XX ғасырдың басындығы Маңғыстаудың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени өмірі
Кіріспе
2.1. XX ғасырдың басындығы Маңғыстаудың қоғамдық.саяси, әлеуметтік.мәдени өмірі.
Адай уезі бастығының 1905 жылғы есебінде 1 млн 438 мың 37 бас қой.ешкі
2.2. Маңғыстаудың қазақ жеріне қосылудың алғышарттары
2.3. Маңғыстау Кеңестік жүйеге өту кезінде.
а)Ауыл шаруашылығы
ә) Білім беру саласы
б) Денсаулық саласы
б) Мәдениет саласы бойынша
в) Ұйымдар
2.4. Адай көтерілісі, зардаптары
2.5. Отан соғысы қарсаңындағы Маңғыстау
Қорытынды
IV. Cілтемелер тізімі:
2.1. XX ғасырдың басындығы Маңғыстаудың қоғамдық.саяси, әлеуметтік.мәдени өмірі.
Адай уезі бастығының 1905 жылғы есебінде 1 млн 438 мың 37 бас қой.ешкі
2.2. Маңғыстаудың қазақ жеріне қосылудың алғышарттары
2.3. Маңғыстау Кеңестік жүйеге өту кезінде.
а)Ауыл шаруашылығы
ә) Білім беру саласы
б) Денсаулық саласы
б) Мәдениет саласы бойынша
в) Ұйымдар
2.4. Адай көтерілісі, зардаптары
2.5. Отан соғысы қарсаңындағы Маңғыстау
Қорытынды
IV. Cілтемелер тізімі:
Ғылыми жоба тақырыбының өзектілігі. Қандай ел, қандай халық болмасын өзінің Отанына, атамекеніне, туған өлкесіне, кіндік қаны тамған жеріне деген сүйіспеншілігі өзгеше ыстық болатыны анық. Осыдан болар дейміз өз еліміздің басынан өткен өмірге көз жіберсек, ойыңа әр қилы оқиғалар елестейді. Соның ішінде атамекенінің басынан кешірген қасіреттері, оның тәуелсіздігі үшін аянбай еңбек етіп, тер төгіп шейіт болған ата-бабалардың аруағын еске алу кейінгі ұрпақтың міндеті екені белгілі. Осы ретте Маңғыстау өлкесі қазақтарының көрген қасіреті жөнінде бір азғантай тарихи ақтаңдақтарының бетін ашамыз ба деген үмітпен осы еңбекті сіздердің алдарыңызға тартуды жөн көрдік.
Қорлық пен зорлықты ғасырлар бойы басынан кешірген Маңғыстау елі Қазан төңкерісі келіп, оның үгітшілері мен басшыларының көпірме өтірігіне, алдау-арбауына қалай түскенін білмей қалды. Кеңес үкіметі Маңыстауда Қазан төңкерісінен 15 күннен кейін орнады. Халық бостандық алдық, тәуелсіз ел болдық деп бөріктерін аспанға лақтырып, бұл үкіметті шын ниетпен қарсы алып, оны орнықтыруға белсенді түрде ат салысты.
Маңғыстау елінің қасіреті жөніндегі мәліметтер қағаз бетіне толық түспей, көбі енді ғана зерттеліп, жариялана бастады. Бұл материалдар толық зерттелсе, Маңғыстау тарихы үшін ғана емес, ғылым үшін маңызы өте зор болар еді деп ойлаймыз.
Ғылыми жобаның мақсаты мен міндеті. 1917 жылдың Қазан төңкерісінен бері халқымыздың тарихында мәні зор, өмірге өзіндік із іалдырған жылдар өтті. Бірнеше ұрпақтар өзгерді. Халқымыздың басындағы қасіретті күндер мен түндер де тарихқа өз белгісін қалдырмай қойған жоқ. ХХ ғасырдың басындағы Маңғыстау өмірінің белгісіз жақтарын ашу, ол туралы деректерді жинақтап, оны оқушы қауымға жеткізу, таныстыру біздің мақсатымыз. Себебі, ол фактілер мен дектердің артында тұрған жергілікті халықтың қиын тағдыры бұрын көпшілік назарына ілікпеді. Осындай құжаттар мен деректерді жинақтай отырып,оны зерттеу және дамыту біздің міндетіміз деп санаймыз.
Ғылыми жоба кіріспе, зерттеу бөлімі, қорытындыдан тұрады. Зерттеу бөлімінде XX ғасырдың басындығы Маңғыстаудың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени өмірі, Маңғыстаудың қазақ жеріне қосылуының алғышарттары, Маңғыстаудағы Кеңестік жүйеге өту кезіндегі өзгерістер, Адай көтерілісі және оның зардаптары, Отан соғысы қарсаңындағы Маңғыстау туралы айтылады.
Ғылыми жобаның хронологиялық шеңбері 1917 жылдан бастап Ұлы Отан соғысына дейінгі кезеңді қамтиды.
Ғылыми жобаның деректемелік негізіне бұрын жарияланған І.Сариевтың, Ғ.Теміртасовтың еңбектерімен қатар мұрағаттан мол мәлімет жинақталды.
Қорлық пен зорлықты ғасырлар бойы басынан кешірген Маңғыстау елі Қазан төңкерісі келіп, оның үгітшілері мен басшыларының көпірме өтірігіне, алдау-арбауына қалай түскенін білмей қалды. Кеңес үкіметі Маңыстауда Қазан төңкерісінен 15 күннен кейін орнады. Халық бостандық алдық, тәуелсіз ел болдық деп бөріктерін аспанға лақтырып, бұл үкіметті шын ниетпен қарсы алып, оны орнықтыруға белсенді түрде ат салысты.
Маңғыстау елінің қасіреті жөніндегі мәліметтер қағаз бетіне толық түспей, көбі енді ғана зерттеліп, жариялана бастады. Бұл материалдар толық зерттелсе, Маңғыстау тарихы үшін ғана емес, ғылым үшін маңызы өте зор болар еді деп ойлаймыз.
Ғылыми жобаның мақсаты мен міндеті. 1917 жылдың Қазан төңкерісінен бері халқымыздың тарихында мәні зор, өмірге өзіндік із іалдырған жылдар өтті. Бірнеше ұрпақтар өзгерді. Халқымыздың басындағы қасіретті күндер мен түндер де тарихқа өз белгісін қалдырмай қойған жоқ. ХХ ғасырдың басындағы Маңғыстау өмірінің белгісіз жақтарын ашу, ол туралы деректерді жинақтап, оны оқушы қауымға жеткізу, таныстыру біздің мақсатымыз. Себебі, ол фактілер мен дектердің артында тұрған жергілікті халықтың қиын тағдыры бұрын көпшілік назарына ілікпеді. Осындай құжаттар мен деректерді жинақтай отырып,оны зерттеу және дамыту біздің міндетіміз деп санаймыз.
Ғылыми жоба кіріспе, зерттеу бөлімі, қорытындыдан тұрады. Зерттеу бөлімінде XX ғасырдың басындығы Маңғыстаудың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени өмірі, Маңғыстаудың қазақ жеріне қосылуының алғышарттары, Маңғыстаудағы Кеңестік жүйеге өту кезіндегі өзгерістер, Адай көтерілісі және оның зардаптары, Отан соғысы қарсаңындағы Маңғыстау туралы айтылады.
Ғылыми жобаның хронологиялық шеңбері 1917 жылдан бастап Ұлы Отан соғысына дейінгі кезеңді қамтиды.
Ғылыми жобаның деректемелік негізіне бұрын жарияланған І.Сариевтың, Ғ.Теміртасовтың еңбектерімен қатар мұрағаттан мол мәлімет жинақталды.
IV. Cілтемелер тізімі:
1. Ә. Жангелдин. Документы және материалы. А-А.,1961.57-60 бб.
2. Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты,
(ҚРОММ), 1023-қор, 1-тізбе, 18-іс, 26-31-парақтар.
3. Т. Жаңаев. Тобанияз қыстауы. А.,1994.47-п.
4. ҚРОММ 14-қ., 1-т., 82-іс, 19-20-п.п.
5. Бұл да сонда,72-п.
6. Бұл да сонда, 82-п.
7. Бұл да сонда, 94-95-беттер
8. «Құжатттар мен материалдар» А., 1961
9. ҚРОММ;14-қ., 1-т.,81-іс, 72,82-86, 94-95, 11-12- п.п.
10. Маңғыстау облыстық мемлекеттік мұрағаты. 259-қор, 1-тізбе, 1-іс, 74-81 беттер
11. МОММ, 24 қор, 1 тізбе, 36 іс, 10-12 беттер.
12. МОММ, 206 қор, 1 тізбе, 26 іс, 3-7 беттер
13. МОММ-П, 30 қор, 1 тізбе, 1 іс
14. МОММ, 270 қор, 1 тізбе, 32 іс, 171 бет
15. МОММ, 17 қор, 1 тізбе, 9 іс, 80 бет
16. МОПКПА, 1-қор, 1-тізбек, 2-іс, 26-56 беттер
17. МОМА,7-қор, 291 іс, 1бет
V. Пайдаланылған әдебиеттер:
1. «Маңғыстау тархы». Ақтау қ.,2006
2. «Репрессии 20-40 годов ХХ века на Мангистау» (сборник статей),
Ақтау, 2000 жыл
3. «История развития медицины Мангышлака», Естурган Мукантаев, Алматы «Зерде», 1999 жыл
4. «Боздақтар». Алматы қ.,1995 жыл
5. «Маңғыстау мирасы» Ғ.Теміртасов. Алматы, 1995 жыл
6. «Аудан асқан асулар» Қ. Қаражанұлы,Ғ.Әріп, Ж.Айтуаров. Алматы, 2008ж
7. Маңғыстау облыстық мұрағаты
8. Маңғыстау облыстық мұражайы
9. «Дәуір бел-белестерінде»,Ө.Озғанбай, Алматы, 1996 жыл
10. «Мерзімді баспасөз-деректер көзі», Қылшыбай Сүндетұлы, Алматы, 2009
11. «Жұмбақ жайлап,аңыз өрген. Маңғыстау», Отыншы Көшбайұлы, Алматы «Үш қиян» 2005 жыл
1. Ә. Жангелдин. Документы және материалы. А-А.,1961.57-60 бб.
2. Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты,
(ҚРОММ), 1023-қор, 1-тізбе, 18-іс, 26-31-парақтар.
3. Т. Жаңаев. Тобанияз қыстауы. А.,1994.47-п.
4. ҚРОММ 14-қ., 1-т., 82-іс, 19-20-п.п.
5. Бұл да сонда,72-п.
6. Бұл да сонда, 82-п.
7. Бұл да сонда, 94-95-беттер
8. «Құжатттар мен материалдар» А., 1961
9. ҚРОММ;14-қ., 1-т.,81-іс, 72,82-86, 94-95, 11-12- п.п.
10. Маңғыстау облыстық мемлекеттік мұрағаты. 259-қор, 1-тізбе, 1-іс, 74-81 беттер
11. МОММ, 24 қор, 1 тізбе, 36 іс, 10-12 беттер.
12. МОММ, 206 қор, 1 тізбе, 26 іс, 3-7 беттер
13. МОММ-П, 30 қор, 1 тізбе, 1 іс
14. МОММ, 270 қор, 1 тізбе, 32 іс, 171 бет
15. МОММ, 17 қор, 1 тізбе, 9 іс, 80 бет
16. МОПКПА, 1-қор, 1-тізбек, 2-іс, 26-56 беттер
17. МОМА,7-қор, 291 іс, 1бет
V. Пайдаланылған әдебиеттер:
1. «Маңғыстау тархы». Ақтау қ.,2006
2. «Репрессии 20-40 годов ХХ века на Мангистау» (сборник статей),
Ақтау, 2000 жыл
3. «История развития медицины Мангышлака», Естурган Мукантаев, Алматы «Зерде», 1999 жыл
4. «Боздақтар». Алматы қ.,1995 жыл
5. «Маңғыстау мирасы» Ғ.Теміртасов. Алматы, 1995 жыл
6. «Аудан асқан асулар» Қ. Қаражанұлы,Ғ.Әріп, Ж.Айтуаров. Алматы, 2008ж
7. Маңғыстау облыстық мұрағаты
8. Маңғыстау облыстық мұражайы
9. «Дәуір бел-белестерінде»,Ө.Озғанбай, Алматы, 1996 жыл
10. «Мерзімді баспасөз-деректер көзі», Қылшыбай Сүндетұлы, Алматы, 2009
11. «Жұмбақ жайлап,аңыз өрген. Маңғыстау», Отыншы Көшбайұлы, Алматы «Үш қиян» 2005 жыл
Кіріспе
Ғылыми жоба тақырыбының өзектілігі. Қандай ел, қандай халық болмасын
өзінің Отанына, атамекеніне, туған өлкесіне, кіндік қаны тамған жеріне
деген сүйіспеншілігі өзгеше ыстық болатыны анық. Осыдан болар дейміз өз
еліміздің басынан өткен өмірге көз жіберсек, ойыңа әр қилы оқиғалар
елестейді. Соның ішінде атамекенінің басынан кешірген қасіреттері, оның
тәуелсіздігі үшін аянбай еңбек етіп, тер төгіп шейіт болған ата-бабалардың
аруағын еске алу кейінгі ұрпақтың міндеті екені белгілі. Осы ретте
Маңғыстау өлкесі қазақтарының көрген қасіреті жөнінде бір азғантай тарихи
ақтаңдақтарының бетін ашамыз ба деген үмітпен осы еңбекті сіздердің
алдарыңызға тартуды жөн көрдік.
Қорлық пен зорлықты ғасырлар бойы басынан кешірген Маңғыстау елі Қазан
төңкерісі келіп, оның үгітшілері мен басшыларының көпірме өтірігіне, алдау-
арбауына қалай түскенін білмей қалды. Кеңес үкіметі Маңыстауда Қазан
төңкерісінен 15 күннен кейін орнады. Халық бостандық алдық, тәуелсіз ел
болдық деп бөріктерін аспанға лақтырып, бұл үкіметті шын ниетпен қарсы
алып, оны орнықтыруға белсенді түрде ат салысты.
Маңғыстау елінің қасіреті жөніндегі мәліметтер қағаз бетіне толық
түспей, көбі енді ғана зерттеліп, жариялана бастады. Бұл материалдар
толық зерттелсе, Маңғыстау тарихы үшін ғана емес, ғылым үшін маңызы өте
зор болар еді деп ойлаймыз.
Ғылыми жобаның мақсаты мен міндеті. 1917 жылдың Қазан төңкерісінен
бері халқымыздың тарихында мәні зор, өмірге өзіндік із іалдырған жылдар
өтті. Бірнеше ұрпақтар өзгерді. Халқымыздың басындағы қасіретті күндер мен
түндер де тарихқа өз белгісін қалдырмай қойған жоқ. ХХ ғасырдың басындағы
Маңғыстау өмірінің белгісіз жақтарын ашу, ол туралы деректерді жинақтап,
оны оқушы қауымға жеткізу, таныстыру біздің мақсатымыз. Себебі, ол фактілер
мен дектердің артында тұрған жергілікті халықтың қиын тағдыры бұрын
көпшілік назарына ілікпеді. Осындай құжаттар мен деректерді жинақтай
отырып,оны зерттеу және дамыту біздің міндетіміз деп санаймыз.
Ғылыми жоба кіріспе, зерттеу бөлімі, қорытындыдан тұрады. Зерттеу
бөлімінде XX ғасырдың басындығы Маңғыстаудың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-
мәдени өмірі, Маңғыстаудың қазақ жеріне қосылуының алғышарттары,
Маңғыстаудағы Кеңестік жүйеге өту кезіндегі өзгерістер, Адай көтерілісі
және оның зардаптары, Отан соғысы қарсаңындағы Маңғыстау туралы айтылады.
Ғылыми жобаның хронологиялық шеңбері 1917 жылдан бастап Ұлы Отан
соғысына дейінгі кезеңді қамтиды.
Ғылыми жобаның деректемелік негізіне бұрын жарияланған І.Сариевтың,
Ғ.Теміртасовтың еңбектерімен қатар мұрағаттан мол мәлімет жинақталды.
2.1. XX ғасырдың басындығы Маңғыстаудың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-
мәдени өмірі.
Адай уезі бастығының 1905 жылғы есебінде 1 млн 438 мың 37 бас қой-ешкі
92170 бас жылқы, 80403 бас түйе, 1370 бас мүізді ірі қара малға уездегі
69821 жан иелік еткен.
Табиғат апаты Маңғыстау өңірін мекендеген халықты талай рет қыспаққа
алып, жұтқа ұшыратып, тағдырларын өмір мен өлімнің таразысына салған.
Маңғыстау өңірінде 1905-1906, 1910-1911 жылдары болған жұт пен 1911-1912
жылдардағы ашаршылық бұл ел халқының тоз-тозын шығарды. 1905 жылы бір
ғана Адай уезінен 4846 отбасы, 1912 жылы 3000 отбасы (немесе 15 мың жан)
аштыққа ұшырады.
1909-1910 жылдары Маңғыстау түбегінде жұт болған. Жұттың салдарынан
1910 жылы жазда ашаршылық басталды. 1910 жылы патша әкімшілігі халықтың
малы қыстың қатаңдығынан жұтқа ұшырағанда, елге аз да болса көмек көрсетіп,
елдің өлімнен құтқарған. Ашыққан елге үкімет көмегін ұйымдастыру және
басқару жұмысы Форт-Александровск қаласының азаматы Ораз Оңғалбайұлына
жүктелді.
Аудан халқын жаппай сауатсыз, мектеп көрмеген деп айту шындыққа
жанаспайды. Бұл өңірде сауат ашу жұмыстары мұсылман мектептерінен
басталған, бұдан 2 ғасырдан астам уақыт бұрын Пір Бекет ағартушылық жұмыс
бастап, балалардың сауатын ашуға бағытталған мешіт ашқаны белгілі. Одан
бергі әртүрлі кезеңдерінде Маңғыстау жерінде әрбір рудың өзіндік білім беру
медреселері болған. 1909 жылғы дерек бойынша Бәли ауылында 2 медресе, онда
50 бала оқыған, Жаманадай ауылында 1 медреседе 50 бала, Шалбар ауылында 40,
Тәңірберген ауылында 40, Қараш ауылында 40 бала оқитын медреселер болған.
1911 жылы уездің 44 медресесінде 507 шәкірт, 72 бастауыш дін
мектептерінде 784 оқушы оның 34-і қыздар болды. Маңғыстаудың Мырзайыр,
Басқұдық, Тұщықұдық, Қызылсу жерлеріндегі мешіттерде дәріс берген ғалымдар
сәйкес Әбді ахун, Шегем Қайырша, Қараш Байқұл, Тұрмағамбет ахун (кейін
баласы Оразмағамбет жалғастырған), Айдар Шайхысламұлы, Ержан Төлегенұлы,
Бас жерінде Төлеу халифа оның баласы Бекмағамбет т.б. есімдері тарихи-
шежірелерге жазылуы. Бұл діні мектептерде тек құран емес тарих, жағрапия,
есеп т.б. пәндер де оқытылған, жазуға дағдыландырылған.
1911 жылы Каспий жағалауында Маңғышлақ уезінде 4 орыс поселкелері:
Николаевск, Дапий, Заворот және Құлалы болды. Поселкелер тұрғындары балық
аулау және итбалық соғумен айналысты. Поселкелерде 356 үй болып, 1804 адам
өмір сүрді, 10 орындық 1емдеу орны, 3 училище болды. Оларда 199 адам оқыды.
2.2. Маңғыстаудың қазақ жеріне қосылудың алғышарттары
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін адай көшпенділерінің өмірінде 1918
жылғы тамыздың 25-де Дала өлкесінің төтенше комиссары Әліби Жангелдин
басқарған жауынгерлік, интернационалдық отрядтың Бозашы түбегіне келіп
тоқтағаны тарихта зор із қалдырды.
Ә.Жангелдиннің интернационалдық отряды туралы жазылды да. 1918 жылы
қоршауда қалған Ақтөбе майданына Ресейден көмек жеткізу үшін өтетін жолдар-
Красноводск пен Ашхабад қызыл гвардияшылардың қолында, Гурьев пен Орал ақ
гвардияшылардың қолында болғандықтан, жалғыз ашық жол Форт-Александровск
арқылы еді. [1]
Ә.Жангелдиннің Халық Комиссарлар Кеңесіне берген есепте бұл өңірде
шамамен әрқайсысында 10 мыңдай адамы бар, адайлардың 12 болысы, не бары 100
мыңдай тұрғыны бар екен. Келгенімізді хабарлап, ақсақалдар кеңесін шақыру
үшін, болыстарға өкілдер жібердік. Алғашқыда тұрғындар жіберген
адамдарымызға сенімсіздікпен қарайды. Себебі, уезд қазақтары Кеңес
өкіметінің бар екеніне толықтай бейхабар болғандықтан, оған ешқандай
құлшыныс танытпайды.[2] Жангелдин отряды Ресейден келе жатқан қару- жарақ,
дәрі-дәрмекті Ақтөбе майданына жеткізу үшін жергілікті халықтың қолдауына
сүйенеді. Тек екі күнге созылған ақсақалдар кеңесі, олар Кеңес өкіметінің
сипаты мен мақсаттарын түсіндірген соң отрядтың ұсынысына келісім беріп,
әрбір болыс 50 түйе, 100 жылқыдан беруге тапсырма алады.
Бұл отряд бір айдан астам уақыт бойы Маңғыстау жерінде болып, уезд
қазақтарына Кеңестерді ұйымдастыруға көмектеседі. 25-қыркүйекте Қаратөбе
деген жерде өлке қазақтарының съезін өткізіп, мұнда Ә. Жангелдин сөз
сөйлеп, кеңес өкіметінің қарапайым халықтың өкіметі екенін түсіндіріп, оның
міндеттерін тайға таңба басқандай етіп, жатық түсіндіргенде, жиналған халық
Кеңес өкіметін мойындайтындығын білдіреді. Тобанияз Әлниязұлы бастаған
Төңкеріс Комитетін тағайындап, Комитетке Кеңес өкіметін ақ гвардияшылардан
қорғау жүктеледі. Тобаниязды Дала өлкесі Төтенше Комиссарының Маңғыстау
уезі бойынша орынбасары ретінде тағайындайды.
Жангелдин отрядына жергілікті халық 700 жылқы және 600 түйе, адайдың
жүздеген жігіттері жолбасшы болып, жем-шөп, азық-түлік тиеп жолға
шығады.[3]
Ал, халықтың мұның жоқтаушы, Қазақстанның терреториялық тұтастығы
үшін кұресуші айтулы азамат Т. Әлниязұлы болса, халық бұқарасының мүддесіне
шын берілгендігін көрсетіп, уезде Кеңес өкіметін ұйымдастыруға, Маңғыстау
жерін Қазақ жеріне қосуға, ұлан -ғайыр аймақты сақтап, қорғауға, халықтың
мәдени және экономикалық жағдайын көтеру істеріне бар жан тәнімен кіріседі.
Кеңес өкіметінің орнатылуынан соң іле-шала басталған азамат соғысы
барлық Қазақстан аумағын, оның ішінде Маңғыстауды да, шарпыған болатын.
Бұл кез –билік біресе ақтар, біресе қызылдар қолына көшкен, қарапайым
халықты тонауға ұшыратқан аласапыран уақыт болатын. Осы кезде Гурьевте
уақытша билігін орнатқан ақ генерал Толстов қызылдардан жеңіліп, 1919 жылы
желтоқсанда Гурьевті тастап шығып, Маңғыстауға бет бұрады. Ондағы ойы –
Форт арқылы Красноводскіге жету. Бір бөлігі –Хиуаға, екінші бөлігі Үстірт
арқылы Маңғыстауға жеткен ақтармен бірге көршілес түрікмендер де Адай
ауылдарын тонап, Маңғыстау үстінде соғыс өрті өршіген кезең болатын.
1920 жылы наурыз айында Т.Әлниязұлы басқарған адай қазақтарының
делегаттары Орынборға келді. Олардың бұл сапардағы қызметі Қазақ өлкесін
басқару бойынша революциялық комитеттің 1920 жылғы 24 наурыздағы №16
хаттамасында баяндалған.[4]
Дала өлкесі төтенше комиссары Ә.Жангелдиннің бұрынғы орынбасары,
адай руының өкілі Т.Әлниязұлының келгені туралы Мюрат (Түркістан майданы
революциялық майдан өкілі) баяндама жасап, Форт-Александровскідегі Толстов
армиясының қалдықтары мен түркімендер бірігіп, адайларды тонауда, олардың
малын талайды, ауылдарын шабады, соған қарулы әскер жіберуді, адайлардың
өздерінен әскер бөлімдерін ұйымдастыру үшін қару –жарақ, басқа да керек
заттарды беруді сұрайды.Ал адайлар өз кезегінде әскер үшін жігіттерді ат,
түйе, көлікпен, ет басқа да тағамдармен қамтамасыз етуге дайын екендігі
баяндалады.
Әскери экспедиция туралы мәселені шешу үшін, келген делегациямен
Мюрат жолдасты, Қаратаевты 1-армияның революциялық кеңесіне, Сидоровты
өлкелік әскери комиссариатқа келіссөз жүргізуге жіберу туралы қаулы
қабылданды.
Келген делегаттармен революциялық комитеттің мәжілісінде Закаспий
облысынан келген адай өкілдерінің өтініші –адайларды Қырғыз (Қазақ)
өлкесіне қосу туралы, адайларды басқару туралы, әскери мәселе, жабдықтау
мәселелері қаралып, мынадай қаулы қабылданады [5]:
-Адайлар Түркістан Республикасы құрамындағы Маңғышлақ және
Красноводск уездерінде тұратынына қарамастан, жылдың көп уақытында Орал
және Торғай облыстарының жерін жайлады. Осылайша, Қырғыз (Қазақ) өлкесінің
аумағында болған кезінің бәрінде революциялық комитеттің қарауында болады
және адайлар шаруашылық жағынан алғанда Орал облысымен, Ойылмен тығыз қарым-
қатынаста, яғни өздерінің артық заттарын сатып, секер т.б. азық-түлікпен
қамтамасыз етеді. Оралдан да адайларды жабдықтау үшін көп көлемде қажетті
заттар жіберіледі, сондықтан да Түркістан республикасының Орталық Атқару
комитетінің алдында адайларды тұратын жерлерімен қоса Қырғыз (Қазақ)
өлкесінің аумағына қосу туралы мәселені көтеру керек деген қаулы
қабылданады. Бұл мәселенің күтпей-ақ, адайлар арасында Кеңес үкіметін
орнату және шаруашылық қатынастарды орнату сияқты істерге кірісу керек.
Сонымен қатар:
- әскери мәселеге ерекше назар аударылған;
- адайлар арасында халықтық кеңес органдарын бірден ұйымдастырудың
мүмкіндігі болмағандықтан, революциялық комитеттің арнайы өкілін жағдаймен
танысу үшін және сол жерде қажетті шаралар қолдану үшін іссапармен
адайлар арасына жіберу қажет;
- революциялық комитет атынан адайларға үндеу жариялау;
- революциялық комитеттің экономикалық бөлімі адайлармен шаруашылық
байланыстарын орнату жұмыстарымен айналыссын.
1920 жылдың 16 қазанында АССР-і, Закаспий облысы Маңғышлақ уезі,
Красноводск уезінің қазақ болыстары Қырғыз (Қазақ) АССР-іне қосылады.
20 наурыздағы (28 немесе 29 болуы мүмкін Р.С) №18 хаттамада
адайлардың өтініші тыңдалып, мынадай қаулы қабылданғаны туралы жазылған
[6]:
- революциялық комитет атынан адайларға арнайы үндеу арқылы шығару;
- адайларға жіберу үшін ерекше комиссияға адамдар бөлу және адай ісі
жөнінде арнайы өкіл сайлау. Бөлінген жолдастар адайлардың беделді
адамдарымен, топтарымен келісімге келу арқылы жергілікті жағдайды анықтау
мақсатында шұғыл жолға шығулары қажет дей келіп, Дала өлкесі төтенше
комиссары Жангелдиннің бұрынғы көмекшісі Әлниязовтың адайлар арасындағы
ролі мен қызметін анықтау туралы тапсырма берілді;
- егер мүмкін болып жатса, адайларды басқарудың уақытша органын құру
керек. Барлық даулы мәселелерді бейбіт жолмен шешу және барлық жиналған
құжаттарды революциялық комитетке баяндау, ол жерде басқару органдарының
қызметін бақылап, бағыттап отыратын революциялық комитеттің арнайы өкілін
қалдыру керек;
- адайлармен сақтықпен қарым-қатынас жасау, алдын-ала сақтық
шараларын қабылдау туралы Өлкелік әскери комиссар Сидоровқа әскери билік
басындағылармен келісімге келу тапсырылды;
- Орал жәрмеңкесінің ірі маңызына байланысты Орал революциялық
комитетіне Ойылға жауапты қызметкерлер жіберілу ұсынылады.
- Өлкелік төтенше комитетке адайлардың көшіп-қонып жүретін жерлеріне
жауапты өкіл мен сенімді қызметкерлер жіберу ұсынылады;
- комиссия құрамына Өлкелік әскери комиссариаттың төрағасын кіргізу
ұсынылады;
- Келген делегаттарды адайлар арасында ревком комиссиясының жұмысына
қолайлы жағдайлар даярлау үшін қажетті құжаттар (адайларға үндеу т.т)
беріп, елге қайтару. Үндеуді жазу А. Байтұрсынов, Мюрат, Седельниковке
тапсырылады.
Қазақ өлкесін басқару бойынша революциялық комитеттің 1920 жылдың 20
сәуірінде болған мәжілістің №23 хаттамасында адайлармен дұрыс, қалыпты
қарым-қатынас жасаудың құралы- съезд шақыру болып табылады деп көрсетілген,
және адай съезін 1-10 маусым аралығында адайлар Ойылға көшкен кезде шақыру
мәселесі қаралған. Ол үшін Түркістан республика келісімін алу қажет.
Ойлыға жүретін комиссияның алдындағы мақсаты мен міндеттері белгіленіп,
адайлар арасында және олармен қатар көшіп- қонып жүрген табын сияқты рулар
арасындағы кеңес үкіметін орнату жұмысы тапсырылады.[7] Қажет болса көшпелі
ревком құрып, адайларды Қызыл Армия қатарына алу мәселесімен де айналысады.
Орал, Жымпиты арқылы Ойылға баратын комиссия 5 күнде жолға шығуы қажет.[8]
Ойыл бекінісінен оңтүстікке 100 шақырымдай жерде, 1-Бозашы болысының
жайлауы, Буракөл деген жерде 1920 жылы 11- маусым күні кешкі сағат 6-да
адай, табын сияқты қатар көшіп жүрген рулардың және Темір, Красноводск
уездерінің кейбір болыстары өкілдерінің (делегаттарының) I-съезі өзінің 1-
отырысын бастағандығы жөніндегі құжат Қазақстан Республикасы Орталық
мемлекеттік мұрағаттың 14-қорында сақталған.[9]Съезге адайлар мен
көшпелілер жөніндегі Ерекше Комиссияның мүшелерімен қоса, 1000-ға жуық адам
жиналды. Съезге қатысушылардың өкілеттілігін Ерекше комиссия тексерді.
Съезді Ерекше комиссияның төрағасы Г. Алибеков ашып, сөз сөйлеп, съездің
төрағасын,оның үш орынбасарын, съезд хаттамасын жазатын 2 хатшы(біреуі
орысша жазатын) сайлауды ұсынды. Съезд бірауыздан құрметті төраға етіп
Г.Алибековты, төраға етіп бұрынғы Төтенше Дала комиссарының орынбасары
Тубанияз Альниязовты, төраға көмекшілеріне Садык Джубаевты, Есенгул
Байгуреновты, Избасар Кожебаевты хатшылыққа Қырғыз Өлкесі әскери
комиссариатының өкілі Некрасов пен Канатовты сайлады.
Құрметті төраға Алибеков өзіне көрсеткен құрметі үшін, съезге
қатысқандарға алғыс айта отырып, Ерекше комиссия бекіткен съездің күн
тәртібін ұсынып, ол бірауыздан қабылдады. Қосымша пунктер балса, съезд
барысында қаралатын болып шешілді.
2.3. Маңғыстау Кеңестік жүйеге өту кезінде.
а)Ауыл шаруашылығы
Маңғыстаудың негізгі экономикасы- мал шаруашылығы.
Мал шаруашылығы талай жұтты басынан өткерді. Мал санының құрып кете
жаздаған жылдары да болды. 1924-1925,1927-1928 жылдардағы жұттың салдарынан
мал басынан көп шығын болып, тек малмен күнелтіп отырған халық ашаршылыққа
ұшырады. Енді әрмен қарай тіршілік етудің қамымен бірігіп күнелтіс жасаудың
жолдары қарастырылды, отырықшылық жағдайда тіршілік қамымен 1926 жылы
шаруалардың алғашқы Қосшы одағы ұйымдастырылды. Бұл одақтың алғашқы
кездерде-ақ тиімділігі ескеріліп, оның мүшелері күн санап арта бастады.
Оның негізгі бағыты – бірігіп еңбек етіп, күнелтіс жасау болатын. 1927
жылдың наурыз айында оның мүшелері 7492 болса, қазан айының басында 8830-ға
жетті. 1927 жылғы жұт 17 болысты, яғни бар 28622 қожалықтың 43 пайыздан
астамын қамтыды. 87832 бас ірі қара, 507301 ұсақ мал шығын болды.[10] 1928
жылы Маңғыстау өңірінде аштық, жалаңаштық жайлады. Бағар малынан айырылған
халық басының ауған жағына босып көшті. Күйзеліс зардабынан көршілес Хорезм
республикасына, Өзбекстан, Түрікменстан, Қарақалпақ жерлерінен жұмыс іздеп,
босқындық жағдайға тап болды.
1929-1930 жылдары байлардың малдарын тәркілеу жолымен бір орталыққа
жинақтау арқылы ұйымдық жұмыстар жүргізілді. Әуелі бірігіп жер өңдеу,
шаруаны бірігіп жасау, т.б. құрылымдар ұйымдастырылды. 1930 жылы 4
шаруашылық ұйымдастырылды.
1920-1930 жылдары ауа райының қолайлы болуына байланысты және малды
жұмсап-жаратуға тиырымдылық жағдайға сәйкес мал басы аудан бойынша жедел
өсті. 1930 жылғы салықшылар жүргізген есеп бойынша мал басы жеке түліктер
бойынша: жылқы 20029 бас, сиыр 1320 бас, түйе 28456, қой 195059 бас, ешкі
73711 басқа жетті. Жалпы аудан бойынша мал шаруашылығының дамуы үшін су
көздерінің болмауы, мал азығының жеткіліксіздігі жыл айналып соғатын
жұттарға соқтырып отырды.
1931 жылы 1932 жылдан бастап аудан аумағында 14 ауыл шаруашылық
артельдерімен қатар 6 балық аулайтын ұжымдық шаруашылық болды. 1927 жылы
Бірлік күш, 1928 жылы Еңбек, Талап, Қарасай, Жыңғылды ұжымдықтар
шаруашылықтары, 1931 жылы Ақырап, Алғабас, Голощекин, 1932 жылы
Қызыл қорған, 1933 жылы Екпінді, 1934 жылы Ақорпа, Сталин атындағы
1936 жылы Жаңа жол, Ұшқын, 1937 жылы Қарқын, Ұланақ, 1938 жылы
Тұщыбек ұжымдық шаруашылықтары ұйымдастырылды.
ә) Білім беру саласы
Маңғыстау ауданындағы сауат ашу жұмысы Кеңес үкіметі орнасымен бірден
қолға алынды. Бұл саясат өте орынды болатын. Сауат ашу мектептері дала
қостарында, киіз үйлеріде, жертөлелерде жұмыс жасап, оларға мұғалімдік
қысқа курстардан өткен, мұғалімдік семинариялар бітірген азаматтар дәріс
берді. Олардың қатарында – Отарбай Тұржанов, О.Шағырбаев, Ташкенбаев,
Базаржан Шымыров, Алпысбай Құлшаров, Х.Мұхамедиев, Валиев Ғали, Жанқұлов
Баймұхан, Д.С.Рюмков, Ө.Қарабалаев, курстардан өткен Басбаев Тұраш, Корлус
Анна, Т.Самалықов, Н.Байтілеуов, Әбілхан Әбдіразақов, Сәду Нұрриязов, Әбу
Қожанов, Тумыш Сарғожаев т.б. еңбек етті. 1924 жылы Адай уезі бойынша 11
мектеп болды, оның 4-уі орысша, 7 қазақ мектептері. Николаевск селосында 1
балабақша, 1 балалар үйі жұмыс жасады.
Маңғыстау ауданынада сауат ашу мектебі алғаш рет 1928 жылы Ақмыш
жерінде ашылып, 15-20 қарашада сабақ бастаған. Онда Жұмағали Айдошев пен
Байтілеуов Нұрлан ұстаздық еткен. [11] Бұл мектеп 1930-1931 жылы балалар
коммунасы болып қайта құрылды. Мұнда жетім, жартылай жетім, мүжәлсіз отбасы
балалары оқыды. 19271928 қаржы жылында Форт-Шевченко қаласынан жеті
жылдық, Ханғаба, Ақмыш жерлерінен бастауыш мектеп құрылыстары басталды.
[12] Бұл мектептердің барлығы да ыңғайлы деп табылған орындарда ашылды.
Ақмыштағы мектеп құрылысы төмен болды, санитарлық ережелердің бірде-бірі
қанағаттандыра алмайтын болғандықтан 1930 жылдың қаңтарынан бастап
жабылады.
Соңынан Жыңғылды, Торыш, Шетпе, Теппе, Ұланақ жерлерінде мектептер
ашылды. Теппе мектебінде ұстаздық еткен Молдаш Нұрманов.
1929 жылы аудан бойынша бірінші сатыда 9 мектеп болды. Оның бесеуі
қазақ, үшеуі орыс, біреуі аз ұлт өкілдеріне арналған. Олардағы барлық бала
саны 637, онда 27 мұғлім қызмет етті. Оның 16-сы қазақ ұлтынан.
Аудан бойынша оқу ағарту жүйесіне айрықша мән берілді. Оны мынадай
деректерден аңғаруға болады. 1935 жылы 47 мектеп, 2 интернат, оларда 3667
бала оқып, 85 мұғалім ұстаздық етті. 1937 жылы мектептер саны 50-ге жетті,
оның екеуі орта, 4 орталау, 44 бастауыш мектептер. Бұларда 4933 бала оқып,
93 мұғалім ұстаздық етіп, мұғалімдердің бесеуінің жоғары білімі болған.
Бірақ осы мектептердің қалыпты жұмыс жасауы үшін тиісті қаражаттың
бөлінбей, қиындығын көрсетіп Халық ағарту Комиссариаты мен Қаржы Халық
комиссариатына аудандық кеңес атқару комитетінің төрағасы Ермұхамбетов пен
аудандық оқу бөлімінің меңгерушісі Гумаровтың қолдауымен мұғалімдердің
жылдық еңбекақы қорына қаралған қаржыны екі есеге жуық көбейтуді сұраған
жеделхат жолдайды. Жеделхатта көптеген дала мектептірінің жертөлелерде
жұмыс жасайтыны, сыныптарда балалардың толымдылығын талапқа сай ұстау
мүмкіндіктерінің жоқтығы атап көрсетілген. Аудан мектептері мен оған
ұстаздық еткен мұғалімдер осындай қиын жағдайларды басынан өткерді. 1932
жылы аудан аумағында ұжымдық шаруашылықтар құрылып, елдің отырықшылыққа
біртіндеп бейімделе бастауының нәтижесінде селолар пайда болып, осыған орай
мектеп салу ісі де дами бастады. Селолық мектептер Қаршағардың Түрлен
жерінде, Қызанда, Тұщықұдықта, Шайыр, Тұщыбекте, Жармыш, Онды, Үштағанда,
Орта еспеде мектеп үйлерінің құрылыстары пайдалануға берілді. Мектептерге
жаңа буын ұстаздар – Жүзбай Қошанов, А.Шабаев, Ү.Қазақбаев, Әбу Қожанов,
Бекқожа Еділханов т.б.қызмет жасай бастады. 1938-1939 оқу жылында Форт
Александровск қаласындағы С.Киров атындағы орта мектеп жоғарғы сыныптарға
бала қабылдай бастады.
1939 жылы 16 қазанда Маңғыстау ауданы дербес аудан болып шаңырақ
көтергеннен кейін де мектептер саны біраз көбейді. Осы жылы аудан бойынша
12 бастауыш мектеп, онда 18 мұғалім, 15 орталау мектеп, онда 98 мұғалім,
барлығы, аудан бойынша 27 мектеп, 116 мұғалім болды. Аудандағы елді
мекендердің көпшілігінде мектептер жұмыс жасады. [13]
б) Денсаулық саласы
1920 жылдың 15 тамызында әскери-революциялық үкіметтің бұйрығы бойынша
денсаулық сақтау бөлімі құрылды. Бұл кездегі бұл бөлімге А.П.Михайлович,
Г.А.Харазяндар басшылық етті. Бұл тұста Маңғыстау аумағында қауіпті
тырысқақ ауруының белгілері кездесіп жатқан кездері болатын. 1923-1927
жылдары Адай ревкомының жанындағы жалпы бөлім құрылып, оған денсаулық
бөлімі, әлеуметтік және оқу бөлімдері қарайтын болды. Революциялық
комитеттің жалпы бөлімі меңгерушілігіне тағайындалған Қойсары Сарғожаев
елдегі қауіп төнген тырысқақ ауруымен күресудің барлық шараларын
ұйымдастырды.
Маңғыстауда алғашқы жергілікті ұлт өкілдерінен арнаулы орта білімді
дәрігерлер – Әміржан Шымыров, Алуадин Мәтжанов, Ә.Ахтанов, Қ.Сарғожаевтар
болатын.
Аудандағы денсаулық ісінің дамуына белгілі бір серпін туғызған
Таушықтан көмір өндірісінің ашылуымен байланысты болды. 1938-1939 жылдары
Мангышлакуголь тресінің келуімен әрбір шахталарда медпункттер ашылды. Бұл
трестің жұмысы айрықша Үкіметтің бақылауында болғандықтан дәрігерлер келе
бастады, ал кейінен Таушыққа аудан орталығының орналасуымен 35 орындық
аурухана пайдалануға берілді. Ұлы Отан соғысының басталуына байланысты жау
қоланды қалған аудандардан қоныс аударушылар санатында білікті 8 маман
дәрігер келді. Олардың арасында: Бучикова, 1904 жылы туған Иркутск
университетінің медицина факультетін бітірген Верешегина Елена Николаевна,
1909 жылы туған жоғары білімді оташы-дәрігерлер Ленц Николай Алексеевич,
Куча Виталий Петрович, И.А.Сахриков, врач-педиатр Л.И.Горская сияқты
тәжрибелі дәрігерлермен қатар фельдшерлер Н.Е.Негруций, А.Ф.Хребтова,
А.П.Бражникова, О.О.Голле, Тарабрина, М.П.Волкова, Л.Ф.Гринблат Мальцев,
Парфенов, акушерлер: Кондратенко Зиновьева, О.Н.Лабшева, медбикелер:
В.Г.Локаткова, Е.В.Беляева, Суворова, Устинская келіп жұмыс жасады.
Аудандағы денсаулық жүйесінің жұмысы біршама ретке келді. Ауылдарда да
медпункттер ашылып, оларға да мамандар жіберіле бастады. Бірақ ауылдағы
жағдайлар 1940 жылдың басында қиын болды, медпункттер ашатын орынның
болмауы, жіберілген мапандардың жергілікті халықтың тілін білмеуі,
транспорт құралдарының болмауы мамандардың орнықты түрде жұмыс жасауларына
мүмкіндік бермеді. Ауылдарға жіберілген мамандар кейін келіп жатты. 1940
жылдан 1941 жылдар арасында аудандық денсаулық сақтау бөлімін жоғары
білімді тіс дәрігері Абеев Кемелжан басқарды.
Республика аумағында 1931 жылдан қызмет атқарған, Маңғыстау ауданының
денсаулық саласында 1941 жылдан бастап ұзақ жылдар қызмет атқарған,
өмірінің соңына дейін болған Николай Евдокимович Негруцийдің (1895 жылы
туған), 1941 жылдың сәуірінен бастап қайтадан осы салаға араласқан
Қ.Сарғожаевтардың еңбектері ерекше аталды. Ауданға жоғары білімді, өз ісіне
батыл кірісетін, аудандық денсаулық сақтау бөліміне Әбішев Әбдісаттардың
келуі аудандық емдеу жүйесінің жұмысына көп ықпалын тигізді. Ол аудандағы
жағдайды зерттей келе жергілікті кадрларды іздестіру, майданнан оралғандар
т.б. ол Ел құлағы елу дегенднй білікті, тәжрибелі дәрігер Қ.Сарғодаевтың
бұл жұмыстан шеттетіліп жүргенін естіп, өз мамандығына шақырады. Бұл
кездері аудан бойынша аудандарда егу-профилактикалық жұмыстарды
ұйымдастыратын қызметкерлер жетіспеді, тіпті жоқтың қасында болды. Соғыстың
алғашқы жылдарында келген дәрігерлердің көпшілігі тіпті түгелге жуығы кейін
кетті. Оларды соғыста жарақат алған майдангерлерді емдеу үшін көшпелі дала
госпиталдеріне, тұрақты ауруханаларға әскери шақырумен алды. Аудандық
денсаулық сақтау жүйесінде дәрігерлердің жетіспеуі аудан басшыларын да
қатты мазалаған тұстары болатын.
б) Мәдениет саласы бойынша
1928 жылдардың басында жастар арасында сауаттану және мәдени іске
араласу бағытындағы жұмыстарды пәрменді жүргізу үшін комсомол ұялары арқылы
жұмыстар ұйымдастыру қолға алынды. Осы мақсатпен баспасөзді іске қосу, оның
пәрменділігін арттыру үшін жұмыстар ұйымдастырылды. 1928 жылдың 24
қазанында Округте баспасөз жұмысын күшейту туралы БОК(б)П-ның Адай
округтік бюросының арнайы қаулысы бойынша Еңбекші қазақ, Советская
степь, Ауыл тілі газеттерінің таралымын көбейту, алыстағы ауылдардың осы
басылымдарға жазылуын ұйымдастыру, халыққа кеңестендіру саясантын
түсіндіріп, кеңінен насихаттау бағытында көптеп материалдар жариялау, дала
ауылдарын аралап, олардың тыныс-тіршілігін жазып жария ететін ауылдық,
селолық тілшіліер дауындау мәселелерін қарап, орын алған кемшіліктерді жою
бағытында қаулы қабылдады. Партиялық топтар мен ұялардың Орталық Правда
газеті мен Большевик журналын алдыруын, ондағы жарияланған материалдарды
басшылыққа алуды тапсырды. [14]
1929 жылдың 9 мамырында ҚазАССР Әскери Комиссариатының Адай округтік
әскери комиссариатына Мәдени жорық өткізу туралы хат жолдап, онда: осы
жылдың маусым мен қыркүйек айлары арасында бүкіл Қазақстан бойынша мәдени
жорық өткізілді. Жорық кезінде сауатсыздықты жою, 100 мың адамға жаңа
әліппені оқыту және қайта оқыту, оның ішінде әскерге шақырылу жасындағы
және одан да ересектерді қамту айрықша көрсетілген.
1928-1929 жж ауданда 22 қызыл бұрыш, 8 сауатсыздықты жою пункті, 2
клуб, 1 кітапхана, 2 жылжымалы киноқондырғы жұмыс жасады. [15]
в) Ұйымдар
1924 жылы ақпан айында өткен V уезд партия конференциясында Адай
уезіндегі кәсіпорындар қозғалысының жайы туралы мәселе талқыланды.
Конференция кәсіподақ ұйымдарының жұмысын жаңа сатыға көтеруді, одаққа
жұмысшыларды, партияда жоқ адамдар мен жастарды көптеп тартуды талап етті.
V уездік партия конференциясының шешімдерін жүзеге асырудың нәтижесінде
1924 жылдың аяқ кезінде уезде бес кәсіподақ ұйымы: Совет қызметкерлерінің,
халық ағарту қызметкерлерінің, тау-кен, азық-түлік және медицина
қызметкерлерінің кәсподақ ұйымдары құрылып, олардың есебінде 517 кәсіподақ
мүшесі тұрды. Ал 1925 жылы кәсіподақ ұйымы сегізге жетті, 736 мүшесі болды.
Жаңадан су шаруашылығы, байланыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ғылыми жоба тақырыбының өзектілігі. Қандай ел, қандай халық болмасын
өзінің Отанына, атамекеніне, туған өлкесіне, кіндік қаны тамған жеріне
деген сүйіспеншілігі өзгеше ыстық болатыны анық. Осыдан болар дейміз өз
еліміздің басынан өткен өмірге көз жіберсек, ойыңа әр қилы оқиғалар
елестейді. Соның ішінде атамекенінің басынан кешірген қасіреттері, оның
тәуелсіздігі үшін аянбай еңбек етіп, тер төгіп шейіт болған ата-бабалардың
аруағын еске алу кейінгі ұрпақтың міндеті екені белгілі. Осы ретте
Маңғыстау өлкесі қазақтарының көрген қасіреті жөнінде бір азғантай тарихи
ақтаңдақтарының бетін ашамыз ба деген үмітпен осы еңбекті сіздердің
алдарыңызға тартуды жөн көрдік.
Қорлық пен зорлықты ғасырлар бойы басынан кешірген Маңғыстау елі Қазан
төңкерісі келіп, оның үгітшілері мен басшыларының көпірме өтірігіне, алдау-
арбауына қалай түскенін білмей қалды. Кеңес үкіметі Маңыстауда Қазан
төңкерісінен 15 күннен кейін орнады. Халық бостандық алдық, тәуелсіз ел
болдық деп бөріктерін аспанға лақтырып, бұл үкіметті шын ниетпен қарсы
алып, оны орнықтыруға белсенді түрде ат салысты.
Маңғыстау елінің қасіреті жөніндегі мәліметтер қағаз бетіне толық
түспей, көбі енді ғана зерттеліп, жариялана бастады. Бұл материалдар
толық зерттелсе, Маңғыстау тарихы үшін ғана емес, ғылым үшін маңызы өте
зор болар еді деп ойлаймыз.
Ғылыми жобаның мақсаты мен міндеті. 1917 жылдың Қазан төңкерісінен
бері халқымыздың тарихында мәні зор, өмірге өзіндік із іалдырған жылдар
өтті. Бірнеше ұрпақтар өзгерді. Халқымыздың басындағы қасіретті күндер мен
түндер де тарихқа өз белгісін қалдырмай қойған жоқ. ХХ ғасырдың басындағы
Маңғыстау өмірінің белгісіз жақтарын ашу, ол туралы деректерді жинақтап,
оны оқушы қауымға жеткізу, таныстыру біздің мақсатымыз. Себебі, ол фактілер
мен дектердің артында тұрған жергілікті халықтың қиын тағдыры бұрын
көпшілік назарына ілікпеді. Осындай құжаттар мен деректерді жинақтай
отырып,оны зерттеу және дамыту біздің міндетіміз деп санаймыз.
Ғылыми жоба кіріспе, зерттеу бөлімі, қорытындыдан тұрады. Зерттеу
бөлімінде XX ғасырдың басындығы Маңғыстаудың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-
мәдени өмірі, Маңғыстаудың қазақ жеріне қосылуының алғышарттары,
Маңғыстаудағы Кеңестік жүйеге өту кезіндегі өзгерістер, Адай көтерілісі
және оның зардаптары, Отан соғысы қарсаңындағы Маңғыстау туралы айтылады.
Ғылыми жобаның хронологиялық шеңбері 1917 жылдан бастап Ұлы Отан
соғысына дейінгі кезеңді қамтиды.
Ғылыми жобаның деректемелік негізіне бұрын жарияланған І.Сариевтың,
Ғ.Теміртасовтың еңбектерімен қатар мұрағаттан мол мәлімет жинақталды.
2.1. XX ғасырдың басындығы Маңғыстаудың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-
мәдени өмірі.
Адай уезі бастығының 1905 жылғы есебінде 1 млн 438 мың 37 бас қой-ешкі
92170 бас жылқы, 80403 бас түйе, 1370 бас мүізді ірі қара малға уездегі
69821 жан иелік еткен.
Табиғат апаты Маңғыстау өңірін мекендеген халықты талай рет қыспаққа
алып, жұтқа ұшыратып, тағдырларын өмір мен өлімнің таразысына салған.
Маңғыстау өңірінде 1905-1906, 1910-1911 жылдары болған жұт пен 1911-1912
жылдардағы ашаршылық бұл ел халқының тоз-тозын шығарды. 1905 жылы бір
ғана Адай уезінен 4846 отбасы, 1912 жылы 3000 отбасы (немесе 15 мың жан)
аштыққа ұшырады.
1909-1910 жылдары Маңғыстау түбегінде жұт болған. Жұттың салдарынан
1910 жылы жазда ашаршылық басталды. 1910 жылы патша әкімшілігі халықтың
малы қыстың қатаңдығынан жұтқа ұшырағанда, елге аз да болса көмек көрсетіп,
елдің өлімнен құтқарған. Ашыққан елге үкімет көмегін ұйымдастыру және
басқару жұмысы Форт-Александровск қаласының азаматы Ораз Оңғалбайұлына
жүктелді.
Аудан халқын жаппай сауатсыз, мектеп көрмеген деп айту шындыққа
жанаспайды. Бұл өңірде сауат ашу жұмыстары мұсылман мектептерінен
басталған, бұдан 2 ғасырдан астам уақыт бұрын Пір Бекет ағартушылық жұмыс
бастап, балалардың сауатын ашуға бағытталған мешіт ашқаны белгілі. Одан
бергі әртүрлі кезеңдерінде Маңғыстау жерінде әрбір рудың өзіндік білім беру
медреселері болған. 1909 жылғы дерек бойынша Бәли ауылында 2 медресе, онда
50 бала оқыған, Жаманадай ауылында 1 медреседе 50 бала, Шалбар ауылында 40,
Тәңірберген ауылында 40, Қараш ауылында 40 бала оқитын медреселер болған.
1911 жылы уездің 44 медресесінде 507 шәкірт, 72 бастауыш дін
мектептерінде 784 оқушы оның 34-і қыздар болды. Маңғыстаудың Мырзайыр,
Басқұдық, Тұщықұдық, Қызылсу жерлеріндегі мешіттерде дәріс берген ғалымдар
сәйкес Әбді ахун, Шегем Қайырша, Қараш Байқұл, Тұрмағамбет ахун (кейін
баласы Оразмағамбет жалғастырған), Айдар Шайхысламұлы, Ержан Төлегенұлы,
Бас жерінде Төлеу халифа оның баласы Бекмағамбет т.б. есімдері тарихи-
шежірелерге жазылуы. Бұл діні мектептерде тек құран емес тарих, жағрапия,
есеп т.б. пәндер де оқытылған, жазуға дағдыландырылған.
1911 жылы Каспий жағалауында Маңғышлақ уезінде 4 орыс поселкелері:
Николаевск, Дапий, Заворот және Құлалы болды. Поселкелер тұрғындары балық
аулау және итбалық соғумен айналысты. Поселкелерде 356 үй болып, 1804 адам
өмір сүрді, 10 орындық 1емдеу орны, 3 училище болды. Оларда 199 адам оқыды.
2.2. Маңғыстаудың қазақ жеріне қосылудың алғышарттары
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін адай көшпенділерінің өмірінде 1918
жылғы тамыздың 25-де Дала өлкесінің төтенше комиссары Әліби Жангелдин
басқарған жауынгерлік, интернационалдық отрядтың Бозашы түбегіне келіп
тоқтағаны тарихта зор із қалдырды.
Ә.Жангелдиннің интернационалдық отряды туралы жазылды да. 1918 жылы
қоршауда қалған Ақтөбе майданына Ресейден көмек жеткізу үшін өтетін жолдар-
Красноводск пен Ашхабад қызыл гвардияшылардың қолында, Гурьев пен Орал ақ
гвардияшылардың қолында болғандықтан, жалғыз ашық жол Форт-Александровск
арқылы еді. [1]
Ә.Жангелдиннің Халық Комиссарлар Кеңесіне берген есепте бұл өңірде
шамамен әрқайсысында 10 мыңдай адамы бар, адайлардың 12 болысы, не бары 100
мыңдай тұрғыны бар екен. Келгенімізді хабарлап, ақсақалдар кеңесін шақыру
үшін, болыстарға өкілдер жібердік. Алғашқыда тұрғындар жіберген
адамдарымызға сенімсіздікпен қарайды. Себебі, уезд қазақтары Кеңес
өкіметінің бар екеніне толықтай бейхабар болғандықтан, оған ешқандай
құлшыныс танытпайды.[2] Жангелдин отряды Ресейден келе жатқан қару- жарақ,
дәрі-дәрмекті Ақтөбе майданына жеткізу үшін жергілікті халықтың қолдауына
сүйенеді. Тек екі күнге созылған ақсақалдар кеңесі, олар Кеңес өкіметінің
сипаты мен мақсаттарын түсіндірген соң отрядтың ұсынысына келісім беріп,
әрбір болыс 50 түйе, 100 жылқыдан беруге тапсырма алады.
Бұл отряд бір айдан астам уақыт бойы Маңғыстау жерінде болып, уезд
қазақтарына Кеңестерді ұйымдастыруға көмектеседі. 25-қыркүйекте Қаратөбе
деген жерде өлке қазақтарының съезін өткізіп, мұнда Ә. Жангелдин сөз
сөйлеп, кеңес өкіметінің қарапайым халықтың өкіметі екенін түсіндіріп, оның
міндеттерін тайға таңба басқандай етіп, жатық түсіндіргенде, жиналған халық
Кеңес өкіметін мойындайтындығын білдіреді. Тобанияз Әлниязұлы бастаған
Төңкеріс Комитетін тағайындап, Комитетке Кеңес өкіметін ақ гвардияшылардан
қорғау жүктеледі. Тобаниязды Дала өлкесі Төтенше Комиссарының Маңғыстау
уезі бойынша орынбасары ретінде тағайындайды.
Жангелдин отрядына жергілікті халық 700 жылқы және 600 түйе, адайдың
жүздеген жігіттері жолбасшы болып, жем-шөп, азық-түлік тиеп жолға
шығады.[3]
Ал, халықтың мұның жоқтаушы, Қазақстанның терреториялық тұтастығы
үшін кұресуші айтулы азамат Т. Әлниязұлы болса, халық бұқарасының мүддесіне
шын берілгендігін көрсетіп, уезде Кеңес өкіметін ұйымдастыруға, Маңғыстау
жерін Қазақ жеріне қосуға, ұлан -ғайыр аймақты сақтап, қорғауға, халықтың
мәдени және экономикалық жағдайын көтеру істеріне бар жан тәнімен кіріседі.
Кеңес өкіметінің орнатылуынан соң іле-шала басталған азамат соғысы
барлық Қазақстан аумағын, оның ішінде Маңғыстауды да, шарпыған болатын.
Бұл кез –билік біресе ақтар, біресе қызылдар қолына көшкен, қарапайым
халықты тонауға ұшыратқан аласапыран уақыт болатын. Осы кезде Гурьевте
уақытша билігін орнатқан ақ генерал Толстов қызылдардан жеңіліп, 1919 жылы
желтоқсанда Гурьевті тастап шығып, Маңғыстауға бет бұрады. Ондағы ойы –
Форт арқылы Красноводскіге жету. Бір бөлігі –Хиуаға, екінші бөлігі Үстірт
арқылы Маңғыстауға жеткен ақтармен бірге көршілес түрікмендер де Адай
ауылдарын тонап, Маңғыстау үстінде соғыс өрті өршіген кезең болатын.
1920 жылы наурыз айында Т.Әлниязұлы басқарған адай қазақтарының
делегаттары Орынборға келді. Олардың бұл сапардағы қызметі Қазақ өлкесін
басқару бойынша революциялық комитеттің 1920 жылғы 24 наурыздағы №16
хаттамасында баяндалған.[4]
Дала өлкесі төтенше комиссары Ә.Жангелдиннің бұрынғы орынбасары,
адай руының өкілі Т.Әлниязұлының келгені туралы Мюрат (Түркістан майданы
революциялық майдан өкілі) баяндама жасап, Форт-Александровскідегі Толстов
армиясының қалдықтары мен түркімендер бірігіп, адайларды тонауда, олардың
малын талайды, ауылдарын шабады, соған қарулы әскер жіберуді, адайлардың
өздерінен әскер бөлімдерін ұйымдастыру үшін қару –жарақ, басқа да керек
заттарды беруді сұрайды.Ал адайлар өз кезегінде әскер үшін жігіттерді ат,
түйе, көлікпен, ет басқа да тағамдармен қамтамасыз етуге дайын екендігі
баяндалады.
Әскери экспедиция туралы мәселені шешу үшін, келген делегациямен
Мюрат жолдасты, Қаратаевты 1-армияның революциялық кеңесіне, Сидоровты
өлкелік әскери комиссариатқа келіссөз жүргізуге жіберу туралы қаулы
қабылданды.
Келген делегаттармен революциялық комитеттің мәжілісінде Закаспий
облысынан келген адай өкілдерінің өтініші –адайларды Қырғыз (Қазақ)
өлкесіне қосу туралы, адайларды басқару туралы, әскери мәселе, жабдықтау
мәселелері қаралып, мынадай қаулы қабылданады [5]:
-Адайлар Түркістан Республикасы құрамындағы Маңғышлақ және
Красноводск уездерінде тұратынына қарамастан, жылдың көп уақытында Орал
және Торғай облыстарының жерін жайлады. Осылайша, Қырғыз (Қазақ) өлкесінің
аумағында болған кезінің бәрінде революциялық комитеттің қарауында болады
және адайлар шаруашылық жағынан алғанда Орал облысымен, Ойылмен тығыз қарым-
қатынаста, яғни өздерінің артық заттарын сатып, секер т.б. азық-түлікпен
қамтамасыз етеді. Оралдан да адайларды жабдықтау үшін көп көлемде қажетті
заттар жіберіледі, сондықтан да Түркістан республикасының Орталық Атқару
комитетінің алдында адайларды тұратын жерлерімен қоса Қырғыз (Қазақ)
өлкесінің аумағына қосу туралы мәселені көтеру керек деген қаулы
қабылданады. Бұл мәселенің күтпей-ақ, адайлар арасында Кеңес үкіметін
орнату және шаруашылық қатынастарды орнату сияқты істерге кірісу керек.
Сонымен қатар:
- әскери мәселеге ерекше назар аударылған;
- адайлар арасында халықтық кеңес органдарын бірден ұйымдастырудың
мүмкіндігі болмағандықтан, революциялық комитеттің арнайы өкілін жағдаймен
танысу үшін және сол жерде қажетті шаралар қолдану үшін іссапармен
адайлар арасына жіберу қажет;
- революциялық комитет атынан адайларға үндеу жариялау;
- революциялық комитеттің экономикалық бөлімі адайлармен шаруашылық
байланыстарын орнату жұмыстарымен айналыссын.
1920 жылдың 16 қазанында АССР-і, Закаспий облысы Маңғышлақ уезі,
Красноводск уезінің қазақ болыстары Қырғыз (Қазақ) АССР-іне қосылады.
20 наурыздағы (28 немесе 29 болуы мүмкін Р.С) №18 хаттамада
адайлардың өтініші тыңдалып, мынадай қаулы қабылданғаны туралы жазылған
[6]:
- революциялық комитет атынан адайларға арнайы үндеу арқылы шығару;
- адайларға жіберу үшін ерекше комиссияға адамдар бөлу және адай ісі
жөнінде арнайы өкіл сайлау. Бөлінген жолдастар адайлардың беделді
адамдарымен, топтарымен келісімге келу арқылы жергілікті жағдайды анықтау
мақсатында шұғыл жолға шығулары қажет дей келіп, Дала өлкесі төтенше
комиссары Жангелдиннің бұрынғы көмекшісі Әлниязовтың адайлар арасындағы
ролі мен қызметін анықтау туралы тапсырма берілді;
- егер мүмкін болып жатса, адайларды басқарудың уақытша органын құру
керек. Барлық даулы мәселелерді бейбіт жолмен шешу және барлық жиналған
құжаттарды революциялық комитетке баяндау, ол жерде басқару органдарының
қызметін бақылап, бағыттап отыратын революциялық комитеттің арнайы өкілін
қалдыру керек;
- адайлармен сақтықпен қарым-қатынас жасау, алдын-ала сақтық
шараларын қабылдау туралы Өлкелік әскери комиссар Сидоровқа әскери билік
басындағылармен келісімге келу тапсырылды;
- Орал жәрмеңкесінің ірі маңызына байланысты Орал революциялық
комитетіне Ойылға жауапты қызметкерлер жіберілу ұсынылады.
- Өлкелік төтенше комитетке адайлардың көшіп-қонып жүретін жерлеріне
жауапты өкіл мен сенімді қызметкерлер жіберу ұсынылады;
- комиссия құрамына Өлкелік әскери комиссариаттың төрағасын кіргізу
ұсынылады;
- Келген делегаттарды адайлар арасында ревком комиссиясының жұмысына
қолайлы жағдайлар даярлау үшін қажетті құжаттар (адайларға үндеу т.т)
беріп, елге қайтару. Үндеуді жазу А. Байтұрсынов, Мюрат, Седельниковке
тапсырылады.
Қазақ өлкесін басқару бойынша революциялық комитеттің 1920 жылдың 20
сәуірінде болған мәжілістің №23 хаттамасында адайлармен дұрыс, қалыпты
қарым-қатынас жасаудың құралы- съезд шақыру болып табылады деп көрсетілген,
және адай съезін 1-10 маусым аралығында адайлар Ойылға көшкен кезде шақыру
мәселесі қаралған. Ол үшін Түркістан республика келісімін алу қажет.
Ойлыға жүретін комиссияның алдындағы мақсаты мен міндеттері белгіленіп,
адайлар арасында және олармен қатар көшіп- қонып жүрген табын сияқты рулар
арасындағы кеңес үкіметін орнату жұмысы тапсырылады.[7] Қажет болса көшпелі
ревком құрып, адайларды Қызыл Армия қатарына алу мәселесімен де айналысады.
Орал, Жымпиты арқылы Ойылға баратын комиссия 5 күнде жолға шығуы қажет.[8]
Ойыл бекінісінен оңтүстікке 100 шақырымдай жерде, 1-Бозашы болысының
жайлауы, Буракөл деген жерде 1920 жылы 11- маусым күні кешкі сағат 6-да
адай, табын сияқты қатар көшіп жүрген рулардың және Темір, Красноводск
уездерінің кейбір болыстары өкілдерінің (делегаттарының) I-съезі өзінің 1-
отырысын бастағандығы жөніндегі құжат Қазақстан Республикасы Орталық
мемлекеттік мұрағаттың 14-қорында сақталған.[9]Съезге адайлар мен
көшпелілер жөніндегі Ерекше Комиссияның мүшелерімен қоса, 1000-ға жуық адам
жиналды. Съезге қатысушылардың өкілеттілігін Ерекше комиссия тексерді.
Съезді Ерекше комиссияның төрағасы Г. Алибеков ашып, сөз сөйлеп, съездің
төрағасын,оның үш орынбасарын, съезд хаттамасын жазатын 2 хатшы(біреуі
орысша жазатын) сайлауды ұсынды. Съезд бірауыздан құрметті төраға етіп
Г.Алибековты, төраға етіп бұрынғы Төтенше Дала комиссарының орынбасары
Тубанияз Альниязовты, төраға көмекшілеріне Садык Джубаевты, Есенгул
Байгуреновты, Избасар Кожебаевты хатшылыққа Қырғыз Өлкесі әскери
комиссариатының өкілі Некрасов пен Канатовты сайлады.
Құрметті төраға Алибеков өзіне көрсеткен құрметі үшін, съезге
қатысқандарға алғыс айта отырып, Ерекше комиссия бекіткен съездің күн
тәртібін ұсынып, ол бірауыздан қабылдады. Қосымша пунктер балса, съезд
барысында қаралатын болып шешілді.
2.3. Маңғыстау Кеңестік жүйеге өту кезінде.
а)Ауыл шаруашылығы
Маңғыстаудың негізгі экономикасы- мал шаруашылығы.
Мал шаруашылығы талай жұтты басынан өткерді. Мал санының құрып кете
жаздаған жылдары да болды. 1924-1925,1927-1928 жылдардағы жұттың салдарынан
мал басынан көп шығын болып, тек малмен күнелтіп отырған халық ашаршылыққа
ұшырады. Енді әрмен қарай тіршілік етудің қамымен бірігіп күнелтіс жасаудың
жолдары қарастырылды, отырықшылық жағдайда тіршілік қамымен 1926 жылы
шаруалардың алғашқы Қосшы одағы ұйымдастырылды. Бұл одақтың алғашқы
кездерде-ақ тиімділігі ескеріліп, оның мүшелері күн санап арта бастады.
Оның негізгі бағыты – бірігіп еңбек етіп, күнелтіс жасау болатын. 1927
жылдың наурыз айында оның мүшелері 7492 болса, қазан айының басында 8830-ға
жетті. 1927 жылғы жұт 17 болысты, яғни бар 28622 қожалықтың 43 пайыздан
астамын қамтыды. 87832 бас ірі қара, 507301 ұсақ мал шығын болды.[10] 1928
жылы Маңғыстау өңірінде аштық, жалаңаштық жайлады. Бағар малынан айырылған
халық басының ауған жағына босып көшті. Күйзеліс зардабынан көршілес Хорезм
республикасына, Өзбекстан, Түрікменстан, Қарақалпақ жерлерінен жұмыс іздеп,
босқындық жағдайға тап болды.
1929-1930 жылдары байлардың малдарын тәркілеу жолымен бір орталыққа
жинақтау арқылы ұйымдық жұмыстар жүргізілді. Әуелі бірігіп жер өңдеу,
шаруаны бірігіп жасау, т.б. құрылымдар ұйымдастырылды. 1930 жылы 4
шаруашылық ұйымдастырылды.
1920-1930 жылдары ауа райының қолайлы болуына байланысты және малды
жұмсап-жаратуға тиырымдылық жағдайға сәйкес мал басы аудан бойынша жедел
өсті. 1930 жылғы салықшылар жүргізген есеп бойынша мал басы жеке түліктер
бойынша: жылқы 20029 бас, сиыр 1320 бас, түйе 28456, қой 195059 бас, ешкі
73711 басқа жетті. Жалпы аудан бойынша мал шаруашылығының дамуы үшін су
көздерінің болмауы, мал азығының жеткіліксіздігі жыл айналып соғатын
жұттарға соқтырып отырды.
1931 жылы 1932 жылдан бастап аудан аумағында 14 ауыл шаруашылық
артельдерімен қатар 6 балық аулайтын ұжымдық шаруашылық болды. 1927 жылы
Бірлік күш, 1928 жылы Еңбек, Талап, Қарасай, Жыңғылды ұжымдықтар
шаруашылықтары, 1931 жылы Ақырап, Алғабас, Голощекин, 1932 жылы
Қызыл қорған, 1933 жылы Екпінді, 1934 жылы Ақорпа, Сталин атындағы
1936 жылы Жаңа жол, Ұшқын, 1937 жылы Қарқын, Ұланақ, 1938 жылы
Тұщыбек ұжымдық шаруашылықтары ұйымдастырылды.
ә) Білім беру саласы
Маңғыстау ауданындағы сауат ашу жұмысы Кеңес үкіметі орнасымен бірден
қолға алынды. Бұл саясат өте орынды болатын. Сауат ашу мектептері дала
қостарында, киіз үйлеріде, жертөлелерде жұмыс жасап, оларға мұғалімдік
қысқа курстардан өткен, мұғалімдік семинариялар бітірген азаматтар дәріс
берді. Олардың қатарында – Отарбай Тұржанов, О.Шағырбаев, Ташкенбаев,
Базаржан Шымыров, Алпысбай Құлшаров, Х.Мұхамедиев, Валиев Ғали, Жанқұлов
Баймұхан, Д.С.Рюмков, Ө.Қарабалаев, курстардан өткен Басбаев Тұраш, Корлус
Анна, Т.Самалықов, Н.Байтілеуов, Әбілхан Әбдіразақов, Сәду Нұрриязов, Әбу
Қожанов, Тумыш Сарғожаев т.б. еңбек етті. 1924 жылы Адай уезі бойынша 11
мектеп болды, оның 4-уі орысша, 7 қазақ мектептері. Николаевск селосында 1
балабақша, 1 балалар үйі жұмыс жасады.
Маңғыстау ауданынада сауат ашу мектебі алғаш рет 1928 жылы Ақмыш
жерінде ашылып, 15-20 қарашада сабақ бастаған. Онда Жұмағали Айдошев пен
Байтілеуов Нұрлан ұстаздық еткен. [11] Бұл мектеп 1930-1931 жылы балалар
коммунасы болып қайта құрылды. Мұнда жетім, жартылай жетім, мүжәлсіз отбасы
балалары оқыды. 19271928 қаржы жылында Форт-Шевченко қаласынан жеті
жылдық, Ханғаба, Ақмыш жерлерінен бастауыш мектеп құрылыстары басталды.
[12] Бұл мектептердің барлығы да ыңғайлы деп табылған орындарда ашылды.
Ақмыштағы мектеп құрылысы төмен болды, санитарлық ережелердің бірде-бірі
қанағаттандыра алмайтын болғандықтан 1930 жылдың қаңтарынан бастап
жабылады.
Соңынан Жыңғылды, Торыш, Шетпе, Теппе, Ұланақ жерлерінде мектептер
ашылды. Теппе мектебінде ұстаздық еткен Молдаш Нұрманов.
1929 жылы аудан бойынша бірінші сатыда 9 мектеп болды. Оның бесеуі
қазақ, үшеуі орыс, біреуі аз ұлт өкілдеріне арналған. Олардағы барлық бала
саны 637, онда 27 мұғлім қызмет етті. Оның 16-сы қазақ ұлтынан.
Аудан бойынша оқу ағарту жүйесіне айрықша мән берілді. Оны мынадай
деректерден аңғаруға болады. 1935 жылы 47 мектеп, 2 интернат, оларда 3667
бала оқып, 85 мұғалім ұстаздық етті. 1937 жылы мектептер саны 50-ге жетті,
оның екеуі орта, 4 орталау, 44 бастауыш мектептер. Бұларда 4933 бала оқып,
93 мұғалім ұстаздық етіп, мұғалімдердің бесеуінің жоғары білімі болған.
Бірақ осы мектептердің қалыпты жұмыс жасауы үшін тиісті қаражаттың
бөлінбей, қиындығын көрсетіп Халық ағарту Комиссариаты мен Қаржы Халық
комиссариатына аудандық кеңес атқару комитетінің төрағасы Ермұхамбетов пен
аудандық оқу бөлімінің меңгерушісі Гумаровтың қолдауымен мұғалімдердің
жылдық еңбекақы қорына қаралған қаржыны екі есеге жуық көбейтуді сұраған
жеделхат жолдайды. Жеделхатта көптеген дала мектептірінің жертөлелерде
жұмыс жасайтыны, сыныптарда балалардың толымдылығын талапқа сай ұстау
мүмкіндіктерінің жоқтығы атап көрсетілген. Аудан мектептері мен оған
ұстаздық еткен мұғалімдер осындай қиын жағдайларды басынан өткерді. 1932
жылы аудан аумағында ұжымдық шаруашылықтар құрылып, елдің отырықшылыққа
біртіндеп бейімделе бастауының нәтижесінде селолар пайда болып, осыған орай
мектеп салу ісі де дами бастады. Селолық мектептер Қаршағардың Түрлен
жерінде, Қызанда, Тұщықұдықта, Шайыр, Тұщыбекте, Жармыш, Онды, Үштағанда,
Орта еспеде мектеп үйлерінің құрылыстары пайдалануға берілді. Мектептерге
жаңа буын ұстаздар – Жүзбай Қошанов, А.Шабаев, Ү.Қазақбаев, Әбу Қожанов,
Бекқожа Еділханов т.б.қызмет жасай бастады. 1938-1939 оқу жылында Форт
Александровск қаласындағы С.Киров атындағы орта мектеп жоғарғы сыныптарға
бала қабылдай бастады.
1939 жылы 16 қазанда Маңғыстау ауданы дербес аудан болып шаңырақ
көтергеннен кейін де мектептер саны біраз көбейді. Осы жылы аудан бойынша
12 бастауыш мектеп, онда 18 мұғалім, 15 орталау мектеп, онда 98 мұғалім,
барлығы, аудан бойынша 27 мектеп, 116 мұғалім болды. Аудандағы елді
мекендердің көпшілігінде мектептер жұмыс жасады. [13]
б) Денсаулық саласы
1920 жылдың 15 тамызында әскери-революциялық үкіметтің бұйрығы бойынша
денсаулық сақтау бөлімі құрылды. Бұл кездегі бұл бөлімге А.П.Михайлович,
Г.А.Харазяндар басшылық етті. Бұл тұста Маңғыстау аумағында қауіпті
тырысқақ ауруының белгілері кездесіп жатқан кездері болатын. 1923-1927
жылдары Адай ревкомының жанындағы жалпы бөлім құрылып, оған денсаулық
бөлімі, әлеуметтік және оқу бөлімдері қарайтын болды. Революциялық
комитеттің жалпы бөлімі меңгерушілігіне тағайындалған Қойсары Сарғожаев
елдегі қауіп төнген тырысқақ ауруымен күресудің барлық шараларын
ұйымдастырды.
Маңғыстауда алғашқы жергілікті ұлт өкілдерінен арнаулы орта білімді
дәрігерлер – Әміржан Шымыров, Алуадин Мәтжанов, Ә.Ахтанов, Қ.Сарғожаевтар
болатын.
Аудандағы денсаулық ісінің дамуына белгілі бір серпін туғызған
Таушықтан көмір өндірісінің ашылуымен байланысты болды. 1938-1939 жылдары
Мангышлакуголь тресінің келуімен әрбір шахталарда медпункттер ашылды. Бұл
трестің жұмысы айрықша Үкіметтің бақылауында болғандықтан дәрігерлер келе
бастады, ал кейінен Таушыққа аудан орталығының орналасуымен 35 орындық
аурухана пайдалануға берілді. Ұлы Отан соғысының басталуына байланысты жау
қоланды қалған аудандардан қоныс аударушылар санатында білікті 8 маман
дәрігер келді. Олардың арасында: Бучикова, 1904 жылы туған Иркутск
университетінің медицина факультетін бітірген Верешегина Елена Николаевна,
1909 жылы туған жоғары білімді оташы-дәрігерлер Ленц Николай Алексеевич,
Куча Виталий Петрович, И.А.Сахриков, врач-педиатр Л.И.Горская сияқты
тәжрибелі дәрігерлермен қатар фельдшерлер Н.Е.Негруций, А.Ф.Хребтова,
А.П.Бражникова, О.О.Голле, Тарабрина, М.П.Волкова, Л.Ф.Гринблат Мальцев,
Парфенов, акушерлер: Кондратенко Зиновьева, О.Н.Лабшева, медбикелер:
В.Г.Локаткова, Е.В.Беляева, Суворова, Устинская келіп жұмыс жасады.
Аудандағы денсаулық жүйесінің жұмысы біршама ретке келді. Ауылдарда да
медпункттер ашылып, оларға да мамандар жіберіле бастады. Бірақ ауылдағы
жағдайлар 1940 жылдың басында қиын болды, медпункттер ашатын орынның
болмауы, жіберілген мапандардың жергілікті халықтың тілін білмеуі,
транспорт құралдарының болмауы мамандардың орнықты түрде жұмыс жасауларына
мүмкіндік бермеді. Ауылдарға жіберілген мамандар кейін келіп жатты. 1940
жылдан 1941 жылдар арасында аудандық денсаулық сақтау бөлімін жоғары
білімді тіс дәрігері Абеев Кемелжан басқарды.
Республика аумағында 1931 жылдан қызмет атқарған, Маңғыстау ауданының
денсаулық саласында 1941 жылдан бастап ұзақ жылдар қызмет атқарған,
өмірінің соңына дейін болған Николай Евдокимович Негруцийдің (1895 жылы
туған), 1941 жылдың сәуірінен бастап қайтадан осы салаға араласқан
Қ.Сарғожаевтардың еңбектері ерекше аталды. Ауданға жоғары білімді, өз ісіне
батыл кірісетін, аудандық денсаулық сақтау бөліміне Әбішев Әбдісаттардың
келуі аудандық емдеу жүйесінің жұмысына көп ықпалын тигізді. Ол аудандағы
жағдайды зерттей келе жергілікті кадрларды іздестіру, майданнан оралғандар
т.б. ол Ел құлағы елу дегенднй білікті, тәжрибелі дәрігер Қ.Сарғодаевтың
бұл жұмыстан шеттетіліп жүргенін естіп, өз мамандығына шақырады. Бұл
кездері аудан бойынша аудандарда егу-профилактикалық жұмыстарды
ұйымдастыратын қызметкерлер жетіспеді, тіпті жоқтың қасында болды. Соғыстың
алғашқы жылдарында келген дәрігерлердің көпшілігі тіпті түгелге жуығы кейін
кетті. Оларды соғыста жарақат алған майдангерлерді емдеу үшін көшпелі дала
госпиталдеріне, тұрақты ауруханаларға әскери шақырумен алды. Аудандық
денсаулық сақтау жүйесінде дәрігерлердің жетіспеуі аудан басшыларын да
қатты мазалаған тұстары болатын.
б) Мәдениет саласы бойынша
1928 жылдардың басында жастар арасында сауаттану және мәдени іске
араласу бағытындағы жұмыстарды пәрменді жүргізу үшін комсомол ұялары арқылы
жұмыстар ұйымдастыру қолға алынды. Осы мақсатпен баспасөзді іске қосу, оның
пәрменділігін арттыру үшін жұмыстар ұйымдастырылды. 1928 жылдың 24
қазанында Округте баспасөз жұмысын күшейту туралы БОК(б)П-ның Адай
округтік бюросының арнайы қаулысы бойынша Еңбекші қазақ, Советская
степь, Ауыл тілі газеттерінің таралымын көбейту, алыстағы ауылдардың осы
басылымдарға жазылуын ұйымдастыру, халыққа кеңестендіру саясантын
түсіндіріп, кеңінен насихаттау бағытында көптеп материалдар жариялау, дала
ауылдарын аралап, олардың тыныс-тіршілігін жазып жария ететін ауылдық,
селолық тілшіліер дауындау мәселелерін қарап, орын алған кемшіліктерді жою
бағытында қаулы қабылдады. Партиялық топтар мен ұялардың Орталық Правда
газеті мен Большевик журналын алдыруын, ондағы жарияланған материалдарды
басшылыққа алуды тапсырды. [14]
1929 жылдың 9 мамырында ҚазАССР Әскери Комиссариатының Адай округтік
әскери комиссариатына Мәдени жорық өткізу туралы хат жолдап, онда: осы
жылдың маусым мен қыркүйек айлары арасында бүкіл Қазақстан бойынша мәдени
жорық өткізілді. Жорық кезінде сауатсыздықты жою, 100 мың адамға жаңа
әліппені оқыту және қайта оқыту, оның ішінде әскерге шақырылу жасындағы
және одан да ересектерді қамту айрықша көрсетілген.
1928-1929 жж ауданда 22 қызыл бұрыш, 8 сауатсыздықты жою пункті, 2
клуб, 1 кітапхана, 2 жылжымалы киноқондырғы жұмыс жасады. [15]
в) Ұйымдар
1924 жылы ақпан айында өткен V уезд партия конференциясында Адай
уезіндегі кәсіпорындар қозғалысының жайы туралы мәселе талқыланды.
Конференция кәсіподақ ұйымдарының жұмысын жаңа сатыға көтеруді, одаққа
жұмысшыларды, партияда жоқ адамдар мен жастарды көптеп тартуды талап етті.
V уездік партия конференциясының шешімдерін жүзеге асырудың нәтижесінде
1924 жылдың аяқ кезінде уезде бес кәсіподақ ұйымы: Совет қызметкерлерінің,
халық ағарту қызметкерлерінің, тау-кен, азық-түлік және медицина
қызметкерлерінің кәсподақ ұйымдары құрылып, олардың есебінде 517 кәсіподақ
мүшесі тұрды. Ал 1925 жылы кәсіподақ ұйымы сегізге жетті, 736 мүшесі болды.
Жаңадан су шаруашылығы, байланыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz