар мен
қажеттіліктерді қалыптастыра қоймайды және мұнда мен сезімі өз
дәрежесінде дами қоймайды. Осыған орай, әрине жанұялық типтегі балалар
үйлерінің жүйесі жеткілікті кемелденген болады. Жанұялық типтегі балалар
үйлерінде педагогтар ата-аналар функциясын атқарады, ал 6-10 бала – соларға
бала, қыз, бір-біріне апа, сіңлі, аға, іні рөлдерін атқарады.
Жанұялық үйлер, әрине, жетімдік проблемасын шешудің тиімді жолы,
бірақ өкінішке орай, бұл экономикалық тұрғыдан қымбат мекеме, сондықтан да
әлі де ұзақ ууақыт бойына дәстүрлі интернаттық типтегі балалар үйлері
сақтала бермек.Ол мекемелердегі тәрбиелік процесс ұжымдық өмір
принциптеріне негізделген регламенттік сипатта болады.
Дегенмен бұл жағдайларда да балалардың өмірін едәуір дәрежеде жанұялық
үй үлгісіне жақындатуға болады.
Қазіргі таңда көптеген интернат, балалар үйлері мекемелерінің
басшылары соңғы жылдары балалар топтарын жүйелеп-топтастыруда басқаша әдіс-
тәсілдерді қолдануда. Яғни, олар топты құрауда түрлі жастағы балаларды
бір топқа біріктіруді қолға алған. Бұл топтарда ересек балалар, кіші
балаларға көмектеседі, әрі әрбір топта өз қолданыстарында бірнеше
бөлмелердің болатындығы маңызды. Ол бөлмелер: жатын бөлме, ойын бөлмесі,
демалыс және сабақ бөлмелері, санитарлы-гигиеналық блок, асхана – буфет.
Демалыс күндері бұл асхана-буфетте балалар өздеріне ұнайтын асты, өздері
даярлауға, қажет кезде шәй ішуге, мереке және туған күндерге қонақтар-
достарын шақыруға мүмкіндік алады.
Бұл жоғарыда аталған үлгілер балалар үйлері, интернаттардағы
сақталған дәстүрлі өмір салтын бұзуға, автономды тұрмыс салтын құруға
көмектеседі. Мұндай автономды дербес тұрмыс салты психологиялық комфортты
сезінуге көмектеседі және балалардың бойында қажетті дәрежеде тұрмыстық
дағды-іскерліктердің қалыптасуына себепші болады.
Түрлі жастағы балалар топтарында ересек және кіші тәрбиеленушілер
арасында өзара қарым-қатынастар жеңіл әрі оңай қалыптасады, яғни ересектер
кішілерге қамқор болу арқылы және жатақхананың түрлі жағдайларында тәрбиеші
көмек бере отырып, әрі өмір сүрудің кейбір автономдығына орай, балалар
үйлерінің барлық топтары өмірдің жалпы ритмін ұстау, сақтау арқылы
бірігулері тиіс. Онда күн бойына оқу іс-әрекетімен қатар басқаша да түрлі
жұмыс түрлері қолдану қажет. Ол жұмыс түрлері: спорт, үйірмелік,
шығармашылық жұмыс тағы басқалар.
Соңғы жылдардағы экономикалық қиындықтар сөзсіз, білім беру
мекемелерінің материалдық жағынан қамтамасыз етілуінен көрінуде. Дегенмен,
балалар үйлері мемлекет, қайырымдылық қорлары, демеушілер тарапынан
назардан тыс қалып тұрған жоқ.
Балалар үйлерінің кейбір жетекшілері жоғары материалдық шараларға қол
жеткізе отырып, оларды саналы жұмсай алмайды, яғни орасан көп жиһаз,
кілемдер, қымбат теледидар, музыкалық аспаптарды, компьютер тағы басқаларды
үйіп алып, ақыр соңында дүние тәрбиелік емес декоративті функция атқаратын
болады.
Нәтижесінде, жанұядағы сияқты қолайлылықтың негізгі критерийі ретінде
материалды жетістік бірінші жоспарға шығады да, балалар өмірге икемсіз,
әрі суық, қайырымсыз болып өсетін болады.
Әрине, кедейлік үйлесімді адамның қалыптасуына көмектесе қоймайды,
сондықтан да жанұялық, әсіресе балалар үйінің материалды камтамасыздығы
ерекше маңызды жағдай, ол бірақ ең алдымен балалардың бойында өмір сүруге
аса қажетті қадір-қасиет, сапаларды қалыптастыруға бағытталуы тиіс.
Тұрмысты ұйымдастыру ең алдымен гигиеналық, эстетикалық талаптарға
жауап бергені жөн, және тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктеріне сай бола
отырып, олардың бойында материалды ұмтылыс-қажеттіліктерге шама-шарық сезім
білдіруге ұмтылуы тиіс.
Бұл нәрселерге өмір салтын ойластырып құрумен қол жеткізуге болады,
яғни мұндайда заттар мен бұйымдар тек қана қолданылып, сақталынбайды, әрі
тәрбиеленушілердің өз қолдарымен сақталады, жөнделеді, жаңаланады.
Тәрбиелік іс-шаралар жүйесіне жанұядағы сияқты түрлі жұмыс түрлері енуі
тиіс, олар: киім, жиһаз, тұрмыс заттарын жөндеу тағы басқалар.
Ал, Қазақстандағы балалар үйінің хал-жағдайлары туралы жазар болсақ,
жетімдікпен күрес мәселесі тек қана мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге
көптеген бейтарап ұйымдардың да басты мәселесіне айналды.
Егер де 1991 жылы біздің республикамызда 42 балалар үйлері болса, 2004-
ші жылы 614 интернаттық мекемелер саны белгілі болып есептелінді, онда
13000 жетім-балалар саны мемлекеттің шығынын арттырады.
Бұл мекемелердегі бір баланы жыл бойы ұстап-тәрбиелеу үшін шамамен
3600 АҚШ доллары жұмсалады. Негізгі шығын ол мекемелердегі қызметкерлер
еңбегін төлеуге, әлеуметтік салық пен балалар тамағына жұмсалады.Әрі,
мемлекеттік құрылымдар қоғаммен бірлесе отырып, қолдарындағы мемлекеттік
құрал-жабдықтарды иемдене отырып, жетімдік проблемасының қайнар көздерін,
яғни ішімдікпен, нашақорлықпен, қажетсіз жүкітілікпен тағы басқаларды жоюға
орай үлкен жұмыстар атқаруда және бұл құрылымдар психологиялық, әлеуметтік
қызметтерді ұйымдастыруда, көп балалы жанұяларға әлеуметтік көмек беруде
елеулі еңбек етуде.
Жетімдер үйлерінен шыққан көптеген адамдар кәдімгі өмір салтын да
сақтауда. Ал, кейбірі өздерінің өтініш-тілектерін де білдіруде. Ол
тілектер мыналар:
- жетімдер үйлерінен кейін олардың дербес өмір сүрулері барысында
жеңілдіктерін алып тастауы;
- жоғары оқу орындарына түсе алмайтындықтары;
- 5 б – статьясын алып тастау, яғни ол дегеніміз психикалық және
тілдік дамудың артта қалуы. Осы статьяға орай, жұмысқа орналасу көп
қиындық келтіреді;
- Немесе біздерге зейнетақы төлейтіндей мүгедектіктің құжаттарын жасап
берсін тағы басқалар.
Міне, осы сынды өтініш тілектер айтады. Әрине, мұның барлығы ащы
шындық.
Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары, яғни соңғы он жыл ішінде 24 жаңа
балалар үйі пайда болған.
16000 балалар үйінде тәрбиеленушілердің 2000-ы толық жетімдер, ал
қалғандары – “тастандылар және бас тартқандардың балалары”. Міне, осы
балалар үйлерінен де олар “тастанды және бас тартқандар” болып өмірге де
қосылады. Бұрын олардан ата-аналары бас тартса, кейін онымен мемлекет
айналысады.
Жалпы алғанда, жетімдік мәселесі үнемі де көпшілік бұқараны
алаңдататын, мемлекет назарын үнемі өзіне аударатын үлкен ауқымды мәселе.
Депутаттар алқасы да “жетімдік” мәселесі, оларды шетелдік
ағайындардың сатып-алып кету жәйларын да үнемі қарастырады.
Ал Ресейде балалар үйінің даму жайы мына фактіге байланысты 1905-ші
жылғы Декабрь қарулы көтерілісінен кейін атақты орыс психиатры, қоғам
қайраткері В.П. Кащенко жаралы революционерлерге көмек беруіне байланысты
мемлекеттік қызметтен қуылғаннан соң, кемістігі бар және қиын, әрі жүйкесі
ауыратын балаларға арналған емдік-педагогикалық мекеме ашпақ ойға келеді.
1908-ші жылы ол шетелге осы мақсатта тәжірибе алмасу үшін жол жүреді.
Ресейге оралған соң, Кащенко “санаторий-мектеп” ашады. Бұл сияқты
“санаторий-мектеп” бұл кезеңде ресей түгілі, шетелде де болмаған.
Ал кеңестік одақ кезеңінде білім беру жүйесінде балалар үшін тек қана
екі түрлі оқу мекемесі болды. Олар: ақыл-ой кеміс және жасы жетпеген қылмыс
бұзушыларға арналған. ( 3, 105 (
Балалар қорының мәліметтеріне орай, әлеуметтік жетімдік саны 1995-1996
ж. Алдыңғы жылдармен салыстырғанда екі есе өскен.
Қазіргі уақытта Ресейде балалар үйлерінде 20,5 мың балалар
тәрбиеленеді, оның үштен бір бөлігі бір жастағы дамуында түрлі ауытқулары
бар балалар құрайды.
Ал енді шетелде, әсіресе Ұлыбританиядағы арнай білім беру жүйесі үш
нгізгі балалар тобына бөлінеді. Олар:
1) дене кемістігі бар балалар тобы;
2) оқытуда қиындық туғызатын балалар тобы;
3) эмоционалды және мінез-құлықтық аумақта проблемасы бар балалар тобы.
Ең соңғысы әсіресе саны жағынан өте көп.
Дамуында ауытқуы бар кейбір нұсқалар балаларды оқыту мен
әлеуметтендіруде түзету жұмыстарын ұйымдастырудың жаңа бір тиімді
формаларын іздеуді қажет етеді.
Ұлыбританияда мұндай форма ретінде мынаны айтуға болады, яғни олар
терапевтикалық қоғамдастық деп аталады.
Ағылшын психотерапевті Мелвин Роуз былай деп жазады: Арнайы мектеп
пен терапевтикалық қоғамдастық арасындағы негізгі айырмашылық эмоционалды
ауытқу мен тұрақсыз мінез-құлық себептерін түсінуде болып табылады.
Терапевтикалық көзқарас ең бірінші жоспарға балалар мен жасөспірімдердің
санадан тыс ұмтылыстарын анықтау міндетін қояды. Ал, арнайы мектеп
тәрбиеленушілердің әлеуметтік мінез-құлқын зорлықпен жақсарту жолымен
өзгерті жасауға тырысады. (4, 102 (
Әрине, Ұлыбританиядағы арнайы білім беру формасы мен деңгейі осы елдің
жоғары даму деңгейімен анықталады. Басты міндет өте қарапайым түрде
құрылады: эмоционалды немесе мінез-құлық аумағының ауытқуы бар бала үшін
оның кезінде отбасы, мектепте алмаған дүниесін психодинамикалық көзқарасты
қолдана отырып, қоғамға толыққанды денсаулығы мықты азаматты қайта оралту.
Әрі британ мамандарының пікірінше, тиісті барлық жағдайды қолдана
отырып кез-келген мінез-құлық ауытқуын жөндеуге болады.
Шетелдегі терапевтикалық қоғамдастыққа психолог немесе педагог болып
қызметке кіру үшін жоғары білімді, әрі білікті болып қана қоймай, міндетті
түрде арнайы білім бойынша қосымша курсты оқып аяқтауы тиіс. Содан соң ол
қызметкерді қиын да ауыр сыннан тұратын көп сатылы конкурс және міндетті
түрдегі сынау мерзімі күтеді. (5, 59(Бұл айтылған шетелдік тәжірибеден
біздер, жалпы бала тәрбиесінде аса ұқыптылық пен қырағылық, ең алдымен
біліктілік қажет екенін мойындаймыз.
Балалар үйлеріндегі балалардың психикалық дамуының түрліше болуына
тұқым қуалаушылық ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс жағдайында тәрбие мен
оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді. Өмірінің алғашқы күндерінен
бастап балалар үйіне түсетін жандардың дамуы ата-анасы барлардың дамуынан
ерекше болатыны хақ қарым-қатынасқа деген қажеттілік бала 1 айға толар-
толмас шақта байқалады. Әрине, ондай қарым-қатынас жасайтын ансының
жоқтығынан сыртқы ортадан алатын бала әсерлерінің ауқымы шектеулі болады.
Мұндай сенсорлық оқшаулану, дамуды кешеуілдетеді. Атап айтқанда, қимыл-
қозғалыстарының дамуы баяулайды, тілдері кеш шығады, кей жағдайда ақыл-
ойының дамуы да тежеледі.
Баланың тұлға ретінде қалыптасуына өмірінде Ата-ана-бала қарым-
қатынас жүйесіне түспеуі қатты әсер етеді. Мінездерінде қырсықтық,
бірбеткейлік сияқты жағымсыз қасиеттер ерте көріне бастайды.
Бала толыққанды даму үшін ең алдымен оның махабатқа деген қажеттілігі
қанағаттандырылуы қажет. Кейбіреулер оны туылғаннан пайда болатын
қажеттілік десе, енді біреулер өмір сүру барысында қалыптасатын қажеттілік
деп есептейді.
Осы қажеттіліктің қанағаттандырылмауы бала дамуының бұзылысына және
эмоциялық депривацияның пайда болуына әкеліп соғады.
Депривация – психология мен медицинада кең қолданылатын термин. Бұл
термин ағылшынның deprivation сөзінен шыққан, қазақша мағынасы: өмірлік
қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігінің шектелуі немесе жойылуы.
Эмоциялық депривация балалар үйінде тәрбиеленетіндер де ерекше байқалады.
Депривацияның келесі түрі – сенсорлық депривация – яғни заттық ортаның
болмауы және сезім мүшелері қоздырғыштараның жетіспеуі. Депривацияның бұл
түрін де балалар үйінде тәрбиеленетіндерден кездестіреміз.
Депривация сонымен қатар тек балалар үйінде емес, отбасында тәрбиеленіп
жатқан балаларда да байқалады. Отбасында анасы болмаған нмесе баласына
эмоциялық көңіл бөлмеген жағдайда аналық депривация туындайды. Психикалық
күймен сипатталады. Аталған психикалық жағдай мінез-құлықтың өзгеруінен
байқалады. Депривация механизмі баланың сыртқы орта адамдарымен қарым-
қатынасының шектелуімен, баланың негізгі психикалық қажеттіліктерінің
жеткіліксіз қанағаттандырылуымен байланысты. Сонда, психикалық депривация
деген өмірлік жағдайлар нәтижесінде туындайтын нақты психикалық күй.
Мұндай жағдай баланың негізгі қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға
қолайлы мүмкінідіктері болмаған кезде туындайды.
Балалар үйінде тәрбиеленетіндер көп жағдайда нашар тұқым қуалаушылық
қасиеттеріне ие: алкоголизм мен нашақорлық, туылғаннан пайда болатын
психикалық және неврологиялық патологиялар маскүнем ата-аналардан туылған
балаларда, жүктілікті тоқтату үшін түрлі шараларды қолданған аналардан
туылған балаларда түрлі психикалық ауытқулар байқалады. балалар үйінде
тәрбиеленетіндерде психопатологиялық белгілер: ақыл-ой кемістігі және
шизофрения белгілері де кездеседі.
Нәрестелік, ерте сәбилік шақтағы аналық депривация жағдайындағы
балалардың даму проблемасы жайлы, яғни олардың балалар үйінде,
емханаларда, жабық орталықтарды даму мәселесі зерттеулер жазған атақты
Отандық ғалымдарды Н.М. Аксарина, М.И. Лисина, Т.М. Землянухина, Ю.Ф.
Полякова, Н.М. Щеловановаларды атап кетпеуге ешбір болмайды.
Балалар үйінде қазіргі таңда балалар тәрбиелентін ортаға және олармен
туылғаннан бастап жүргізілетін жеке-дара жұмыстарға, қарым-қатынасқа үлкен
мән берілуде. Негізгі ауыртпашылық логопед, психолог, тәрбиешілерге
жүктелуде. Дамуында терең артта қалушылығы бар балалар үшін жан-жақты
сенсорлық әсер алатындай “сенсорлық бөлмелер” деген қолданылады. Педагогтар
ересек балалардың табиғат, саябақ, музей тағы басқа демалыс орындарына
барып дамуына жағдайларды барынша жасайды.
Қазіргі таңның өзінде балалар үйлерінде депривацияның түрліше
формаларының байқалуын көруге болады.
Бір жас пен 4 жасқа дейінге 462 баланың дамуына бақылау жүргізу арқылы
мынандай нәтижелерге қол жеткіздік. Олардың жүйке-психикалық дамулары
төменгі деңгейде.
Әсіресе екінші жастағы балалар аналық депривация жағдайында екеіндігі
анықталды.
Үшінші жаста ғана сюжетті және рөлдік ойын белгілері қалыптасатындығы
байқалады. Ал тіл дамуына келсек, тек сөзді айтуда емес, сөздік реакциялар
яғни ойлаумен байланыста бола отырып кешеуілдеп дамыған.
Л.С. Выготский атап кеткен “сензитивті” кезең, яғни екінші жаста бұл
балалар сенсорлы және тілдік дамуда өте артта қалушылық көрсетеді. ( 6, 19(
Балалар үйіндегі балалардың даму динамикасын бақылай отырып мынандай
қорытынды жасауға болады: 4-5 айлық кезеңнің өзінде эмоция, көру, есту
анализаторларының дамуында алғашқы ауытқуларды көруге болады. Ал 7-12
айлық кезеңінде тілдің дамуындағы дайындық кезеңдерінің терең артта
қалушылығы көрінеді.
Алғаш туылғаннан анадан айрылу баланың қарым-қатынасқа тапшы, жұтаң
болуына жеткізеді. Алғашқы бірінші жылы қалыптаспаған эмоционалды-іскерлік
қарым-қатынас баланың тілінің дамуына кедергі болады, ал әрі қарай оның
жеке басының қалыптасуына да өз зиянын тигізеді.Екі жастағы балаларда
қозғалыс белсенділігі төмен болады, бұл бір жағы олардың сергектік күйлерін
көп жағдайда кедергі, барьер артында өткізуімен де байланысты
түсіндіріледі. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мінез-құлқының
қалыптасуы да түрлі ауытқулармен көрінеді. Олардың көпшілігіне қатты
қозғыштық тән: олар ұзақ уақытқа дейін ұйықтай алмайды, мазасыз ұйықтайды.
Оларға ұйықтарда аналық жылылық, жылу сөздері, бесік жыры, ертегі айту
жетіспейді. Ұйықтар алдында жалғыздан-жалғыз қалғндықтан, олардың көбісі
саусақтарын сорады, тербеледі де ұйықтайды.
Балалар үйіндегі басты мән берілу керек нәрсе олардың әлеуметтендірілу
мәселесі. Күнделікті қалыптасып кеткен стереотиптілік қатты әсер етеді.
Мысалы, 1 жас 6 ай мен 3 жасқа дейінгі балалар тобында тәрбиеші серуеннен
қайтарда бір күні күнделікті тәсілмен емес, ерекше түрде басқаша тәсілді
ұсынғанда, олар қатты қарсылық көрсеткен мінез-құлықтың стереотиптілігі
тілдің дамуына теріс әсер етеді.
Мысалы, тіпті ересек топтың өзінде баланы киіндіруге көмектескенде
“рахмет” деуді бала “қайдағы рахмет? Оны анау кезде айту керек!”, - деп
тамақ столын көрсетеді.
Жеке адамның дамып-қалыптасуы, өзін ұжымда ұстауы, өзіндің “мен”
сезімінің байқалуы – балалар үйінде жүргізілетін басты жұмыстардың бірі.
Сүйікті болу, көзге түсу – осы балалардың басты құндылығы. Өзін-өзі
бағалау мен өзгелердің бағасы тестісінің нәтижелері (“Саты”) балаларға ең
алдымен ойыншық немесе тамақпен бөліскен бала ұнайтындығын көрсетті.
Ал, бірақ өз “сатыларын” балалар жиі жағдайда таба алмайды, себебі
олар өздерін көптің ішінен ерекшелеп бөле алмайды және өздерін бағалай
алмайды.Балалар үйіндегі балалардың көңіл-күйлері жиі ауыспалы, сезімдері
тұрақсыз, бастан кешулер ауқымы шектеулі, ересектермен қарым-қатынаста
қиындықтар, эмоционалды күйзелістерге толы болады.Балалар үйлерінің берген
мәліметтеріне орай 90(-ға жуық балалар психофизикалық дамуда артта
қалады.Барлық тәрбиеленушілердің барлығы дерлік психомоторлы және тілдік
дамуда артта қалады. Себебі, олардың көбісі емханадан келіп балалар
үйлеріне қабылданады. Емханада олар постгипоиялық энцефалопатия, ми қан
айналымының бұзылуы, туа берілген аурулармен емделеді. Әрі қарай оларға
ақыл-ой дамуы артта қалған немесе психикалық дамуы кеш дамыған деп диагноз
қойылады.
Психикалық депривация күйіне орталық жүйке жүйесі зақымдалған балалар
жиі ұшырайды.
Қазіргі уақыт мына жағдайды анықтады: балалар үйінде туылғаннан бастап
тәрбиеленуші балалардың психофизикалық даму көрсеткіштері өте төменгі
нәтижелерді құрайды, қолайсыз отбасы болса да кейін келген балаларға
қарағанда. (7, 58(
Осылайша, балалар үйіне қарағанда, қандай да болса, яғни қолайсыз
отбасының өзі жас нәресте, бала үшін жақсы орта болады.Дене және ақыл-ойы
дамуының артта қалуы ол балалардың эмоционалды-еріктік және мінез-құлық
кемістіктерімен толықтырылып, дамуын тағы да кешеуілдетеді. (8, 3(
Бұған осы балалардың мемлекеттік мекемелерде тәрбиелену жүйесінің
барлығы, яғни бір балалар мекемесінен екіншісіне жиі ауысу көп әсер етеді.
Бұл олар 3-4 жасқа келгенде орын алады, яғни сәбилер үйінен балалар
үйлеріне және 7 жастарында мектеп-интернатқа ауысқанда болатын жағдай.
Эмоциялық және сенсорлы депривация жағдайындағы балалардың психомоторлы
дамуында да ауытқулар, артта қалушылықтар болады. Жалпы танымдық
белсенділігінде баяулық байқалады. Бұл балалар материалды қиын меңгерді,
олар әрдайым үлкедердің бағалауын күтіп жүреді. Ойлау процестерінің
дамуында бірталай өзгерістер байқалады: олардың жалпылау және
классификациялау қабілеттері синкретті сипатта болады.
Балалар үйіндегі балалар көбінде ұмытшақ болады, өзінің туған күні,
жылы, айын ұмытып қалады. Есептеу аймағында түсініктер мен әрекеттердің
бірқатары дұрыс қалыптаспаған, балалар есептеу барысында қатты қиналады,
аз, көп деген түсініктерді шатастырады.
Ал, қиялға қатысты айтатын болсақ, проективті материалдың стереотипті
интерпретациясы мен репродуктивті позициясы байқалады. Бұл, яғни қиял
дамуының төмендігін емес, жалпы баланың жеке басының дамуында шегіністер,
артта қалушылықтар бар екендігі дәлелі. (9, 58 (
Психика ең терең деген ақыл-ойдың кеш дамуында да дамиды. Психиканың
дамуы – балалар жасының негізгі ерекшелігі. Баланың барлық функциялары мен
шеберліктері икемді, ауыспалы, жетілгіштігімен ерекшеленеді. Бұл қасиеттер
онтогенез процесінде оқыту әсерінен пайда болады. Олар мидың пісіп-
жетілуіне қарай спантанды пайдаболмайды. Бас миы қабығында сөйлеу
орталықтары (Брак пен Вернике орталықтары) бар екендігі белгілі. Бірақ,
бала ешқашанда оқытусыз жәй ғана осы орталықтың пісіп-жетілуінен сөйлеп
кете қоймайды.
Шет елдік әдебиеттерде баланың жеке басының қасиеттерін гипоталамус,
ретикулярляқ формация тағы басқаларының іс-әрекеттерімен байланыста
қарайды.
Ұлы Отандық генетик, әрі биологтар А.Н. Северцов пен Н.П. Дубининдер
адам психикасының қасиеттерін ерекше әлеуметтік тұқым қуалау яғни
онтогенезде тәрбиелеу арқылы қалыптастыруға болады дейді. Олар бұны
генетикалық мәліметтерге қарап, соның негізінде қорытындылайды. Сонда,
бала адамзат тәжірибесін заттық іс-әрекеттерді, сөйлеу, рөлдік ойындар
арқылы және оқыту процесінде игереді дейді.
Бұдан шығатын қорытынды: балалар үйіндегі балалар жаңа келіп түскенде
жоғарыда айтқандарды тек қана оқыту мен тәрбие негізінде ала алады.Т.В.
Егорова (1973), А.Н. Цымбалюк (1974) осы балалар үйіндегі балалардың
танымдық іс-әрекет ерекшеліктері жайлы былай деп жазады: бұл балалар
ізденісті белсенділіктен қашады, не ересектер, не өзінің алдына еш
ойланатындай сұрақтар қоймайды; олар айналадағыларды өзінің
жинақылықсыздығымен таңқалдырады; зейін қоймайды; олар берілген тапсырманы
естерінде сақтап ала алмайды, алдағы іс-әрекетті болжай алмайды; оларда
еріктік күш-жігерге дайындықтары жоқ; бұл балалар өз еңбектерінің
нәтижелерін дұрыс бағалай алмайды.
Сабақ үстінде бұл балалардың жұмысқа қабілеттіліктері ереже бойынша,
төмен, және интеллектігі көбірек ауырлық түссе, соғұрлым жұмысқа
қабілеттілік төмендейді. Ал, механикалық, бірсыдырғы жұмыс оларды аз
шаршатады. Бұндай ерекшеліктер жайлы кезінде П.П. Блонский жазған болатын.
Психикасы бұзылған балалардың ойлауын жетілдіру мақсатында мына, яғни Л.С.
Выготский ұсынған мақалдардың ауыспалы мағынасы мен метафараларды түсіну
әдісін қолдануға болады.
Мысалы: темірді ыстықтай соқ, алтын басты адам, темір қол,
тас жүрек, тағы басқалар. Бұл әдіс арқылы бейнелік ойлауды басшылыққа
ала отырып, балалар ойларын жетілдіреді.
Ал В.М. Бехтерев, В.М. Осиповтар ассоциативті экспериментті ұсынған.
Балалар сөздерді мысалға келтіре отырып, сол арқылы сөздік қорлары туралы,
аурулары жөнінде мәліметтер алуға болады.
Классик ғалым ғалым Л.С. Выготский баланың ақыл-ойы дамуының екі
деңгейі жайлы былай дейді: Психолог – даму қалпын бағалауда пісіп-
жетілген ғана емес, пісіп жетіліп келе жатқан функцияларды да ескеруі тиіс.
Тек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz