Әлемдегі таулардың зерттелу тарихы
1. Кіріспе ... ... ... ... .3
1. Тарау Әлемдегі таулардың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қазақстандағы таулардың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Іле Алатауының зерттелу тарихы...
2,1 Зерттелу нысандары мен әдістері...
2.1.1 Зерттелу нысандарына сипаттама..
2.1.2 Іле Алатауының климаттық жағдайлары.
2.1.3 Іле Алатауының геологиясы мен геоморфологиясына сипаттама...
2.1.4 Іле Алатауының топырақ жабындығы.
2.1.5 Іле Алатауының өсімдіктері мен жануарлар әлемі
2.1.6 Іле Алатауының қазіргі кездегі экологиялық жағдайлары ... ... ... ...
2.2 Нысандарды зертеу әдістері мен әдіснамалары.
3. Биіктік белдеулік атауларының ғылыми негізі мен Халықтық атаулардың сәйкестілігі
3.1 Биік таулардың орографиясы..
3.2 Биіктік белдеулер мен зоналар туралы ұғым және олардың атауларының ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Биіктік белдеулердің орыс халқының атаулары
3.4 Биіктік белдеулерді қазақ халқының атаулары ... ... ... ... ... ... ... .
3.5 Биіктік белдеулердің ғылыми негізделген және орыс пен қазақ халықтарының атаулары.
4. Қорытынды
1. Тарау Әлемдегі таулардың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қазақстандағы таулардың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Іле Алатауының зерттелу тарихы...
2,1 Зерттелу нысандары мен әдістері...
2.1.1 Зерттелу нысандарына сипаттама..
2.1.2 Іле Алатауының климаттық жағдайлары.
2.1.3 Іле Алатауының геологиясы мен геоморфологиясына сипаттама...
2.1.4 Іле Алатауының топырақ жабындығы.
2.1.5 Іле Алатауының өсімдіктері мен жануарлар әлемі
2.1.6 Іле Алатауының қазіргі кездегі экологиялық жағдайлары ... ... ... ...
2.2 Нысандарды зертеу әдістері мен әдіснамалары.
3. Биіктік белдеулік атауларының ғылыми негізі мен Халықтық атаулардың сәйкестілігі
3.1 Биік таулардың орографиясы..
3.2 Биіктік белдеулер мен зоналар туралы ұғым және олардың атауларының ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Биіктік белдеулердің орыс халқының атаулары
3.4 Биіктік белдеулерді қазақ халқының атаулары ... ... ... ... ... ... ... .
3.5 Биіктік белдеулердің ғылыми негізделген және орыс пен қазақ халықтарының атаулары.
4. Қорытынды
Тау табиғаты қарама – қарсы және алуан түрлі. Таулар бұл қалың нулы орман, ашық гүлді кілем, шексіз тасты шөл, күнмен шағылысқан қарлар мен жанартаулар, көптеген шақырымға созылған мұздықтар, кең көлемді шатқалдар мен тегіс үстірттер, шыжыған күн көзі мен жаз ортасындағы қақаған аяз, сақырамалардың шуы, екпіні қатты ағындар мен үнсіз тұрған сатылы мұздықтар, мұзды бұлақтардың сылдырлаған үні мен дүрілдеген қар көшкіні. Таулар – бұл жайлымдар және сапалы тұщы су.
Таулы аймақ жер шарының шамамен 40 % алып жатыр. ТМД елінде 26% алса, соның 12 % биіктігі 1500 м-ден асатын биік таулар болса, ал қалғаны орташа таулар.ТМД халқының 20 % таулы аудандарда қоныстанған. Бұл жерлерде әр түрлі табиғи ресурстар – минералдар, өсімдіктер, ормандар, аңшаруашылығы, демалыс орындары мен рекрационды орындар кездеседі. Жазықтар мен салыстырғанда таулы облыстар айтарлықтай алуан түрлі табиғи жағдайлармен ерекшеленеді. Бұл зоналы биіктік ландшафтар мен, жоталардың түрлілігі мен геологиялық құрлымының қиындылығы мен анықталады.
“Тау” түсінігінің ішіне біз жер бетінің, мұхит деңгейінен жоғары және көршілес жазықтардан биік болып келетін дұрыс пішіні. Орыстың “Тау” сөзі немістің “gebirde” және ағылшынның “ mountains ” сөздерімен сәйкес келеді. И.С. Щукин ( 1964 ), “таулар” “тау” сөзінің көптік жалғауы емес деген сөзіне тура келеді. Бірақ, “тау” сөзінің мағынасында біз тек биіктіктер деп қана түсінбеуіміз қажет. Тіпті “тау” сөзін барлық дерлік географиялық көтеріңкі нысандарға ( жота, қырат ) жалпы түрде қолдану қабылданып кеткен.
Менің бакалавырлық жұмысымдағы мақсатым, биіктік белдеулердің ғылыми атуларын - халықтық атулармен салыстырыа отырып зерттеу, соның ішінде (Іле Алатауы бойынша).
Таулы аймақ жер шарының шамамен 40 % алып жатыр. ТМД елінде 26% алса, соның 12 % биіктігі 1500 м-ден асатын биік таулар болса, ал қалғаны орташа таулар.ТМД халқының 20 % таулы аудандарда қоныстанған. Бұл жерлерде әр түрлі табиғи ресурстар – минералдар, өсімдіктер, ормандар, аңшаруашылығы, демалыс орындары мен рекрационды орындар кездеседі. Жазықтар мен салыстырғанда таулы облыстар айтарлықтай алуан түрлі табиғи жағдайлармен ерекшеленеді. Бұл зоналы биіктік ландшафтар мен, жоталардың түрлілігі мен геологиялық құрлымының қиындылығы мен анықталады.
“Тау” түсінігінің ішіне біз жер бетінің, мұхит деңгейінен жоғары және көршілес жазықтардан биік болып келетін дұрыс пішіні. Орыстың “Тау” сөзі немістің “gebirde” және ағылшынның “ mountains ” сөздерімен сәйкес келеді. И.С. Щукин ( 1964 ), “таулар” “тау” сөзінің көптік жалғауы емес деген сөзіне тура келеді. Бірақ, “тау” сөзінің мағынасында біз тек биіктіктер деп қана түсінбеуіміз қажет. Тіпті “тау” сөзін барлық дерлік географиялық көтеріңкі нысандарға ( жота, қырат ) жалпы түрде қолдану қабылданып кеткен.
Менің бакалавырлық жұмысымдағы мақсатым, биіктік белдеулердің ғылыми атуларын - халықтық атулармен салыстырыа отырып зерттеу, соның ішінде (Іле Алатауы бойынша).
1. Власова Т.В. Физическая география материков. Изд. 3-е. М.,1976,ч.1,2.
2. Марков К.К., Орлова А.И. и др. Общая физическая география. М., 1967.
3. Мильков Ф.Н. Физическая география. Учение о ландшафтах и географическая зональность. Воронеж, 1986.
4. Аболин Р.Н. От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хантенгрии.
5. Ассинг И.А О почвах пустынной части подгорных равнин Северного Тянь-Шанья.- Труды Ин-та почвоведения, т. 7. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР, 1960.
6. Глазовская М.А. Почвы горных областей Казахстана.- Известия АН КазССР, серия почвенная, 1949, Вып.4.
7. Лаврентьев П.Ф., Соседов И.С. О вертикальной зональности источников питания рек высокогорных областей.- В.: Сборник работ по гидрологии, №1., Л., Гидрометеоиздат,1959.
8. Сверцов Н.А.- Путешествия по Туркестанскому краю и исследование горной страны Тянь-Шанья. СПб., 1873. Изд.2-е, сокр. М., Географтиз,1947.
9. Семенов Тянь-Шанский П.П. Путешествие в Тянь-Шань в 1856-1857 гг.- мемуары, т.2. М., Географгиз, 1946.
10. Черкасов П.А. Основные черты современного оледенения Джунгарского Алатау.- В кн.: Вопросы географии Казахстана. Вып. 7. Алма-Ата, изд-во АН КазССР, 1960.
11. Чубуков Л.А., Шварева. Ю.Н. Динамика местной погоды на северных склонах Терскей-Алатау и Заилийского Алатау.- Труды Ин-та географии, вып. 81. М., Изд-во АН СССР, 1962.
12. Гвоздецкий Н.А., Голубчиков Ю.Н. Горы.-М.: Мысль.1987.-389с.,ил.,карт.,схем.-(Природа мира).
13. Докучаев В.В. к учению о зонах природы. Горизонтальные и вертикальные почвенные зоны. СПб.,1899.
14. Роборовский В.И. Путешествие в Восточный Тянь-Шань и в Нань-Шань.М.,1949.
15. Тихонова Т.С. Влияние экспозиции склонов на ландшафтную поясность Джунгарского Алатау // Вестн. Моск. ун-та. Сер. География. 1967б. №4.
16. Тихонова Т.С. Особенности высотной поясности Джунгарского Алатау // Вестн.Моск.ун-та.Сер.География.1967б. №6.
17. Академия Наук СССР. Институт Географии, Казахстан. Издательство “Наука” Москва.1969.
18. Физическая география материков и океанов: учеб.Ф51 для геогр. спец. ун-тов // Ю.Г. Ермаков, Г.М. Игнатаев, Л.И. Куракова и др.: Под.общей ред. А.Н. Рябчикова.-М.:Высш. шк.,1986.-592 с.: ил.
19. Жандаев М.Ж. Антропогенные формы рельфа предгорий Заилийского Алатау.-“ Вопросы географии Казахстана”, вып. 10. Алма-Ата,1963.
20. Жандаев М.Ж. Сели Заилийского Алатау и вопросы их прогнозирования.- “ Вестник АН КазССР”, 1966, №2.
21. Попов М.Г. Высотные пояса Заилийского Алатау.- В. Сб. “Растительность Казахстана. Труды Казфилиала АН КазССР”, вып. 20. М.-Л., 1941.
22. Федорович Б.А. Послетретичные тектонические процессы в северных пердгорьях ТянШанья.- “Материалы геологии и геохими Тянь-Шанья”, часть 1. Л., 1930.
23. Насыров Р.М., Науменко А.А., Соколов А.А. Георафия почв Заилийского Алатау.- Алма-Ата: Қазақ университеті, 1991. 76с.
2. Марков К.К., Орлова А.И. и др. Общая физическая география. М., 1967.
3. Мильков Ф.Н. Физическая география. Учение о ландшафтах и географическая зональность. Воронеж, 1986.
4. Аболин Р.Н. От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хантенгрии.
5. Ассинг И.А О почвах пустынной части подгорных равнин Северного Тянь-Шанья.- Труды Ин-та почвоведения, т. 7. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР, 1960.
6. Глазовская М.А. Почвы горных областей Казахстана.- Известия АН КазССР, серия почвенная, 1949, Вып.4.
7. Лаврентьев П.Ф., Соседов И.С. О вертикальной зональности источников питания рек высокогорных областей.- В.: Сборник работ по гидрологии, №1., Л., Гидрометеоиздат,1959.
8. Сверцов Н.А.- Путешествия по Туркестанскому краю и исследование горной страны Тянь-Шанья. СПб., 1873. Изд.2-е, сокр. М., Географтиз,1947.
9. Семенов Тянь-Шанский П.П. Путешествие в Тянь-Шань в 1856-1857 гг.- мемуары, т.2. М., Географгиз, 1946.
10. Черкасов П.А. Основные черты современного оледенения Джунгарского Алатау.- В кн.: Вопросы географии Казахстана. Вып. 7. Алма-Ата, изд-во АН КазССР, 1960.
11. Чубуков Л.А., Шварева. Ю.Н. Динамика местной погоды на северных склонах Терскей-Алатау и Заилийского Алатау.- Труды Ин-та географии, вып. 81. М., Изд-во АН СССР, 1962.
12. Гвоздецкий Н.А., Голубчиков Ю.Н. Горы.-М.: Мысль.1987.-389с.,ил.,карт.,схем.-(Природа мира).
13. Докучаев В.В. к учению о зонах природы. Горизонтальные и вертикальные почвенные зоны. СПб.,1899.
14. Роборовский В.И. Путешествие в Восточный Тянь-Шань и в Нань-Шань.М.,1949.
15. Тихонова Т.С. Влияние экспозиции склонов на ландшафтную поясность Джунгарского Алатау // Вестн. Моск. ун-та. Сер. География. 1967б. №4.
16. Тихонова Т.С. Особенности высотной поясности Джунгарского Алатау // Вестн.Моск.ун-та.Сер.География.1967б. №6.
17. Академия Наук СССР. Институт Географии, Казахстан. Издательство “Наука” Москва.1969.
18. Физическая география материков и океанов: учеб.Ф51 для геогр. спец. ун-тов // Ю.Г. Ермаков, Г.М. Игнатаев, Л.И. Куракова и др.: Под.общей ред. А.Н. Рябчикова.-М.:Высш. шк.,1986.-592 с.: ил.
19. Жандаев М.Ж. Антропогенные формы рельфа предгорий Заилийского Алатау.-“ Вопросы географии Казахстана”, вып. 10. Алма-Ата,1963.
20. Жандаев М.Ж. Сели Заилийского Алатау и вопросы их прогнозирования.- “ Вестник АН КазССР”, 1966, №2.
21. Попов М.Г. Высотные пояса Заилийского Алатау.- В. Сб. “Растительность Казахстана. Труды Казфилиала АН КазССР”, вып. 20. М.-Л., 1941.
22. Федорович Б.А. Послетретичные тектонические процессы в северных пердгорьях ТянШанья.- “Материалы геологии и геохими Тянь-Шанья”, часть 1. Л., 1930.
23. Насыров Р.М., Науменко А.А., Соколов А.А. Георафия почв Заилийского Алатау.- Алма-Ата: Қазақ университеті, 1991. 76с.
Мазмұны
1. Кіріспе ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 3
1. Тарау Әлемдегі таулардың зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстандағы таулардың зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2. Іле Алатауының зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2,1 Зерттелу нысандары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Зерттелу нысандарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2. Іле Алатауының климаттық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
3. Іле Алатауының геологиясы мен геоморфологиясына сипаттама...
4. Іле Алатауының топырақ
жабындығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
5. Іле Алатауының өсімдіктері мен жануарлар әлемі
6. Іле Алатауының қазіргі кездегі экологиялық жағдайлары ... ... ... ...
1. Нысандарды зертеу әдістері мен
әдіснамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Биіктік белдеулік атауларының ғылыми негізі мен Халықтық
атаулардың
сәйкестілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
1. Биік таулардың
орографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
2. Биіктік белдеулер мен зоналар туралы ұғым және олардың атауларының
ғылыми
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Биіктік белдеулердің орыс халқының атаулары
... ... ... ... ... ... ... ...
4. Биіктік белдеулерді қазақ халқының
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ..
5. Биіктік белдеулердің ғылыми негізделген және орыс пен қазақ
халықтарының
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
4. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Кіріспе
Тау табиғаты қарама – қарсы және алуан түрлі. Таулар бұл қалың нулы
орман, ашық гүлді кілем, шексіз тасты шөл, күнмен шағылысқан қарлар мен
жанартаулар, көптеген шақырымға созылған мұздықтар, кең көлемді шатқалдар
мен тегіс үстірттер, шыжыған күн көзі мен жаз ортасындағы қақаған аяз,
сақырамалардың шуы, екпіні қатты ағындар мен үнсіз тұрған сатылы мұздықтар,
мұзды бұлақтардың сылдырлаған үні мен дүрілдеген қар көшкіні. Таулар – бұл
жайлымдар және сапалы тұщы су.
Таулы аймақ жер шарының шамамен 40 % алып жатыр. ТМД елінде 26% алса,
соның 12 % биіктігі 1500 м-ден асатын биік таулар болса, ал қалғаны орташа
таулар.ТМД халқының 20 % таулы аудандарда қоныстанған. Бұл жерлерде әр
түрлі табиғи ресурстар – минералдар, өсімдіктер, ормандар, аңшаруашылығы,
демалыс орындары мен рекрационды орындар кездеседі. Жазықтар мен
салыстырғанда таулы облыстар айтарлықтай алуан түрлі табиғи жағдайлармен
ерекшеленеді. Бұл зоналы биіктік ландшафтар мен, жоталардың түрлілігі мен
геологиялық құрлымының қиындылығы мен анықталады.
“Тау” түсінігінің ішіне біз жер бетінің, мұхит деңгейінен жоғары және
көршілес жазықтардан биік болып келетін дұрыс пішіні. Орыстың “Тау” сөзі
немістің “gebirde” және ағылшынның “ mountains ” сөздерімен сәйкес келеді.
И.С. Щукин ( 1964 ), “таулар” “тау” сөзінің көптік жалғауы емес деген
сөзіне тура келеді. Бірақ, “тау” сөзінің мағынасында біз тек биіктіктер деп
қана түсінбеуіміз қажет. Тіпті “тау” сөзін барлық дерлік географиялық
көтеріңкі нысандарға ( жота, қырат ) жалпы түрде қолдану қабылданып кеткен.
Менің бакалавырлық жұмысымдағы мақсатым, биіктік белдеулердің ғылыми
атуларын - халықтық атулармен салыстырыа отырып зерттеу, соның ішінде (Іле
Алатауы бойынша).
1.2. Қазақстандағы тауларға физикалық-географиялық сипаттама
Алакөл ойпатынан Іле ойпатына дейін созылған Жоңғар Алатауы қатпарлы-
жақпарлы таулы территория. Каледон және варисциялық қатпарлықтарда
тектоникалық процестерге ұшыраған және мезо-кайнозой пенепленденуінен кейін
альпілік орогенезден көтерілген. Ол кембрийге дейінгі және палеозойлық
жыныстардан құралған, көптеген шыңдары кең гранит интрузияларының жер
бетіндегі көрінісі болып табылады. Тау алды жоталары палеоген, неоген,
төттік шөгінділерлен тұрады.
Батыс Жоңғар алатауына шөлейттік тау алды жоталары, таулы далалы
аласа таулар, орманды далалы орта таулар және биік таулар-таулы-шалғынды
және мәңгі қар басқан таулар кіреді. Жота ұзындығы 400 км, ені 100-250 км.
Ол екі параллель басты солтүстік 4464 метр және оңтүстік 4359 метр (Мұзтау)
жоталарынан құралған. Жотаның солтүстік беткейлерінде тегістелген бедердің
ендік бағытта созылуымен ерекшеленеді. Батыс бөлігнде жұмсақ бедерлі және
еңістелген тауалды жазықтарынан тұрады. Оңтүстік беткейлерде қатты
тілімденген тауалды адырлары таралған. Солтүстік және оңтүстік жоталарында
қазіргі мұздықтар бар, олардың басым бөлігі солтүстік беткейлерде таралған.
Барлығы 996 км² ауданды алып жатқан 700 мұздық белгілі. Еңірі аңғарлық
мұздықтары (Берг, Сатбаев, Калесник) Лепсі бастауларында орналасқан. Облыс
шегінде жалпы жеті мұздық тобы немесе торабтары анықталған: Ырғайты,
Тентек, Лепсі, Басқан, Сарқанд, Ақсу, Биен.
Батыс Жоңғар Алатауы Сібір және Тұран ауа массалары әсерінен
қалыптасатын таулы Сібірліктен таулы Түркістандыққа дейін ауысатын климаты
мен ерекшеленеді. Ылғалы мол солтүстік-батыс беткейлеріне 600-800 мм, ал
оңтүстік, оңтүстік-шығыс беткейлерінде 300-400 мм жауын-шашын түседі. Тау
етегіндегі жазықтарда және тау алды жоталарында суармалы және богарлы
егіншілік дамыған дәнді және техникалық дақылдар өсіріледі (бидай, жүгері,
қант қызылшасы, күнбағыс т.б.), сонымен қатар бау-бақша шаруашылығы
таралған. Орта және биік таулардың сапалы жаздық жайылымдары мал
шаруашылығына қолданылады.
Батыс Жоңғар таулары. Қазақтан шегіне бұл провинция Сауыр мен
Тарбағатай орналасқан батыс бөлігі мен кіреді. Жоталар ежелгі қатпарлықтан
тұрады, олар тегістелеген және қазіргі биіктігіне неоген мен төрттік кезең
басындағы жақпарлы неотектоникалық көтерілімдер нәтижесінде жеткен. Олар
қатты тілімденген шөгінді палеозой жыныстары: тақтатас, әктас және
құмтастардан құралған. Батыс Жоңғар таулары оңтістік Алтай климатына ұқсас,
бірақ жауын-шашын аз континентальды климатымен сипатталады. Жоңғар Алатауы
сияқты Сауыр-Тарбағатай таулы жүйесі ландшафтар сипатына қарай оңтүстік
Сібір мен Орта Азия тауларының аралығын алып жатыр.
Тарбағатай таулы дала облысы Қазақстан территориясына тек батыс бөлігі
мен кіріп, Хабар асуынан Аягөз өзеніне дейін 180 км-ге ендік бағытта
созылып жатыр. Жота шыңдары тегістелген, ал беткейлер шатқалдар мен қатты
тілімденген. Солтүстік беткей еңістелген және салыстырмалы аз тілімденген.
Тарбағатай негізінен жоғарығы палеозой шөгінділерінен тұрады, олар сазды,
кремнийлі құмтастар, әктас, кангломераттар түрінде көрініс береді. Альпі
орогенезі қарқынды жүрмеген. Жотаның орта биіктігі 2000 м, ең биік жері
2991м, жалпы орта таулы сипат алады. Облыс климаты құрғақ континентальды
өзен жүйесі әлсіз дамыған және қазіргі мұз басу мүлде жоқ. Тек қар
сызықтары ғана бар. Шөлді далалы Монғолияға тән түрлері мен аласа қараған
өскен дала өсімдік жамылғысы басым. Жотаның солтүстік беткейінде дала альпі
шалғындарымен шектеседі. Оңтүстік беткейде бұталы далалар тараған, тек
шатқалдарда алма ағашы, көктеректер өседі. Тарбағатайда марал тамыры мен су
жинау алабы бар биік шөптесін шалғындар өсуі Алтайға ұқсастырады, сонымен
қатар алма ағашы Түркістан арпасы, жоңғарлық түлкіқұйрық өскен шалғындар
Тарбағатайды Тянь-Шаньмен ұштастырады. Оңтүстік беткейдің тау етегіндегі
жазығы жусанды-дақылды, бұталы-жусанды дақылды өсімдігі таралған. Далалар
жайылымға, ал ылғалды жылдары өнімділігі 1га 4-6 ц шабындық жерлері ретінде
пайдалынады.
Тарбағатай тауалды жоталарында шаруа қожалықтарының жерлері
орналасқан. 80 % территориясы егіншілікке игерілген. Богарлы дақылды
егіншілік дамыған. Жотаның батыс бөлігінде бау-бақша өсіру және жүзім
шаруашылығы дамыған. Солтүстік беткейінің етегіндегі жазық, суармалы
егіншілікке пайдаланылады. Тау алды жоталарының тік беткейлері көктемгі-
жазғы жайлым ретінде пайдаланылады. Аңғар шалғындары-шабындық, субальпілік,
альпілік шалғындар-жаздық жайылымдар болып табылады.
Батыс Тянь-Шань Қырғыз және Талас Алатауынан батысқа орналасқан. Ол
Тянь-Шанның басқа провинцияларына қарағанда солтүстік-батыс және оңтүстік-
батысқа созылған жоталар жүйесі мен оларды бөліп жатқан депрессиялардан
түзілген. Бұл виргациялық жоталар шоғыры – оңтүстік – батысқа қарай
төмендеп, аяқталатын варисс антиклинорийлері. Провинция ландшафттары Тянь –
Шанның басқа бөліктері мен салыстырғанда Шығыс пен Жерорта теңіздік
елдермен тығыз байланысты. Бұл провинцияға солтүстік пен солтүстік-шығыстан
келетін әлсіз суық ауа массаларының әсері тән. Жерорта теңіздік секторға
тән атмосфералық процестер басым әсерін тигізеді. Сондықтан, жауын-шашын
негізінен көктемгі-қысқы кезеңде түседі. Жоғары биіктіктерде жауын – шашын
максиммумы жазға жылжиды. Климтатың бұл ерекшеліктері топырақ пен өсімдік
жамылғысының сипатын анықтайды. Тау етегінде эфемерлік шөл мен шөлейт басым
( аласа шөптесін саванноид ), қалың бидайықты дала, ірі шөптесін шалғынды
далалар (биік шөптесін саванноидтар), жемісті- жаңғақты ормандар, ағаш
тәрізді аршалар. Қазақстан территориясында провинция үш облыстан тұрады:
Қаратау шөлейттік және далалық аласа таулар – Тяньшанның шеткі солтүстік
батыс сілемі блоып табылатын сұр және сұр - қоңыр топырақты Қаратау
жотасынан тұрады. Оның солтүстік батыс бағытта созылуы протерозойлық
гнейстік қабаттардың ежелгі Каледон қатпарлығы мен кейін төменгі палеозой
кристалды тақтатастар мен әктастардың варисс қатпарлығы мен байланысты.
Қаратау құрлымындарын аймақтық жарықтар бөлшектеген. Жер бедерінің басым
типін біртұтас ежелгі тегістеліу беткейін құрайтын үстірт тәрізді суайрық
үлескілері құрайды (420 км). Бұл беткейден жоғары тік, жартасты беткейлері,
қырқа тәріздес суайрықтары бар тілімденген таулы бедері бар, жеке массивтер
көтеріледі. Жалпы сипатына қарай бұл қарқынды тілімденген орта таулы бедер
типі. Ең биік жерлері орталық бөлігінде – Мыңжылқы (2176 м) мен Бессаз
(2167 м) шыңдары. Терең өзен аңғарлары жотаға перпендикуляр орналасады.
Кейбір жерлерде аңғарлар тар және жоғарғы бөлігінде каньон тәріздес.
Тұрақсыз жыныстар басым жерлерде су эрозиясы орын алған. Ерте палеозой мен
девон конгломераттары, құмтастары, тақта тастарынан құралған оңтүстік батыс
экспозиция беткейлерінде денудация басым. Суайрықтар мен тік беткейлерде
тас үйінділері кең таралған. Топырақ жамылғысы оңтүстік беткейде қалың емес
және бөлшектеніп кездеседі. Климаты әртүрлі провинциялар шекарасында
орналасып, жота беткейлеріндегі әр түрлі биіктік белдеу типтері мен
ерекшеленеді. Солтүстік батыс беткейде тау етегіндегі сораңды – жусанды
шөлден жоғары ашық сұр – қоңыр топырақтарға эфемерлі – дақылды, жусанды
шөлейт, сұр – қоңыр топырақтарға, бетегелі – бозды дала, ал оңтүстік шығыс
бөліктің үстірт тәрізді суайрықтарында ( жондарда ) қаратопырақты шөптесін
– бозды дала таралған. Ал оңтүстік батыс беткейінің етегінде ашық сұр
топырақтарға эфемерлі шөл, таулы сұр топырақтарға эфемерлі шөптесін -
жусанды далалар орналасқан. Осы Түркістан аймағында сантонин өндірілетін
бағалы емдік шикізат өседі. Болалдай қыраты аймағында, оңтүстік шығыста
таулы қоңыр топырақта алма ағашы, алша, шие өседі.
Ұзын және биік тау жоталары бұл провинцияда (Іле Алатауы, Қырғыз Алатауы)
тұйық, ірі тау аралық ойпаттармен (Кеген, Текес т.б) шектеледі. Альпілік
бедер пішіндері бар биік тау жоталарымен қатар, тармақталған денудацияға
қатты ұшырыған шеткі орта таулар Кетпен мен Шу – Іле, Кіндіктас, Сөгеті
аласа таулар жатады. Солтүстік Тянь – Шань басқа провинциялармен
салыстырғанда солтүстік, солтүстік – батыс ауа массалары басым әсерін
тигізеді. Сондықтан сыртқы беткейлердің ылғалы мол. Климат шұғыл
континентальды және бореальды сипат алады. Ылғалдану деңгейі батыстан
шығысқа азаяды. Осы бағытта көктемгі – қысқы жауын – шашын максимумы
көктемгі – жазғы кезеңге ауысады. Биіктік белдеулік өсімдік жамылғысының
солтүстік типімен және орта таулы орманды – шалғынды далалы, шалғынды –
субальпілік, шалғынды орманды белдеулермен ерекшеленеді. Провинцияның
батыстан шығысқа ұзақ созылуы мен табиғи жағдайлардың алуан түрлілігі төрт
облысты бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Кетпен таулы үстірті далалы облысы 3000 м биіктіктегі Кетпен жотасымен
қатар Кеген - Текес ойпаты мен қоршаған таулар беткейлерінен тұрады. Шарын
мен Текестің жоғарғы ағыстарының алаптары орналасқан. Орта таулардың қатты
тілімденген бедерімен қатар, тегіс толқынды ежелгі тау бетінің тегістелу
беткейлері, жонды толқынды, жазықты ойпат бедерлері жақсы дамыған.
Тегістелу беткейі Кетпен жотасының толқынды үстірт тәрізді шыңды құрайды.
Баянқол шыңдарында қазіргі мұзбасу байқалады, ал Кетпен жотасын да ежелгі
мұзбасу іздері мен қар сызықтары бар. Климат жағдайлары тау етегіндегі
жазықтары мен ойпаттарда богарлы әдіспен дәнді дақылдарды,картопты жүгері
және басқа да ауыл шаруашылық дақылдарды өңдеуге мүмкіндік береді. Жалпы
алғанда егіншілік жүргізуді төмен температуралар шектейді. Обылыс шалғындар
– кей жерлерде батпақтарға ауысатын саздар дамыған дала ландшафттарының
басым болуымен сипатталады. Далалар Кеген мен Текес ойпаттарының жазық
жерлерін алып жатыр. Кең тарлған сұр – қоңыр топырақтар обылыстың егіс қоры
болып табылады.Кеген мен Текес аңғарларында аллювиальды – пролювиальды орта
және ауыр құмайттарда өсімдік жамылғысына бай таулы шалғынды – сұр қоңыр
топырақтар дамыған. Текес өзені бойында Тұзкөл қазаншұңқырларында саздар
мен сорлар кең таралған. Кетпен жотасының солтүстік беткейінде Баянкөл
алабында Тяньшань шыршасынан құралған шыршалы орманды белдеу жақсы дамыған.
Бұл жерде шыршалы ормандардың бұталы - шөптесін, қыналы үш тобы
ажыратылыды. Обылыстың оңтүстік бөлігінде субальпілік және альпілік өсімдік
жамылғысы жеке белдеулерді құрайды. Шөптесін субальпілік және сарыкүйікті –
шөптесін альпі шалғындары кең таралған. Обылыстың табиғи жағдайлары етті –
сүтті мал шаруашылығы мен богарлы егіншілік дамуына қолайлы.
Шу-Іле шөлейтті және далалық аласа таулары, гранитті интрузиялар
жарып шыққан протерозойлық және төменгі палеозойлық тақтатастар мен
гнейстерден түзілген. Олар жақпарлар мен ойпаттарға жарықтар жүйесімен
тілімденген. Тау беткейін ежелгі пенеплендену тегістген. Массивтің ең биік
жері 1800 м (Сораң тауы). Климаттың шұғыл континентальдығына байланысты
солтүстік бөлікте аналық жыныстар көп бұзылған. Негізгі кеңістіктер
шөлейттің биіктік белдеуінде орналасқан. Беткейлерде өсімдік жамылғысы
жалаңаш жартастар мен үзіледі. Жусанды – эфемерлі, жусанды – сораңды
ассоциациялары қиыршықтасты сұр топырақтарда өседі. Территория аз өнімді
қысқа жайлымдар ретінде пайдаланылады. 1200-1300 м-дей жоғары тау
үлескілерін, әсіресе үстіртті шыңдарды бетеге, боз, жусанды шөлдік бетеге
өскен сұр – қоңыр топырақтардағы дақылды – шөптесін құрғақ далалар құрайды.
Шатқалдарда бұталар кездеседі, ал тегіс сайлар түбінде шабындық ретінде
пайдаланылатын шалғынды үлескілері бар. Облыс территориясында жайлымдық қой
шаруашылығы мен богарлы егіншілік дамыған. Жеке өзендер бойында дәнді –
дақылдар мен көкөніс – бақша дақылдары өсіріледі.
Қырғыз жотасы Қазақстанға тек тік солтүстік беткейдің батыс бөлігі
кіреді. Батыс шетіндегі беткей әсіресе тік және қысқа (10 км). Шығысқа
жылжыған сайын жота 30 км кеңейеді, жұмсақ контурлы орта таулы бедер пайда
болады. Абсолютті биіктіктері 3000 м – аспайды. Облыстың батыс бөлігіндегі
тау алды сызығымен тау етегі климаты ылғалды. 200-300 мм жауын – шашын
мөлшері шығысқа қарай ұлғаяды. Жотаның батыс бөлігінде шөлейттік және
далалы ландшафтар басым. 800-1500 м –де сұр топырақтарға жусанды – эфемерлі
басым жер ауданы су қорына кедей, тасты топыраққа, тік беткейлерге
байланысты игерілмеген. Игерілмеген жерлер көктемгі, күзгі, қысқы
жайылымдарға падаланылады.
Қырғыз жотасының орта тауларының төменгі бөліктерінде 1500-2500 м-де
ұсақ шымдалған – дақылды далалар, сораңды, сораңды – бозды қауымдастықтар
сұр – қоңыр топырақта өседі. Жоғары дақылды далалар таулы қара топырақтарға
биік шөптесін шалғынды далаларға, бұталар арша ормандарына ауысады. Табиғи
жағдайлар кешеніне қарай жотаның батыс бөлігі етті – сүтті мал
шаруашылығына, егіншілікке қолайлы.
Тау етегінде богарлы дақылды егіншілік жүргізеді. Барлық жерлерде
эрозия процестері дамыған.
2 тарау. Іле Алатауының зерттелу тарихы
Іле-Алатауы Тянь-Шань таулы жүйесінің солтүстік жоталарының бірі
болып табылады. Ең алғашқы зерттеушілер бұл кең аймақты Іле өлкесі деп
атаған. Солтүстігінде жота тау алды жазығымен, ал оңтүстігінде-Шелек және
Шонкемен өзендерінің аңғарлары болып табылады. Батысында Қастек өзенімен,
Шығысында Шарын өзенімен шектеледі. Жотаның ең биік нүктесі Талғар шыңы,
оның биіктігі 4978 м жетеді. Биік таулар негізінен орталығында орналасқан.
Климаты континентальдылығымен ерекшеленеді. Іле Алатауының геологиялық
құрлымы өте күрделі. Мұнда интрузивтік магмалық жыныстар кездеседі. Сонымен
қатар метаморфтық тау жыныстарыда кездеседі. Тау жотаның үлкен бөлігі
палеозойлық жыныстардан құралған “сөрелер” пайда болды.
XÍX Ғасырдың екінші жартысында Европаның ғылыми әдебиетінде, тянь-шань
таулы елі мүлде белгісіз қалды. Батыс Европа ғалымдарының тянь-шань
табиғатымен танысуы өте қызық болды. Мысалы атақты неміс ғалымы Аленксандр
Гумбольдт тянь-шань тауы қазіргі вулкандық аймақ екенін дәлелдеді.
Көрнекті қазақ ғалымы Шоқан Уалиханов Европалықтардың аяғы жетпеген,
жұмбақ болып келген, Тянь-Шань таулы аймағын алғаш зертеген ол, 1956 жылды
Іле Алатауының шығыс бөлігін Ыстық көлге дейінгі аймақты зерттеуге арнады.
1856 жылы бегілі Семенов Тянь - Шаньский екі рет саяхат жасады. Ыстық
көлдің шығысына жасаған бірінші саяхатында ол Верный бекінісінен Уалиханов
маршрутмен аттанды. Географ, әрі геолг, ботаник, әрі зоолог болған П.П.
Тянь-Шаньский маршрут бойынша әр түрлі әсіресе Іле Алатауының геологиясын
ғылыми тұрғыдан зерттеді. Ол жотаның релефі геологиясы және өсімдік
жамылғысына ауқымды сипаттама берді. Биктік ландшафтық белдеулікті алғаш
рет ұсынды. Оны бес зонаға: Далалық, мәдени және бақшалық, Қылқан жапырақты
ормандар зонасы, альпілік және мәңгілік қар зонасы деп бөлді. 1902-1903 ж
В. В. Сопожников неміс гелого Фридерхсен мен бірге Жетісуда геоботаникалық
жұмыстар жүргізді. 1903 ж және одан кейінгі жылдары С.В. Димитрев Іле
Алатау Мұздықтарын зерттеді. 1916-1920 жылы Іле Алатауының мұздықтарын В.
Д. Городецкий зерттеді. Д. Н. Казанали 1946-1949 жылдары Іле Алатауының
Сейсмикалық және тектоникасын зерттеді. Ол өзінің есеп беріу кезінде
жотаның геологиялық картасын көрсетті. 1946-1948 жылдары Іле Алатауының тау
алды лесстық түрімен, Ломонович айналысты.
Іле Алатауын зерттеген көрнекті орыс ғалымы, географ Семенов Тянь-
Шанский. 1856-1857 жылдары ол Тянь-Шаньға жасаған атақты саяхатында, Европа
ғалымдары бірінші рет географиялық тұрғыдан, сол аймақтың геологиясы мен
өсімдіктеріне нақты мәлімет алды. Ол Іле Алатауының солтүстік беткейінің
орталық бөлігіне, тік бағытта ландшафтық белдеу орналастырды. Ең бірінші
Іле Алатауының топырақ жамылғысы, осы аймақта 1886 жылы геобатаникалық
зерттеу жүргізген атақты ботаник әрі географ А.Н. Красновтың еңбегін еске
түсіреді.
2.1.2. Іле Алатауының климаты
Бұл аймақтың климаты айқын көрсетілген континентальдылығымен
ерекшеленеді. Тау етегі зонасында жаз өте ыстық, ал қысы жиі жылымықты
қоңыржай жылы болып келеді. Тауға жоғарылаған сайын ауаның температурасы да
төмендейді, қар мөлшері де көбейеді, ал биік таулы зонада қарлар қатты
түседі және тұрақты қарлар мен мұздықтарды құрайды. Ауа температурасының
көп тербелуі, нивальді белдеуде қарқынды үгілудің пайда болуына себеп
болады. Сонымен қатар, солифлюкциялық құбылыстар және тау беткейлерімен
қиыршық тастардың жаппай жылжуы тән. Тау етегі жазығында да, үгілу
процестері белсенді байқалады: шаңды дауылдары, топырақ құрғақшылығы,
құмдардың үрленуі мезгілімен тұрады, қойтасты-малтатасты материал біртіндеп
ұшырайды. Геоморфологиялық жағынан алсақта, қысы теріс мағналы сипатына ие
болады: қаланың солтүстік шеттерінде 420 мм түссе, Медеуде – 843 мм,
Жоғарғы Горельникте – 881 мм. Одан жоғары, температураның төмендеуіне және
ылғалдың азюына байланысты жауын-шашын мөлшері төмендейді. Мысалы,
Мыңжылдыққа –734 мм. Максимальді жауын-шашын зонасы 1500-2300 м. Айлық
жауын-шашынның ішкі жылдық таралуында екі минимум –жазда және қыста,
сонымен қатар, екі максимум: негізгісі көктемде және қосымшасы күзде. Үш
айда (сәуір, мамыр, шілде) 1000 метр биіктен жоғары орналасқан Іле
Алатауының солтүстік беткейінде орналасқан барлық станцияларда, сонымен
қатар Алматы маңында, жылдық жауын-шашынның шамамен жарты мөлшері түседі.
Іле Алатауының су балланысында қар жамылғысыда негізгі мәнге ие.
Жергілікті климаттық және ораграфиялық жағдайлардың әртүрлілігі оның
қалыптасыу, шөгу және бұзылу ерекшеліктерін анықтайды. Қар жамылғысының
жазықтығы орташа биіктігі 20-30 см, ал тауларда 90 см дейін жетеді. Тау
етегі жазығында жаз құрғақ және ыстық, ал қысы қоңыржай жылы, қары аз және
айқын бейнеленген континентальдылығымен ерекшеленеді. Орта таулы белдеуде
онша ыстық емес, максимальді жауын-шашын мөлшері осы белдеуде түседі, ал
қысы жұмсақ және жылы болып келеді.Негізгі шығыны атмосфералық жауын-
шашынның максимальді түсу кезеңіне мамыр - шілде айына келеді.
В.Ф. Литвиновтың “Климатические особенности города Алматы и его
окрестности”, М.Грудзинскийдің “Дорога ведет в горы” атты кітаптарында және
көптеген арнайы ғылыми еңбектерінде егжей - тегжейлі баяндалған.
Барлық таулы аудандардағы сияқты Іле Алатауының климаты да тіке
белдеулікке, жергілікті жердің ендігі мен бойлығына, мұхиттардан
қашықтығына байланысты. Еуразия материгінің қақ ортасында болуы және
оңтүстікке таман орналасуы жылылық мөлшерінің молаюына, ылғалдығының
кемуіне, климаттың шұғыл континентальдық болуына септігін тигізді. Алайда
жердің абсолюттік биіктігіне қарай тау етегінде ылғалдылық арта түседі, жаз
онша ыстық емес, қыс жұмсақ, жазы жайлы болады. Тау етегіндегі жазықтың
басталар тұсынан (Іле өзені, Қапшағай суқоймасы ) шырқау шыңға дейін 100 км
шамасындай жердің өн бойында климат бірте-бірте өте ыстық, нағыз
континентальдық күйінен ылғалды, өте суық райға дейін өзгереді.
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының алқабындағы шөлді өңірде климат - өте
қуаң, ыстық және шұғыл континентальдық сипатта. Орташа есеппен ауаның айлық
температурасы 6,4-8,7 градус. Орташа есеппен ауаның айлық температурасы
шілдеде 23-25 градус, ең ыстық кезінде 44º градус. Орташа есеппен жылдың ең
суық айының (қаңтар) температурасы 9,4-14,1 градус суық. кей күндері ауаның
суықтығы 45º градусқа дейін жетеді. Жыл ішінде температура құбылысының
абсолюттік амплитудасы 98 градусқа жетеді, бұл – шөлдік, нағыз
континентальдық климат. Жылылық мол болуы арқасында ыстықта өсетін күріш
дақылын өсіруге де мүмкіндік береді. Алайда тау етегіндегі жазықтарда,
Қапшағай су қоймасы ауданында орта есеппен 250 миллиметр ғана жауын жауады.
Жауын-шашын қосындысын ауаның 10 градустан жоғары, он есе кемітілген,
әсерлі температурасының қосындысына бөлгеннен шығатын бөліндісі түрінде
есептелетін гидротрмиялық коэффициент бұл белдеулікте не бары 0,2-0,5
шамасында болады.
Тау етегіндегі далалық белдеудің климат жағдайлары Алматы (обсерватория,
848 м). Талғар (1015 м), Каменское плато (1350 м) метеорология
станцияларының деректері бойынша сипатталады. Бұл белдеуде климат онша
ыстық емес, анағұрлым ылғалды. Жылдық орташа температура 7,7-7,4 градус
суық. Шілде айының орташа жылылығы 19,3-22,4 қаңтар 3,7-7,4 градус суық.
Жазғы айларда орташа температура 20 градустан аспайды. Жауын-шашынның
жылдық орташа мөлшері 560 мм. Аясыз кезеңнің ұзақтығы 174-181 күн.
Жауын көбінесе көктемгі-жазғы кезеңде жауады, жаңбыр ең көп жауатын маусым
– көктем. Күз әрдайым құрғақ әрі жылы болып келеді. Тамыз, қыркүйек, қазан
айларында жауын-шашынның айлық орташа нормасы 10-30 мм.Ауаның салыстырмалы
ылғалдылығы бұл белдеуде ең үйлесімді дерліктей, орташа есеп бойынша 55-60%
шамасында болды. Тіпті нағыз ыстық айларда да мұнда ауаның ылғалдылығы 50
пайыздан көп төмендеген емес. Қарлы қыс әдетте 101-104 күнге созылады,
қардың қалыңдығы 25-30 см. 15 градустан төмен болатын жағымсыз суық
температура жылына 20 күннен аспайды. Жеелеген жылдарда аяз 40 градусқа
жетеді. Кейде тіпті ең суық айларда ауаның температурасы 15 градусқа дейін
жылы болатын кездері бар. Мысалы, 1979 жылғы қаңтардың бас кезінде
термометр 15-17 градус жылылықты көрсетті.
Жапырақты ормандар белдеуінің (1400-2000 м) климаты қоңырсалқын, жылы,
ылғалдануы да жақсырақ. Ауаның жылдық орташа температурасы 3,96 градус.
Жауын-шашынның жылдық орташа қосындысы 843 мм. Жазы қоңырсалқын, шілдедегі
температура 14-18 градус жылы, қысы да онша суық емес, қаңтардағы орташа
температура 6,9 градус суық. Тау етектеріндегі белдеуде кей жылдары аяз 40-
43 градусқа жетсе, таулардың төменгі бөліктерінде температура 33 градустан
төмен тұскен емес.
Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 154 күн. Қар анағұрлым қалың, орта есеппен 40-60
см. Бұл белдеуде, әсіресе солтүстік экспозициялардың көлеңкелі бөліктерінде
өсімдік суармай-ақ өсе береді. Қысы жұмсақ, үнемі қар жататындықтан тау
шаңғы тебу спорты үшін, қоңырсалқын жазы – ыстықта халықтың тынығуы үшін
қолайлы.
Шыршалы-мүкті-шетенді белдеуде (2000-2500 м) климат біршама суық әрі
ылғалды.Ауаның жылдық орташа температурасы 3,12 градус температура 10-нан
14 градус жылы, қаңтарда 7-10 градус суық. Мұнда жауын-шашын көп жауады –
жылына орта есеппен 881 мм. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 129 күн. Қары тұрақты,
қалыңдығы 60-90 см. Бұл белдеу жарқабақты көлеңкелі бөктерлерде шыршалы
ормандардың, жайбарлау бөктерлерде тау шалғындарының өсуіне неғұрлым
қолайлы.
Әр белдеудің өз көлемінде де биіктігінің, экспозицияларының, бөктерлер
жарқабақты, тік жарлы болуының амплитудасы аса алшақ болып келетініне
байланысты климат та өзгеріп тұрады. Тік белдеулікке байланысты климат
құбылысының жалпы заңдылықтары мен өзгерістерін білетін болғандықтан, әрбір
жоғары климаттық белдеудің төмендегі, орта тұстағы және биіктігі
бөлімднрінің климаттық өзгешеліктерін дәлелдеп айқындауға болады. Дүние
жүзіндегі таулы аудандардың бәрінде де жер ыңғайы теңіз деңгейінен
жоғарылап, биіктеген сайын ауаның температурасы салқындай түседі. Жылдың
жылы маусымында Іле Алатауының жоталарында әр жүз метр биіктеген сайын
ауаның температурасы 0,6-0,7 градус салқындайды. Алайда қысқы маусымда
таулардың төменгі бөліктерінде қыстыгүні ауа температурасы әрбір жүз метр
биіктікке көтерілген сайын 0,36 градус артады. Мұның өзі ауыр суық ауаның
анағұрлым төменгі жерлерге қарай ойысуына байланысты болады.
Атмосфералық жауын-шашынның мөлшері де жер-жердің бедерлеріне байланысты
болады. Климатқа сипаттама беру үшін жауын-шашын ғана алынып қоймай,
сонымен қатар ауаның температурасына байланысты ылғалдың буға айналуы
сияқты табиғи құбылыстар да есепке алынады.
Іле Алатауының жоталарындағы климаттың белдеулерге байланыстылығының
бұл жалпы көрінісі экспозициясына байланысты өзгереді.А.Н. Медведевтің
деректері бойынша, 1800 метр биікте шілде де ауаның айлық орташа
температурасы солтүстік бөктерде 15 градусқа, оңтүстік бөктерде-19
градусқа, шығыс бөктерде 16,8 грдусқа, батыс бөктерде –17,2 градусқа тең.
Жазықтар мен салыстырғанда таулы облыстар айтарлықтай алуан түрлі табиғи
жағдайлармен ерекшеленеді. Бұл зоналы биіктік ландшафтары мен, жоталардың
түрлігі мен геологиялық құрлымының қиындығылығымен анықталады.
“Тау” түсінігінің ішіне біз жер бетінің, мұхит деңгейінен жоғары және
көршілес жазықтардан биік болып келетін дұрыс пішіні.Орыстың “Тау” сөзі
немістің gebirde” және ағылшынның “mountains” сөздерімен сәйкес
келеді.И.С.Щукин (1964),”таулар” “тау” сөзінің көптік жалғауы емес деген
сөзіне келісуге тура.Бірақ, “тау” сөзінің мағынасында біз тек биіктіктер
деп қана түсінбеуіміз қажет. Тіпті “тау” сөзін барлық дерлік географиялық
көтеріңкі нысандарға (жота, қырат) жалпы түрде қолдану қабылданып кеткен.
Бұл аймақтың климаты айқын көрсетілген континентальдығымен ерекшеленеді.Тау
етегі зонасында жаз өте ыстық, ал қысы жиі жылымықты қоңыржай жылы болып
келеді.Тауға жоғарылаған сайын ауаның температурасы да төмендейді, қар
мөлшері де көбейеді, ал биік таулы зонада қарлар қатты түрде түседі және
тұрақты қарлар мен мұздықтарды құрайды.Ауа температурасының күрт тербелуі,
нивальді белдеуде қарқынды үгілудің пайда болуына себеп болады.
Іле Алатауының климаттық ерекшеліктері біршама деңгейде рельеф
қалыптасуының экзогенді процестерін анықтайды, сонымен қатар таулар да,
климатқа әсер етеді: орографияның әсерінен ауа массаларының циркуляциясы
өзгереді, жауын- шашын мөлшері көбейеді, жергілікті желдер, температураның
өзгеруі қалыптасады. Аймақтың климатына жергілікті ендіктен басқа, жотаның
биік таулы рельефі әсер етеді. Аймақтың климатының негізгі ерекшелігіне,
таулардағы нақты биіктік дифференциясы жатады. Тау етегі жазығында жаз
құрғақ және ыстық, ал қысы қоыржай жылы, қары аз және айқын бейнеленген
континентальдығымен ерекшеленеді. Орта таулы белдеуде онша ыстық емес,
максимальды жауын – шашын мөлшері осы белдеуде түседі, ал қысы жұмсақ және
жылы болып келеді.
Биік таулы белдеудің жазы-салқын, таулардағы көп жылдық орташа
температура тау етегіне қарағанда жоғары болады (Алматы аэропорт – 6,6º,
Каменка үстірті – 8,1º ). Биік таулы белдеуде төмен температураға
байланысты жауын-шашын тек қатты түрде болады, соған байланысты тұрақты
қарлар және мұздықтар жиналады. Мәңгі тоң басым болап келеді. Жылдың орташа
температурасы 2500 м . биіктікке дейін оң шамалы, ал одан жоғары теріс
шамалы болып келеді. Тауларда күн радияциясы өте күшті, ультракүлгін
сәулелер 2-4 есе көп.
Жер беті рельефін қалыптастыруда жауын – шашынның ролі өте жоғары.
Іле Алатауында олардың екі түрлі шығу тегі бар. Ең алдымен, атмосфераның
жалпы циркуляциясы кезінде ауа массаларымен әкелінетін жауын – шашын, яғни
адвективті жауын – шашын. Олар әдетте батыстан, солтүстік – батыстан
горизонтты ауа массаларымен алып келінеді және жылдың балансындағы негізгі
массаны құрайды. Оларға таулар механикалық тосқауыл болатындықтан, жотаның
солтүстік – батыс беткейі қарсы беткейге ылғалы аз ауа жетеді. Сонымен
қатар жауын – шашын жылы жыл мезгілінде жер бетінің қызуы нәтижесінде пайда
болып, жергілікті циркуляциясы нәтижесінде біртекті ауа массаларының ішінде
қалыптасады. Қызған ауа тауға көтеріле отырып, жауын – шашын бөлетін қалың
түйдек бұлттарды құрайды. Бұл жердегі ылғал қоры өзен және су қоймаларынан
алынады. Қарастырылып отырған территорияның әр аймағындағы жауын – шашын
мөлшері екінші көрсетілген. Көріп отырғандай, минимальды орта жылдық жауын
– шашын мөлшері жотаның тау етегі зонасының шығыс бөлігінде орналасқан,
Шелек (198 мм) және Малыбай станциясында белгіленген. Батысқа қарай жауын –
шашын мөлшері көбейеді: Түргенде – 506 милиметр, Алматыда – 557 милиметр.
Әр станциялар араларындағы айлық жауын-шашын мөлшері
1-Мыңжылқы, 2-Жоғарғы Горельник, 3-Алма-ата
мм
175
150
125
100
75
50
25
0
1 2 3 4 5 6
7 8 9 10 11 12
Сонымен қатар, жауын – шашын мөлшері солтүстіктен оңтүстікке, тауларға
қарай өсу температура су ағындары эрозиясының, беткейлік процестердің,
өзендер арқылы тасымалдануын бәсеңдете отырып, грунттың және өзеннің
қатуына, қар жамылғысының пайда болуына алып келеді.
Тау жыныстарының үгілу процесіне өте үлкен әсерін тигізетін,
климаттың негізгі элементінің бірі – ауа температурасы. Ауа температурасына
аймақтың ендігі мен биіктігі, күн радияциясының қарқындылығы, атмосфера
циркуляциясы және тағы басқа көптеген факторлар әсер етеді. Іле Алатауының
материкік режимі, тәуліктік және жылдық температурасының үлкен амплитудасы,
жылдың жылы мезгілінің суық мезгілден басым болуы тән.Тау етегі жазығында,
сонымен қатар 1950 метр биіктікке дейінгі тауларда шілде айы болып
табылады, оның температурасы таулардан жазыққа қарай жоғарылайды, яғни
14,1º (Усть –Горельник ) 23,1º- ке дейін (Шелек). Аталған биіктікте жоғары
орналасқан станцияларда тамыз айы ең жылы ай болып табылады, 7º градус
температура Мыңжылқыда (Мыңжылқы аңғары – Кіші Алматы өзенінің жоғарғы
ағысы ) және Жоғарғы Горельникте 13º температура байқалады. Ең төменгі орта
айлық температура барлық станцияларда қаңтар айында белгіленген –3,7º
бастап (Каменка үстүрті ) – 12,7 градуске дейін (Алматы аэроп²орты ).
Таулардағы ауаның температурасы жазыққа қарағанда төмен болып келеді. Бұл
жерде қыс біршама жұмсақ, жылымықтар жиі болып тұрады. Мұндай күндері
ауаның орта тәуліктік температурасы 2500 м биіктіктің өзінде 2- ден 10º-қа
дейін құбылады. Бірақ, бұл жерде де, 20-30º-қа жететін өте қатал аяздар
болып тұрады. Сонымен қатар, тауларда қыста температураның өсуін белгілі
биіктікке дейін қамтамасыз ететін орографиялық өзгерістер дамыған.
Сондықтан, жартастар мен тау беткейлерінің ойпатты жерлерге қарағанда
жылырақ болады. Мұндай өзгерістер жиі байқалады, кейде нөсерлі жаңбырлар
немесе мұздықтардың тез еруі нәтижесінде өзендердің деңгейі күрт көтеріледі
және тасқындар су бұзылуларына айналады. Мысалы, Н.Н.Пальгованың (1947 ж. )
бақылаулары бойынша 1921 жылы 8 шілде Кіші Алматы аңғарында болған нөсерлі
жаңбыр орасан зор бұзылуларды туғызған.
2.1.4. Іле Алатауының топырағы.
Іле Алатауының топырағын И.А.Соколов, И.А. Ассинг, А.Б. Құрманғалиев,
С.К.Серпиковтар егжей-тегжейлі жазған. Бұл авторлар таулардағы топырақ
белдеулерінің кезектесуі кейбір дәрежеде жазықтардың топырақ аймақтарын
қайталайды деген пікірде. Алайда таудың ауа райы мен белерлерінің
өзгешеліктерінен туатын елеулі айырмашылықтар да бар. Төменгі алпілік және
альпілік - шалғын топырақтары тек қана биік таулы жерлерде қалыптасады. Тау
бөктерлерінде топырақ қыртыстарының шайылуы да, топырақ горизонттарының өз
ішінде ертінділерінің жанама қимыл - қозғалыстары да әсер етеді. Түбегейлі
жыныстардың жақын жатуы тау бөктерлеріндегі топырақтың құнарлылығының
кеміуіне және тым қиыршықтануына әкеп соғады. Іле Алатауының жоталарындағы
топырақтың Іле өзенінен бастап тау шыңдарына дейінгі көлбей кезектесіуімен
қысқаша танысып көрелік.
Тау етегіндегі шөл далалық белдеу. Мұның өзі тау етегіндегі нақты 450-
650 метр биікте орналасқан кәдімгі кәдімгі сұр топырақ. Жауын-шашын мөлшері
орта есеппен 150-350 мм. Осының арқасында мұнда тек көктемде ғана өркен
жайып, жазда қурап қалатын эфемерлі (раң тәріздестер) өсімдіктер өседі. Тау
етегіндегі сұр топырақта 1,4 - 1,6 % қара шірік, 0,11 - 0,30 % азот болады
суарған күнде мол өнім алынады.
Іле өзені бойындағы белдеу тау етегінен бастап Қапшағай су қоймасына
дейін толық игерілген және суармалы егіншілікке арналған. Су қоймасының
оңтүстік жағалауының өн бойындағы 10 км алқап қана мал жайлымына және
шабындыққа пайдаланылады. Сортаңданған топырақ астында судың жақын жатуы
және жауын-шашынан кейін бірден жаппай буланып кететіндіктен бірсыпыра
реттерде шамадан тыс суарылғанда топырақтың қайыра сортаңдануына әкеп
соқтырды. Сондықтан бұл белдеуде топырақты суарғанда, суды бетондалған
астаумен ағызу, не артылған сортаңданған суды жинайтын дренаж жүйесін
қамтамасыз ету қажет.
Бұталы - әр түрлі шөптесін дала белдеуі .Қазір бұл мәдени немесе бау-
бақшалық белдеу (теңіз деңгейінен 650-1300 м биіктікте ) деп аталады. 650-
900 м биіктікте үстіңгі қыртысы сары - топырақ тәрізді шаңдақтау-құмдауыт
балшық топырақпен көмкерілген. Қойтасты-малтатасты пролювиальдік
шөгінділерде ашық қызылқоңыр және қою қызылқоңыр топырақ кездеседі.
Құрамында қарашірік 2 - 3,3%-ке дейін, жалпы азот – 0,24 % .
Биіктігі 900-1300 м тау етегіндегі жазықтарда және тау сөрелерінде
қуаттылығы 60-100 см-лік орташа және шағын мөлшері қарашірікті таудың қара
топырағы кездеседі. Құрамында қарашірік - 9,5 %, азот – 0,61 % , құрылымы
түйіршіктілеу, таулы жерлердегі егіншілік жағдайында таңдаулы топырақ деп
танылады.
Жапырақты ормандар белдеуі. (1300-1600 метр) алма-долана ормандарының
орнында пайда болған құлдырама қара топырақтарға және қайың-көктерек
ормандары өскен жердегі қоңырқай-сұрғылт орман топырақтарына орналасқан.
Құлдырама қара топырақтың қуаттылығы 100 сантиметрге дейін, құрамында 13,2
% қара шірік, 0,72 % азот болады. Осы белгілеріне қарай мұның өзі аса
құнарлы қаратопырақ деп аталады. Бұл жерде жауын-шашын жиі болғандықтан
(жылына 600-700 мм) бақша суарылмай-ақ өседі.
Таулы ормандық қоңыр сұрғылт, асты күлденген топырақ анағұрлым
жайпақтау бөктерлерде көктерек, қайың ормандары өскен жерде пайда болады
және құрылымы түйіршікті жаңғақты болып келетін қарашірікті - жинағыш
горизонтты 55 сантиметрлік, шаңдақтау-сары балшық түріндегі делювиальды
қырқалардың шаңдарында пайда болады. Бұл әжептәуір шұрайлы топырақ, бұларды
тамаша табиғи ормандар қайың мен қарағай екпелері өседі.
Шыршалы ормандық немесе альпілік белдеу. Белдеу Іле Алатауында
бәрінен өте айқын бейнеленген, теңіз деңгейінен 1600-2800 метр биіктеу
орналасқан, мұнда солтүстік экспозициялар беткейінде бітік бетегелі
шалғындармен орайласа шренк шыршасы қалың өскен. Солтүстік экспозициялардың
жарқабақты бөктердерінде шырша ормандары өскен жерде қоңыр түсті таулы-
ормандық топырақ кездеседі, анағұрлым жайпақ беткейлердегі шалғындықтарда
таулық шалғындық қара-қошқылдау топырақ басым. Оңтүстік экспозициялар
(оңтүстіктегі, оңтүстік-шығыстағы, оңтүстік-батыстағы, батыстағы және
шығыстағы) шалғындық-далалық өсімдіктер өседі, бұлардың астында қызылқоңыр
шалғындық далалық топырақ қалыптасқан.
Сонымен, Іле Алатауының жоталарында, әсіресе шыршалық ормандық
белдеуде топырақ пен өсімдіктің қалыптасуына тіке белдеулік пен
бөктерлердің экспозициялары әсер еткен.
Альпілік белдеу шыршалы ормандарда жоғарырақта, 2700 - 3500 метрге дейінгі
орналасқан , мұнда аласа бойлы астық тектес түрлі шөптер шалғыны арасында
ойдым-ойдым төселмелі жатаған арша бұталары қарауытады. Жоғарырақта
кобрезиялық (доңызсырт) шалғын кездеседі. Бұл өсімдіктер астында таулық-
шалғындық альпілік топырақ қалыптасқан, қуаттылығы кемдеу, қыртысы тым
шөптесін, қарашірігі аса көп. Бұл жайылымдар тек жазда ғана мал бағуға
пайдаланылады.
3500 м-ден жоғары биікте альпілік белдеу мұзарт белдеуге – мәңгі
мызғымайтын қар, мұз, шың, жартастар әлеміне ұласады. Алайда осы бір
үнсіздік әлемінде де мұзарттар еритін шекара маңында тау жыныстарының жел
мүжіген қарапайым кеміктерінде өсімдіктер де кездеседі. 1950 жылы
М.А.Глазовской басқарған Топырақтану Институты Іле Алатауының тауалды
топырақ жамылғысына нақты зерттеулер жүргізді.
2.1.5. Іле Алатуының гидрографиясы
Шонкемен – жотаның оңтүстік беткейінің батыс бөлігінің ең негізгі
өзені. Оның бастауы 3800 м биіктікте Іле Алатауын Күнгей Алатауымен қосатын
таулы мойынының оңтүстік – батыс беткейінде орналасқан. Өзен біршама
деңгейде суы мол, салалары шоғырланған Күнгей Алатауы ағыны есебінен
құралады.Іле Алатауының оңтүстік беткейінен бастауын алатын өзендер қысқа
және суы аз болып келеді. Төменгі ағысында Шонкемен өзені оңтүстікке қарай
ауытқиды және зерттелген аймақтың шегінен асып Шу өзеніне құяды. Оның
ұзындығы 110 км., су жинау ауданы 2100 км² ,орта жылдық шығыны 22,1
м³сек, максимальды шығыны шілде – тамызда, ал минимальды наурызда болады.
Шарын өзені орта ағысында Жалаңаш ойпатының шығыс бөлігін кесіп
өтеді, ал төменде Торайғыр тауларында орасан зор каньонды құрайды. Одан
кейін, солтүстік – шығысқа біршама ауытқи отырып, Іле өзеніне құяды. Жалпы
ұзындығы 255 км., су жинау ауданы 8000 км², орта жылдық шығыны 36,6 м³сек.
Бұл суы мол өзен атмосфералық жауын – шашынмен қоректенеді. Сондықтан, оның
режимі мұздықтық өзендер режимінен біршама айрықша болады. Негізгі шығыны
атмосфералық жауын – шашынның максимальды түсу кезеңіне – мамыр – шілде
айына келеді.
Таулы типіне атмосфералық жауын – шашын және жерасты суларымен
қоректенетін Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі өзендер жатады. Көп
жағдайда олар бастауын мұздықтық белдеуден, яғни 3000 м-ден төмен
орналасқан бастаулардан алады. Оларға, Қараш және Бақай тауларынан ағатын
өзендер, яғни Талдыбұлақ, Белшабдар, Қаратұрық, Теректі, Сүгір; жотаның
орталық бөлігінде –Рахат, Қайназар, Қотырбұлақ, Қырғауылды; батыс бөлігінде
Майбұлақ Шатайбұлақ, Қастек, Қыртобылғы және т.б. Негізінде бұл тік
құламалы және ағысы жылдам, аса үлкен емес таулы өзендер. Олардың ұзындығы
15-20 км., тасқындары қысқы қарлардың еруімен көктемде болады, өте екпінді,
бірақ қысқа мерзімді. Жазда мұндай суы аз өзендер тау етегі жазығында
тұйықталған сағамен бітеді. Сонымен қатар, жотаның барлық беткейлерінде
көктемде ғана су толатын, ал жазда құрғап кететін мерзімдік және уақытша
өзендер бар.
Таулы өзендердің суы мол, ірі және біршама су жинау алаптары бар.
Олардың бастаулары 3000 м-ден астам биіктікте жатыр. Қоректенуі негізінен
мұздықтық, бірақ олардың режимінде атмосфералық жауын – шашын және жерасты
сулары өте үлкен маңызға ие. Бұл типке жотаның ең ірі өзендері жатады:
Шелек, Түрген, Есік, Талғар, Үлкен және Кіші Алматы, Қаскелең және т.б. Ең
ірі өзен - Шелек өзені. Ол өзінің бастауын жотаның оңтүстік беткейінде,
3750 м. биіктікте орналасқан Жаңғырық мұздығынан алады. 20 км – ден төмен
ол оңтүстік Талғар өзенімен қосыла отырып, Тоғызтарау деп аталатын өте кең
жайылманы құрайды.Төменде өзен Таушелек кең мұздықтық аңғар бойымен,
шығысқа қарай жылдам ағып, 40 км - де терең, өткелсіз шатқалға
енеді.Жалаңаш ойысына шыға отырып, ол Шелек атауына ие болады және
солтүстікке қарай күрт бұрылып, Суықтоғай мекеніне енеді. Екі таулы
массивті ( Торайғыр және Сөгеті ) кесе отырып, тау етегі жазығына шығады.
Бұл жерде Шелек өзені бірқалыпты кең аңғар бойымен ағады, суы аз болады
және шамамен таудан 45 км – де екі саламен Іле өзеніне құяды. Тауда оған 45
сала құяды, оның біршама бөлігі мұздықтық болып келеді, ал жазық жерде
мүлдем саласыз болады. Барлық оң жақ салалары ағыстың ендіктік бөлігінде
шоғырланған және Күнгей Алатауы жотасының солтүстік беткейінен ағады. Оған
Сүтбұлақ, Күрметі, Саты және тағы басқа жатады. Осы бөліктерінде солтүстік
жағында Шелек өзеніне Түлкісай, Аманжол, Майбұлақ өзендері құяды.
Меридиандық бөліктеріндеШелек өзенінің оң жағында салалары жоқ, ал сол
жағында үш саласы бар, яғни Жіңішке, Сарыбұлақ, Асы. Шелек өзенінің су
жинау алабының ауданы – 5300км², жалпы ұзындығы – 281км.
Шелек өзені екпінді ағысты, тік құламалы, таулы өзен. Арнасының
неі жоғарғы ағысында 3-4 м, орта ағысында 10-15 км, ал кеңейген жерлерінде
100м-ге дейін жетеді, максимальды тереңдігі 1,5-2 метр. Бұл өзен мұздықтық
типпен қоректкнеді, орта жылдық ағыны 32,7м³сек . Шелек – Іле Алатауының
ең лайлы өзені болып табылады: таудан шығар жеріндегі орта жылдық лайлылығы
571 гм³.
Іле алатауының солтүстік беткейінің барлық ірі өзендері ( Түрген,
Есік, Талғар, Үлкен және Кіші Алматы, Шамалған, Қаскелең және т.б.) бір
типті және 3300-3500 м биіктікте мұздықтардан бірнеше саламен басталады.
Төменде олар жеке өзендер арналарына құяды, ал олар түпкі морена мен
бітетін кең трогты арналар мен ағады. Орта таулы белдеуде барлық өзендердің
ағысы екпінді, аңғарлары тереңдігі 800-1000 м –ге жететін шатқалдарға
айналады. Тау етегі жазығында судың көп мөлшері инфильтрацияға, булануға
және суғаруға жіберіледі, сондықтан кейбір өзендер (Түрген, Талғар ) Іле
өзеніне тек ерекше ылғалды жылдары ғана жетеді. Созылған су тасқындарына
қарамастан, ылғалды ал қысы қатал және суық. Бұл тұрақты аяз, қар және мұз
зонасы болып табылады.
Жотаның климаттық жағдайлары тау жыныстарының қарқынды үгіліуіне
себеп болады. Таулардағы жауын-шашын мөлшерінің көптігі, жиі болатын жауын-
шашын, мұзбен қардың тез еруі өзендердің тасуына алып келеді. Сонымен қатар
жауын-шашынның біркелкі түспеуі эрозиялық процестерді тудырады.
Іле Алатауының гидрографиялық торы көбінесе Балхаш көліне құятын
Іле өзені алабына және жартылай ағынсыз Шу алабына жатады.
Іле Алатуының өзендері – көлденең қимамен және белсенді түрдегі
тереңдік эрозиямен өңделмеген, екпіні жылдам, әдеттегі жас таулы су
тасқынына жатады. Жазық бөлігінде олар аз сулылығымен және бірқалыпты
ағысымен ерекшкленеді. Іле Алатауында тұрақты ағысы бар өзендер жүз
шамасында деп есептелінеді, егер мерзімдік су ағындарын қоса алатын болсақ,
онда бұл өлшем біршама жоғарлайды. Олардың ішіндегі негізінен мұздықпен
қоректенетін ең ірілері 18-ге жуық.
Бастауларының орналасуына, қоректену сиптына және су режиміне
байланысты, қарастырылып отырған аймақтың барлық өзендері үш типке
бөлінеді: таулы, тау алды және жазықтық.
Жазықтық типке тауалды жазығында 700-800 м биіктікте ысырынды
конустар перифериясында, грунт суларының нәтижесінде қалыптасатын ұсақ
өзендер жатады.
Іле Алатауының таулы өзендері ылғалды үлкен территориядан
жинайды. Суы молдығымен ерекшеленеді, барлық биіктік геоморфологиялық және
ландшафтық белдеулерді кесіп өтеді. Таулы бөлікте олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 3
1. Тарау Әлемдегі таулардың зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстандағы таулардың зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2. Іле Алатауының зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2,1 Зерттелу нысандары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Зерттелу нысандарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2. Іле Алатауының климаттық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
3. Іле Алатауының геологиясы мен геоморфологиясына сипаттама...
4. Іле Алатауының топырақ
жабындығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
5. Іле Алатауының өсімдіктері мен жануарлар әлемі
6. Іле Алатауының қазіргі кездегі экологиялық жағдайлары ... ... ... ...
1. Нысандарды зертеу әдістері мен
әдіснамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Биіктік белдеулік атауларының ғылыми негізі мен Халықтық
атаулардың
сәйкестілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
1. Биік таулардың
орографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
2. Биіктік белдеулер мен зоналар туралы ұғым және олардың атауларының
ғылыми
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Биіктік белдеулердің орыс халқының атаулары
... ... ... ... ... ... ... ...
4. Биіктік белдеулерді қазақ халқының
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ..
5. Биіктік белдеулердің ғылыми негізделген және орыс пен қазақ
халықтарының
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
4. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Кіріспе
Тау табиғаты қарама – қарсы және алуан түрлі. Таулар бұл қалың нулы
орман, ашық гүлді кілем, шексіз тасты шөл, күнмен шағылысқан қарлар мен
жанартаулар, көптеген шақырымға созылған мұздықтар, кең көлемді шатқалдар
мен тегіс үстірттер, шыжыған күн көзі мен жаз ортасындағы қақаған аяз,
сақырамалардың шуы, екпіні қатты ағындар мен үнсіз тұрған сатылы мұздықтар,
мұзды бұлақтардың сылдырлаған үні мен дүрілдеген қар көшкіні. Таулар – бұл
жайлымдар және сапалы тұщы су.
Таулы аймақ жер шарының шамамен 40 % алып жатыр. ТМД елінде 26% алса,
соның 12 % биіктігі 1500 м-ден асатын биік таулар болса, ал қалғаны орташа
таулар.ТМД халқының 20 % таулы аудандарда қоныстанған. Бұл жерлерде әр
түрлі табиғи ресурстар – минералдар, өсімдіктер, ормандар, аңшаруашылығы,
демалыс орындары мен рекрационды орындар кездеседі. Жазықтар мен
салыстырғанда таулы облыстар айтарлықтай алуан түрлі табиғи жағдайлармен
ерекшеленеді. Бұл зоналы биіктік ландшафтар мен, жоталардың түрлілігі мен
геологиялық құрлымының қиындылығы мен анықталады.
“Тау” түсінігінің ішіне біз жер бетінің, мұхит деңгейінен жоғары және
көршілес жазықтардан биік болып келетін дұрыс пішіні. Орыстың “Тау” сөзі
немістің “gebirde” және ағылшынның “ mountains ” сөздерімен сәйкес келеді.
И.С. Щукин ( 1964 ), “таулар” “тау” сөзінің көптік жалғауы емес деген
сөзіне тура келеді. Бірақ, “тау” сөзінің мағынасында біз тек биіктіктер деп
қана түсінбеуіміз қажет. Тіпті “тау” сөзін барлық дерлік географиялық
көтеріңкі нысандарға ( жота, қырат ) жалпы түрде қолдану қабылданып кеткен.
Менің бакалавырлық жұмысымдағы мақсатым, биіктік белдеулердің ғылыми
атуларын - халықтық атулармен салыстырыа отырып зерттеу, соның ішінде (Іле
Алатауы бойынша).
1.2. Қазақстандағы тауларға физикалық-географиялық сипаттама
Алакөл ойпатынан Іле ойпатына дейін созылған Жоңғар Алатауы қатпарлы-
жақпарлы таулы территория. Каледон және варисциялық қатпарлықтарда
тектоникалық процестерге ұшыраған және мезо-кайнозой пенепленденуінен кейін
альпілік орогенезден көтерілген. Ол кембрийге дейінгі және палеозойлық
жыныстардан құралған, көптеген шыңдары кең гранит интрузияларының жер
бетіндегі көрінісі болып табылады. Тау алды жоталары палеоген, неоген,
төттік шөгінділерлен тұрады.
Батыс Жоңғар алатауына шөлейттік тау алды жоталары, таулы далалы
аласа таулар, орманды далалы орта таулар және биік таулар-таулы-шалғынды
және мәңгі қар басқан таулар кіреді. Жота ұзындығы 400 км, ені 100-250 км.
Ол екі параллель басты солтүстік 4464 метр және оңтүстік 4359 метр (Мұзтау)
жоталарынан құралған. Жотаның солтүстік беткейлерінде тегістелген бедердің
ендік бағытта созылуымен ерекшеленеді. Батыс бөлігнде жұмсақ бедерлі және
еңістелген тауалды жазықтарынан тұрады. Оңтүстік беткейлерде қатты
тілімденген тауалды адырлары таралған. Солтүстік және оңтүстік жоталарында
қазіргі мұздықтар бар, олардың басым бөлігі солтүстік беткейлерде таралған.
Барлығы 996 км² ауданды алып жатқан 700 мұздық белгілі. Еңірі аңғарлық
мұздықтары (Берг, Сатбаев, Калесник) Лепсі бастауларында орналасқан. Облыс
шегінде жалпы жеті мұздық тобы немесе торабтары анықталған: Ырғайты,
Тентек, Лепсі, Басқан, Сарқанд, Ақсу, Биен.
Батыс Жоңғар Алатауы Сібір және Тұран ауа массалары әсерінен
қалыптасатын таулы Сібірліктен таулы Түркістандыққа дейін ауысатын климаты
мен ерекшеленеді. Ылғалы мол солтүстік-батыс беткейлеріне 600-800 мм, ал
оңтүстік, оңтүстік-шығыс беткейлерінде 300-400 мм жауын-шашын түседі. Тау
етегіндегі жазықтарда және тау алды жоталарында суармалы және богарлы
егіншілік дамыған дәнді және техникалық дақылдар өсіріледі (бидай, жүгері,
қант қызылшасы, күнбағыс т.б.), сонымен қатар бау-бақша шаруашылығы
таралған. Орта және биік таулардың сапалы жаздық жайылымдары мал
шаруашылығына қолданылады.
Батыс Жоңғар таулары. Қазақтан шегіне бұл провинция Сауыр мен
Тарбағатай орналасқан батыс бөлігі мен кіреді. Жоталар ежелгі қатпарлықтан
тұрады, олар тегістелеген және қазіргі биіктігіне неоген мен төрттік кезең
басындағы жақпарлы неотектоникалық көтерілімдер нәтижесінде жеткен. Олар
қатты тілімденген шөгінді палеозой жыныстары: тақтатас, әктас және
құмтастардан құралған. Батыс Жоңғар таулары оңтістік Алтай климатына ұқсас,
бірақ жауын-шашын аз континентальды климатымен сипатталады. Жоңғар Алатауы
сияқты Сауыр-Тарбағатай таулы жүйесі ландшафтар сипатына қарай оңтүстік
Сібір мен Орта Азия тауларының аралығын алып жатыр.
Тарбағатай таулы дала облысы Қазақстан территориясына тек батыс бөлігі
мен кіріп, Хабар асуынан Аягөз өзеніне дейін 180 км-ге ендік бағытта
созылып жатыр. Жота шыңдары тегістелген, ал беткейлер шатқалдар мен қатты
тілімденген. Солтүстік беткей еңістелген және салыстырмалы аз тілімденген.
Тарбағатай негізінен жоғарығы палеозой шөгінділерінен тұрады, олар сазды,
кремнийлі құмтастар, әктас, кангломераттар түрінде көрініс береді. Альпі
орогенезі қарқынды жүрмеген. Жотаның орта биіктігі 2000 м, ең биік жері
2991м, жалпы орта таулы сипат алады. Облыс климаты құрғақ континентальды
өзен жүйесі әлсіз дамыған және қазіргі мұз басу мүлде жоқ. Тек қар
сызықтары ғана бар. Шөлді далалы Монғолияға тән түрлері мен аласа қараған
өскен дала өсімдік жамылғысы басым. Жотаның солтүстік беткейінде дала альпі
шалғындарымен шектеседі. Оңтүстік беткейде бұталы далалар тараған, тек
шатқалдарда алма ағашы, көктеректер өседі. Тарбағатайда марал тамыры мен су
жинау алабы бар биік шөптесін шалғындар өсуі Алтайға ұқсастырады, сонымен
қатар алма ағашы Түркістан арпасы, жоңғарлық түлкіқұйрық өскен шалғындар
Тарбағатайды Тянь-Шаньмен ұштастырады. Оңтүстік беткейдің тау етегіндегі
жазығы жусанды-дақылды, бұталы-жусанды дақылды өсімдігі таралған. Далалар
жайылымға, ал ылғалды жылдары өнімділігі 1га 4-6 ц шабындық жерлері ретінде
пайдалынады.
Тарбағатай тауалды жоталарында шаруа қожалықтарының жерлері
орналасқан. 80 % территориясы егіншілікке игерілген. Богарлы дақылды
егіншілік дамыған. Жотаның батыс бөлігінде бау-бақша өсіру және жүзім
шаруашылығы дамыған. Солтүстік беткейінің етегіндегі жазық, суармалы
егіншілікке пайдаланылады. Тау алды жоталарының тік беткейлері көктемгі-
жазғы жайлым ретінде пайдаланылады. Аңғар шалғындары-шабындық, субальпілік,
альпілік шалғындар-жаздық жайылымдар болып табылады.
Батыс Тянь-Шань Қырғыз және Талас Алатауынан батысқа орналасқан. Ол
Тянь-Шанның басқа провинцияларына қарағанда солтүстік-батыс және оңтүстік-
батысқа созылған жоталар жүйесі мен оларды бөліп жатқан депрессиялардан
түзілген. Бұл виргациялық жоталар шоғыры – оңтүстік – батысқа қарай
төмендеп, аяқталатын варисс антиклинорийлері. Провинция ландшафттары Тянь –
Шанның басқа бөліктері мен салыстырғанда Шығыс пен Жерорта теңіздік
елдермен тығыз байланысты. Бұл провинцияға солтүстік пен солтүстік-шығыстан
келетін әлсіз суық ауа массаларының әсері тән. Жерорта теңіздік секторға
тән атмосфералық процестер басым әсерін тигізеді. Сондықтан, жауын-шашын
негізінен көктемгі-қысқы кезеңде түседі. Жоғары биіктіктерде жауын – шашын
максиммумы жазға жылжиды. Климтатың бұл ерекшеліктері топырақ пен өсімдік
жамылғысының сипатын анықтайды. Тау етегінде эфемерлік шөл мен шөлейт басым
( аласа шөптесін саванноид ), қалың бидайықты дала, ірі шөптесін шалғынды
далалар (биік шөптесін саванноидтар), жемісті- жаңғақты ормандар, ағаш
тәрізді аршалар. Қазақстан территориясында провинция үш облыстан тұрады:
Қаратау шөлейттік және далалық аласа таулар – Тяньшанның шеткі солтүстік
батыс сілемі блоып табылатын сұр және сұр - қоңыр топырақты Қаратау
жотасынан тұрады. Оның солтүстік батыс бағытта созылуы протерозойлық
гнейстік қабаттардың ежелгі Каледон қатпарлығы мен кейін төменгі палеозой
кристалды тақтатастар мен әктастардың варисс қатпарлығы мен байланысты.
Қаратау құрлымындарын аймақтық жарықтар бөлшектеген. Жер бедерінің басым
типін біртұтас ежелгі тегістеліу беткейін құрайтын үстірт тәрізді суайрық
үлескілері құрайды (420 км). Бұл беткейден жоғары тік, жартасты беткейлері,
қырқа тәріздес суайрықтары бар тілімденген таулы бедері бар, жеке массивтер
көтеріледі. Жалпы сипатына қарай бұл қарқынды тілімденген орта таулы бедер
типі. Ең биік жерлері орталық бөлігінде – Мыңжылқы (2176 м) мен Бессаз
(2167 м) шыңдары. Терең өзен аңғарлары жотаға перпендикуляр орналасады.
Кейбір жерлерде аңғарлар тар және жоғарғы бөлігінде каньон тәріздес.
Тұрақсыз жыныстар басым жерлерде су эрозиясы орын алған. Ерте палеозой мен
девон конгломераттары, құмтастары, тақта тастарынан құралған оңтүстік батыс
экспозиция беткейлерінде денудация басым. Суайрықтар мен тік беткейлерде
тас үйінділері кең таралған. Топырақ жамылғысы оңтүстік беткейде қалың емес
және бөлшектеніп кездеседі. Климаты әртүрлі провинциялар шекарасында
орналасып, жота беткейлеріндегі әр түрлі биіктік белдеу типтері мен
ерекшеленеді. Солтүстік батыс беткейде тау етегіндегі сораңды – жусанды
шөлден жоғары ашық сұр – қоңыр топырақтарға эфемерлі – дақылды, жусанды
шөлейт, сұр – қоңыр топырақтарға, бетегелі – бозды дала, ал оңтүстік шығыс
бөліктің үстірт тәрізді суайрықтарында ( жондарда ) қаратопырақты шөптесін
– бозды дала таралған. Ал оңтүстік батыс беткейінің етегінде ашық сұр
топырақтарға эфемерлі шөл, таулы сұр топырақтарға эфемерлі шөптесін -
жусанды далалар орналасқан. Осы Түркістан аймағында сантонин өндірілетін
бағалы емдік шикізат өседі. Болалдай қыраты аймағында, оңтүстік шығыста
таулы қоңыр топырақта алма ағашы, алша, шие өседі.
Ұзын және биік тау жоталары бұл провинцияда (Іле Алатауы, Қырғыз Алатауы)
тұйық, ірі тау аралық ойпаттармен (Кеген, Текес т.б) шектеледі. Альпілік
бедер пішіндері бар биік тау жоталарымен қатар, тармақталған денудацияға
қатты ұшырыған шеткі орта таулар Кетпен мен Шу – Іле, Кіндіктас, Сөгеті
аласа таулар жатады. Солтүстік Тянь – Шань басқа провинциялармен
салыстырғанда солтүстік, солтүстік – батыс ауа массалары басым әсерін
тигізеді. Сондықтан сыртқы беткейлердің ылғалы мол. Климат шұғыл
континентальды және бореальды сипат алады. Ылғалдану деңгейі батыстан
шығысқа азаяды. Осы бағытта көктемгі – қысқы жауын – шашын максимумы
көктемгі – жазғы кезеңге ауысады. Биіктік белдеулік өсімдік жамылғысының
солтүстік типімен және орта таулы орманды – шалғынды далалы, шалғынды –
субальпілік, шалғынды орманды белдеулермен ерекшеленеді. Провинцияның
батыстан шығысқа ұзақ созылуы мен табиғи жағдайлардың алуан түрлілігі төрт
облысты бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Кетпен таулы үстірті далалы облысы 3000 м биіктіктегі Кетпен жотасымен
қатар Кеген - Текес ойпаты мен қоршаған таулар беткейлерінен тұрады. Шарын
мен Текестің жоғарғы ағыстарының алаптары орналасқан. Орта таулардың қатты
тілімденген бедерімен қатар, тегіс толқынды ежелгі тау бетінің тегістелу
беткейлері, жонды толқынды, жазықты ойпат бедерлері жақсы дамыған.
Тегістелу беткейі Кетпен жотасының толқынды үстірт тәрізді шыңды құрайды.
Баянқол шыңдарында қазіргі мұзбасу байқалады, ал Кетпен жотасын да ежелгі
мұзбасу іздері мен қар сызықтары бар. Климат жағдайлары тау етегіндегі
жазықтары мен ойпаттарда богарлы әдіспен дәнді дақылдарды,картопты жүгері
және басқа да ауыл шаруашылық дақылдарды өңдеуге мүмкіндік береді. Жалпы
алғанда егіншілік жүргізуді төмен температуралар шектейді. Обылыс шалғындар
– кей жерлерде батпақтарға ауысатын саздар дамыған дала ландшафттарының
басым болуымен сипатталады. Далалар Кеген мен Текес ойпаттарының жазық
жерлерін алып жатыр. Кең тарлған сұр – қоңыр топырақтар обылыстың егіс қоры
болып табылады.Кеген мен Текес аңғарларында аллювиальды – пролювиальды орта
және ауыр құмайттарда өсімдік жамылғысына бай таулы шалғынды – сұр қоңыр
топырақтар дамыған. Текес өзені бойында Тұзкөл қазаншұңқырларында саздар
мен сорлар кең таралған. Кетпен жотасының солтүстік беткейінде Баянкөл
алабында Тяньшань шыршасынан құралған шыршалы орманды белдеу жақсы дамыған.
Бұл жерде шыршалы ормандардың бұталы - шөптесін, қыналы үш тобы
ажыратылыды. Обылыстың оңтүстік бөлігінде субальпілік және альпілік өсімдік
жамылғысы жеке белдеулерді құрайды. Шөптесін субальпілік және сарыкүйікті –
шөптесін альпі шалғындары кең таралған. Обылыстың табиғи жағдайлары етті –
сүтті мал шаруашылығы мен богарлы егіншілік дамуына қолайлы.
Шу-Іле шөлейтті және далалық аласа таулары, гранитті интрузиялар
жарып шыққан протерозойлық және төменгі палеозойлық тақтатастар мен
гнейстерден түзілген. Олар жақпарлар мен ойпаттарға жарықтар жүйесімен
тілімденген. Тау беткейін ежелгі пенеплендену тегістген. Массивтің ең биік
жері 1800 м (Сораң тауы). Климаттың шұғыл континентальдығына байланысты
солтүстік бөлікте аналық жыныстар көп бұзылған. Негізгі кеңістіктер
шөлейттің биіктік белдеуінде орналасқан. Беткейлерде өсімдік жамылғысы
жалаңаш жартастар мен үзіледі. Жусанды – эфемерлі, жусанды – сораңды
ассоциациялары қиыршықтасты сұр топырақтарда өседі. Территория аз өнімді
қысқа жайлымдар ретінде пайдаланылады. 1200-1300 м-дей жоғары тау
үлескілерін, әсіресе үстіртті шыңдарды бетеге, боз, жусанды шөлдік бетеге
өскен сұр – қоңыр топырақтардағы дақылды – шөптесін құрғақ далалар құрайды.
Шатқалдарда бұталар кездеседі, ал тегіс сайлар түбінде шабындық ретінде
пайдаланылатын шалғынды үлескілері бар. Облыс территориясында жайлымдық қой
шаруашылығы мен богарлы егіншілік дамыған. Жеке өзендер бойында дәнді –
дақылдар мен көкөніс – бақша дақылдары өсіріледі.
Қырғыз жотасы Қазақстанға тек тік солтүстік беткейдің батыс бөлігі
кіреді. Батыс шетіндегі беткей әсіресе тік және қысқа (10 км). Шығысқа
жылжыған сайын жота 30 км кеңейеді, жұмсақ контурлы орта таулы бедер пайда
болады. Абсолютті биіктіктері 3000 м – аспайды. Облыстың батыс бөлігіндегі
тау алды сызығымен тау етегі климаты ылғалды. 200-300 мм жауын – шашын
мөлшері шығысқа қарай ұлғаяды. Жотаның батыс бөлігінде шөлейттік және
далалы ландшафтар басым. 800-1500 м –де сұр топырақтарға жусанды – эфемерлі
басым жер ауданы су қорына кедей, тасты топыраққа, тік беткейлерге
байланысты игерілмеген. Игерілмеген жерлер көктемгі, күзгі, қысқы
жайылымдарға падаланылады.
Қырғыз жотасының орта тауларының төменгі бөліктерінде 1500-2500 м-де
ұсақ шымдалған – дақылды далалар, сораңды, сораңды – бозды қауымдастықтар
сұр – қоңыр топырақта өседі. Жоғары дақылды далалар таулы қара топырақтарға
биік шөптесін шалғынды далаларға, бұталар арша ормандарына ауысады. Табиғи
жағдайлар кешеніне қарай жотаның батыс бөлігі етті – сүтті мал
шаруашылығына, егіншілікке қолайлы.
Тау етегінде богарлы дақылды егіншілік жүргізеді. Барлық жерлерде
эрозия процестері дамыған.
2 тарау. Іле Алатауының зерттелу тарихы
Іле-Алатауы Тянь-Шань таулы жүйесінің солтүстік жоталарының бірі
болып табылады. Ең алғашқы зерттеушілер бұл кең аймақты Іле өлкесі деп
атаған. Солтүстігінде жота тау алды жазығымен, ал оңтүстігінде-Шелек және
Шонкемен өзендерінің аңғарлары болып табылады. Батысында Қастек өзенімен,
Шығысында Шарын өзенімен шектеледі. Жотаның ең биік нүктесі Талғар шыңы,
оның биіктігі 4978 м жетеді. Биік таулар негізінен орталығында орналасқан.
Климаты континентальдылығымен ерекшеленеді. Іле Алатауының геологиялық
құрлымы өте күрделі. Мұнда интрузивтік магмалық жыныстар кездеседі. Сонымен
қатар метаморфтық тау жыныстарыда кездеседі. Тау жотаның үлкен бөлігі
палеозойлық жыныстардан құралған “сөрелер” пайда болды.
XÍX Ғасырдың екінші жартысында Европаның ғылыми әдебиетінде, тянь-шань
таулы елі мүлде белгісіз қалды. Батыс Европа ғалымдарының тянь-шань
табиғатымен танысуы өте қызық болды. Мысалы атақты неміс ғалымы Аленксандр
Гумбольдт тянь-шань тауы қазіргі вулкандық аймақ екенін дәлелдеді.
Көрнекті қазақ ғалымы Шоқан Уалиханов Европалықтардың аяғы жетпеген,
жұмбақ болып келген, Тянь-Шань таулы аймағын алғаш зертеген ол, 1956 жылды
Іле Алатауының шығыс бөлігін Ыстық көлге дейінгі аймақты зерттеуге арнады.
1856 жылы бегілі Семенов Тянь - Шаньский екі рет саяхат жасады. Ыстық
көлдің шығысына жасаған бірінші саяхатында ол Верный бекінісінен Уалиханов
маршрутмен аттанды. Географ, әрі геолг, ботаник, әрі зоолог болған П.П.
Тянь-Шаньский маршрут бойынша әр түрлі әсіресе Іле Алатауының геологиясын
ғылыми тұрғыдан зерттеді. Ол жотаның релефі геологиясы және өсімдік
жамылғысына ауқымды сипаттама берді. Биктік ландшафтық белдеулікті алғаш
рет ұсынды. Оны бес зонаға: Далалық, мәдени және бақшалық, Қылқан жапырақты
ормандар зонасы, альпілік және мәңгілік қар зонасы деп бөлді. 1902-1903 ж
В. В. Сопожников неміс гелого Фридерхсен мен бірге Жетісуда геоботаникалық
жұмыстар жүргізді. 1903 ж және одан кейінгі жылдары С.В. Димитрев Іле
Алатау Мұздықтарын зерттеді. 1916-1920 жылы Іле Алатауының мұздықтарын В.
Д. Городецкий зерттеді. Д. Н. Казанали 1946-1949 жылдары Іле Алатауының
Сейсмикалық және тектоникасын зерттеді. Ол өзінің есеп беріу кезінде
жотаның геологиялық картасын көрсетті. 1946-1948 жылдары Іле Алатауының тау
алды лесстық түрімен, Ломонович айналысты.
Іле Алатауын зерттеген көрнекті орыс ғалымы, географ Семенов Тянь-
Шанский. 1856-1857 жылдары ол Тянь-Шаньға жасаған атақты саяхатында, Европа
ғалымдары бірінші рет географиялық тұрғыдан, сол аймақтың геологиясы мен
өсімдіктеріне нақты мәлімет алды. Ол Іле Алатауының солтүстік беткейінің
орталық бөлігіне, тік бағытта ландшафтық белдеу орналастырды. Ең бірінші
Іле Алатауының топырақ жамылғысы, осы аймақта 1886 жылы геобатаникалық
зерттеу жүргізген атақты ботаник әрі географ А.Н. Красновтың еңбегін еске
түсіреді.
2.1.2. Іле Алатауының климаты
Бұл аймақтың климаты айқын көрсетілген континентальдылығымен
ерекшеленеді. Тау етегі зонасында жаз өте ыстық, ал қысы жиі жылымықты
қоңыржай жылы болып келеді. Тауға жоғарылаған сайын ауаның температурасы да
төмендейді, қар мөлшері де көбейеді, ал биік таулы зонада қарлар қатты
түседі және тұрақты қарлар мен мұздықтарды құрайды. Ауа температурасының
көп тербелуі, нивальді белдеуде қарқынды үгілудің пайда болуына себеп
болады. Сонымен қатар, солифлюкциялық құбылыстар және тау беткейлерімен
қиыршық тастардың жаппай жылжуы тән. Тау етегі жазығында да, үгілу
процестері белсенді байқалады: шаңды дауылдары, топырақ құрғақшылығы,
құмдардың үрленуі мезгілімен тұрады, қойтасты-малтатасты материал біртіндеп
ұшырайды. Геоморфологиялық жағынан алсақта, қысы теріс мағналы сипатына ие
болады: қаланың солтүстік шеттерінде 420 мм түссе, Медеуде – 843 мм,
Жоғарғы Горельникте – 881 мм. Одан жоғары, температураның төмендеуіне және
ылғалдың азюына байланысты жауын-шашын мөлшері төмендейді. Мысалы,
Мыңжылдыққа –734 мм. Максимальді жауын-шашын зонасы 1500-2300 м. Айлық
жауын-шашынның ішкі жылдық таралуында екі минимум –жазда және қыста,
сонымен қатар, екі максимум: негізгісі көктемде және қосымшасы күзде. Үш
айда (сәуір, мамыр, шілде) 1000 метр биіктен жоғары орналасқан Іле
Алатауының солтүстік беткейінде орналасқан барлық станцияларда, сонымен
қатар Алматы маңында, жылдық жауын-шашынның шамамен жарты мөлшері түседі.
Іле Алатауының су балланысында қар жамылғысыда негізгі мәнге ие.
Жергілікті климаттық және ораграфиялық жағдайлардың әртүрлілігі оның
қалыптасыу, шөгу және бұзылу ерекшеліктерін анықтайды. Қар жамылғысының
жазықтығы орташа биіктігі 20-30 см, ал тауларда 90 см дейін жетеді. Тау
етегі жазығында жаз құрғақ және ыстық, ал қысы қоңыржай жылы, қары аз және
айқын бейнеленген континентальдылығымен ерекшеленеді. Орта таулы белдеуде
онша ыстық емес, максимальді жауын-шашын мөлшері осы белдеуде түседі, ал
қысы жұмсақ және жылы болып келеді.Негізгі шығыны атмосфералық жауын-
шашынның максимальді түсу кезеңіне мамыр - шілде айына келеді.
В.Ф. Литвиновтың “Климатические особенности города Алматы и его
окрестности”, М.Грудзинскийдің “Дорога ведет в горы” атты кітаптарында және
көптеген арнайы ғылыми еңбектерінде егжей - тегжейлі баяндалған.
Барлық таулы аудандардағы сияқты Іле Алатауының климаты да тіке
белдеулікке, жергілікті жердің ендігі мен бойлығына, мұхиттардан
қашықтығына байланысты. Еуразия материгінің қақ ортасында болуы және
оңтүстікке таман орналасуы жылылық мөлшерінің молаюына, ылғалдығының
кемуіне, климаттың шұғыл континентальдық болуына септігін тигізді. Алайда
жердің абсолюттік биіктігіне қарай тау етегінде ылғалдылық арта түседі, жаз
онша ыстық емес, қыс жұмсақ, жазы жайлы болады. Тау етегіндегі жазықтың
басталар тұсынан (Іле өзені, Қапшағай суқоймасы ) шырқау шыңға дейін 100 км
шамасындай жердің өн бойында климат бірте-бірте өте ыстық, нағыз
континентальдық күйінен ылғалды, өте суық райға дейін өзгереді.
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының алқабындағы шөлді өңірде климат - өте
қуаң, ыстық және шұғыл континентальдық сипатта. Орташа есеппен ауаның айлық
температурасы 6,4-8,7 градус. Орташа есеппен ауаның айлық температурасы
шілдеде 23-25 градус, ең ыстық кезінде 44º градус. Орташа есеппен жылдың ең
суық айының (қаңтар) температурасы 9,4-14,1 градус суық. кей күндері ауаның
суықтығы 45º градусқа дейін жетеді. Жыл ішінде температура құбылысының
абсолюттік амплитудасы 98 градусқа жетеді, бұл – шөлдік, нағыз
континентальдық климат. Жылылық мол болуы арқасында ыстықта өсетін күріш
дақылын өсіруге де мүмкіндік береді. Алайда тау етегіндегі жазықтарда,
Қапшағай су қоймасы ауданында орта есеппен 250 миллиметр ғана жауын жауады.
Жауын-шашын қосындысын ауаның 10 градустан жоғары, он есе кемітілген,
әсерлі температурасының қосындысына бөлгеннен шығатын бөліндісі түрінде
есептелетін гидротрмиялық коэффициент бұл белдеулікте не бары 0,2-0,5
шамасында болады.
Тау етегіндегі далалық белдеудің климат жағдайлары Алматы (обсерватория,
848 м). Талғар (1015 м), Каменское плато (1350 м) метеорология
станцияларының деректері бойынша сипатталады. Бұл белдеуде климат онша
ыстық емес, анағұрлым ылғалды. Жылдық орташа температура 7,7-7,4 градус
суық. Шілде айының орташа жылылығы 19,3-22,4 қаңтар 3,7-7,4 градус суық.
Жазғы айларда орташа температура 20 градустан аспайды. Жауын-шашынның
жылдық орташа мөлшері 560 мм. Аясыз кезеңнің ұзақтығы 174-181 күн.
Жауын көбінесе көктемгі-жазғы кезеңде жауады, жаңбыр ең көп жауатын маусым
– көктем. Күз әрдайым құрғақ әрі жылы болып келеді. Тамыз, қыркүйек, қазан
айларында жауын-шашынның айлық орташа нормасы 10-30 мм.Ауаның салыстырмалы
ылғалдылығы бұл белдеуде ең үйлесімді дерліктей, орташа есеп бойынша 55-60%
шамасында болды. Тіпті нағыз ыстық айларда да мұнда ауаның ылғалдылығы 50
пайыздан көп төмендеген емес. Қарлы қыс әдетте 101-104 күнге созылады,
қардың қалыңдығы 25-30 см. 15 градустан төмен болатын жағымсыз суық
температура жылына 20 күннен аспайды. Жеелеген жылдарда аяз 40 градусқа
жетеді. Кейде тіпті ең суық айларда ауаның температурасы 15 градусқа дейін
жылы болатын кездері бар. Мысалы, 1979 жылғы қаңтардың бас кезінде
термометр 15-17 градус жылылықты көрсетті.
Жапырақты ормандар белдеуінің (1400-2000 м) климаты қоңырсалқын, жылы,
ылғалдануы да жақсырақ. Ауаның жылдық орташа температурасы 3,96 градус.
Жауын-шашынның жылдық орташа қосындысы 843 мм. Жазы қоңырсалқын, шілдедегі
температура 14-18 градус жылы, қысы да онша суық емес, қаңтардағы орташа
температура 6,9 градус суық. Тау етектеріндегі белдеуде кей жылдары аяз 40-
43 градусқа жетсе, таулардың төменгі бөліктерінде температура 33 градустан
төмен тұскен емес.
Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 154 күн. Қар анағұрлым қалың, орта есеппен 40-60
см. Бұл белдеуде, әсіресе солтүстік экспозициялардың көлеңкелі бөліктерінде
өсімдік суармай-ақ өсе береді. Қысы жұмсақ, үнемі қар жататындықтан тау
шаңғы тебу спорты үшін, қоңырсалқын жазы – ыстықта халықтың тынығуы үшін
қолайлы.
Шыршалы-мүкті-шетенді белдеуде (2000-2500 м) климат біршама суық әрі
ылғалды.Ауаның жылдық орташа температурасы 3,12 градус температура 10-нан
14 градус жылы, қаңтарда 7-10 градус суық. Мұнда жауын-шашын көп жауады –
жылына орта есеппен 881 мм. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 129 күн. Қары тұрақты,
қалыңдығы 60-90 см. Бұл белдеу жарқабақты көлеңкелі бөктерлерде шыршалы
ормандардың, жайбарлау бөктерлерде тау шалғындарының өсуіне неғұрлым
қолайлы.
Әр белдеудің өз көлемінде де биіктігінің, экспозицияларының, бөктерлер
жарқабақты, тік жарлы болуының амплитудасы аса алшақ болып келетініне
байланысты климат та өзгеріп тұрады. Тік белдеулікке байланысты климат
құбылысының жалпы заңдылықтары мен өзгерістерін білетін болғандықтан, әрбір
жоғары климаттық белдеудің төмендегі, орта тұстағы және биіктігі
бөлімднрінің климаттық өзгешеліктерін дәлелдеп айқындауға болады. Дүние
жүзіндегі таулы аудандардың бәрінде де жер ыңғайы теңіз деңгейінен
жоғарылап, биіктеген сайын ауаның температурасы салқындай түседі. Жылдың
жылы маусымында Іле Алатауының жоталарында әр жүз метр биіктеген сайын
ауаның температурасы 0,6-0,7 градус салқындайды. Алайда қысқы маусымда
таулардың төменгі бөліктерінде қыстыгүні ауа температурасы әрбір жүз метр
биіктікке көтерілген сайын 0,36 градус артады. Мұның өзі ауыр суық ауаның
анағұрлым төменгі жерлерге қарай ойысуына байланысты болады.
Атмосфералық жауын-шашынның мөлшері де жер-жердің бедерлеріне байланысты
болады. Климатқа сипаттама беру үшін жауын-шашын ғана алынып қоймай,
сонымен қатар ауаның температурасына байланысты ылғалдың буға айналуы
сияқты табиғи құбылыстар да есепке алынады.
Іле Алатауының жоталарындағы климаттың белдеулерге байланыстылығының
бұл жалпы көрінісі экспозициясына байланысты өзгереді.А.Н. Медведевтің
деректері бойынша, 1800 метр биікте шілде де ауаның айлық орташа
температурасы солтүстік бөктерде 15 градусқа, оңтүстік бөктерде-19
градусқа, шығыс бөктерде 16,8 грдусқа, батыс бөктерде –17,2 градусқа тең.
Жазықтар мен салыстырғанда таулы облыстар айтарлықтай алуан түрлі табиғи
жағдайлармен ерекшеленеді. Бұл зоналы биіктік ландшафтары мен, жоталардың
түрлігі мен геологиялық құрлымының қиындығылығымен анықталады.
“Тау” түсінігінің ішіне біз жер бетінің, мұхит деңгейінен жоғары және
көршілес жазықтардан биік болып келетін дұрыс пішіні.Орыстың “Тау” сөзі
немістің gebirde” және ағылшынның “mountains” сөздерімен сәйкес
келеді.И.С.Щукин (1964),”таулар” “тау” сөзінің көптік жалғауы емес деген
сөзіне келісуге тура.Бірақ, “тау” сөзінің мағынасында біз тек биіктіктер
деп қана түсінбеуіміз қажет. Тіпті “тау” сөзін барлық дерлік географиялық
көтеріңкі нысандарға (жота, қырат) жалпы түрде қолдану қабылданып кеткен.
Бұл аймақтың климаты айқын көрсетілген континентальдығымен ерекшеленеді.Тау
етегі зонасында жаз өте ыстық, ал қысы жиі жылымықты қоңыржай жылы болып
келеді.Тауға жоғарылаған сайын ауаның температурасы да төмендейді, қар
мөлшері де көбейеді, ал биік таулы зонада қарлар қатты түрде түседі және
тұрақты қарлар мен мұздықтарды құрайды.Ауа температурасының күрт тербелуі,
нивальді белдеуде қарқынды үгілудің пайда болуына себеп болады.
Іле Алатауының климаттық ерекшеліктері біршама деңгейде рельеф
қалыптасуының экзогенді процестерін анықтайды, сонымен қатар таулар да,
климатқа әсер етеді: орографияның әсерінен ауа массаларының циркуляциясы
өзгереді, жауын- шашын мөлшері көбейеді, жергілікті желдер, температураның
өзгеруі қалыптасады. Аймақтың климатына жергілікті ендіктен басқа, жотаның
биік таулы рельефі әсер етеді. Аймақтың климатының негізгі ерекшелігіне,
таулардағы нақты биіктік дифференциясы жатады. Тау етегі жазығында жаз
құрғақ және ыстық, ал қысы қоыржай жылы, қары аз және айқын бейнеленген
континентальдығымен ерекшеленеді. Орта таулы белдеуде онша ыстық емес,
максимальды жауын – шашын мөлшері осы белдеуде түседі, ал қысы жұмсақ және
жылы болып келеді.
Биік таулы белдеудің жазы-салқын, таулардағы көп жылдық орташа
температура тау етегіне қарағанда жоғары болады (Алматы аэропорт – 6,6º,
Каменка үстірті – 8,1º ). Биік таулы белдеуде төмен температураға
байланысты жауын-шашын тек қатты түрде болады, соған байланысты тұрақты
қарлар және мұздықтар жиналады. Мәңгі тоң басым болап келеді. Жылдың орташа
температурасы 2500 м . биіктікке дейін оң шамалы, ал одан жоғары теріс
шамалы болып келеді. Тауларда күн радияциясы өте күшті, ультракүлгін
сәулелер 2-4 есе көп.
Жер беті рельефін қалыптастыруда жауын – шашынның ролі өте жоғары.
Іле Алатауында олардың екі түрлі шығу тегі бар. Ең алдымен, атмосфераның
жалпы циркуляциясы кезінде ауа массаларымен әкелінетін жауын – шашын, яғни
адвективті жауын – шашын. Олар әдетте батыстан, солтүстік – батыстан
горизонтты ауа массаларымен алып келінеді және жылдың балансындағы негізгі
массаны құрайды. Оларға таулар механикалық тосқауыл болатындықтан, жотаның
солтүстік – батыс беткейі қарсы беткейге ылғалы аз ауа жетеді. Сонымен
қатар жауын – шашын жылы жыл мезгілінде жер бетінің қызуы нәтижесінде пайда
болып, жергілікті циркуляциясы нәтижесінде біртекті ауа массаларының ішінде
қалыптасады. Қызған ауа тауға көтеріле отырып, жауын – шашын бөлетін қалың
түйдек бұлттарды құрайды. Бұл жердегі ылғал қоры өзен және су қоймаларынан
алынады. Қарастырылып отырған территорияның әр аймағындағы жауын – шашын
мөлшері екінші көрсетілген. Көріп отырғандай, минимальды орта жылдық жауын
– шашын мөлшері жотаның тау етегі зонасының шығыс бөлігінде орналасқан,
Шелек (198 мм) және Малыбай станциясында белгіленген. Батысқа қарай жауын –
шашын мөлшері көбейеді: Түргенде – 506 милиметр, Алматыда – 557 милиметр.
Әр станциялар араларындағы айлық жауын-шашын мөлшері
1-Мыңжылқы, 2-Жоғарғы Горельник, 3-Алма-ата
мм
175
150
125
100
75
50
25
0
1 2 3 4 5 6
7 8 9 10 11 12
Сонымен қатар, жауын – шашын мөлшері солтүстіктен оңтүстікке, тауларға
қарай өсу температура су ағындары эрозиясының, беткейлік процестердің,
өзендер арқылы тасымалдануын бәсеңдете отырып, грунттың және өзеннің
қатуына, қар жамылғысының пайда болуына алып келеді.
Тау жыныстарының үгілу процесіне өте үлкен әсерін тигізетін,
климаттың негізгі элементінің бірі – ауа температурасы. Ауа температурасына
аймақтың ендігі мен биіктігі, күн радияциясының қарқындылығы, атмосфера
циркуляциясы және тағы басқа көптеген факторлар әсер етеді. Іле Алатауының
материкік режимі, тәуліктік және жылдық температурасының үлкен амплитудасы,
жылдың жылы мезгілінің суық мезгілден басым болуы тән.Тау етегі жазығында,
сонымен қатар 1950 метр биіктікке дейінгі тауларда шілде айы болып
табылады, оның температурасы таулардан жазыққа қарай жоғарылайды, яғни
14,1º (Усть –Горельник ) 23,1º- ке дейін (Шелек). Аталған биіктікте жоғары
орналасқан станцияларда тамыз айы ең жылы ай болып табылады, 7º градус
температура Мыңжылқыда (Мыңжылқы аңғары – Кіші Алматы өзенінің жоғарғы
ағысы ) және Жоғарғы Горельникте 13º температура байқалады. Ең төменгі орта
айлық температура барлық станцияларда қаңтар айында белгіленген –3,7º
бастап (Каменка үстүрті ) – 12,7 градуске дейін (Алматы аэроп²орты ).
Таулардағы ауаның температурасы жазыққа қарағанда төмен болып келеді. Бұл
жерде қыс біршама жұмсақ, жылымықтар жиі болып тұрады. Мұндай күндері
ауаның орта тәуліктік температурасы 2500 м биіктіктің өзінде 2- ден 10º-қа
дейін құбылады. Бірақ, бұл жерде де, 20-30º-қа жететін өте қатал аяздар
болып тұрады. Сонымен қатар, тауларда қыста температураның өсуін белгілі
биіктікке дейін қамтамасыз ететін орографиялық өзгерістер дамыған.
Сондықтан, жартастар мен тау беткейлерінің ойпатты жерлерге қарағанда
жылырақ болады. Мұндай өзгерістер жиі байқалады, кейде нөсерлі жаңбырлар
немесе мұздықтардың тез еруі нәтижесінде өзендердің деңгейі күрт көтеріледі
және тасқындар су бұзылуларына айналады. Мысалы, Н.Н.Пальгованың (1947 ж. )
бақылаулары бойынша 1921 жылы 8 шілде Кіші Алматы аңғарында болған нөсерлі
жаңбыр орасан зор бұзылуларды туғызған.
2.1.4. Іле Алатауының топырағы.
Іле Алатауының топырағын И.А.Соколов, И.А. Ассинг, А.Б. Құрманғалиев,
С.К.Серпиковтар егжей-тегжейлі жазған. Бұл авторлар таулардағы топырақ
белдеулерінің кезектесуі кейбір дәрежеде жазықтардың топырақ аймақтарын
қайталайды деген пікірде. Алайда таудың ауа райы мен белерлерінің
өзгешеліктерінен туатын елеулі айырмашылықтар да бар. Төменгі алпілік және
альпілік - шалғын топырақтары тек қана биік таулы жерлерде қалыптасады. Тау
бөктерлерінде топырақ қыртыстарының шайылуы да, топырақ горизонттарының өз
ішінде ертінділерінің жанама қимыл - қозғалыстары да әсер етеді. Түбегейлі
жыныстардың жақын жатуы тау бөктерлеріндегі топырақтың құнарлылығының
кеміуіне және тым қиыршықтануына әкеп соғады. Іле Алатауының жоталарындағы
топырақтың Іле өзенінен бастап тау шыңдарына дейінгі көлбей кезектесіуімен
қысқаша танысып көрелік.
Тау етегіндегі шөл далалық белдеу. Мұның өзі тау етегіндегі нақты 450-
650 метр биікте орналасқан кәдімгі кәдімгі сұр топырақ. Жауын-шашын мөлшері
орта есеппен 150-350 мм. Осының арқасында мұнда тек көктемде ғана өркен
жайып, жазда қурап қалатын эфемерлі (раң тәріздестер) өсімдіктер өседі. Тау
етегіндегі сұр топырақта 1,4 - 1,6 % қара шірік, 0,11 - 0,30 % азот болады
суарған күнде мол өнім алынады.
Іле өзені бойындағы белдеу тау етегінен бастап Қапшағай су қоймасына
дейін толық игерілген және суармалы егіншілікке арналған. Су қоймасының
оңтүстік жағалауының өн бойындағы 10 км алқап қана мал жайлымына және
шабындыққа пайдаланылады. Сортаңданған топырақ астында судың жақын жатуы
және жауын-шашынан кейін бірден жаппай буланып кететіндіктен бірсыпыра
реттерде шамадан тыс суарылғанда топырақтың қайыра сортаңдануына әкеп
соқтырды. Сондықтан бұл белдеуде топырақты суарғанда, суды бетондалған
астаумен ағызу, не артылған сортаңданған суды жинайтын дренаж жүйесін
қамтамасыз ету қажет.
Бұталы - әр түрлі шөптесін дала белдеуі .Қазір бұл мәдени немесе бау-
бақшалық белдеу (теңіз деңгейінен 650-1300 м биіктікте ) деп аталады. 650-
900 м биіктікте үстіңгі қыртысы сары - топырақ тәрізді шаңдақтау-құмдауыт
балшық топырақпен көмкерілген. Қойтасты-малтатасты пролювиальдік
шөгінділерде ашық қызылқоңыр және қою қызылқоңыр топырақ кездеседі.
Құрамында қарашірік 2 - 3,3%-ке дейін, жалпы азот – 0,24 % .
Биіктігі 900-1300 м тау етегіндегі жазықтарда және тау сөрелерінде
қуаттылығы 60-100 см-лік орташа және шағын мөлшері қарашірікті таудың қара
топырағы кездеседі. Құрамында қарашірік - 9,5 %, азот – 0,61 % , құрылымы
түйіршіктілеу, таулы жерлердегі егіншілік жағдайында таңдаулы топырақ деп
танылады.
Жапырақты ормандар белдеуі. (1300-1600 метр) алма-долана ормандарының
орнында пайда болған құлдырама қара топырақтарға және қайың-көктерек
ормандары өскен жердегі қоңырқай-сұрғылт орман топырақтарына орналасқан.
Құлдырама қара топырақтың қуаттылығы 100 сантиметрге дейін, құрамында 13,2
% қара шірік, 0,72 % азот болады. Осы белгілеріне қарай мұның өзі аса
құнарлы қаратопырақ деп аталады. Бұл жерде жауын-шашын жиі болғандықтан
(жылына 600-700 мм) бақша суарылмай-ақ өседі.
Таулы ормандық қоңыр сұрғылт, асты күлденген топырақ анағұрлым
жайпақтау бөктерлерде көктерек, қайың ормандары өскен жерде пайда болады
және құрылымы түйіршікті жаңғақты болып келетін қарашірікті - жинағыш
горизонтты 55 сантиметрлік, шаңдақтау-сары балшық түріндегі делювиальды
қырқалардың шаңдарында пайда болады. Бұл әжептәуір шұрайлы топырақ, бұларды
тамаша табиғи ормандар қайың мен қарағай екпелері өседі.
Шыршалы ормандық немесе альпілік белдеу. Белдеу Іле Алатауында
бәрінен өте айқын бейнеленген, теңіз деңгейінен 1600-2800 метр биіктеу
орналасқан, мұнда солтүстік экспозициялар беткейінде бітік бетегелі
шалғындармен орайласа шренк шыршасы қалың өскен. Солтүстік экспозициялардың
жарқабақты бөктердерінде шырша ормандары өскен жерде қоңыр түсті таулы-
ормандық топырақ кездеседі, анағұрлым жайпақ беткейлердегі шалғындықтарда
таулық шалғындық қара-қошқылдау топырақ басым. Оңтүстік экспозициялар
(оңтүстіктегі, оңтүстік-шығыстағы, оңтүстік-батыстағы, батыстағы және
шығыстағы) шалғындық-далалық өсімдіктер өседі, бұлардың астында қызылқоңыр
шалғындық далалық топырақ қалыптасқан.
Сонымен, Іле Алатауының жоталарында, әсіресе шыршалық ормандық
белдеуде топырақ пен өсімдіктің қалыптасуына тіке белдеулік пен
бөктерлердің экспозициялары әсер еткен.
Альпілік белдеу шыршалы ормандарда жоғарырақта, 2700 - 3500 метрге дейінгі
орналасқан , мұнда аласа бойлы астық тектес түрлі шөптер шалғыны арасында
ойдым-ойдым төселмелі жатаған арша бұталары қарауытады. Жоғарырақта
кобрезиялық (доңызсырт) шалғын кездеседі. Бұл өсімдіктер астында таулық-
шалғындық альпілік топырақ қалыптасқан, қуаттылығы кемдеу, қыртысы тым
шөптесін, қарашірігі аса көп. Бұл жайылымдар тек жазда ғана мал бағуға
пайдаланылады.
3500 м-ден жоғары биікте альпілік белдеу мұзарт белдеуге – мәңгі
мызғымайтын қар, мұз, шың, жартастар әлеміне ұласады. Алайда осы бір
үнсіздік әлемінде де мұзарттар еритін шекара маңында тау жыныстарының жел
мүжіген қарапайым кеміктерінде өсімдіктер де кездеседі. 1950 жылы
М.А.Глазовской басқарған Топырақтану Институты Іле Алатауының тауалды
топырақ жамылғысына нақты зерттеулер жүргізді.
2.1.5. Іле Алатуының гидрографиясы
Шонкемен – жотаның оңтүстік беткейінің батыс бөлігінің ең негізгі
өзені. Оның бастауы 3800 м биіктікте Іле Алатауын Күнгей Алатауымен қосатын
таулы мойынының оңтүстік – батыс беткейінде орналасқан. Өзен біршама
деңгейде суы мол, салалары шоғырланған Күнгей Алатауы ағыны есебінен
құралады.Іле Алатауының оңтүстік беткейінен бастауын алатын өзендер қысқа
және суы аз болып келеді. Төменгі ағысында Шонкемен өзені оңтүстікке қарай
ауытқиды және зерттелген аймақтың шегінен асып Шу өзеніне құяды. Оның
ұзындығы 110 км., су жинау ауданы 2100 км² ,орта жылдық шығыны 22,1
м³сек, максимальды шығыны шілде – тамызда, ал минимальды наурызда болады.
Шарын өзені орта ағысында Жалаңаш ойпатының шығыс бөлігін кесіп
өтеді, ал төменде Торайғыр тауларында орасан зор каньонды құрайды. Одан
кейін, солтүстік – шығысқа біршама ауытқи отырып, Іле өзеніне құяды. Жалпы
ұзындығы 255 км., су жинау ауданы 8000 км², орта жылдық шығыны 36,6 м³сек.
Бұл суы мол өзен атмосфералық жауын – шашынмен қоректенеді. Сондықтан, оның
режимі мұздықтық өзендер режимінен біршама айрықша болады. Негізгі шығыны
атмосфералық жауын – шашынның максимальды түсу кезеңіне – мамыр – шілде
айына келеді.
Таулы типіне атмосфералық жауын – шашын және жерасты суларымен
қоректенетін Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі өзендер жатады. Көп
жағдайда олар бастауын мұздықтық белдеуден, яғни 3000 м-ден төмен
орналасқан бастаулардан алады. Оларға, Қараш және Бақай тауларынан ағатын
өзендер, яғни Талдыбұлақ, Белшабдар, Қаратұрық, Теректі, Сүгір; жотаның
орталық бөлігінде –Рахат, Қайназар, Қотырбұлақ, Қырғауылды; батыс бөлігінде
Майбұлақ Шатайбұлақ, Қастек, Қыртобылғы және т.б. Негізінде бұл тік
құламалы және ағысы жылдам, аса үлкен емес таулы өзендер. Олардың ұзындығы
15-20 км., тасқындары қысқы қарлардың еруімен көктемде болады, өте екпінді,
бірақ қысқа мерзімді. Жазда мұндай суы аз өзендер тау етегі жазығында
тұйықталған сағамен бітеді. Сонымен қатар, жотаның барлық беткейлерінде
көктемде ғана су толатын, ал жазда құрғап кететін мерзімдік және уақытша
өзендер бар.
Таулы өзендердің суы мол, ірі және біршама су жинау алаптары бар.
Олардың бастаулары 3000 м-ден астам биіктікте жатыр. Қоректенуі негізінен
мұздықтық, бірақ олардың режимінде атмосфералық жауын – шашын және жерасты
сулары өте үлкен маңызға ие. Бұл типке жотаның ең ірі өзендері жатады:
Шелек, Түрген, Есік, Талғар, Үлкен және Кіші Алматы, Қаскелең және т.б. Ең
ірі өзен - Шелек өзені. Ол өзінің бастауын жотаның оңтүстік беткейінде,
3750 м. биіктікте орналасқан Жаңғырық мұздығынан алады. 20 км – ден төмен
ол оңтүстік Талғар өзенімен қосыла отырып, Тоғызтарау деп аталатын өте кең
жайылманы құрайды.Төменде өзен Таушелек кең мұздықтық аңғар бойымен,
шығысқа қарай жылдам ағып, 40 км - де терең, өткелсіз шатқалға
енеді.Жалаңаш ойысына шыға отырып, ол Шелек атауына ие болады және
солтүстікке қарай күрт бұрылып, Суықтоғай мекеніне енеді. Екі таулы
массивті ( Торайғыр және Сөгеті ) кесе отырып, тау етегі жазығына шығады.
Бұл жерде Шелек өзені бірқалыпты кең аңғар бойымен ағады, суы аз болады
және шамамен таудан 45 км – де екі саламен Іле өзеніне құяды. Тауда оған 45
сала құяды, оның біршама бөлігі мұздықтық болып келеді, ал жазық жерде
мүлдем саласыз болады. Барлық оң жақ салалары ағыстың ендіктік бөлігінде
шоғырланған және Күнгей Алатауы жотасының солтүстік беткейінен ағады. Оған
Сүтбұлақ, Күрметі, Саты және тағы басқа жатады. Осы бөліктерінде солтүстік
жағында Шелек өзеніне Түлкісай, Аманжол, Майбұлақ өзендері құяды.
Меридиандық бөліктеріндеШелек өзенінің оң жағында салалары жоқ, ал сол
жағында үш саласы бар, яғни Жіңішке, Сарыбұлақ, Асы. Шелек өзенінің су
жинау алабының ауданы – 5300км², жалпы ұзындығы – 281км.
Шелек өзені екпінді ағысты, тік құламалы, таулы өзен. Арнасының
неі жоғарғы ағысында 3-4 м, орта ағысында 10-15 км, ал кеңейген жерлерінде
100м-ге дейін жетеді, максимальды тереңдігі 1,5-2 метр. Бұл өзен мұздықтық
типпен қоректкнеді, орта жылдық ағыны 32,7м³сек . Шелек – Іле Алатауының
ең лайлы өзені болып табылады: таудан шығар жеріндегі орта жылдық лайлылығы
571 гм³.
Іле алатауының солтүстік беткейінің барлық ірі өзендері ( Түрген,
Есік, Талғар, Үлкен және Кіші Алматы, Шамалған, Қаскелең және т.б.) бір
типті және 3300-3500 м биіктікте мұздықтардан бірнеше саламен басталады.
Төменде олар жеке өзендер арналарына құяды, ал олар түпкі морена мен
бітетін кең трогты арналар мен ағады. Орта таулы белдеуде барлық өзендердің
ағысы екпінді, аңғарлары тереңдігі 800-1000 м –ге жететін шатқалдарға
айналады. Тау етегі жазығында судың көп мөлшері инфильтрацияға, булануға
және суғаруға жіберіледі, сондықтан кейбір өзендер (Түрген, Талғар ) Іле
өзеніне тек ерекше ылғалды жылдары ғана жетеді. Созылған су тасқындарына
қарамастан, ылғалды ал қысы қатал және суық. Бұл тұрақты аяз, қар және мұз
зонасы болып табылады.
Жотаның климаттық жағдайлары тау жыныстарының қарқынды үгіліуіне
себеп болады. Таулардағы жауын-шашын мөлшерінің көптігі, жиі болатын жауын-
шашын, мұзбен қардың тез еруі өзендердің тасуына алып келеді. Сонымен қатар
жауын-шашынның біркелкі түспеуі эрозиялық процестерді тудырады.
Іле Алатауының гидрографиялық торы көбінесе Балхаш көліне құятын
Іле өзені алабына және жартылай ағынсыз Шу алабына жатады.
Іле Алатуының өзендері – көлденең қимамен және белсенді түрдегі
тереңдік эрозиямен өңделмеген, екпіні жылдам, әдеттегі жас таулы су
тасқынына жатады. Жазық бөлігінде олар аз сулылығымен және бірқалыпты
ағысымен ерекшкленеді. Іле Алатауында тұрақты ағысы бар өзендер жүз
шамасында деп есептелінеді, егер мерзімдік су ағындарын қоса алатын болсақ,
онда бұл өлшем біршама жоғарлайды. Олардың ішіндегі негізінен мұздықпен
қоректенетін ең ірілері 18-ге жуық.
Бастауларының орналасуына, қоректену сиптына және су режиміне
байланысты, қарастырылып отырған аймақтың барлық өзендері үш типке
бөлінеді: таулы, тау алды және жазықтық.
Жазықтық типке тауалды жазығында 700-800 м биіктікте ысырынды
конустар перифериясында, грунт суларының нәтижесінде қалыптасатын ұсақ
өзендер жатады.
Іле Алатауының таулы өзендері ылғалды үлкен территориядан
жинайды. Суы молдығымен ерекшеленеді, барлық биіктік геоморфологиялық және
ландшафтық белдеулерді кесіп өтеді. Таулы бөлікте олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz