Банктің ақша қаражаттарын заңсыз пайдаланудың қылмыстық-құқықтық және криминалистикалық сипаттамасы
КІРІСПЕ
І. БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ДАМУЫ
1.1 Банк қызметінің түсінігі мен ҚР.да дамуы
1.2 Банк қызметінің құқықтық негізі
ІІ. БАНКТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ЗАҢСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Қылмыстық.құқықтық сипаттама
2.2 Криминалистикалық сипаттама
ІІІ. БАНКТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ЗАҢСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫ АШУ МЕН ТЕРГЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Ақпарат көздері
3.2 Ақша қаражаттарын заңсыз пайдалануды ашу мен тергеу барысында ЖІШ жүргізу
3.3 Бастапқы тергеу әрекеттері
3.4 Кейінгі тергеу әрекеттері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ
І. БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ДАМУЫ
1.1 Банк қызметінің түсінігі мен ҚР.да дамуы
1.2 Банк қызметінің құқықтық негізі
ІІ. БАНКТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ЗАҢСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Қылмыстық.құқықтық сипаттама
2.2 Криминалистикалық сипаттама
ІІІ. БАНКТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ЗАҢСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫ АШУ МЕН ТЕРГЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Ақпарат көздері
3.2 Ақша қаражаттарын заңсыз пайдалануды ашу мен тергеу барысында ЖІШ жүргізу
3.3 Бастапқы тергеу әрекеттері
3.4 Кейінгі тергеу әрекеттері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ
Қазіргі таңдағы еліміздегі әлеуметтік-саяси жағдай бірқатар теріс тенденциялармен сипатталады: олардың арасында қылмыстылықтың өсуі мен оның сапалық өзгерістерін анықтайтын факторлар ерекше шиеленісіп тұр. Солардың ішінде қылмыс элементтерінің криминалдық топтарға бірігуін, қылмыстылықты ұйымдастыру деңгейінің артуын, криминалдық қауымдастықтар мен коммерциялық құрылымдар арасында байланыстардың туындауын, мемлекеттік аппараттың сыбайласқан шенеуліктерімен қылмыс топтарының жетілу белгілерін ерекше атап өту қажет, бұл өз кезегінде криминалдық құрылулардың экономиканың әртүрлі салаларына, соның ішінде Қазақстан Республикасының банк жүйесіне енуіне қолайлы жағдай жасап, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі туралы мәселе тудыртады.
Банк жүйесі Қазақстан экономикасының аса маңызды элементтерінің бірі болып табылатындығы белгілі. ҚР-дағы экономикалық өзгерістер, нарықтық қарым-қатынастардың қалыптасу жағдайларында банк жүйесі қаржылық-шаруашылық саладағы жетекші және реттеуші роль орындауға ұмтылған.
Бұл қызметте ерекше орынды банктің негізгі функцияларының бірі – шаруашылық қызмет субъектілері мен азаматтарды несиелендіру иеленеді. Алайда, экономиканың дамуына оң әсер етудің жан-жақты үлкен мүмкіндіктеріне ие бола отырып, несиелік банк жүйесі де экономикалық концепциялардың жетілмегендігі, бірқатар құқықтық ережелердің реттелмегендігі, несие-банк технологияларының, құжатайналымының кемшіліктері, несие саласындағы қызметкерлердің жеткіліксіз кәсіби деңгейінің және несие-банк мекемелерінің жұмысшылары, сол секілді несиеленетін субъектілер тарапынан болатын бірқатар басқа теріс қылықтар салдарынан маңызды қарама-қайшылықтарды өзінің басынан кешеді.
Банк жүйесі Қазақстан экономикасының аса маңызды элементтерінің бірі болып табылатындығы белгілі. ҚР-дағы экономикалық өзгерістер, нарықтық қарым-қатынастардың қалыптасу жағдайларында банк жүйесі қаржылық-шаруашылық саладағы жетекші және реттеуші роль орындауға ұмтылған.
Бұл қызметте ерекше орынды банктің негізгі функцияларының бірі – шаруашылық қызмет субъектілері мен азаматтарды несиелендіру иеленеді. Алайда, экономиканың дамуына оң әсер етудің жан-жақты үлкен мүмкіндіктеріне ие бола отырып, несиелік банк жүйесі де экономикалық концепциялардың жетілмегендігі, бірқатар құқықтық ережелердің реттелмегендігі, несие-банк технологияларының, құжатайналымының кемшіліктері, несие саласындағы қызметкерлердің жеткіліксіз кәсіби деңгейінің және несие-банк мекемелерінің жұмысшылары, сол секілді несиеленетін субъектілер тарапынан болатын бірқатар басқа теріс қылықтар салдарынан маңызды қарама-қайшылықтарды өзінің басынан кешеді.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Бет.
КІРІСПЕ
І. БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ДАМУЫ
1. Банк қызметінің түсінігі мен ҚР-да дамуы
2. Банк қызметінің құқықтық негізі
ІІ. БАНКТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ЗАҢСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Қылмыстық-құқықтық сипаттама
2.2 Криминалистикалық сипаттама
ІІІ. БАНКТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ЗАҢСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫ АШУ МЕН ТЕРГЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Ақпарат көздері
3.2 Ақша қаражаттарын заңсыз пайдалануды ашу мен тергеу барысында ЖІШ
жүргізу
3.3 Бастапқы тергеу әрекеттері
3.4 Кейінгі тергеу әрекеттері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы еліміздегі әлеуметтік-саяси жағдай бірқатар теріс
тенденциялармен сипатталады: олардың арасында қылмыстылықтың өсуі мен оның
сапалық өзгерістерін анықтайтын факторлар ерекше шиеленісіп тұр. Солардың
ішінде қылмыс элементтерінің криминалдық топтарға бірігуін, қылмыстылықты
ұйымдастыру деңгейінің артуын, криминалдық қауымдастықтар мен коммерциялық
құрылымдар арасында байланыстардың туындауын, мемлекеттік аппараттың
сыбайласқан шенеуліктерімен қылмыс топтарының жетілу белгілерін ерекше атап
өту қажет, бұл өз кезегінде криминалдық құрылулардың экономиканың әртүрлі
салаларына, соның ішінде Қазақстан Республикасының банк жүйесіне енуіне
қолайлы жағдай жасап, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі туралы мәселе
тудыртады.
Банк жүйесі Қазақстан экономикасының аса маңызды элементтерінің бірі
болып табылатындығы белгілі. ҚР-дағы экономикалық өзгерістер, нарықтық
қарым-қатынастардың қалыптасу жағдайларында банк жүйесі қаржылық-
шаруашылық саладағы жетекші және реттеуші роль орындауға ұмтылған.
Бұл қызметте ерекше орынды банктің негізгі функцияларының бірі –
шаруашылық қызмет субъектілері мен азаматтарды несиелендіру иеленеді.
Алайда, экономиканың дамуына оң әсер етудің жан-жақты үлкен мүмкіндіктеріне
ие бола отырып, несиелік банк жүйесі де экономикалық концепциялардың
жетілмегендігі, бірқатар құқықтық ережелердің реттелмегендігі, несие-банк
технологияларының, құжатайналымының кемшіліктері, несие саласындағы
қызметкерлердің жеткіліксіз кәсіби деңгейінің және несие-банк мекемелерінің
жұмысшылары, сол секілді несиеленетін субъектілер тарапынан болатын
бірқатар басқа теріс қылықтар салдарынан маңызды қарама-қайшылықтарды
өзінің басынан кешеді.
Бұның бәрі банктердің несиелік ресурстарына қылмыстық
қолсұғушылықтардың қаупі мен өсуін арттыратын кримогендік жағдайды
тудыратын және қолдайтын қолайлы орта жасайды.
Несие-банк қылмыстарын тергеу мәселесіне келсек, қарастырылатын
кезеңде несиелік қарым-қатынастар жеткілікті тиімді банкішілік бақылаудың
болуы кезінде шектелген және қатаң реттелген сипатқа ие болғандықтан,
бұндай криминалистикалық әдістемені әзірлеу мақсатында зерттеулер
жүргізілген жоқ. Бұл жағдай, сондай-ақ несие-банктік қылмыстардың
латенттілік факторы несие банктік ресурстарға қолсұғушылықтарды тергеу
әдістемесін ғылыми зерттеуді толық дерлік жоқ қылды. Криминалистикада
банктік қылмыстардың зерттеу әдістемесін әзірлеуде маңызды кемшілік
қалыптасты деп айтуға болады. Қазақстан Республикасында экономикалық
өзгерістер процесінің басталуымен несие-банктік саясаттың өзгерістері,
коммерциялық банктерді құру, шиеленіскен криминалдық жағдай бұрындары
белгісіз процестерге құқықтық зерттеулер жүргізуді талап етті.
Несие операцияларын жүзеге асыру кезінде жасалатын қылмыстардың
механизмін зерттеумен байланысты мәселенің дайындалмағандығы, несиелеу
саласындағы қылмыстарды тергеудің тиімді әдістемелерінің жоқтығы,
құқыққорғау органдарының теориялық және ұйымдық-әдістемелік сипаттағы
ғылыми ұсыныстармен қамтамасыз етуіне деген аса қажеттілік орындалған
зерттеудің өзектілігі мен диссертация тақырыбын таңдауға септігін тигізді.
Зерттеу объектісі несиелік операцияларды жүзеге асыру кезінде
орындалатын қылмыстық қызмет; несиелеу саласында жасалған қылмыстарды
тергеу мен алдын алу бойынша қызмет; сондай-ақ банк мекемелерінің қызметі
мен несие-банктік қарым-қатынастарды реттейтін заңнама болып табылады.
Зерттеу пәні несиелік операциялар саласында орындалатын қылмыстық
қызмет механизмінің заңдылығын, аталған санаттың қылмыстарын тергеу
процесінде қылмыстық қызмет іздерін (дәлелдерін) анықтау, зерттеу, бағалау
мен қолдану заңдылығын құрайды.
Димломдық жұмыстың мақсаты: несиелік операцияларды жасау кезінде
орындалатын қылмыстық қызмет механизмінің мазмұны мен функционалдық ролін
анықтайтын, объективті ақиқатты танудан; қылмыстардың іздерінде қылмыстың
қатысушылары мен оның маңызды мән-жайлары туралы ақпараттың туындауымен
байланысты процестерді зертетуден тұрады.
Көрсетілген мақсаттар дипломдық жұмыстың келесі міндеттерін алдын ала
анықтады:
- банк қызметінің түсінігі мен ҚР-да дамуын зерттеу
- банк қызметінің құқықтық негізін қарастыру
- қылмыстық-құқықтық және криминалистикалық сипаттамасын ашу
- ақпарат көздерін анықтау
- ақша қаражаттарын заңсыз пайдалануды ашу мен тергеу барысында ЖІШ
жүргізуді зерттеу
- бастапқы және кейінгі тергеу әрекеттерін қарастыру.
Әдістемелік негізін сонымен қатар банк ісі, қылмыстық құқық және
қылмыстық процесс, криминология, және, криминалистика саласындағы
ғалымдардың жұмыстары, солардың ішінде Р.С.Белкиннің, В.В.Братковскийдің,
В.Д.Ларионовтың, В.Г.Танасевичтің, А.А.Хмыровтың, ИЛ.Шрагидың,
Н.П.Яблоковтың, және басқаларының еңбектері құрады.
І. БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТҮСІНІГІ МЕН МАЗМҰНЫ
1. Банк қызметінің түсінігі мен ҚР-да дамуы
1995 жылдың 31 тамызынан Қазақстан Республикасының “Қазақстан
Республикасында банктер мен банк қызметі туралы” Заңға сәйкес банк қызметі
банк операцияларын жүзеге асыру, сондай-ақ банктердің заңмен бекітілген
өзге операцияларды жүргізуі болып табылады.
Банк операцияларына жатады:
- заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банк шоттарын ашу мен
жүргізу;
- жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банк шоттарын ашу мен
жүргізу;
- банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспонденциялық шоттарын ашу мен жүргізу;
- берілген тұлғаға тиесілі аффинирленген қымбат металдардың жеке саны
көрінетін, заңды және жеке тұлғалардың металлдық шоттарын ашу мен
жүргізу;
- кассалық операциялар: банкноттар мен монеталарды қабылдау, беру,
қайта есептеу, айырбастау, майдалау, іріктеу, орау мен сақтау;
- аудару операциялары: ақша аудару бойынша заңды және жеке
тұлғалардың тапсырмаларын орындау;
- есептік операциялар: заңды және жеке тұлғалардың вексельдері мен
басқа қарыздық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
- қарыздық операциялар: төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық
шарттарында ақшалай нысанда несиелерді ұсыну;
- заңды және жеке тұлғалардың, соның ішінде банк-
корреспонденттерінің, олардың банк шоттары бойынша тапсыруымен есеп
айырысуларды жүзеге асыру;
- сенімділік операциялар: сеніп тапсырушының мүддесінде және
тапсыруымен ақшаларын және аффинирленген қымбат металдарын басқару;
- банкаралық клиринг: төлемдерді жинау, салыстырып тексеру, іріктеу
және растау, сондай-ақ оларды өзара жүргізу мен клиринг
қатысушыларының таза позицияларын анықтау,
- сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтарды және үй-жайларды
жалға беруді қоса алғанда, клиенттердің құжаттамалық нысанда
шығарылған бағалы қағаздарын, құжаттары мен құндылықтарын сақтау
бойынша қызметтер;
- ломбардтық операциялар: депонирленетін жеңіл өтілетін бағалы
қағаздар мен жылжымалы мүліктің кепіліне қысқамерзімді несиелерді
ұсыну;
- төлем карточкаларын шығару;
- банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау мен жіберу;
- шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
- икассоға төлем құжаттарын (вексельдерді қоспағанда) қабылдау;
- чек кітапшаларын шығару;
- аккредитивті ашу (қою) мен растау және ол бойынша міндеттемелерді
орындау;
- ақшалай нысанда орындалуын қарастыратын банк кепілдерін беру;
- банк кепілділіктері мен ақшалай нысанда орындалуын қарастыратын
үшінші тұлғалар үшін өзге міндеттемелерді беру.
Микронесиелік ұйымдар ретінде тіркелген, заңды тұлғалардың
микронесиелерді беруі бойынша қызмет банк операцияларына жатпайды.
Барлық банк операцияларын банктер мен басқа заңды тұлғалар тек
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің лицензиясы болған кезде ғана
жүзеге асыруға құқылы.
Банктер бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметтің келесі түрлерін
жүзеге асыруға құқылы:
а) брокерлік - Қазақстан Республикасының және рейтингтік
агенттіктердің бірінің талап етілетін минималды рейтингі бар елдердің
мемлекеттік бағалы қағаздарымен, не болмаса бұндайсыз Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің шешімімен, негізгі активі шетел валютасы
және (немесе) бекітілген тәртіпте екінші деңгейлі банктерге сатып алуға
рұқсат етілген облигациялар болып табылатын туынды бағалы қағаздармен;
б) дилерлік - Қазақстан Республикасының және рейтингтік
агенттіктердің бірінің талап етілетін минималды рейтингі бар елдердің
мемлекеттік бағалы қағаздарымен, не болмаса бұндайсыз Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің шешімімен, сондай-ақ негізгі активі шетел
валютасы және (немесе) бекітілген тәртіпте екінші деңгейлі банктерге сатып
алуға рұқсат етілген облигациялар болып табылатын туынды бағалы
қағаздармен, Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасында банктер
мен банк қызметі туралы” Заңының 8 бабының 2 тармағымен анықталған
жағдайларда өзге де бағалы қағаздармен;
б-1) инвестициялық потрфельді басқару;
в) кастодиалды.
Бағалы қағаздар нарығында жоғарыда аталған кәсіби қызметтің бір немесе
бірнеше түрлерін банктердің бірлестіріп жүзеге асыруына лицензияны
уәкілетті орган береді.
Рейтингтік агенттіктер мен минималды талап етілетін рейтингінің
тізімін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекітеді.
Уәкілетті органның немесе Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық
актілерімен қызметтің жекелеген түрлеріне олардың лицензия алуымен
байланысты жекелеген банк операцияларын жүзеге асыратын банктер мен ұйымдар
үшін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасында
банктер мен банк қызметі туралы” Заңына сәйкес ұйымдардың жарғылық
капиталына қатысатын банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын банктер мен ұйымдар үшін қосымша талаптар анықталуы мүмкін.
Жоғарыда аталып өткендей, банктер мен жекелеген банк операцияларын
жүзеге асыратын ұйымдар:
- кесектерде аффинирленген қымбат металдарды (алтын, күміс, платина,
платиналық топтың металдары), қымбат металдардан монеталарды сатып
алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату;
- қымбат металдар мен қымбат тастары бар зергерлік бұйымдарды сатып
алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату;
- вексельдермен операциялар: вексельдерді инкассоға қабылдау,
төлеушінің вексельді төлеуі бойынша қызметтерді ұсыну, сондай-ақ
домицилирленген вексельдерді төлеу, делдалдық тәртібінде
вексельдерді акцепттеу;
- лизингтік қызметті жүзеге асыру;
- меншікті бағалы қағаздарды (акцияларды қоспағанда) эмиссиялау;
- факторингтік операциялар: төлемеушілік тәуекелін қабылдаумен
тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) сатып алушысынан төлеуді
талап ету құқығына ие болу;
- форфейтингтік операциялар (форфейттеу): сатушыға айналымсыз
вексельді сатып алу арқылы тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің)
сатып алушысының қарыздық міндеттемесін төлеу.
Барлық бұл операцияларды банктер уәкілетті орган беретін лицензиялар
болған кезде ғана жүзеге асыруға құқылы.
Уәкілетті орган – қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу мен
қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган. 2003 ж. 4 шілдесінен
Қазақстан Республикасының “Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды
мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралы” Заңына сәйкес, Уәкілетті орган
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынады және есеп береді
және Қазақстан Республикасының Президенті бекітетін ол туралы Ереже
негізінде әрекет етеді.
Уәкілетті органды қаржыландыру Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің бюджет қаражаттары (шығындар сметасы) есебінен жүзеге асырылады.
Банк қызметіне реттеу мен қадағалауды жүзеге асыру мақсатында
уәкілетті орган:
1) заңды және жеке тұлғаларға банктің және банк холдингінің ірі
қатысушысы мәртебесін алуына, банктердің еншілес ұйым құруына немесе сатып
алуына рұқсат беру және беруден бас тарту тәртібін анықтайды, көрсетілген
рұқсаттарды береді не беруден бас тартады;
2) банктердің меншікті капиталының минималды мөлшерін бекітеді;
3) банктердің қор капиталының қалыптасуы бойынша талаптарды бекітеді;
4) банк топтары үшін нормалар мен шектердің сақталуына пруденциалық
нормативтер мен өзге міндеттемелерді бекітеді;
5) салымдарды (депозиттерді) міндетті ұжымдық кепілдеу (сақтандыру)
тәртібін анықтайды;
6) активтерді және шартты міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы
провизия құру тәртібін анықтайды. Активтерді және шартты міндеттемелерді
сезіктілер мен сенімсіздер санатына жатқызу тәртібі мемлекет алдында салық
міндеттемелерінің орындалуына салықтық бақылауды қамтамасыз ететін,
мемлекеттік органмен келісім бойынша анықталады;
7) банктердің аудитін жүргізуге лицензиясы бар аудиторлық ұйымдар мен
банктердің тіркелімін жүргізеді;
8) банктің аффинирленген тұлғаларына Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілерімен қарастырылған мәжбүрлеу шараларын қолдану тәртібін
анықтайды және қолдану туралы шешім қабылдайды;
9) Қазақстан Республикасының банк заңнамасымен қарастырылған
жағдайларда, банкті консервациялау туралы шешім қабылдайды және уақытша
әкімшілікті (уақытша банк басқарушысын) тағайындайды;
10) Қазақстан Республикасының банк заңнамасымен қарастырылған
жағдайларда, барлық немесе Қазақстан Республикасының банк заңнамасымен
қарастырылған жекелеген операцияларды жүргізу лицензияны кері қайтару
туралы шешім қабылдайды, және уақытша әкімшілікті (уақытша банк
басқарушысын) тағайындайды;
11) Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес өзге
функцияларды атқарады.
Банк қызметін жүзеге асыру кезінде банктер операцияларды өткізудің
жалпы шарттарын анықтайтын ережелерді, және ішкі ережелерді ұстануы керек.
Банк операцияларын жүргізудің жалпы шарттары туралы ережелер банк
директорлары кеңесімен бекітіледі. Оларда: қабылданатын депозиттер мен
берілетін несиелердің шекті сомалары мен мерзімдері; депозиттер мен
несиелер бойынша сыйақы төлеу шарттары; банктің қабылдайтын қамтамасыз
етуіне талаптар; банк пен оның клиентінің құқықтары мен міндеттері, олардың
жауапкершілігі, сондай-ақ банк директорлары кеңесі операцияларды жүргізудің
жалпы шарттарына қосуды қажетті деп санайтын өзге шарттар, талаптар мен
шектеулер көрсетіледі.
Банктің ішкі ережелері банк бөлімшелерінің құрылымын, міндеттерін және
өкілеттіктерін, ішкі аудит қызметінің, несиелік комитеттің және басқа
тұрақты жұмыс істейтін органдардың міндеттері, функциялары мен
өкілеттіктерін; құрылымдық бөлімшелердің басшыларының құқықтары мен
міндеттерін; банктің атынан және оның есебінен мәмілелерді жасау кезінде
банктің лауазымды тұлғалары мен жұмысшыларының өкілеттіктерін анықтайды.
Операцияларды жүргізудің жалпы шарттары туралы ережелерді банк
клиенттің бірінші талап етуі бойынша ұсынады. Банктер банк операциясын
жүргізумен байланысты, ықтимал тәуекелдер туралы ақпаратты клиентке
ұсынудан бас тартуға құқылы емес екендігін айтып өту керек.
1.2 Банк қызметінің құқықтық негізі
Нарықтық экономиканың аса маңызды атрибуттарының бірі мемлекетті және
қоғамның барлық мүшелерін қаржылық құралдармен жабдықтайтын және
шоғырландыратын, генератор ретінде қызмет ететін банк жүйесі болып
табылады. Тұрақты, тиімді және әсерлі банк инфрақұрылымын құру –
Қазақстандағы экономикалық реформаның аса маңызды (және өте күрделі)
тапсырмаларының бірі.
Қазақстанда нарықтық қарым-қатынастар жүйесі дамыған және банк маңызды
болмаса да, аса маңызды құрылымдардың бірі болып келеді. Егер бұрын
Қазақстанда банк ісінің дамуы, сол секілді оқу мекемелерінде бөлінетін
көңіл бойынша да біршама төмен деңгейде болса, ал қазір бұл едәуір жоғар
қарқындармен дамып келе жатқан ғылымдардың бірі.
Қазақстанда өз банк жүйесі егемендік алғаннан кейін, 1990 жылдың
желтоқсанында пайда болды. 1991 жылдың қаңтарының өзінде “Қазақ СРО
банктері мен банк қызметі туралы” Заң қабылданып, ол маңызы бойынша елдегі
банк реформасының бастауы болды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармаларымен және бөлімшелерімен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкіне өзгертілді. 1993 жылы акционерлік-коммерциялық банктер акционерлік
банктер болып өзгертілді, ал Жинақбанк Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі болып қайта аталды.
Қазақстанда екідеңгейлі банк жүйесі бар.
Ұлттық Банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және банк
жүйесінің жоғарғы деңгейін ұсынады. Барлық өзге банктер банк жүйесінің
төменгі деңгейін ұсынады.
Отандық, сол секілді шетел сарапшыларының қорытындысы бойынша,
Қазақстанның банк жүйесі жүргізілген реформаларының арқасында барлық
посткеңестік мемлекеттерге қарағанда жақсырақ және прогрессивті.
Қазақстанда банк секторы қызметінің негізгі нормативтік базасы
“Банктер мен банк қызметі туралы” Заң болып табылады.
Қазіргі таңда республиканың банк жүйесінде екінші деңгейлі 34 банк,
соның ішінде банк-резиденттердің 9 еншілес банкін қоса алғанда, шетел
қатысуымен 14 банк, сондай-ақ “Қазақстан Даму Банкі” мемлекеттік АҚ қызмет
етеді. 26 банкте функционалдық желі бар, банктердің филиалдарының жалпы
саны – 418.
Сонымен қатар банк секторында үш ірі банк басым болып тұрады -
“Қазкоммерцбанк” (ҚКБ), “ТұраӘлем Банкі” (ТӘБ) және Халық банкі (ХБ),
олардың үлесіне банк жүйесінің шамамен 60% келеді. Бұл банктер өздерінің
еншілес және аффилирленген құрылымдары арқылы зейнетақы, сақтандыру және
лизингтік нарықтарда да осындай үлесті бақылайды.
100% мемлекеттің қатысуымен 2001 жылы құрылған ҚДБ (Қазақстан Даму
Банкі) 2015 жылға дейінгі кезеңге есептелген республиканың индустриалды-
инновациялық даму стратегиясын, және дамудың басқа мембағдарламаларын
жүзеге асыруға қатысады. Банк өндірістік салада және бестен жиырма жылға
дейін іске асыру есептелген, экономиканың шикізаттық емес салаларында шағын-
және ұзақмерзімді инвестициялық жобаларды іріктеу мен несиелеуді жүзеге
асырады.
Коммерциялық банктердің қызметін реттейтін, қаржылық қадағалау
мемагенттігінің (ҚҚА) соңғы деректеріне сәйкес, Қазақстанда 2007 жылы банк
секторының таза пайдасы 73,3 млрд теңгені құрады, бұл 2006 жылға қарағанда
2,32 есе артық.
Бұнымен қоса көрсетілген жыл ішінде банктердің табыстарының жиынтық
сомасы 2006 жылмен салыстырғанда 53,7%-ға артып, 494,6 млрд. теңгені,
шығындар сомасы 421,3 млрд, теңгені құрады, бұл сәйкесінше 45,1%-ға артық.
Сонымен қатар республиканың банк секторының жиынтық есептік меншікті
капиталы осы жылдың 1 қаңтарындағы күйі бойынша 586,9 млрд. теңгені,
жиынтық активтері – 4515,1 млрд. теңгені құрады.
Банктердің қарыздық портфелі (банкаралық қарыздарды қоса есептегенде)
3062 млрд. теңгеге жетті.
Банктердің қарыздық портфелі құрылымында 2006 жылдың
1 қаңтарындағы күйі бойынша стандартты несиелердің үлесі 58,2%, сезіктілер
– 39,5%, сенімсіздер – 2,3% құрады.
Сарапшылардың пікірі бойынша, қазақстандық банктердің жағымды сәттері
олардың біршама жақсы табыстылығы мен жоғары өтімділігі болып табылады.
Сонымен қатар, сарапшылар қазақстандық банк жүйесінде ТМД басқа
елдерінің осындай секторларымен салыстырғанда нарықтық тәуекелдердің
салыстырмалы төмен деңгейі туралы айтады, бұл республикада теңгенің
жеткілікті тұрақты айырбас курсы мен инфляция деңгейінің салдары болып
табылады.
Қазақстан банктерінің қызметіне сондай-ақ шетел капиталына
салыстырмалы жақсы қол жетімділік те оң әсерін тигізеді, бұл туралы
банктердің халықаралық деңгейде, соның ішінде еурооблигацияларды шығару
арқылы шеттен алып пайдалану өсімі растайды.
Осылайша, 2007 жылдың 1 қыркүйегіндегі күйі бойынша банк секторының
міндеттемелері 2006 жылдың осындай күніне $4631,6 млннан $8805,2 млнға
дейін өсті.
Республиканың банк секторының едәуір жетістіктеріне қарамастан,
банктердің несиеқабілеттілік деңгейі бұрынғысынша меншік құрылымының әлсіз
айқындығымен, қызметтің шектелген әртараптануымен, салыстырмалы қайта
құрылымданбаған корпоративтік сектормен, салалар мен жеке қарызданушылар
бойынша жоғары қарыздың шоғырлану деңгейімен және шеьел валютасында
несиелеудің едәуір үлесімен ұсталынады. Бұл барлық факторлар қарыздардың
тез өсімімен үйлесіп банктерді экономикалық тұрақсыздық қаупіне, пайыздық
қойылымдардың және валюта курсының волатильдігіне ұшыратады деп санайды
сарапшылар.
Сонымен қатар аналитиктер бүгінде қазақстандық банктер ұшырсатын
тәуекелдердің бастысы деп несиелік тәуекелдерді санайды. Бұл, негізінен,
салыстырмалы жаңа және көбірек тәуекелді секторларды: құрылысты,
жылжымайтын мүлікті, ауыл шаруашылығын, шағын жіне орта бизнес
субъектілерін несиелеудің артуымен- сонымен қатар Қазақстан банктері үшін
аздау түсінікті ТМД басқа елдерінде жобаларды қаржыландыруды кеңейтумен
байланысты.
Осылайша, сарапшыларда Қазақстан банктерінің неғұрлым жоғары тәуекел
деңгейімен ТМД елдерінің басқа нарықтарына, ең бастысы Ресейде күшейетін
экспансиясы үрей тудырады. Шетелде банк операцияларының көлемі бұрынғысынша
көп емес, бірақ тез өсуде дейді сарапшылар.
Қазақстандық банктердің ТМД елдерінің қаржылық нарықтарына
экспансиясы.
Соған қарамастан Қазақстанның ҚҚА жақын уақытта республиканың
коммерциялық банктерінің сыртқы нарықтарға экспансиясын ынталандыру, бірақ
еншілес банктерді құру арқылы ғана бойынша шаралар дайындауды көздейді.
Бұл олар өз қызметін шектес мемлекеттердің нарықтарын ойдағыдай
белсендіретіндерімен байланысты. Сонымен, егер 2007 жылдың 1 қаңтарына
қазақстандық банктердің шетелдегі еншілес банктерінің, филиалдары мен
өкілдіктерінің саны 16-ны құраса, ал 2008 жылдың 1 қаңтарына олардың саны
27-ге дейін өскен.
Бұнымен қоса қазіргі таңда республика банктерінің негізгі экспансиясы
қандай да бір шаруашылық субъектілері- резидент еместерді тура несиелеу
арқылы емес, осы еншілес және тәуелді банктер арқылы жүзеге асырады.
ҚҚА қазіргі жағдайларда банктердің бұндай саясатын қолайлы деп
санайды, өйткені аналық банктің есептілігін құрастыруы кезінде,
пруденциалды нормативтерді есептеу кезінде еншілес құрылымдардың
капиталының бірігетіндігінен ол тәуекелдерді төмендетуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар ҚҚА шарсубъектілері- резидент еместерді тура несиелеу
арқылы банктердің экспансиясы бойынша талаптарды жеңілдетуге әзірге дайын
емес, өйткені қазіргі таңда бұндай операциялар бойынша тәуекел деңгейін
бағалау өте қиын.
Қазіргі таңда ТМД елдерінде бизнесті ТӘБ едәуір белсенді дамытуда.
Капиталында ТӘБ үлесі бар банктер- стратегиялық серіктер тобына
Славинвестбанк (Мәскеу), Омск-банк (Омск), Астана эксимбанк (Минск), БТА
ИнвестБанк (Ереван), Агроинкомбанк (Астрахань), БТА-Казань (Казань), БТА
Silk Road Bank (Грузия) кіреді.
ТӘБ шетел өкілдіктерінің желісі қазіргі таңда Арменияны, Ресейді,
Белоруссияны, Қырғызды, Украинаны, Тәжікстанды, Грузияны, Қытайды қамтиды.
ТӘБ акционерлері Еуропалық қайта құру және даму банкі, Халықаралық
қаржылық корпорация, Raiffeisen Zentralbank Oesterreich, германдық DEG,
бірқатар заңды және жеке тұлғалар, сондай-ақ банк менеджменті болып
табылады. ТӘБ активтері $5,5 млрдқа жетеді, меншікті капиталы $600 млннан
асады.
Соған қарамастан ҚКБ мүдделерін Ресейде "Москоммерцбанк" ұсынады.
Қырғызстанда ҚКБ "Қазкоммерцбанк-Қырғызстан" еншілес банкі бар.
1990 жылы құрылған ҚКБ-ң бүгін де Қазақстанның барлық іскерлік
орталықтарында өз филиалдары бар. Банктің негізгі акционерлері оның топ-
менеджерлері болып табылады. Сонымен қатар ҚКБ акционерлері қатарында –
қарапайым дауысқа түсетін акциялардың 15%-дық үлесімен Еуропалық қайта
құру және даму банкі бар.
ХБ былтырғы жылдың көктемінде Челябинскіде “Хлебный” ресейлік
акционерлік коммерциялық банкі сатып алды. Қазіргі таңда ХБ Қырғызстанда
еншілес банкі, сондай-ақ Ұлыбританияда, Қытайда және Ресейде үш шетел
өкілдігі бар. Бұл банктің акционерлері қазақстандық инвесторлар болып
табылады.
Соған қарамастан қазіргі таңда Ресей мен Қазақстанда ресейлік-
қазақстандық инвестициялық Еуропалық даму банкін құру бойынша жұмыстарды
жүргізуде. Бұл туралы келісім былтырғы жылдың маусымында РФ мен Қазақстан
Президенттері Владимир Путин мен Нұрсұлтан Назарбаевтың арасында болған.
Бұл банктің жарғылық капиталы $1,5 млрд сомада қалыптастыруды жоспарлайды.
Бұнымен қоса $1 млрд. Ресей және $0,5 млрд. Қазақстан салуға дайын.
Былтырғы жылдың аяғында қазақстандық парламент банк саласында
лицензиялау және біріктірілген бақылау сұрақтары бойынша кейбір заңнамалық
актілерге өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңды мақұлдады.
Заң сұрақтарының бірінші бөлігі біріктірілген қадағалауды
жетілдіруге, екіншісі банктің филиалдары мен өкілдіктерін сақтандыру, қайта
сақтандыру, ұйымдарды, жинақтаушы зейнетақы қорларын ашуға уәкілетті
органның келісімдерді беру шарасын алып тастау бөлігінде қаржылық ұйымдарды
лицензиялау жүйесін үйлестіруге қатысты, сұрақтардың үшінші бөлігі шетелдік
қаржылық институттардың қазақстандық қаржылық нарыққа кіру мүмкіндігіне
қатысты.
Көбінесе, заң шетелдің қатысуымен банктердің жарғылық капиталының
үлесі бойынша, шетелдің қатысуымен банкті басқару құрамы бойынша, шетелдің
қатысуымен банк жұмысшыларының кадрлық құрамы бойынша шектеулерді алып
тастауды қарастырады.
Қазақстан Республикасында екідеңгейлі банк жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (Қазақстан Ұлттық Банкі)
Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан
Республикасының банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейін ұсынады.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз құзіреті шегінде, орталық банктермен және
басқа елдердің банктерімен қарым-қатынастарда, халықаралық банктерде және
өзге қаржылық-несиелік ұйымдарда Қазақстан Республикасының мүдделерін
ұсынады.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз тапсырмаларын орындау кезінде пайда алу
мақсатын басшылыққа алмауы керек.
Екінші деңгейлі банктерді құру, қызмет ету және жою түрін,
тәртібін, құқықтық мәртебесін Қазақстан Республикасының банктік немесе
өзге заңнамасы анықтайды.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз қызметінде Конституцияны, осы Заңды,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасындағы банктер
туралы” Заңын, республиканың басқа заңнамалық актілерін, Қазақстан
Республикасы Президентінің актілерін және Қазақстан Республикасымен
жасасқан халықаралық шарттарды (келісімдерді) басшылыққа алады.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының Президентіне есеп
береді.
Қазақстан Республикасының Президентіне есептілік:
- Қазақстан Республикасы Парламентінің келісімімен Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Ұлттық Банкі Төрағасын тағайындауын;
оны лауазымнан босатуын;
- Қазақстан Ұлттық Банкі Төрағасының ұсынуымен Қазақстан Ұлттық
Банкі Төрағасының орынбасарларын Қазақстан Республикасы Президентінің
лауазымға тағайындауы мен лауазымнан босатуын;
- Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Ұлттық Банкінің
құрылымын, еңбекақы жүйесін, жалпы штаттық санын бекітуін;
- Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкі туралы Ережені бекітуін;
- Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Ұлттық Банкінің
жылдық есебін бекітуін;
- Қазақстан Республикасы Президентінің банкноттар мен ұлттық валюта-
қазақстандық теңге монеталары дизайнының концепцияларын бекітуін
білдіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкі оның құзіретіне жатқызылған сұрақтар бойынша
Қазақстан Республикасы заңдарының негізінде және орындалуына Қазақстан
Республикасының территориясында банктердің, жекелеген банк операцияларын
жүзеге асыратын ұйымдардың олардың клиенттерінің және басқа заңды және жеке
тұлғалардың орындауы үшін міндетті нормативтік құқықтық актілер шығарады.
Қазақстан Ұлттық Банкінің нормативтік құқықтық актілері “Қазақстан
Ұлттық Банкінің Хабаршысында”, “Вестнике Национального Банка Республики
Казахстан” – ресми басылымдарда қазақ және орыс тілдерінде басылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттік мекеменің ұйымдық-құқықтық
нысанындағы заңды тұлға болып табылады, дербес балансы бар және өз
филиалдарымен, өкілдіктерімен және ұйымдарымен бірге біріңғай құрылымды
құрайды.
Қазақстан Ұлттық Банкінің орталық аппараты Алматы қ. орналасқан.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасында және оның шегінен тыс
жерлерде өз филиалдары мен өкілдіктерін аша алады.
ІІ. БАНКТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ЗАҢСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Қылмыстық-құқықтық сипаттама
Бұл қылмыстың тікелей объектісі – банктің ақша қаражаттарын пайдалану
процесін жүзеге асырумен байланысты туындайтын қоғамдық қарым-қатынастар.
Қылмыстың факультативтік объектісі – кредиторлар мен банк
клиенттерінің мүдделері.
Қылмыстың пәні банктің меншікті тартылған қаражаттары болып табылады.
Банктің меншікті қаражаттары банктің жарғылық және меншікті капиталынан
құралады. 1995 жылдың 31 тамызынан ҚР Президентінің заңды күші бар
“Қазақстан Республикасында банктер мен банк қызметі туралы” Жарлығының 16
бабына сәйкес, банктің жарғылық капиталы акцияларды сату есебінен немесе
құрылтайшылардың салымдары есебінен қалыптасады, ал банктің меншікті
капиталы – бұл банктің міндеттемелері сомасына шегерумен оның активтерінің
құны, бұндағы активтердің құны банк активтерінің бастапқы сомасынан
берілген қарыздар немесе басқа активтер бойынша қажетті резервтер
(провизиялар) сомасын шегеру арқылы есептеледі.
Банк жұмысшыларының банктің меншікті қаражаттарын және (немесе)
банктің тартылған қаражаттарын біле тұра қайтарымсыз несие беру үшін
немесе біле тұра банк үшін тиімсіз мәмілелерді жасау үшін пайдалануы, банк
клиенттеріне немесе басқа тұлғаларға банктің негізсіз кепілдерін ұсынуы
немесе негізсіз жеңілдік шарттарын беруі, егер бұл әрекеттермен азаматқа,
ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірілсе, - екі жүзден бес жүз айлық
есептік көрсеткіштерге дейінгі мөлшерде не болмаса сотталғанның жалақысы
немесе екіден бес айға дейінгі басқа табысы мөлшерінде айыппұлмен, не
болмаса төрттен алты айға дейінгі мерзімде тұтқынға алумен, не болмаса екі
жыл мерзімге дейін түзету жұмыстарымен, не болмаса үш жүз айлық есептік
көрсеткішке дейінгі мөлшерде не болмаса сотталғанның жалақысы немесе үш
айға дейінгі басқа табысы мөлшерінде айыппұлмен не болмаса бұндайсыз және
үш жыл мерзімге дейін белгілі лауазымдарды иелену немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айырумен жазаланады.
Банк жұмысшыларының банктің ақша қаражаттарын, соның ішінде
клиенттердің банк шоттары бойынша валюталық қаражаттарын біле тұра дұрыс
емес немесе біле тұра дер кезінде аудармауы, егер бұл әрекеттермен
азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірілсе, - бес жүзден сегіз
жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде не болмаса сотталғанның
жалақысы немесе бестен сегіз айға дейінгі басқа табысы мөлшерінде
айыппұлмен, не болмаса бір жыл мерзімге дейін бас бостандығын шектеумен,
не болмаса төрт айға дейінгі мерзімде тұтқынға алумен, не болмаса жүзден
екі жүзге дейінгі айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде не болмаса
сотталғанның жалақысы немесе бірде екі айға дейінгі басқа табысы
мөлшерінде айыппұлмен не болмаса үш жыл мерзімге дейін белгілі лауазымдарды
иелену немесе бұндайсыз және белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан
айырумен бір жылға мерзімге дейін бас бостандығынан айырумен жазаланады.
Бұл қылмыстың объективті жағы келесі нысандарда көрінеді:
1) банктің меншікті қаражаттарын біле тұра қайтарымсыз несие беру
үшін пайдалану;
2) банктің тартылған қаражаттарын біле тұра қайтарымсыз несие беру
үшін пайдалану;
3) банктің меншікті қаражаттарын біле тұра банк үшін тиімсіз
мәмілелерді жасау үшін пайдалану;
4) банктің тартылған қаражаттарын біле тұра банк үшін тиімсіз
мәмілелерді жасау үшін пайдалану;
5) банктің банк клиенттеріне немесе басқа тұлғаларға негізсіз
кепілдерді ұсынуы;
6) банктің банк клиенттеріне немесе басқа тұлғаларға негізсіз
жеңілдік шарттарын беруі.
Бұл қылмысты жасаудың алғашқы төрт тәсілі банктің меншікті
қаражаттарын және банктің тартылған қаражаттарын біле тұра қайтарымсыз
несие беру үшін немесе біле тұра банк үшін тиімсіз мәмілелерді жасау үшін
пайдалану несиелеу мен мәмілелер жасасуды жүзеге асыру шарттарының
сақталмауынан тұрады.
Ақшалай нысанда несиелерді ұсыну түріндегі қарызды операцияларды
жзүргізу банк операцияларының бір түрі болып табылады (Жарлықтың 30 баб. 2
т. “ж” т.). Банктердің негізгі несие беру шарттарының бірі қайтарымдылық
болып табылады (Жарлықтың 34 баб. 1 б.). Несиелердің қайтарымдылығы
заңнамамен немесе келісім-шартпен қарастырылған айыппен, кепілмен, кепілге
қоюмен, кепілділікпен қамтамасыз етілуі мүмкін. Тек клиенттің жоғары
несиеқабілеттілігі мен сенімділігі кезінде ғана банк несиені қамтамасыз
етусіз, несиесіз ұсыну туралы шешім қабылдауға құқылы (Жарлықтың 35 баб.
1және 2 бб.).
Банк жасасатын мәмілелердің аса маңызды шарты тиімділік болып
табылады. Әсіресе, бұл факторингтік операцияларға, форфейтингтік
операцияларға және басқаларына қатысты.
Қылмыс жасаудың бесінші тәсілі кепілдік операцияларды жүзеге асыру
шарттарын бұзудан тұрады. Жоғарыда аталған Жарлықтың 30 баб. 3 б. “г” т.
сәйкес банктер сондай-ақ кепілдік операцияларды жүзеге асыра алады:
кепілділіктерді, кепілдерді және орындалуын ақшалай нысанда қарастыратын
үшінші тұлғалар үшін өзге міндеттемелерді беру. Бұл операциялар қарыздық
операциялар секілді қайтарымдылық және төлемділік шарттарында жүзеге
асырылуы керек. Қайтарымдылық шарты қарыздық операцияларда секілді
қамтамасыз етіледі.
Бұл қылмысты жасаудың соңғы тәсілі банкпен ерекше қарым-қатынастармен
байланысты тұлғаларға жеңілдік шарттарын беруге жоғарыда аталған Жарлықтың
40 бабында бекітілген тыйымды бұзумен байланысты. Бұл баптың 2 б. сәйкес
жеңілдік шарттарын беру: мәміленің мәні, мақсаттары, ерекшеліктері мен
тәуекелі бойынша банк онымен ерекше қарым-қатынастармен байланысты
тұлғалар болып табылмайтын клиенттермен түспейтін, мәмілеге түсуді; банк
операциясын орындау үшін сыйақыны немесе төлемді немесе қамтамасыз етуді
қабылдауды басқа клиенттерден талап етілетінге қарағанда төмен алуды
білдіреді.
Банкпен ерекше қарым-қатынастармен байланысты тұлғалар болып
танылады:
а) берілген банктің кез келген лауазымды тұлғасы немесе жетекші
жұмысшысы, сондай-ақ олардың жақын туыстары (жақын туыстары - өзара жақын
туыстықта немесе бір-біріне әсер етуі немесе ықпалында болуы мүмкін
қасиетте болатын тұлғалар.
Жақын туыстарға ата-аналары, балалары, асырап алушылары, асырап
алынғандар, бірге туған және бірге тумаған туыс аға-інілері мен апа-
сіңлілері, атасы, әжесі мен немерелері);
б) берілген банктің ірі акционері болып табылатын жеке немесе заңды
тұлға, не болмаса банктің ірі қатысушысының лауазымды тұлғасы, сондай-ақ
олардың жақын туыстары;
в) а) және б) тармақшаларында көрсетілген тұлғалар ірі қатысушылар
болып табылатын заңды тұлға;
г) оған қатысты берілген банк ірі қатысушы болып табылатын заңды
тұлға, бұл заңды тұлғаның лауазымды тұлғалары, олардың жақын туыстары.
Заңды тұлғаның ірі қатысушысы болып бұл заңды тұлғаның дауыс беру
құқығымен акциялары оннан астам пайызының (қатысушылар салымының) тура
немесе жанама иесі танылады.
Банкпен ерекше қарым-қатынастармен байланысты тұлғаға несие беру осы
баптың (Жарлықтың 40 баб. 3,4 және 7 бб.) 1т. талаптарын ескерумен бұл
банктің қадағалау кеңесінің шешімімен ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Қарастырылып отырған қылмыстың құрамы – материалдық.
Қылмыс азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірілген сәттен
бастап аяқталған деп танылады. Ірі зиянның мөлшері ҚК 189 баб. қосымшасымен
анықталады.
Бұл қылмыстың субъективтік жағы – тура немесе жанама ниет кінәсі.
Кінәлі банктің ақша қаражаттарын заңсыз қолданып отырғандығын мойындайды,
ірі зиянның келтірілетінін болжайды және бұл салдарларды не саналы түрде
болдырады немесе қалайды не болмаса олардың болуына немқұрайлы қарайды.
Қылмыс субъектісі арнайы – 16 жасқа жеткен банк жұмысшысы.
ҚР ҚК 220 бабының 2 бөлігі банк жұмысшыларының банктің ақша
қаражаттарын, соның ішінде клиенттердің банк шоттары бойынша валюталық
қаражаттарын біле тұра дұрыс емес немесе біле тұра дер кезінде аудармауы,
егер бұл әрекеттермен азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян
келтірілген жағдайдағы жауапкершілікті қарастырады.
1998 ж. 29 маусымынен ҚР “Төлемдер мен ақша аударымдары туралы”
Заңының 6 бабына сәйкес банк шоты – бұл депозитті қабылдау және банктік
келесілермен байланысты операциялар жасау бойынша банк пен клиент
арасындағы келісім-шарттық қарым-қатынастарды көрсету тәсілі:
1) клиентке тиесілі ақшаны банктің қолдануын және бар болуын
қамтамасыз етумен;
2) клиенттің пайдасына ақшаны қабылдаумен (аударумен);
3) клиенттің тапсырмасы нысанында нұсқауы бойынша немесе үшінші
тұлғаның талап ету нысанында нұсқауы бойынша ақша аударумен және (немесе)
алып тастаумен.
Банктер Ұлттық Банк бекіткен нысандарда, тәсілмен және тәртіпте ақша
қаражаттарын аударуды жүзеге асырады. Ақша қаражаттарын аударуды тиісті
емес жүзеге асырған кезде банк ҚР заңнамасына және клиентпен (депозитормен)
жасасқан келісім-шартқа сәйкес жауапты болады (1995 жылдың 31 тамызынан,
Заңды күші бар ҚР Президенті Жарлығының 38 б. 1 және 2 б.).
1997 ж. 4 наурызынан ҚР Ұлттық Банкінің Басқармасының Қаулысымен
бекітілген “Екінші деңгейлі банктерде клиенттердің шоттарын ашу, жүргізу
және жабу тәртібі туралы” Нұсқауға сәйкес банк шоттары ұлттық және сол
секілді шетел валютасында жүргізіле алады.
Шотты ашу кезінде банк пен шот иесі арасында келісім-шарт жасалынады,
ол бойынша банк клиенттің тапсырмасы нысанында нұсқауы бойынша клиенттің
пайдасына ақша қабылдауға немесе үшінші тұлғаның талап ету нысанында ақша
аударуға немесе беруге, сондай-ақ келісім-шартпен қарастырылған, басқа
қызметтерді көрсетуге міндеттенеді.
2.2 Криминалистикалық сипаттама
Қаржылар саласы – ақшалай және валюталық құндылықтардың, сондай-ақ
бағалы қағаздардың айналым саласы – отандық экономиканың белсенді дамып
келе жатқан элементі. Меншік нысандарының өзгеру және бұрын мемлекеттік
аппараттың атқарушы органдары түрінде болған қаржылық ұйымдардың
коммерциялық ұйымдарға айналу процесінде жаңа жағдай туындады. Бұрындары
ең алдымен орталықтанған жоспарлы шаруашылықтану негізінде құрылған, қатаң
иерархиялық әкімшілік-бұйрықтық әдіспен анықталған құқықтық қарым-
қатынастар реттеуден салыстырмалы еркін салаға айналды. Экономикалық қарым-
қатынастардың жарияланған еркіндігі және олардың құқықтық реттеудің
жетілмеуі жағдайларында қаржылық сала жекелеген қылмыскерлердің, сол
секілді ұйымдастырылған қылмыс топтарының криминалдық әрекетт鋈рін жасауы
үшін неғұрлым тартымды сала болды. Бұл жерде көптеген әртүрлі криминалдық
қаржылық операциялар жасалуын жалғастырады. Қаржылық салада криминалдық
қызмет үшін ең алдымен басқа тауарлық құндылықтардың қозғалысымен
байланысты емес немесе олардан бөлек алынған ақша қаражаттары мен олардың
алмастырушыларының қозғалысына бағытталған әрекеттер кешенін жасау тән.
“Қаржылық қылмыстар” түсінігі криминалдық бола отырып, олардың
криминалистикалық сипаттамасында ұқсастығы бар қылмыстардың өте кең тобын
қамтиды. Бұл түсінік негізінен алаяқтық, иемдену мен жұмсап қоюлар, ақша
қаражаттарын заңдастыру, несиені заңсыз алу, кредиторлық берешекті
өтеуден қасақана жалтару, қолдан жасалған ақшаларды немесе бағалы
қағаздарды дайындау мен өткізу, қолдан жасалған несиелік немесе есеп
айырысу карталарын және өзге төлем құжаттарын, шетелден шетел валютасы
түрінде қайтарылмауы түріндлегі криминалдық әрекеттермен байланысады.
Қарастырылып отырған түрдің қылмыстық қызметінің пәні ең алдымен
шаруашылық қызмет субъектілері мен жеке тұлғалар арасындағы есепе айырысу
операцияларын қамтамасыз ететін, ұлттық валютадағы немесе шетел
валютасындағы ақша ресурстары, бағалы қағаздар мен олардың суррогаты
(мысалы, пластикалық карталар) болып табылады. Маңыздысы қаржылық салаға
электрондық - есептеу және коммуникациялық техниканы қолдануға
негізделген аса жаңа ақпараттық технология арқылы есеп айырысу
операцияларын жүзеге асыру әдістерін кеңінен енгізу болып табылады.
Қаржылық қылмыстарды жасау тәсілдері өте әртүрлі. Қылмыстық қаржылық
операцияларды шартты түрде келесідей топтастыруға болады:
а) контрагенттер арасындағы есеп айырысулар механизмін құқықтық
реттеудің немесе оның қызмет етуіне бақылаудың жетілмегендігін қолданатын,
ақша айналымы кезіндегі (соның ішінде валюталық) есеп айырысулар механизмі
саласындағы операциялар;
б) төлем құжаттарын немесе бағалы қағаздарды қорғаудың ұйымдық,
құқықтық және техникалық әдістерінің жетілмегендігіне негізделген, бұл
қаржылық құралдардың айналым саласындағы операциялар;
в) қарыздық ресурстар түрімен ақша қаражаттарын заңсыз алуға, оларды
мақсатқа сай қолданбауға немесе иемденуге негізделген қарыздық ресурстар
саласындағы операциялар;
г) қаржылық мекемелердің ақпараттық жүйелерін сырттан ақпаратқа немесе
оның басқаруына заңсыз қол жеткізуден қорғау механизмдерінің
жетілмегендігіне негізделген ақпараттық қаржылық технологиялар саласындағы
операциялар.
Бұл түрдің барлық қылмыстары үшін оларды жасауға маңызды және
жеткілікті ұзақ дайындық тән. Бұл сатыда қылмыстық ниетті жүзеге асыруға
қажетті және берілген параметрлерге сәйкес келетін қаржылық механизм
таңдалады. Бұндай механизмі түсінігіне кіргізеді: криминалдық қарждылық
операцияның аса маңызды элементтерін заңдастыруға немесе заңдылық кейпін
беруге мүмкіндік жасайтын нақты қаржылық операцияны қолданыстағы
нормативтік реттеудегі кемшіліктерді анықтау; ұқсас қаржылық операцияларды
көрсететін қажетті құжаттарды дайындау немесе бланктердің, мөрлердің,
қолдардың үлгілерін жинау; алдағы құжатайналымының неғұрлым ұтымды
реттілігін анықтау; қаржылық ресурстардың қозғалысын қамтамасыз ететін
нақты қаржылық мекемелер мен заңды тұлғаларды таңдау немесе құру; болашақ
қаржылық операцияны көрсететін құжаттарды дайындау немесе алу; жеке
операциялардың орындаушыларын іріктеу немесе жалдау, техникалық, соның
ішінде компьютерлік және коммуникациялық құралдарды және басқаларын сатып
алу.
Қаржылық қылмыстар үшін олардың нақты жасалуы өте қысқа мерзімдерде
жүзеге асырылатындығы тән. Қылмыс ұйымдастырушылары өз алдына нақты
мақсаттар қойып, оларға қол жеткізгеннен кейін дереу қылмыстық әрекеттерді
тоқтатады.
Қылмысты жасағаннан кейін көбінесе кәсіпорындарды және қаржылық
мекемелерді таратумен, олардың өтірік немесе қасақана банкроттығымен,
құжаттарды жоюмен, бухгалтерлік, статистикалық және өзге есептілікті
бұрмалаумен, қаржылық операцияның барысы туралы бірдеңе белгілі болған
тұлғаларды басқа лауазымға ауыстырумен немесе жұмыстан босатумен байланысты
оның жабу бойынша белсенді әрекеттер жүзеге асырылады.
Қылмыскерлер көрсетілген қылмыстарды жасау үшін қалыптастыратын немесе
жасайтын жағдай ең алдымен қаржылық саланы реттейтін заңнамада бар әртүрлі,
қарама-қайшы, дамымаған ережелердің әсерімен; тиісті лауазымды тұлғалардың
және басқаларының әреке묄терінде оларды жүзеге асыру механизмдері мен
жекелеген шешімдердің жете ойластырылмағандығымен қалыптасады.
Заңсыз несиелеу және алынған ақша қаражаттарын кейінгі төлеуден
жалтару жүзеге асырылатын жағдайға кредиторлардың қарыз алушы туралы
деректерді жеткіліксіз мұқият зерттеуі, алынған несиенің қайтарымдылығн
қамтамасыз ететін оның шаруашылық қызметі мен шаруашылық жағдайын толық
тексерістің болмауы, сондай-ақ несие алғаннан кейін қарыз алушының
қызметіне бақылаудың болмауы тән.
Бұндай әрекеттерге дайындықтың қаржылық мекемеге ұсынылатын құжаттарды
бұрмалауға әкелетін кездері де аз емес. Әсіресе, клиенттің сауалнамалық
деректері, құрылтайшы және тіркеуші құжаттары, бухгалтерлік есептілігі,
(жылдық, тоқсандық және айлық), берілген тапсырмалар туралы анықтамалар,
қарыз алушының шоттарына ақша қаражаттарының түсуінің жоспар-жобасы және
несиені пайдаланудың техника-экономикалық негізі және т.б. бұрмаланады.
Заңсыз кәсіпкерлік пен банк қызметі жүзеге асырылатын жағдай да
жоғарыда аталғанға жақын.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет.
КІРІСПЕ
І. БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ДАМУЫ
1. Банк қызметінің түсінігі мен ҚР-да дамуы
2. Банк қызметінің құқықтық негізі
ІІ. БАНКТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ЗАҢСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Қылмыстық-құқықтық сипаттама
2.2 Криминалистикалық сипаттама
ІІІ. БАНКТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ЗАҢСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫ АШУ МЕН ТЕРГЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Ақпарат көздері
3.2 Ақша қаражаттарын заңсыз пайдалануды ашу мен тергеу барысында ЖІШ
жүргізу
3.3 Бастапқы тергеу әрекеттері
3.4 Кейінгі тергеу әрекеттері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы еліміздегі әлеуметтік-саяси жағдай бірқатар теріс
тенденциялармен сипатталады: олардың арасында қылмыстылықтың өсуі мен оның
сапалық өзгерістерін анықтайтын факторлар ерекше шиеленісіп тұр. Солардың
ішінде қылмыс элементтерінің криминалдық топтарға бірігуін, қылмыстылықты
ұйымдастыру деңгейінің артуын, криминалдық қауымдастықтар мен коммерциялық
құрылымдар арасында байланыстардың туындауын, мемлекеттік аппараттың
сыбайласқан шенеуліктерімен қылмыс топтарының жетілу белгілерін ерекше атап
өту қажет, бұл өз кезегінде криминалдық құрылулардың экономиканың әртүрлі
салаларына, соның ішінде Қазақстан Республикасының банк жүйесіне енуіне
қолайлы жағдай жасап, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі туралы мәселе
тудыртады.
Банк жүйесі Қазақстан экономикасының аса маңызды элементтерінің бірі
болып табылатындығы белгілі. ҚР-дағы экономикалық өзгерістер, нарықтық
қарым-қатынастардың қалыптасу жағдайларында банк жүйесі қаржылық-
шаруашылық саладағы жетекші және реттеуші роль орындауға ұмтылған.
Бұл қызметте ерекше орынды банктің негізгі функцияларының бірі –
шаруашылық қызмет субъектілері мен азаматтарды несиелендіру иеленеді.
Алайда, экономиканың дамуына оң әсер етудің жан-жақты үлкен мүмкіндіктеріне
ие бола отырып, несиелік банк жүйесі де экономикалық концепциялардың
жетілмегендігі, бірқатар құқықтық ережелердің реттелмегендігі, несие-банк
технологияларының, құжатайналымының кемшіліктері, несие саласындағы
қызметкерлердің жеткіліксіз кәсіби деңгейінің және несие-банк мекемелерінің
жұмысшылары, сол секілді несиеленетін субъектілер тарапынан болатын
бірқатар басқа теріс қылықтар салдарынан маңызды қарама-қайшылықтарды
өзінің басынан кешеді.
Бұның бәрі банктердің несиелік ресурстарына қылмыстық
қолсұғушылықтардың қаупі мен өсуін арттыратын кримогендік жағдайды
тудыратын және қолдайтын қолайлы орта жасайды.
Несие-банк қылмыстарын тергеу мәселесіне келсек, қарастырылатын
кезеңде несиелік қарым-қатынастар жеткілікті тиімді банкішілік бақылаудың
болуы кезінде шектелген және қатаң реттелген сипатқа ие болғандықтан,
бұндай криминалистикалық әдістемені әзірлеу мақсатында зерттеулер
жүргізілген жоқ. Бұл жағдай, сондай-ақ несие-банктік қылмыстардың
латенттілік факторы несие банктік ресурстарға қолсұғушылықтарды тергеу
әдістемесін ғылыми зерттеуді толық дерлік жоқ қылды. Криминалистикада
банктік қылмыстардың зерттеу әдістемесін әзірлеуде маңызды кемшілік
қалыптасты деп айтуға болады. Қазақстан Республикасында экономикалық
өзгерістер процесінің басталуымен несие-банктік саясаттың өзгерістері,
коммерциялық банктерді құру, шиеленіскен криминалдық жағдай бұрындары
белгісіз процестерге құқықтық зерттеулер жүргізуді талап етті.
Несие операцияларын жүзеге асыру кезінде жасалатын қылмыстардың
механизмін зерттеумен байланысты мәселенің дайындалмағандығы, несиелеу
саласындағы қылмыстарды тергеудің тиімді әдістемелерінің жоқтығы,
құқыққорғау органдарының теориялық және ұйымдық-әдістемелік сипаттағы
ғылыми ұсыныстармен қамтамасыз етуіне деген аса қажеттілік орындалған
зерттеудің өзектілігі мен диссертация тақырыбын таңдауға септігін тигізді.
Зерттеу объектісі несиелік операцияларды жүзеге асыру кезінде
орындалатын қылмыстық қызмет; несиелеу саласында жасалған қылмыстарды
тергеу мен алдын алу бойынша қызмет; сондай-ақ банк мекемелерінің қызметі
мен несие-банктік қарым-қатынастарды реттейтін заңнама болып табылады.
Зерттеу пәні несиелік операциялар саласында орындалатын қылмыстық
қызмет механизмінің заңдылығын, аталған санаттың қылмыстарын тергеу
процесінде қылмыстық қызмет іздерін (дәлелдерін) анықтау, зерттеу, бағалау
мен қолдану заңдылығын құрайды.
Димломдық жұмыстың мақсаты: несиелік операцияларды жасау кезінде
орындалатын қылмыстық қызмет механизмінің мазмұны мен функционалдық ролін
анықтайтын, объективті ақиқатты танудан; қылмыстардың іздерінде қылмыстың
қатысушылары мен оның маңызды мән-жайлары туралы ақпараттың туындауымен
байланысты процестерді зертетуден тұрады.
Көрсетілген мақсаттар дипломдық жұмыстың келесі міндеттерін алдын ала
анықтады:
- банк қызметінің түсінігі мен ҚР-да дамуын зерттеу
- банк қызметінің құқықтық негізін қарастыру
- қылмыстық-құқықтық және криминалистикалық сипаттамасын ашу
- ақпарат көздерін анықтау
- ақша қаражаттарын заңсыз пайдалануды ашу мен тергеу барысында ЖІШ
жүргізуді зерттеу
- бастапқы және кейінгі тергеу әрекеттерін қарастыру.
Әдістемелік негізін сонымен қатар банк ісі, қылмыстық құқық және
қылмыстық процесс, криминология, және, криминалистика саласындағы
ғалымдардың жұмыстары, солардың ішінде Р.С.Белкиннің, В.В.Братковскийдің,
В.Д.Ларионовтың, В.Г.Танасевичтің, А.А.Хмыровтың, ИЛ.Шрагидың,
Н.П.Яблоковтың, және басқаларының еңбектері құрады.
І. БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТҮСІНІГІ МЕН МАЗМҰНЫ
1. Банк қызметінің түсінігі мен ҚР-да дамуы
1995 жылдың 31 тамызынан Қазақстан Республикасының “Қазақстан
Республикасында банктер мен банк қызметі туралы” Заңға сәйкес банк қызметі
банк операцияларын жүзеге асыру, сондай-ақ банктердің заңмен бекітілген
өзге операцияларды жүргізуі болып табылады.
Банк операцияларына жатады:
- заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банк шоттарын ашу мен
жүргізу;
- жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банк шоттарын ашу мен
жүргізу;
- банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспонденциялық шоттарын ашу мен жүргізу;
- берілген тұлғаға тиесілі аффинирленген қымбат металдардың жеке саны
көрінетін, заңды және жеке тұлғалардың металлдық шоттарын ашу мен
жүргізу;
- кассалық операциялар: банкноттар мен монеталарды қабылдау, беру,
қайта есептеу, айырбастау, майдалау, іріктеу, орау мен сақтау;
- аудару операциялары: ақша аудару бойынша заңды және жеке
тұлғалардың тапсырмаларын орындау;
- есептік операциялар: заңды және жеке тұлғалардың вексельдері мен
басқа қарыздық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
- қарыздық операциялар: төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық
шарттарында ақшалай нысанда несиелерді ұсыну;
- заңды және жеке тұлғалардың, соның ішінде банк-
корреспонденттерінің, олардың банк шоттары бойынша тапсыруымен есеп
айырысуларды жүзеге асыру;
- сенімділік операциялар: сеніп тапсырушының мүддесінде және
тапсыруымен ақшаларын және аффинирленген қымбат металдарын басқару;
- банкаралық клиринг: төлемдерді жинау, салыстырып тексеру, іріктеу
және растау, сондай-ақ оларды өзара жүргізу мен клиринг
қатысушыларының таза позицияларын анықтау,
- сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтарды және үй-жайларды
жалға беруді қоса алғанда, клиенттердің құжаттамалық нысанда
шығарылған бағалы қағаздарын, құжаттары мен құндылықтарын сақтау
бойынша қызметтер;
- ломбардтық операциялар: депонирленетін жеңіл өтілетін бағалы
қағаздар мен жылжымалы мүліктің кепіліне қысқамерзімді несиелерді
ұсыну;
- төлем карточкаларын шығару;
- банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау мен жіберу;
- шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
- икассоға төлем құжаттарын (вексельдерді қоспағанда) қабылдау;
- чек кітапшаларын шығару;
- аккредитивті ашу (қою) мен растау және ол бойынша міндеттемелерді
орындау;
- ақшалай нысанда орындалуын қарастыратын банк кепілдерін беру;
- банк кепілділіктері мен ақшалай нысанда орындалуын қарастыратын
үшінші тұлғалар үшін өзге міндеттемелерді беру.
Микронесиелік ұйымдар ретінде тіркелген, заңды тұлғалардың
микронесиелерді беруі бойынша қызмет банк операцияларына жатпайды.
Барлық банк операцияларын банктер мен басқа заңды тұлғалар тек
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің лицензиясы болған кезде ғана
жүзеге асыруға құқылы.
Банктер бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметтің келесі түрлерін
жүзеге асыруға құқылы:
а) брокерлік - Қазақстан Республикасының және рейтингтік
агенттіктердің бірінің талап етілетін минималды рейтингі бар елдердің
мемлекеттік бағалы қағаздарымен, не болмаса бұндайсыз Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің шешімімен, негізгі активі шетел валютасы
және (немесе) бекітілген тәртіпте екінші деңгейлі банктерге сатып алуға
рұқсат етілген облигациялар болып табылатын туынды бағалы қағаздармен;
б) дилерлік - Қазақстан Республикасының және рейтингтік
агенттіктердің бірінің талап етілетін минималды рейтингі бар елдердің
мемлекеттік бағалы қағаздарымен, не болмаса бұндайсыз Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің шешімімен, сондай-ақ негізгі активі шетел
валютасы және (немесе) бекітілген тәртіпте екінші деңгейлі банктерге сатып
алуға рұқсат етілген облигациялар болып табылатын туынды бағалы
қағаздармен, Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасында банктер
мен банк қызметі туралы” Заңының 8 бабының 2 тармағымен анықталған
жағдайларда өзге де бағалы қағаздармен;
б-1) инвестициялық потрфельді басқару;
в) кастодиалды.
Бағалы қағаздар нарығында жоғарыда аталған кәсіби қызметтің бір немесе
бірнеше түрлерін банктердің бірлестіріп жүзеге асыруына лицензияны
уәкілетті орган береді.
Рейтингтік агенттіктер мен минималды талап етілетін рейтингінің
тізімін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекітеді.
Уәкілетті органның немесе Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық
актілерімен қызметтің жекелеген түрлеріне олардың лицензия алуымен
байланысты жекелеген банк операцияларын жүзеге асыратын банктер мен ұйымдар
үшін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасында
банктер мен банк қызметі туралы” Заңына сәйкес ұйымдардың жарғылық
капиталына қатысатын банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын банктер мен ұйымдар үшін қосымша талаптар анықталуы мүмкін.
Жоғарыда аталып өткендей, банктер мен жекелеген банк операцияларын
жүзеге асыратын ұйымдар:
- кесектерде аффинирленген қымбат металдарды (алтын, күміс, платина,
платиналық топтың металдары), қымбат металдардан монеталарды сатып
алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату;
- қымбат металдар мен қымбат тастары бар зергерлік бұйымдарды сатып
алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату;
- вексельдермен операциялар: вексельдерді инкассоға қабылдау,
төлеушінің вексельді төлеуі бойынша қызметтерді ұсыну, сондай-ақ
домицилирленген вексельдерді төлеу, делдалдық тәртібінде
вексельдерді акцепттеу;
- лизингтік қызметті жүзеге асыру;
- меншікті бағалы қағаздарды (акцияларды қоспағанда) эмиссиялау;
- факторингтік операциялар: төлемеушілік тәуекелін қабылдаумен
тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) сатып алушысынан төлеуді
талап ету құқығына ие болу;
- форфейтингтік операциялар (форфейттеу): сатушыға айналымсыз
вексельді сатып алу арқылы тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің)
сатып алушысының қарыздық міндеттемесін төлеу.
Барлық бұл операцияларды банктер уәкілетті орган беретін лицензиялар
болған кезде ғана жүзеге асыруға құқылы.
Уәкілетті орган – қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу мен
қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган. 2003 ж. 4 шілдесінен
Қазақстан Республикасының “Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды
мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралы” Заңына сәйкес, Уәкілетті орган
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынады және есеп береді
және Қазақстан Республикасының Президенті бекітетін ол туралы Ереже
негізінде әрекет етеді.
Уәкілетті органды қаржыландыру Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің бюджет қаражаттары (шығындар сметасы) есебінен жүзеге асырылады.
Банк қызметіне реттеу мен қадағалауды жүзеге асыру мақсатында
уәкілетті орган:
1) заңды және жеке тұлғаларға банктің және банк холдингінің ірі
қатысушысы мәртебесін алуына, банктердің еншілес ұйым құруына немесе сатып
алуына рұқсат беру және беруден бас тарту тәртібін анықтайды, көрсетілген
рұқсаттарды береді не беруден бас тартады;
2) банктердің меншікті капиталының минималды мөлшерін бекітеді;
3) банктердің қор капиталының қалыптасуы бойынша талаптарды бекітеді;
4) банк топтары үшін нормалар мен шектердің сақталуына пруденциалық
нормативтер мен өзге міндеттемелерді бекітеді;
5) салымдарды (депозиттерді) міндетті ұжымдық кепілдеу (сақтандыру)
тәртібін анықтайды;
6) активтерді және шартты міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы
провизия құру тәртібін анықтайды. Активтерді және шартты міндеттемелерді
сезіктілер мен сенімсіздер санатына жатқызу тәртібі мемлекет алдында салық
міндеттемелерінің орындалуына салықтық бақылауды қамтамасыз ететін,
мемлекеттік органмен келісім бойынша анықталады;
7) банктердің аудитін жүргізуге лицензиясы бар аудиторлық ұйымдар мен
банктердің тіркелімін жүргізеді;
8) банктің аффинирленген тұлғаларына Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілерімен қарастырылған мәжбүрлеу шараларын қолдану тәртібін
анықтайды және қолдану туралы шешім қабылдайды;
9) Қазақстан Республикасының банк заңнамасымен қарастырылған
жағдайларда, банкті консервациялау туралы шешім қабылдайды және уақытша
әкімшілікті (уақытша банк басқарушысын) тағайындайды;
10) Қазақстан Республикасының банк заңнамасымен қарастырылған
жағдайларда, барлық немесе Қазақстан Республикасының банк заңнамасымен
қарастырылған жекелеген операцияларды жүргізу лицензияны кері қайтару
туралы шешім қабылдайды, және уақытша әкімшілікті (уақытша банк
басқарушысын) тағайындайды;
11) Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес өзге
функцияларды атқарады.
Банк қызметін жүзеге асыру кезінде банктер операцияларды өткізудің
жалпы шарттарын анықтайтын ережелерді, және ішкі ережелерді ұстануы керек.
Банк операцияларын жүргізудің жалпы шарттары туралы ережелер банк
директорлары кеңесімен бекітіледі. Оларда: қабылданатын депозиттер мен
берілетін несиелердің шекті сомалары мен мерзімдері; депозиттер мен
несиелер бойынша сыйақы төлеу шарттары; банктің қабылдайтын қамтамасыз
етуіне талаптар; банк пен оның клиентінің құқықтары мен міндеттері, олардың
жауапкершілігі, сондай-ақ банк директорлары кеңесі операцияларды жүргізудің
жалпы шарттарына қосуды қажетті деп санайтын өзге шарттар, талаптар мен
шектеулер көрсетіледі.
Банктің ішкі ережелері банк бөлімшелерінің құрылымын, міндеттерін және
өкілеттіктерін, ішкі аудит қызметінің, несиелік комитеттің және басқа
тұрақты жұмыс істейтін органдардың міндеттері, функциялары мен
өкілеттіктерін; құрылымдық бөлімшелердің басшыларының құқықтары мен
міндеттерін; банктің атынан және оның есебінен мәмілелерді жасау кезінде
банктің лауазымды тұлғалары мен жұмысшыларының өкілеттіктерін анықтайды.
Операцияларды жүргізудің жалпы шарттары туралы ережелерді банк
клиенттің бірінші талап етуі бойынша ұсынады. Банктер банк операциясын
жүргізумен байланысты, ықтимал тәуекелдер туралы ақпаратты клиентке
ұсынудан бас тартуға құқылы емес екендігін айтып өту керек.
1.2 Банк қызметінің құқықтық негізі
Нарықтық экономиканың аса маңызды атрибуттарының бірі мемлекетті және
қоғамның барлық мүшелерін қаржылық құралдармен жабдықтайтын және
шоғырландыратын, генератор ретінде қызмет ететін банк жүйесі болып
табылады. Тұрақты, тиімді және әсерлі банк инфрақұрылымын құру –
Қазақстандағы экономикалық реформаның аса маңызды (және өте күрделі)
тапсырмаларының бірі.
Қазақстанда нарықтық қарым-қатынастар жүйесі дамыған және банк маңызды
болмаса да, аса маңызды құрылымдардың бірі болып келеді. Егер бұрын
Қазақстанда банк ісінің дамуы, сол секілді оқу мекемелерінде бөлінетін
көңіл бойынша да біршама төмен деңгейде болса, ал қазір бұл едәуір жоғар
қарқындармен дамып келе жатқан ғылымдардың бірі.
Қазақстанда өз банк жүйесі егемендік алғаннан кейін, 1990 жылдың
желтоқсанында пайда болды. 1991 жылдың қаңтарының өзінде “Қазақ СРО
банктері мен банк қызметі туралы” Заң қабылданып, ол маңызы бойынша елдегі
банк реформасының бастауы болды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармаларымен және бөлімшелерімен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкіне өзгертілді. 1993 жылы акционерлік-коммерциялық банктер акционерлік
банктер болып өзгертілді, ал Жинақбанк Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі болып қайта аталды.
Қазақстанда екідеңгейлі банк жүйесі бар.
Ұлттық Банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және банк
жүйесінің жоғарғы деңгейін ұсынады. Барлық өзге банктер банк жүйесінің
төменгі деңгейін ұсынады.
Отандық, сол секілді шетел сарапшыларының қорытындысы бойынша,
Қазақстанның банк жүйесі жүргізілген реформаларының арқасында барлық
посткеңестік мемлекеттерге қарағанда жақсырақ және прогрессивті.
Қазақстанда банк секторы қызметінің негізгі нормативтік базасы
“Банктер мен банк қызметі туралы” Заң болып табылады.
Қазіргі таңда республиканың банк жүйесінде екінші деңгейлі 34 банк,
соның ішінде банк-резиденттердің 9 еншілес банкін қоса алғанда, шетел
қатысуымен 14 банк, сондай-ақ “Қазақстан Даму Банкі” мемлекеттік АҚ қызмет
етеді. 26 банкте функционалдық желі бар, банктердің филиалдарының жалпы
саны – 418.
Сонымен қатар банк секторында үш ірі банк басым болып тұрады -
“Қазкоммерцбанк” (ҚКБ), “ТұраӘлем Банкі” (ТӘБ) және Халық банкі (ХБ),
олардың үлесіне банк жүйесінің шамамен 60% келеді. Бұл банктер өздерінің
еншілес және аффилирленген құрылымдары арқылы зейнетақы, сақтандыру және
лизингтік нарықтарда да осындай үлесті бақылайды.
100% мемлекеттің қатысуымен 2001 жылы құрылған ҚДБ (Қазақстан Даму
Банкі) 2015 жылға дейінгі кезеңге есептелген республиканың индустриалды-
инновациялық даму стратегиясын, және дамудың басқа мембағдарламаларын
жүзеге асыруға қатысады. Банк өндірістік салада және бестен жиырма жылға
дейін іске асыру есептелген, экономиканың шикізаттық емес салаларында шағын-
және ұзақмерзімді инвестициялық жобаларды іріктеу мен несиелеуді жүзеге
асырады.
Коммерциялық банктердің қызметін реттейтін, қаржылық қадағалау
мемагенттігінің (ҚҚА) соңғы деректеріне сәйкес, Қазақстанда 2007 жылы банк
секторының таза пайдасы 73,3 млрд теңгені құрады, бұл 2006 жылға қарағанда
2,32 есе артық.
Бұнымен қоса көрсетілген жыл ішінде банктердің табыстарының жиынтық
сомасы 2006 жылмен салыстырғанда 53,7%-ға артып, 494,6 млрд. теңгені,
шығындар сомасы 421,3 млрд, теңгені құрады, бұл сәйкесінше 45,1%-ға артық.
Сонымен қатар республиканың банк секторының жиынтық есептік меншікті
капиталы осы жылдың 1 қаңтарындағы күйі бойынша 586,9 млрд. теңгені,
жиынтық активтері – 4515,1 млрд. теңгені құрады.
Банктердің қарыздық портфелі (банкаралық қарыздарды қоса есептегенде)
3062 млрд. теңгеге жетті.
Банктердің қарыздық портфелі құрылымында 2006 жылдың
1 қаңтарындағы күйі бойынша стандартты несиелердің үлесі 58,2%, сезіктілер
– 39,5%, сенімсіздер – 2,3% құрады.
Сарапшылардың пікірі бойынша, қазақстандық банктердің жағымды сәттері
олардың біршама жақсы табыстылығы мен жоғары өтімділігі болып табылады.
Сонымен қатар, сарапшылар қазақстандық банк жүйесінде ТМД басқа
елдерінің осындай секторларымен салыстырғанда нарықтық тәуекелдердің
салыстырмалы төмен деңгейі туралы айтады, бұл республикада теңгенің
жеткілікті тұрақты айырбас курсы мен инфляция деңгейінің салдары болып
табылады.
Қазақстан банктерінің қызметіне сондай-ақ шетел капиталына
салыстырмалы жақсы қол жетімділік те оң әсерін тигізеді, бұл туралы
банктердің халықаралық деңгейде, соның ішінде еурооблигацияларды шығару
арқылы шеттен алып пайдалану өсімі растайды.
Осылайша, 2007 жылдың 1 қыркүйегіндегі күйі бойынша банк секторының
міндеттемелері 2006 жылдың осындай күніне $4631,6 млннан $8805,2 млнға
дейін өсті.
Республиканың банк секторының едәуір жетістіктеріне қарамастан,
банктердің несиеқабілеттілік деңгейі бұрынғысынша меншік құрылымының әлсіз
айқындығымен, қызметтің шектелген әртараптануымен, салыстырмалы қайта
құрылымданбаған корпоративтік сектормен, салалар мен жеке қарызданушылар
бойынша жоғары қарыздың шоғырлану деңгейімен және шеьел валютасында
несиелеудің едәуір үлесімен ұсталынады. Бұл барлық факторлар қарыздардың
тез өсімімен үйлесіп банктерді экономикалық тұрақсыздық қаупіне, пайыздық
қойылымдардың және валюта курсының волатильдігіне ұшыратады деп санайды
сарапшылар.
Сонымен қатар аналитиктер бүгінде қазақстандық банктер ұшырсатын
тәуекелдердің бастысы деп несиелік тәуекелдерді санайды. Бұл, негізінен,
салыстырмалы жаңа және көбірек тәуекелді секторларды: құрылысты,
жылжымайтын мүлікті, ауыл шаруашылығын, шағын жіне орта бизнес
субъектілерін несиелеудің артуымен- сонымен қатар Қазақстан банктері үшін
аздау түсінікті ТМД басқа елдерінде жобаларды қаржыландыруды кеңейтумен
байланысты.
Осылайша, сарапшыларда Қазақстан банктерінің неғұрлым жоғары тәуекел
деңгейімен ТМД елдерінің басқа нарықтарына, ең бастысы Ресейде күшейетін
экспансиясы үрей тудырады. Шетелде банк операцияларының көлемі бұрынғысынша
көп емес, бірақ тез өсуде дейді сарапшылар.
Қазақстандық банктердің ТМД елдерінің қаржылық нарықтарына
экспансиясы.
Соған қарамастан Қазақстанның ҚҚА жақын уақытта республиканың
коммерциялық банктерінің сыртқы нарықтарға экспансиясын ынталандыру, бірақ
еншілес банктерді құру арқылы ғана бойынша шаралар дайындауды көздейді.
Бұл олар өз қызметін шектес мемлекеттердің нарықтарын ойдағыдай
белсендіретіндерімен байланысты. Сонымен, егер 2007 жылдың 1 қаңтарына
қазақстандық банктердің шетелдегі еншілес банктерінің, филиалдары мен
өкілдіктерінің саны 16-ны құраса, ал 2008 жылдың 1 қаңтарына олардың саны
27-ге дейін өскен.
Бұнымен қоса қазіргі таңда республика банктерінің негізгі экспансиясы
қандай да бір шаруашылық субъектілері- резидент еместерді тура несиелеу
арқылы емес, осы еншілес және тәуелді банктер арқылы жүзеге асырады.
ҚҚА қазіргі жағдайларда банктердің бұндай саясатын қолайлы деп
санайды, өйткені аналық банктің есептілігін құрастыруы кезінде,
пруденциалды нормативтерді есептеу кезінде еншілес құрылымдардың
капиталының бірігетіндігінен ол тәуекелдерді төмендетуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар ҚҚА шарсубъектілері- резидент еместерді тура несиелеу
арқылы банктердің экспансиясы бойынша талаптарды жеңілдетуге әзірге дайын
емес, өйткені қазіргі таңда бұндай операциялар бойынша тәуекел деңгейін
бағалау өте қиын.
Қазіргі таңда ТМД елдерінде бизнесті ТӘБ едәуір белсенді дамытуда.
Капиталында ТӘБ үлесі бар банктер- стратегиялық серіктер тобына
Славинвестбанк (Мәскеу), Омск-банк (Омск), Астана эксимбанк (Минск), БТА
ИнвестБанк (Ереван), Агроинкомбанк (Астрахань), БТА-Казань (Казань), БТА
Silk Road Bank (Грузия) кіреді.
ТӘБ шетел өкілдіктерінің желісі қазіргі таңда Арменияны, Ресейді,
Белоруссияны, Қырғызды, Украинаны, Тәжікстанды, Грузияны, Қытайды қамтиды.
ТӘБ акционерлері Еуропалық қайта құру және даму банкі, Халықаралық
қаржылық корпорация, Raiffeisen Zentralbank Oesterreich, германдық DEG,
бірқатар заңды және жеке тұлғалар, сондай-ақ банк менеджменті болып
табылады. ТӘБ активтері $5,5 млрдқа жетеді, меншікті капиталы $600 млннан
асады.
Соған қарамастан ҚКБ мүдделерін Ресейде "Москоммерцбанк" ұсынады.
Қырғызстанда ҚКБ "Қазкоммерцбанк-Қырғызстан" еншілес банкі бар.
1990 жылы құрылған ҚКБ-ң бүгін де Қазақстанның барлық іскерлік
орталықтарында өз филиалдары бар. Банктің негізгі акционерлері оның топ-
менеджерлері болып табылады. Сонымен қатар ҚКБ акционерлері қатарында –
қарапайым дауысқа түсетін акциялардың 15%-дық үлесімен Еуропалық қайта
құру және даму банкі бар.
ХБ былтырғы жылдың көктемінде Челябинскіде “Хлебный” ресейлік
акционерлік коммерциялық банкі сатып алды. Қазіргі таңда ХБ Қырғызстанда
еншілес банкі, сондай-ақ Ұлыбританияда, Қытайда және Ресейде үш шетел
өкілдігі бар. Бұл банктің акционерлері қазақстандық инвесторлар болып
табылады.
Соған қарамастан қазіргі таңда Ресей мен Қазақстанда ресейлік-
қазақстандық инвестициялық Еуропалық даму банкін құру бойынша жұмыстарды
жүргізуде. Бұл туралы келісім былтырғы жылдың маусымында РФ мен Қазақстан
Президенттері Владимир Путин мен Нұрсұлтан Назарбаевтың арасында болған.
Бұл банктің жарғылық капиталы $1,5 млрд сомада қалыптастыруды жоспарлайды.
Бұнымен қоса $1 млрд. Ресей және $0,5 млрд. Қазақстан салуға дайын.
Былтырғы жылдың аяғында қазақстандық парламент банк саласында
лицензиялау және біріктірілген бақылау сұрақтары бойынша кейбір заңнамалық
актілерге өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңды мақұлдады.
Заң сұрақтарының бірінші бөлігі біріктірілген қадағалауды
жетілдіруге, екіншісі банктің филиалдары мен өкілдіктерін сақтандыру, қайта
сақтандыру, ұйымдарды, жинақтаушы зейнетақы қорларын ашуға уәкілетті
органның келісімдерді беру шарасын алып тастау бөлігінде қаржылық ұйымдарды
лицензиялау жүйесін үйлестіруге қатысты, сұрақтардың үшінші бөлігі шетелдік
қаржылық институттардың қазақстандық қаржылық нарыққа кіру мүмкіндігіне
қатысты.
Көбінесе, заң шетелдің қатысуымен банктердің жарғылық капиталының
үлесі бойынша, шетелдің қатысуымен банкті басқару құрамы бойынша, шетелдің
қатысуымен банк жұмысшыларының кадрлық құрамы бойынша шектеулерді алып
тастауды қарастырады.
Қазақстан Республикасында екідеңгейлі банк жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (Қазақстан Ұлттық Банкі)
Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан
Республикасының банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейін ұсынады.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз құзіреті шегінде, орталық банктермен және
басқа елдердің банктерімен қарым-қатынастарда, халықаралық банктерде және
өзге қаржылық-несиелік ұйымдарда Қазақстан Республикасының мүдделерін
ұсынады.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз тапсырмаларын орындау кезінде пайда алу
мақсатын басшылыққа алмауы керек.
Екінші деңгейлі банктерді құру, қызмет ету және жою түрін,
тәртібін, құқықтық мәртебесін Қазақстан Республикасының банктік немесе
өзге заңнамасы анықтайды.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз қызметінде Конституцияны, осы Заңды,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасындағы банктер
туралы” Заңын, республиканың басқа заңнамалық актілерін, Қазақстан
Республикасы Президентінің актілерін және Қазақстан Республикасымен
жасасқан халықаралық шарттарды (келісімдерді) басшылыққа алады.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының Президентіне есеп
береді.
Қазақстан Республикасының Президентіне есептілік:
- Қазақстан Республикасы Парламентінің келісімімен Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Ұлттық Банкі Төрағасын тағайындауын;
оны лауазымнан босатуын;
- Қазақстан Ұлттық Банкі Төрағасының ұсынуымен Қазақстан Ұлттық
Банкі Төрағасының орынбасарларын Қазақстан Республикасы Президентінің
лауазымға тағайындауы мен лауазымнан босатуын;
- Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Ұлттық Банкінің
құрылымын, еңбекақы жүйесін, жалпы штаттық санын бекітуін;
- Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкі туралы Ережені бекітуін;
- Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Ұлттық Банкінің
жылдық есебін бекітуін;
- Қазақстан Республикасы Президентінің банкноттар мен ұлттық валюта-
қазақстандық теңге монеталары дизайнының концепцияларын бекітуін
білдіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкі оның құзіретіне жатқызылған сұрақтар бойынша
Қазақстан Республикасы заңдарының негізінде және орындалуына Қазақстан
Республикасының территориясында банктердің, жекелеген банк операцияларын
жүзеге асыратын ұйымдардың олардың клиенттерінің және басқа заңды және жеке
тұлғалардың орындауы үшін міндетті нормативтік құқықтық актілер шығарады.
Қазақстан Ұлттық Банкінің нормативтік құқықтық актілері “Қазақстан
Ұлттық Банкінің Хабаршысында”, “Вестнике Национального Банка Республики
Казахстан” – ресми басылымдарда қазақ және орыс тілдерінде басылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттік мекеменің ұйымдық-құқықтық
нысанындағы заңды тұлға болып табылады, дербес балансы бар және өз
филиалдарымен, өкілдіктерімен және ұйымдарымен бірге біріңғай құрылымды
құрайды.
Қазақстан Ұлттық Банкінің орталық аппараты Алматы қ. орналасқан.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасында және оның шегінен тыс
жерлерде өз филиалдары мен өкілдіктерін аша алады.
ІІ. БАНКТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ЗАҢСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Қылмыстық-құқықтық сипаттама
Бұл қылмыстың тікелей объектісі – банктің ақша қаражаттарын пайдалану
процесін жүзеге асырумен байланысты туындайтын қоғамдық қарым-қатынастар.
Қылмыстың факультативтік объектісі – кредиторлар мен банк
клиенттерінің мүдделері.
Қылмыстың пәні банктің меншікті тартылған қаражаттары болып табылады.
Банктің меншікті қаражаттары банктің жарғылық және меншікті капиталынан
құралады. 1995 жылдың 31 тамызынан ҚР Президентінің заңды күші бар
“Қазақстан Республикасында банктер мен банк қызметі туралы” Жарлығының 16
бабына сәйкес, банктің жарғылық капиталы акцияларды сату есебінен немесе
құрылтайшылардың салымдары есебінен қалыптасады, ал банктің меншікті
капиталы – бұл банктің міндеттемелері сомасына шегерумен оның активтерінің
құны, бұндағы активтердің құны банк активтерінің бастапқы сомасынан
берілген қарыздар немесе басқа активтер бойынша қажетті резервтер
(провизиялар) сомасын шегеру арқылы есептеледі.
Банк жұмысшыларының банктің меншікті қаражаттарын және (немесе)
банктің тартылған қаражаттарын біле тұра қайтарымсыз несие беру үшін
немесе біле тұра банк үшін тиімсіз мәмілелерді жасау үшін пайдалануы, банк
клиенттеріне немесе басқа тұлғаларға банктің негізсіз кепілдерін ұсынуы
немесе негізсіз жеңілдік шарттарын беруі, егер бұл әрекеттермен азаматқа,
ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірілсе, - екі жүзден бес жүз айлық
есептік көрсеткіштерге дейінгі мөлшерде не болмаса сотталғанның жалақысы
немесе екіден бес айға дейінгі басқа табысы мөлшерінде айыппұлмен, не
болмаса төрттен алты айға дейінгі мерзімде тұтқынға алумен, не болмаса екі
жыл мерзімге дейін түзету жұмыстарымен, не болмаса үш жүз айлық есептік
көрсеткішке дейінгі мөлшерде не болмаса сотталғанның жалақысы немесе үш
айға дейінгі басқа табысы мөлшерінде айыппұлмен не болмаса бұндайсыз және
үш жыл мерзімге дейін белгілі лауазымдарды иелену немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айырумен жазаланады.
Банк жұмысшыларының банктің ақша қаражаттарын, соның ішінде
клиенттердің банк шоттары бойынша валюталық қаражаттарын біле тұра дұрыс
емес немесе біле тұра дер кезінде аудармауы, егер бұл әрекеттермен
азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірілсе, - бес жүзден сегіз
жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде не болмаса сотталғанның
жалақысы немесе бестен сегіз айға дейінгі басқа табысы мөлшерінде
айыппұлмен, не болмаса бір жыл мерзімге дейін бас бостандығын шектеумен,
не болмаса төрт айға дейінгі мерзімде тұтқынға алумен, не болмаса жүзден
екі жүзге дейінгі айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде не болмаса
сотталғанның жалақысы немесе бірде екі айға дейінгі басқа табысы
мөлшерінде айыппұлмен не болмаса үш жыл мерзімге дейін белгілі лауазымдарды
иелену немесе бұндайсыз және белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан
айырумен бір жылға мерзімге дейін бас бостандығынан айырумен жазаланады.
Бұл қылмыстың объективті жағы келесі нысандарда көрінеді:
1) банктің меншікті қаражаттарын біле тұра қайтарымсыз несие беру
үшін пайдалану;
2) банктің тартылған қаражаттарын біле тұра қайтарымсыз несие беру
үшін пайдалану;
3) банктің меншікті қаражаттарын біле тұра банк үшін тиімсіз
мәмілелерді жасау үшін пайдалану;
4) банктің тартылған қаражаттарын біле тұра банк үшін тиімсіз
мәмілелерді жасау үшін пайдалану;
5) банктің банк клиенттеріне немесе басқа тұлғаларға негізсіз
кепілдерді ұсынуы;
6) банктің банк клиенттеріне немесе басқа тұлғаларға негізсіз
жеңілдік шарттарын беруі.
Бұл қылмысты жасаудың алғашқы төрт тәсілі банктің меншікті
қаражаттарын және банктің тартылған қаражаттарын біле тұра қайтарымсыз
несие беру үшін немесе біле тұра банк үшін тиімсіз мәмілелерді жасау үшін
пайдалану несиелеу мен мәмілелер жасасуды жүзеге асыру шарттарының
сақталмауынан тұрады.
Ақшалай нысанда несиелерді ұсыну түріндегі қарызды операцияларды
жзүргізу банк операцияларының бір түрі болып табылады (Жарлықтың 30 баб. 2
т. “ж” т.). Банктердің негізгі несие беру шарттарының бірі қайтарымдылық
болып табылады (Жарлықтың 34 баб. 1 б.). Несиелердің қайтарымдылығы
заңнамамен немесе келісім-шартпен қарастырылған айыппен, кепілмен, кепілге
қоюмен, кепілділікпен қамтамасыз етілуі мүмкін. Тек клиенттің жоғары
несиеқабілеттілігі мен сенімділігі кезінде ғана банк несиені қамтамасыз
етусіз, несиесіз ұсыну туралы шешім қабылдауға құқылы (Жарлықтың 35 баб.
1және 2 бб.).
Банк жасасатын мәмілелердің аса маңызды шарты тиімділік болып
табылады. Әсіресе, бұл факторингтік операцияларға, форфейтингтік
операцияларға және басқаларына қатысты.
Қылмыс жасаудың бесінші тәсілі кепілдік операцияларды жүзеге асыру
шарттарын бұзудан тұрады. Жоғарыда аталған Жарлықтың 30 баб. 3 б. “г” т.
сәйкес банктер сондай-ақ кепілдік операцияларды жүзеге асыра алады:
кепілділіктерді, кепілдерді және орындалуын ақшалай нысанда қарастыратын
үшінші тұлғалар үшін өзге міндеттемелерді беру. Бұл операциялар қарыздық
операциялар секілді қайтарымдылық және төлемділік шарттарында жүзеге
асырылуы керек. Қайтарымдылық шарты қарыздық операцияларда секілді
қамтамасыз етіледі.
Бұл қылмысты жасаудың соңғы тәсілі банкпен ерекше қарым-қатынастармен
байланысты тұлғаларға жеңілдік шарттарын беруге жоғарыда аталған Жарлықтың
40 бабында бекітілген тыйымды бұзумен байланысты. Бұл баптың 2 б. сәйкес
жеңілдік шарттарын беру: мәміленің мәні, мақсаттары, ерекшеліктері мен
тәуекелі бойынша банк онымен ерекше қарым-қатынастармен байланысты
тұлғалар болып табылмайтын клиенттермен түспейтін, мәмілеге түсуді; банк
операциясын орындау үшін сыйақыны немесе төлемді немесе қамтамасыз етуді
қабылдауды басқа клиенттерден талап етілетінге қарағанда төмен алуды
білдіреді.
Банкпен ерекше қарым-қатынастармен байланысты тұлғалар болып
танылады:
а) берілген банктің кез келген лауазымды тұлғасы немесе жетекші
жұмысшысы, сондай-ақ олардың жақын туыстары (жақын туыстары - өзара жақын
туыстықта немесе бір-біріне әсер етуі немесе ықпалында болуы мүмкін
қасиетте болатын тұлғалар.
Жақын туыстарға ата-аналары, балалары, асырап алушылары, асырап
алынғандар, бірге туған және бірге тумаған туыс аға-інілері мен апа-
сіңлілері, атасы, әжесі мен немерелері);
б) берілген банктің ірі акционері болып табылатын жеке немесе заңды
тұлға, не болмаса банктің ірі қатысушысының лауазымды тұлғасы, сондай-ақ
олардың жақын туыстары;
в) а) және б) тармақшаларында көрсетілген тұлғалар ірі қатысушылар
болып табылатын заңды тұлға;
г) оған қатысты берілген банк ірі қатысушы болып табылатын заңды
тұлға, бұл заңды тұлғаның лауазымды тұлғалары, олардың жақын туыстары.
Заңды тұлғаның ірі қатысушысы болып бұл заңды тұлғаның дауыс беру
құқығымен акциялары оннан астам пайызының (қатысушылар салымының) тура
немесе жанама иесі танылады.
Банкпен ерекше қарым-қатынастармен байланысты тұлғаға несие беру осы
баптың (Жарлықтың 40 баб. 3,4 және 7 бб.) 1т. талаптарын ескерумен бұл
банктің қадағалау кеңесінің шешімімен ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Қарастырылып отырған қылмыстың құрамы – материалдық.
Қылмыс азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірілген сәттен
бастап аяқталған деп танылады. Ірі зиянның мөлшері ҚК 189 баб. қосымшасымен
анықталады.
Бұл қылмыстың субъективтік жағы – тура немесе жанама ниет кінәсі.
Кінәлі банктің ақша қаражаттарын заңсыз қолданып отырғандығын мойындайды,
ірі зиянның келтірілетінін болжайды және бұл салдарларды не саналы түрде
болдырады немесе қалайды не болмаса олардың болуына немқұрайлы қарайды.
Қылмыс субъектісі арнайы – 16 жасқа жеткен банк жұмысшысы.
ҚР ҚК 220 бабының 2 бөлігі банк жұмысшыларының банктің ақша
қаражаттарын, соның ішінде клиенттердің банк шоттары бойынша валюталық
қаражаттарын біле тұра дұрыс емес немесе біле тұра дер кезінде аудармауы,
егер бұл әрекеттермен азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян
келтірілген жағдайдағы жауапкершілікті қарастырады.
1998 ж. 29 маусымынен ҚР “Төлемдер мен ақша аударымдары туралы”
Заңының 6 бабына сәйкес банк шоты – бұл депозитті қабылдау және банктік
келесілермен байланысты операциялар жасау бойынша банк пен клиент
арасындағы келісім-шарттық қарым-қатынастарды көрсету тәсілі:
1) клиентке тиесілі ақшаны банктің қолдануын және бар болуын
қамтамасыз етумен;
2) клиенттің пайдасына ақшаны қабылдаумен (аударумен);
3) клиенттің тапсырмасы нысанында нұсқауы бойынша немесе үшінші
тұлғаның талап ету нысанында нұсқауы бойынша ақша аударумен және (немесе)
алып тастаумен.
Банктер Ұлттық Банк бекіткен нысандарда, тәсілмен және тәртіпте ақша
қаражаттарын аударуды жүзеге асырады. Ақша қаражаттарын аударуды тиісті
емес жүзеге асырған кезде банк ҚР заңнамасына және клиентпен (депозитормен)
жасасқан келісім-шартқа сәйкес жауапты болады (1995 жылдың 31 тамызынан,
Заңды күші бар ҚР Президенті Жарлығының 38 б. 1 және 2 б.).
1997 ж. 4 наурызынан ҚР Ұлттық Банкінің Басқармасының Қаулысымен
бекітілген “Екінші деңгейлі банктерде клиенттердің шоттарын ашу, жүргізу
және жабу тәртібі туралы” Нұсқауға сәйкес банк шоттары ұлттық және сол
секілді шетел валютасында жүргізіле алады.
Шотты ашу кезінде банк пен шот иесі арасында келісім-шарт жасалынады,
ол бойынша банк клиенттің тапсырмасы нысанында нұсқауы бойынша клиенттің
пайдасына ақша қабылдауға немесе үшінші тұлғаның талап ету нысанында ақша
аударуға немесе беруге, сондай-ақ келісім-шартпен қарастырылған, басқа
қызметтерді көрсетуге міндеттенеді.
2.2 Криминалистикалық сипаттама
Қаржылар саласы – ақшалай және валюталық құндылықтардың, сондай-ақ
бағалы қағаздардың айналым саласы – отандық экономиканың белсенді дамып
келе жатқан элементі. Меншік нысандарының өзгеру және бұрын мемлекеттік
аппараттың атқарушы органдары түрінде болған қаржылық ұйымдардың
коммерциялық ұйымдарға айналу процесінде жаңа жағдай туындады. Бұрындары
ең алдымен орталықтанған жоспарлы шаруашылықтану негізінде құрылған, қатаң
иерархиялық әкімшілік-бұйрықтық әдіспен анықталған құқықтық қарым-
қатынастар реттеуден салыстырмалы еркін салаға айналды. Экономикалық қарым-
қатынастардың жарияланған еркіндігі және олардың құқықтық реттеудің
жетілмеуі жағдайларында қаржылық сала жекелеген қылмыскерлердің, сол
секілді ұйымдастырылған қылмыс топтарының криминалдық әрекетт鋈рін жасауы
үшін неғұрлым тартымды сала болды. Бұл жерде көптеген әртүрлі криминалдық
қаржылық операциялар жасалуын жалғастырады. Қаржылық салада криминалдық
қызмет үшін ең алдымен басқа тауарлық құндылықтардың қозғалысымен
байланысты емес немесе олардан бөлек алынған ақша қаражаттары мен олардың
алмастырушыларының қозғалысына бағытталған әрекеттер кешенін жасау тән.
“Қаржылық қылмыстар” түсінігі криминалдық бола отырып, олардың
криминалистикалық сипаттамасында ұқсастығы бар қылмыстардың өте кең тобын
қамтиды. Бұл түсінік негізінен алаяқтық, иемдену мен жұмсап қоюлар, ақша
қаражаттарын заңдастыру, несиені заңсыз алу, кредиторлық берешекті
өтеуден қасақана жалтару, қолдан жасалған ақшаларды немесе бағалы
қағаздарды дайындау мен өткізу, қолдан жасалған несиелік немесе есеп
айырысу карталарын және өзге төлем құжаттарын, шетелден шетел валютасы
түрінде қайтарылмауы түріндлегі криминалдық әрекеттермен байланысады.
Қарастырылып отырған түрдің қылмыстық қызметінің пәні ең алдымен
шаруашылық қызмет субъектілері мен жеке тұлғалар арасындағы есепе айырысу
операцияларын қамтамасыз ететін, ұлттық валютадағы немесе шетел
валютасындағы ақша ресурстары, бағалы қағаздар мен олардың суррогаты
(мысалы, пластикалық карталар) болып табылады. Маңыздысы қаржылық салаға
электрондық - есептеу және коммуникациялық техниканы қолдануға
негізделген аса жаңа ақпараттық технология арқылы есеп айырысу
операцияларын жүзеге асыру әдістерін кеңінен енгізу болып табылады.
Қаржылық қылмыстарды жасау тәсілдері өте әртүрлі. Қылмыстық қаржылық
операцияларды шартты түрде келесідей топтастыруға болады:
а) контрагенттер арасындағы есеп айырысулар механизмін құқықтық
реттеудің немесе оның қызмет етуіне бақылаудың жетілмегендігін қолданатын,
ақша айналымы кезіндегі (соның ішінде валюталық) есеп айырысулар механизмі
саласындағы операциялар;
б) төлем құжаттарын немесе бағалы қағаздарды қорғаудың ұйымдық,
құқықтық және техникалық әдістерінің жетілмегендігіне негізделген, бұл
қаржылық құралдардың айналым саласындағы операциялар;
в) қарыздық ресурстар түрімен ақша қаражаттарын заңсыз алуға, оларды
мақсатқа сай қолданбауға немесе иемденуге негізделген қарыздық ресурстар
саласындағы операциялар;
г) қаржылық мекемелердің ақпараттық жүйелерін сырттан ақпаратқа немесе
оның басқаруына заңсыз қол жеткізуден қорғау механизмдерінің
жетілмегендігіне негізделген ақпараттық қаржылық технологиялар саласындағы
операциялар.
Бұл түрдің барлық қылмыстары үшін оларды жасауға маңызды және
жеткілікті ұзақ дайындық тән. Бұл сатыда қылмыстық ниетті жүзеге асыруға
қажетті және берілген параметрлерге сәйкес келетін қаржылық механизм
таңдалады. Бұндай механизмі түсінігіне кіргізеді: криминалдық қарждылық
операцияның аса маңызды элементтерін заңдастыруға немесе заңдылық кейпін
беруге мүмкіндік жасайтын нақты қаржылық операцияны қолданыстағы
нормативтік реттеудегі кемшіліктерді анықтау; ұқсас қаржылық операцияларды
көрсететін қажетті құжаттарды дайындау немесе бланктердің, мөрлердің,
қолдардың үлгілерін жинау; алдағы құжатайналымының неғұрлым ұтымды
реттілігін анықтау; қаржылық ресурстардың қозғалысын қамтамасыз ететін
нақты қаржылық мекемелер мен заңды тұлғаларды таңдау немесе құру; болашақ
қаржылық операцияны көрсететін құжаттарды дайындау немесе алу; жеке
операциялардың орындаушыларын іріктеу немесе жалдау, техникалық, соның
ішінде компьютерлік және коммуникациялық құралдарды және басқаларын сатып
алу.
Қаржылық қылмыстар үшін олардың нақты жасалуы өте қысқа мерзімдерде
жүзеге асырылатындығы тән. Қылмыс ұйымдастырушылары өз алдына нақты
мақсаттар қойып, оларға қол жеткізгеннен кейін дереу қылмыстық әрекеттерді
тоқтатады.
Қылмысты жасағаннан кейін көбінесе кәсіпорындарды және қаржылық
мекемелерді таратумен, олардың өтірік немесе қасақана банкроттығымен,
құжаттарды жоюмен, бухгалтерлік, статистикалық және өзге есептілікті
бұрмалаумен, қаржылық операцияның барысы туралы бірдеңе белгілі болған
тұлғаларды басқа лауазымға ауыстырумен немесе жұмыстан босатумен байланысты
оның жабу бойынша белсенді әрекеттер жүзеге асырылады.
Қылмыскерлер көрсетілген қылмыстарды жасау үшін қалыптастыратын немесе
жасайтын жағдай ең алдымен қаржылық саланы реттейтін заңнамада бар әртүрлі,
қарама-қайшы, дамымаған ережелердің әсерімен; тиісті лауазымды тұлғалардың
және басқаларының әреке묄терінде оларды жүзеге асыру механизмдері мен
жекелеген шешімдердің жете ойластырылмағандығымен қалыптасады.
Заңсыз несиелеу және алынған ақша қаражаттарын кейінгі төлеуден
жалтару жүзеге асырылатын жағдайға кредиторлардың қарыз алушы туралы
деректерді жеткіліксіз мұқият зерттеуі, алынған несиенің қайтарымдылығн
қамтамасыз ететін оның шаруашылық қызметі мен шаруашылық жағдайын толық
тексерістің болмауы, сондай-ақ несие алғаннан кейін қарыз алушының
қызметіне бақылаудың болмауы тән.
Бұндай әрекеттерге дайындықтың қаржылық мекемеге ұсынылатын құжаттарды
бұрмалауға әкелетін кездері де аз емес. Әсіресе, клиенттің сауалнамалық
деректері, құрылтайшы және тіркеуші құжаттары, бухгалтерлік есептілігі,
(жылдық, тоқсандық және айлық), берілген тапсырмалар туралы анықтамалар,
қарыз алушының шоттарына ақша қаражаттарының түсуінің жоспар-жобасы және
несиені пайдаланудың техника-экономикалық негізі және т.б. бұрмаланады.
Заңсыз кәсіпкерлік пен банк қызметі жүзеге асырылатын жағдай да
жоғарыда аталғанға жақын.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz