Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеуде халық ауыз ертегілердің орны мен ролін анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ...3.5
ТАРАУ І. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ОҚЫЛАТЫН ЕРТЕГІЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОҚЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Ертегілердің түрлеріне сипаттама...6.19
1.2. Мектепке дейінгі балаларға ертегілердің ішіндегі кейіпкерлермен таныстырудың маңыздылығы ... ... ... ... ...19.26
ТАРАУ ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ОҚЫЛАТЫН ЕРТЕГІЛЕРДІҢ БАСТАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Балаларды ертегі оқытуға үйрету әдісі..
2.2.Балаларға халық ертегілерін оқыту және кейіпкерлермен сомдау арқылы тілін дамыту ... ... ... ... ... ... ...30.32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ...33.34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .37.
ТАРАУ І. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ОҚЫЛАТЫН ЕРТЕГІЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОҚЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Ертегілердің түрлеріне сипаттама...6.19
1.2. Мектепке дейінгі балаларға ертегілердің ішіндегі кейіпкерлермен таныстырудың маңыздылығы ... ... ... ... ...19.26
ТАРАУ ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ОҚЫЛАТЫН ЕРТЕГІЛЕРДІҢ БАСТАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Балаларды ертегі оқытуға үйрету әдісі..
2.2.Балаларға халық ертегілерін оқыту және кейіпкерлермен сомдау арқылы тілін дамыту ... ... ... ... ... ... ...30.32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ...33.34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .37.
Қазақ халқының жас ұрпаққа тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі - ертегі. Ертегілердің мазмұнында халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі, адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-құлықтары, адамдардың еңбексүйгіштігі, өз халқына, Отанға, туып-өскен табиғатқа деген сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т.Барласұлы ертегінің адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: "Ертегі - рухани тәрбиенің мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын материалдық әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті баян етілген көрінісі", - деп анықтама береді.
А.Байтұрсынов «ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керегіне қарай жауап беріледі » деп ой қорытады. Ертегі халықтың қиялынан пайда болған. Сондықтан оның авторы халық. Бертін келе ауыздан – ауызға тарап, келешек ұрпаққа жетіп отырған. Ертек айтушыларды – ертекшілер деп атаған. Ертегі туралы анықтаманы М.Әуезов былай деген: Ертегі деп баяғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол көзқарастың белгілі ізін көрсететін, онан соң елдің белгілі салтын білдіретін, арнаулы үлгі айтатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты көтеріп айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады. Бұл анықтамада шыншыл ертегі жайында еш сөз айтылмаған. Ертедегі көзқарас деп көрсеткен.
Ертегілердің негізгі тарихы адам баласының сөйлеу тілі, ойлау қабілеті пайда болғаннан басталады. Алғашқы уақытта өте ақылға сыймайтын ертегілер пайда болды. Онда көбінесе жан – жануарлар тіршіліктің барлығында сөйлейді, ұғады деген адамдарда пікір қалыптасқан. Бұл ертегінің қиал ғажайып түрі. Одан кейін XV- ғасырларда қазақ хандығында құрылуымен тұспа – тұс келеді. Ертегілер батырлар мен небір шешен, ел билеген көсемдер жайлы өрбейді. Олардың халыққа еткен еңбектері, қанаушы топ шонжарлар мен байлардың тепкісіне шыдамай қарсы әрекеттері, айламен түрлі тәсілдермен сабасына келтіріп отырған көріністері бейнеленеді .
А.Байтұрсынов «ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керегіне қарай жауап беріледі » деп ой қорытады. Ертегі халықтың қиялынан пайда болған. Сондықтан оның авторы халық. Бертін келе ауыздан – ауызға тарап, келешек ұрпаққа жетіп отырған. Ертек айтушыларды – ертекшілер деп атаған. Ертегі туралы анықтаманы М.Әуезов былай деген: Ертегі деп баяғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол көзқарастың белгілі ізін көрсететін, онан соң елдің белгілі салтын білдіретін, арнаулы үлгі айтатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты көтеріп айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады. Бұл анықтамада шыншыл ертегі жайында еш сөз айтылмаған. Ертедегі көзқарас деп көрсеткен.
Ертегілердің негізгі тарихы адам баласының сөйлеу тілі, ойлау қабілеті пайда болғаннан басталады. Алғашқы уақытта өте ақылға сыймайтын ертегілер пайда болды. Онда көбінесе жан – жануарлар тіршіліктің барлығында сөйлейді, ұғады деген адамдарда пікір қалыптасқан. Бұл ертегінің қиал ғажайып түрі. Одан кейін XV- ғасырларда қазақ хандығында құрылуымен тұспа – тұс келеді. Ертегілер батырлар мен небір шешен, ел билеген көсемдер жайлы өрбейді. Олардың халыққа еткен еңбектері, қанаушы топ шонжарлар мен байлардың тепкісіне шыдамай қарсы әрекеттері, айламен түрлі тәсілдермен сабасына келтіріп отырған көріністері бейнеленеді .
1. Аникин В.П. Фольклор как коллективное творчество народа. ─ М., 1969
2. СоколовЮ. М. Значение фольклора и фольклористики (в конструктивный период). ─ М.,
3. Радлов В. Алтын сандық. ─ Алматы, 1993. [15 б].
4. Диваев Ә. Тарту. ─ Алматы,1992.[17-18б].
5. Райымова Қ. Ертегінің тәрбиелік мәні. ─ // Бастауыш мектеп. ─ 1998. ─№4. ─ б. 20-21.
6. Жұмабаев М. Педагогика. ─ Алматы, 1994
7. Алпысбаев Т. Қазақ халық әдебиеті. Т.З; Ертегілер. ─ Алматы: Жазушы» 1975ж. 135-1846.
8. Айдашаев А. Қазақ халық әдебиеті. Ертегілер. ─ Алматы: «Жазушы» 1979ж. 112-1466.
9. Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. ─Алматы: «Мектеп», 1983ж., 145-2016.
10. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. ─ Алматы: Мектеп,1991ж. 3-376.
11. Сабыров Т. С. Оқыту теориясының негіздері. ─ Алматы, 1993. ─ 64-бет.
12. Әбдірасылова А.Ә. Әр түрді жанрдағы мәтіндерді оқыту. ─ Астана,2003. [18-21]
13. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі, ─ Астана,2003. [60-61].
14. Әуелбаев Ш., Ә.Наурызбаева, Р.Ізғыттынов, С.Тәжімбетова. Ана тілін оқыту әдістемесі. ─ Алматы,1998.
15. Лесбаева С. Әдістемелік жұмыстарының жетістіктерінің диагностикасы. ─ //Мектеп. ─ 2006, №2. ─ б. 34-36.
16. Егенова А. Ертегіні әңгімелеп беру немесе мәнерлеп оқу. ─ //Қазақстан мектебі. ─2004. ─ №5. ─ б. 13-15.
17. Шәріпова Ж. Ана тілі сабағында ертегілерді оқыту. ─ //Қазақстан мектебі. ─2003. ─№2. ─ б. 20-21.
18. Қазақ ертегілері: Аңыз, тұрмыс-салт, қиял-ғажайып, хаиуанаттар туралы ертегілер. Алматы «Балауса» 2004ж. 27-346.
19. Қалиев С. Халық ертегілері. ─ // Тәрбие құралы. ─ 2005. ─ №11. 3-76.
20. Қалқабаева М. Балалар әдебиеті-тәрбие құралы. ─ Алматы: «Мектеп» 1976ж. 68-1016.
21. Мұқанов С. Халық мұрасы. ─ Алматы: «Мектеп», 1980ж. 122-126 б.
22. Сүйіншәлиев X. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. ─ Алматы: «Мектеп», 1967ж. 11-186.
23. Тойшыбаев С., Дайрабаев Ғ. және Қожакеев Т. Мектепте қазақ әдебиетін оқыту. ─ Алматы: «Мектеп», 1980ж. 80-886.
24. Хайуанаттар туралы қазақ ертегілері. ─ Алматы: «Ғылым», 1979ж. 12-376
25. Сайлыбаева Ж. Ауыз әдебиеті үлгі арқылы баланың тіл байлығын дамыту. ─ 2004. ─ №5. ─ 25-26 бет.'
26. Бартаева О. Бастауыш сыныпта ертегілерді оқыту. // Бастауыш мектеп, 2004. № 11. ─ 18-20 бет.
23. Р. Берекенова «Ауыз әдебиетінің
2. СоколовЮ. М. Значение фольклора и фольклористики (в конструктивный период). ─ М.,
3. Радлов В. Алтын сандық. ─ Алматы, 1993. [15 б].
4. Диваев Ә. Тарту. ─ Алматы,1992.[17-18б].
5. Райымова Қ. Ертегінің тәрбиелік мәні. ─ // Бастауыш мектеп. ─ 1998. ─№4. ─ б. 20-21.
6. Жұмабаев М. Педагогика. ─ Алматы, 1994
7. Алпысбаев Т. Қазақ халық әдебиеті. Т.З; Ертегілер. ─ Алматы: Жазушы» 1975ж. 135-1846.
8. Айдашаев А. Қазақ халық әдебиеті. Ертегілер. ─ Алматы: «Жазушы» 1979ж. 112-1466.
9. Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. ─Алматы: «Мектеп», 1983ж., 145-2016.
10. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. ─ Алматы: Мектеп,1991ж. 3-376.
11. Сабыров Т. С. Оқыту теориясының негіздері. ─ Алматы, 1993. ─ 64-бет.
12. Әбдірасылова А.Ә. Әр түрді жанрдағы мәтіндерді оқыту. ─ Астана,2003. [18-21]
13. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі, ─ Астана,2003. [60-61].
14. Әуелбаев Ш., Ә.Наурызбаева, Р.Ізғыттынов, С.Тәжімбетова. Ана тілін оқыту әдістемесі. ─ Алматы,1998.
15. Лесбаева С. Әдістемелік жұмыстарының жетістіктерінің диагностикасы. ─ //Мектеп. ─ 2006, №2. ─ б. 34-36.
16. Егенова А. Ертегіні әңгімелеп беру немесе мәнерлеп оқу. ─ //Қазақстан мектебі. ─2004. ─ №5. ─ б. 13-15.
17. Шәріпова Ж. Ана тілі сабағында ертегілерді оқыту. ─ //Қазақстан мектебі. ─2003. ─№2. ─ б. 20-21.
18. Қазақ ертегілері: Аңыз, тұрмыс-салт, қиял-ғажайып, хаиуанаттар туралы ертегілер. Алматы «Балауса» 2004ж. 27-346.
19. Қалиев С. Халық ертегілері. ─ // Тәрбие құралы. ─ 2005. ─ №11. 3-76.
20. Қалқабаева М. Балалар әдебиеті-тәрбие құралы. ─ Алматы: «Мектеп» 1976ж. 68-1016.
21. Мұқанов С. Халық мұрасы. ─ Алматы: «Мектеп», 1980ж. 122-126 б.
22. Сүйіншәлиев X. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. ─ Алматы: «Мектеп», 1967ж. 11-186.
23. Тойшыбаев С., Дайрабаев Ғ. және Қожакеев Т. Мектепте қазақ әдебиетін оқыту. ─ Алматы: «Мектеп», 1980ж. 80-886.
24. Хайуанаттар туралы қазақ ертегілері. ─ Алматы: «Ғылым», 1979ж. 12-376
25. Сайлыбаева Ж. Ауыз әдебиеті үлгі арқылы баланың тіл байлығын дамыту. ─ 2004. ─ №5. ─ 25-26 бет.'
26. Бартаева О. Бастауыш сыныпта ертегілерді оқыту. // Бастауыш мектеп, 2004. № 11. ─ 18-20 бет.
23. Р. Берекенова «Ауыз әдебиетінің
МАЗМҰНЫ
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
ТАРАУ І. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ОҚЫЛАТЫН ЕРТЕГІЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОҚЫЛУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Ертегілердің түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...6-19
2. Мектепке дейінгі балаларға ертегілердің ішіндегі кейіпкерлермен
таныстырудың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..19-26
ТАРАУ ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ОҚЫЛАТЫН ЕРТЕГІЛЕРДІҢ БАСТАЛУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Балаларды ертегі оқытуға үйрету
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .27-30
2.2.Балаларға халық ертегілерін оқыту және кейіпкерлермен сомдау арқылы
тілін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 30- 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...33-34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37-
45
Нағыз - тұрмыс - салт ертегілері жас
ұрпақты көксеген арманына жетелейді,
қайырымдылыққа қосқыштықты, еңбекқорлыққа
жан ашырын, толыққанды, жетелеген адам
тәрбиесіне өз үлесін қосады.
М.Әуезов
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының жас ұрпаққа тәрбие берудегі
тиімді құралдарының бірі - ертегі. Ертегілердің мазмұнында халықтың тыныс-
тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі,
адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-құлықтары, адамдардың
еңбексүйгіштігі, өз халқына, Отанға, туып-өскен табиғатқа деген
сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т.Барласұлы ертегінің адам баласына тәлім-
тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: "Ертегі - рухани тәрбиенің
мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек ақылмен ажыратып,
жүрекпен ғана түйсіне алатын материалдық әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем
болмысының біртұтас түсінікті баян етілген көрінісі", - деп анықтама
береді.
А.Байтұрсынов ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керегіне
қарай жауап беріледі деп ой қорытады. Ертегі халықтың қиялынан
пайда болған. Сондықтан оның авторы халық. Бертін келе ауыздан –
ауызға тарап, келешек ұрпаққа жетіп отырған. Ертек айтушыларды –
ертекшілер деп атаған. Ертегі туралы анықтаманы М.Әуезов былай деген:
Ертегі деп баяғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол
көзқарастың белгілі ізін көрсететін, онан соң елдің белгілі салтын
білдіретін, арнаулы үлгі айтатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты көтеріп
айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады. Бұл анықтамада
шыншыл ертегі жайында еш сөз айтылмаған. Ертедегі көзқарас деп
көрсеткен.
Ертегілердің негізгі тарихы адам баласының сөйлеу тілі, ойлау қабілеті
пайда болғаннан басталады. Алғашқы уақытта өте ақылға сыймайтын
ертегілер пайда болды. Онда көбінесе жан – жануарлар тіршіліктің
барлығында сөйлейді, ұғады деген адамдарда пікір қалыптасқан. Бұл
ертегінің қиал ғажайып түрі. Одан кейін XV- ғасырларда қазақ
хандығында құрылуымен тұспа – тұс келеді. Ертегілер батырлар мен
небір шешен, ел билеген көсемдер жайлы өрбейді. Олардың халыққа
еткен еңбектері, қанаушы топ шонжарлар мен байлардың тепкісіне
шыдамай қарсы әрекеттері, айламен түрлі тәсілдермен сабасына келтіріп
отырған көріністері бейнеленеді .
Кейінгі жылдары XIX – ғасырдан бастап халық білімге, ғылымға жол
салды. Онда ұлы тұлғалардың Ш.Уәлихановтың, Ы. Алтынсариннің, А.
Байтұрсыновтың алар орны зор. Олар өз шығармашылығын бұхара халыққа
арнады. Солардың тәрбиелілігін, ұғуға ынталылығын, адамгершілік
қасиеттерін көрсетті .
Ертегілердің ең алғаш зерттелуі қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін
жинаушы, әрі оны өзге халықтарға танытушы Ә. Диваевтың есімімен
тікелей байланысты. Ол 1883 жылы ертегілер жинауды бастаған. Ең алғаш
Әулиеата уезі болды. Кейін ол қызметіне байланысты ел аралап, Шымкент,
Сыр бойында болып, көне құлақ қарттардан ертегілер жинайды.
Диваев әңгімелер мен ертегілерді жазып алып, хат арқылы сұрап
отырған. Ертекшілер мен орындаушылармен кездесіп, фольклорлық мұралар
жазып алып отырған . Ол ерекше әдіс қолданған : бір ертегіні
бірнеше елді мекеннен, бірнеше кісінің аузынан тыңдауды әдетке
айландырып, сол шығарманың нағыз халықтық нұсқасын айқындауды мақсат
еткен. Ең соңында нұсқаның толығырақ айтылған түрін баспа бетіне
бірнеше рет құрастырып жазып алады да, соның толымды нұсқасын
жасайды. Сөйтіп барып ол аңыз–ертегі жайлы ойын қоытындылай-ды .
Ә. Диваевтің тағы бір ерекшелігі ол ертегілерді жинауда сөзге
мұқият қарап, баспа сөз бетінде жариялауда кейбір түсініксіз
сөздерге коминтарийлер жазып, әрі сол ертегі, дастанның қанша
варианты бар екендігінен мәлімет те беріп, отырған және ол
материалдарды екі тілде яғни орыс, қазақ тілдерінде жариялауды
принципке алған.
Ж.Аймауытов ең алдымен бала тәрбиесіндегі отбасының роліне ерекше
тоқталды. Баланы бұзуға яки түзетуге себеп болатын бір шарт рас күнде
көрген өнеге. Ол өнеге әке – шешенің тәрбиесі арқылы қалыптасады. Балаға
қайырымдылықты, кішіпейілділікті, шыншылдықты, адамгершілікті беретін ата –
ана. Баланың бойына сіңген мінезді қайта түзету қиындық келтіреді. Ол
бала мінезін жас шыбыққа теңейді.
Сөз соңында айтарымыз Ертегі – соңғы қазақ ескілігін жинаушы адамдар
арасында бұл жөнінде В. Радловтан ынталы, ұқыптылық көрсеткен оқымысты жоқ
деуге болады. - деп ғалым М. Әуезов жоғары бағалай, белгілі төңкеріліске
дейінгі қазақ фолькорына арналған жинақтардың ішіндегі ең толыққанды,
жүйелі, озық үлгісі болып табылатындығын еңбектерінің қайта басылып,
көпшілікке ұсынылатындығына берік сенімдіміз.
Алтын сандық жинағында Түлкінің алдағаны, Дудар қыз, Молданың
үйінде оқыған бала, Тазша, Хан Шентай, Қаракөз сұлу, Қармақ салған
жігіт, Желкілдек, Еркем Айдар, Ханның қызы, Жақсылықпен жамандық
жолдас болған, Үш ұл ертегілерін қамтиды.
Ертегі - ауыз әдебиетінің ықылым заманынан келе жатқан көне де мол
мұрасы. Оның ертегі деп аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің
Бұрынғы өткен заманда, ерте-ерте, ертеде деп басталуынан да оның атам
заман туындысы екенін аңғару қиын емес. Ертегілерде халық басынан кешкен,
ғасырлар ізі жатыр. Оларда еңбекші халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы,
елдік тарихы, қилы-қилы асулары, арман-мұраты бейнеленген.
Курстық жұмыстың мақсаты-мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеуде халық
ауыз ертегілердің орны мен ролін анықтау. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін
төмендегідей міндеттерді орындауымыз қажет:
-Ертегілердің түрлеріне сипаттама беру;
-Мектепке дейінгі балаларға ертегілердің ішіндегі кейіпкерлермен
таныстырудың маңыздылығын ашып көрсету;
-Балаларды ертегі оқытуға үйрету әдістерін талдау;
-Балаларға халық ертегілерін оқыту және кейіпкерлермен сомдау арқылы тілін
дамыту жолдарын зерттеу.
ТАРАУ І. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ОҚЫЛАТЫН ЕРТЕГІЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОҚЫЛУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Ертегілердің түрлеріне сипаттама
Қазақ ертегілерін тақырыбына қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Олар: 1)
мифологиялық ( қиял - ғажайып) ертегілер
2) хайуанаттар ( жан - жануарлар) жайындағы ертегілер
3) реалистік (тұрмыс-салт) ертегілер.
Енді осы ертегілер түрлеріне кеңірек тоқталсақ:
Мифологиялық ертегілер. Бұл ертегілер тым ерте замандарда, адам табиғат
сырын толық түсініп болмаған кезде туған. Мұнда өмір көрінісі аздау болады.
Ол дәуірдегі адамдардың топ-топ болып орман, тау-тастықта жүрген кезеңнен
бастап туса да ғажап емес. Ол дәуірдегі адамдардың нанымдары, ойлау
дәрежесі өте анайы болған. Күн, ай, от, судың жойқын күштерінің сырын
түсінбеген алғашқы қауым адамдары табиғатқа сиынып, табынған: бірінен
қорықса, бірін қастерлеген. Оларды адамша ойлап, әрекет жасайтын құбылыстар
деп ұққан. Мұндай сәби мифология тарихы үнді, грек, араб елдерінде көбірек
сақталған. Кейбір елдерде киелі аңдарға сиыну дәстүрі де болған.
Қазақтың мифологиялық ертегілері бұдан кештеу, матриархат пен патриархат
дәуірінің ауысу кезеңдерінде туса керек. Аңшылық салты өмір сахнасынан
шыққан кезде адамдар аң, құстардың сырын танып біліп, олар жайында сан-
салалы образдар тудырған. Жалмауыз, мыстан кемпір, жезтырнақтар матриархат
дәуірінің ұғым - нанымдары болмақ.
Патриархат дәуірінде адамды ең басты киелі күш деп ұғыну үстем болған.
Табиғаттың тілсіз күштерін мифтік ойлаумен образдап, соған адам әрекетін
қарсы қоятын қиял-ғажайып ертегілері осы ізде туған. Мұндай ертегілерде
реальдық адам образдары мен мифтік образдар қаз-қатар суреттеледі. Ондай
сюжеттердің қазақ ертегілеріндегі үлгілері "Ер Төстік", "Еділ- Жайық",
"Құла мерген", "Аламан мен Жоламен", "Күн астындағы Күнекей қыз", "Алтын
сақа", "Керқұла атты Кендебай" т.б.
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жамандық ойлап жүретін мифтік
образдардың бірі - жалмауыз кемпір. Сонымен, мифтік образдар табиғатында
адам ойының сәби, жетілмеген кезіндегі ой - нанымдарының таңбасы басым
дейміз. Оны бірде ертегі мазмұндағы қайшылық десек, бірде образдық ойдың
фольклорға тән желісі деп білеміз. М. Горький сөзімен айтар болсақ, халық
қиялы сан-алуан мифтік образдарды ойлап шығарып, солар арқылы табиғат сырын
өмір мақсатын танып білуге тырысқан.
Матриархат пен патриархат арасындағы қайшылықты білдіретін қазақтың
мифтік (қиял-ғажайып) ертегілеріне: "Алтын сақа", Күн астындағы Күнекей
қыз", "Жерден шыққан Желім батыр", "Ұшар ханның баласы", "Аламан мен
Жоламан" т.б. жатады.
Хайуанаттар туралы ертегілер: Хайуанаттар туралы ертегілер өте ерте
кезде туындаған. Бастапқыда олар алғашқы қауым адамдарының бүкіл өмірі мен
тағдыры өзінің аң аулаудан тапқан олжасына тәуелді балықшылар мен
аңшылардың қам қаракетіне байланысты болды. Мұндай ертегілердің
қаһармандары - хайуанаттар еді, ал ертегілердің өзінде алғашқы қауымдық
сенімдердің іздері, атап айтқанда, адам мен хайуанаттардың етене
байланыстарына сенімге негізделген тотоизм іздері сақталып қалды. Алғашқы
адам төңірегіндегінің бәрін рухтандырып, өзінің қабілеті мен қасиеттерін
бірдей бөліскен, аңдарды "адам" еткен. Сөйтіп, олар ертегілерде өзара бір-
бірімен әңгімелесіп, адамның сөйлеген сөздерін түсінеді.
Көптеген аңыз-әңгіме желісіндегі ертегілер де сақталған. Олар әрине
ертегі түрінде аңдармен ұрыс-жанжалды және достасуды, сан алуан жайларды,
қызықты оқиғаларды - хайуанаттар денесінің кейбір мүшелерінің неліктен
жоқтығын, мысалы олардың құйрығының, танауының формасы неліктен өзгеше
болатындығын, олардың неліктен соншалық боялатынын және т.с.с. түсіндіреді.
Көптеген ертегілерде үлкен де күштірек хайуанаттар мен кішкентай,
әлсіздеу жануарлардың арасындағы ұрыс-кіріс пен жарыстар туралы баяндалады.
Мұндай ертегілер, әлбетте әлеуметтік әділетке талпынысты өзек етеді.
Хайуанаттар туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды.
Мысалға: "Мақта қыз бен мысық" пен "Қотыр торғай" оқиғалары
еңбек процесімен тікелей байланысын жатыр. Қотырын ауыртқан шеңгелді торғай
ешкіге шығады, шеңгелді ешкі жейді. Тілін алмаған ешкіне қасқырға шағады,
сөйтіп торғай екеш торғай да өзінің кегін жоқтайды. Мұның айтары - нашарға
қиянат жасама, өзіңнен зор шықса, көзің шығар деген әділет иесі болмақ.
Әрине, хайуанаттар да ертегі кейіпкерлері - өздерінің сөзімен де
тәртібімен де осы ертегілер өмір сүріп отырған елдің адамдарын еске
түсіреді. Өйтпеске амалы жоқ, өйткені ертегі халық тіршілігінің серпінідегі
оның әрдайым бейнесі, халықтың сана-сезімнің өзіндік айнасы болады.
Халықтың меңзеп отырғаны бір ғана аңдар арасындағы жайлар емес, әлеумет
өміріндегі теңсіздіктер, содан құтылу - күнкөріс, өмір сүрудің шарты дейтін
мәже болмақ .
Реалистік (тұрмыс-салт) ертегілер. Бұл ертегілер - өмір шындығына жақын,
ішінде реалдық адам бейнелері басым. Олар кейде өмір шындығынан алынып, бас
қаһармандары патша, уәзір, хан болып келеді. Ал, қазақ халқының шыншыл -
реалистік ертегілердің қазақ өмірінен алынған нұсқалары мәндірек. Мұндай
ертегілердің бас қаһармандары ақылды қарт, тапқыр жігіт, қаңбақ шал.
Көптеген ертегілердің рухани сын-сықақ сарыны бар. Олардағы жамандық пен
жақсылықтың аңғарғанын біз түрліше реалдық адам мінездерін ғана емес, қоғам
өміріндегі теңсіздік суретін, халықтың әділет, жақсы өмірді іздеген арман-
мүдделерін де жақсы байқаймыз.
"Жақсылық пен жамандық" "Үш ауыз сөз" ертегілері мінез, мораль
тақырыптарына құралған жамандық жаяу келе жатып, жақсылықтың атын мініп
өзін жаяу қалдырып кетеді. Бірақ табиғатынан ақылды Жақсылық бай қызын
иемденіп, мұратына жетсе, ал ақылсыз жамандық қасқыр мен арыстанға жем
болады.
Шыншыл - реалистік ертегілерде ең әділ, ең ақылды адам халық ортасынан
шығады. Мұның ғажап үлгісі - Аяз би.
Салт ертегісінің бір түрі- мысқыл, мазақ ертегілер. Бұдан да ұрыстық пен
терістіктің тартысы көрсетілетін болады. Бірақ жамандық иесі мазақ, күлкі
болып көрсетіледі. Мысалы: қу шал мен жалмауыз диюлар әңгімелері бұлай
болғанда ертегі деп баяғы замандағы елдің көз қарасын білдіретін, я сол көз
қарастың белгілі бір ізін көрсететін, онан соң белгілі бір елдің салтын
білдіріп, арнаулы үлгі айтатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты көтеріп
айтатын, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады.
Тұрмыс-салт ертегілерінен басқа кейде өзінің сипаты жөнінен ертегіге;
жақындай түсетін новеллалық ертегілер, авантюристік ертегілер (оқиғалар
туралы) және авантюристік - новеллалық ертегілер түрлері де болады.
Негізінен ертегіде сюжет жұмыр болады. Онын мәнісі - ертегі әңгімелеп
айтуға негізделген эпикалық жанрдың бірінен саналады. Қазақ фольклорындағы
эпизм формаларында ертегі, аңыз, эпос, ал лиро-эпостық үлгілерге ғашықтық
жырлары жатады. Ертегі образдары мифтік, аллегориялық және реалистік болып
келеді. Ертегіде типтендіру жоқ. Образдары өзгермейді. Мысалы: біреу туа
батыр, біреу туа жауыз, біреу туа қу. Олардың кәсібі, жас ерекшеліктері де
өзгермейді.
А.Кенжеғұлованың "Қазақ балалар әдебиеті" деген әдістемелік еңбегінде
осы ертегілердің түрлеріне кеңірек тоқталған.
Енді, осы ертегілердің түрлеріндегі ерекшелікке мән беретін болсақ, қиял-
ғажайып ертегілерді ертекші айтқан кезде мына ерекшеліктерді сақтап айту
керек.
Бірінші ерекшілік: Ертектің басталуы, яғни құлағы. "Ерте, ерте, ерте
екен, ешкі жүні бөрте екен", " Қырғауылы қызыл екен, құйрық жүні ұзын
екен", "Баяғы ерте заманда, дін мұсылман аманда" немесе "Есте жоқ, ескі
заманда" деп келеді.
Екінші ерекшелік: Ертегі ортасында құбыжық пішінді жат жандар туралы
айтарда "Абалақтай анам-ай, қайдан келдің балам-ай?" немесе "Адамзат иесі
шығады!" деген сөздер айтылады.
Үшінші ерекшелік: Ерте бітер кезде "Барша мұрат басына жетіп, сақалы,
сирағына жетіп, бір жан өтіпті" деген тәрізді сөздермен аяқталады.
Хайуанаттар жайындағы ертегілердің екі түрі бар. Бірінде хайуан мінез
-құлықтарын дәл хайуанның өзін суреттеу үшін айтпай, адамдағы мінез-құлыққа
мысқыл ретінде қолданған. Екінішісінде хайуанды анық хайуанның өзі ретінде
суреттейді.
Қиял-ғажайып ертегілері мен хайуанаттар жайындағы ертегілерден шыншыл
ертегілер мүлде басқаша, ерекше болып келеді.
Бұл еретегілерді оқи отырып, пайдалы өсиет, ақыл үйренесің.
Кейіпкерлерді ақылды жігіт, асыл қыз, елін асырайтын шебер, әке мен бала
болып келеді.
Сонымен қатар батырлық ертегілер бар. Ол ертегілер екі топқа бөлінеді:
Көне заманда пайда болған ертегілер. Мысалы, ондай ертегілерге "Ер Төстік",
"Керқұла атты Кендебай" ертегілері жатады.
Батырлар жырларынан туған ертегілер. Мұндай ертегілерге "Қамбар батыр",
"Алпамыс батыр" туралы жырлардан шыққан ертегілер жатады. [23.23]
Осы ертегілер арқылы адам өзінің әрбір ойына, әрбір ісіне баға беріп
отырады. Ізгі ойы, ізгі ісі адамды жағымды мінез тудырады. Адам осы сезімі
арқылы жауыздықтан безу, қайырымдылыққа, кішіпейілділікке, ізгілікке ұмтылу
керек екенін тұсінеді.
Халық әдептілік пен адамгершілікті, ақылдылық пен батырлықты ертеден-ақ
өте жоғары бағалап, әңгімеге, ән жырға арқау етіп отырған. Халықтың ауыздан-
ауызға тарап, бізге жеткен ертегі, аңыз әңгімелерінің барлығында ақылдылық
пен ақымақтық, арамзалық пен адалдық, жақсылық пен жауыздық қатар
көрсетіледі.
Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеуде ертегілердің түрлерін
қарастырсақ, атақты әдебиетші М. Әуезов ертегіні үш түрге бөліп
қарастырған. Олар: қиял – ғажайып, тұрмыс – салт, шыншыл ертегілері болып
табылады. Алайда қазіргі зерттеулер нәтижесіне қарағанда ертегіні төрт
түрге бөледі. С. Қасқабасов ертегідегі қияли идеялық қызмет атқарады, бірақ
сюжеттен гөрі композицияның рөлі күшті болады деп есептейді. Ол ертегіні:
хайуанаттар жайындағы, қиял – ғажайып, батырлық, новеллалық және сатиралық
деп бөледі.
М. Әуезовтың ертегі түрлерін талдасақ қиял – ғажайып ертегілерінде
Керқұла атты Кендебай, Аңшы бай, Ұшқыш кілем жатады деп есептейді.
Сәби осындай ғажайып достарының көмегімен мейірімді, адал дос адамын
ардақтайды, оның күшіне мол сенім білдіреді. Бала барлық заттарға көзқарасы
өзгеріп, кішіпейілдікке, мейірімділікке, дос болуға ішінен ой қорытады.
С. Қасқабасовтың пайымдауынша, қиял – ғажайып ертегілер – шығу тегі
жағынан ертелік прозаның ең көнесі. Алғашқы қауымда пайда болған, жанрлық
жанынан біркелкі емес. Бас қаhармандары: аңшы, мерген, кенже бала, тазша
бала, жауынгер, батыр, т.б. бұқара халық өкілдері. Ертедегі табиғаттың
дүлей күштерімен алысып, күнделікті өмір үшін аң – хайуанаттармен күрескен
кезде халықтың арманы соларды жеңетін күшті батыр, балуан, мерген болды. Ал
кейінгі дәуірде рулық қоғам тұсында халықтың арманы- өз елін бөтен елден,
жаудан қорғайтын батыр болды.Ол қазақ өміріндегі қара шаңырақ иесі-кенже
бала болды.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі басты тақырып-сиқырлы заттардың көмегімен
бас кейіпкердің неше түрлі қиындықтарды жеңіп, мұратына жетуі. Егер
қаhарман бар күшін пайдаланып, керемет қиындықтарды жеңсе, ол батыр
атағына ие болады да, мұндай кейіпкері бар ертегі өз ерекшелігімен
дараланып, Батырлық ертегі деп аталады. Біздің пікірімізше, батыр тұлға
тек ерлігімен ғана емес, алыл-парасатымен де, айласымен де жауын жеңіп
отырған.
Қиял-ғажайып ертегілердің бір жағында жалмауыз кемпірлер, дәулер,
түрліше тотемдер, екінші жағында солармен күреске түсіп жүретін мергендер,
аты жоқ балалар, Ер Төстік, оның Желаяқ, Таусоғар, Көлтаусар сияқты достары
жүреді. Бұлардың ғашық қыздары көбіне пері болып келеді. Кенжекей ақ қасқыр
қызындай сәуегей, ол мыстан, Бекторы, Шойынқұлақ жамандығын күн бұрын
сезеді. Қыз біткеннің сиқыры, олардың әлеуметтік типі көп жағдайда бұлдыр.
Тылсымдау, сиқырлау, жәділеу, самұрықпен ұшу, теңіз кешу, айдаһармен
алысу, жеті басты жалмауыз, адам етін жейтін кемпірлер үнді ертегілерінен
алынған ба дейміз. Жамандық пен жақсылық, жеті пәле Иран елінің ұғымдарынан
да көрініс тапқан. Ол замандарда политеистік наным бүкіл Азияға ортақ
болған. Мысалы, Қорқыт ата кітабы сюжетіндегі Төбекөз дәу Одиссеядағы
Полифемге ұқсас. Скиф-сақ дәуірінен қалған Желаяқ (Ветрогон). Көлтаусар
(Опивало яки Объедало), Таусоғар (Горокат) шығыс-батысқа бірдей ортақ.
Жабайылық, аңшылық, бақташылық өмір сатыларын, космолгия, тотемизм,
зороастризм, дуализм, моно-теизм нанымдарын басынан өткермеген елдер кемде-
кем.
Ертегінің тағы бір түрі- тұрмыс-салт және хайуанаттар туралы ертегі-
лер. Тұрмыс-салт ертегілерінде бақташылық тұрмыс-тіршіліктері суреттеледі.
Бұл М.Әуезовтің зерттеуі бойынша көрсетілген. Ал С.Қасқабасовтың айтуынша
ертегілердің ішінде хайуанат ертегілерінің алатын орны зор. Жануарлар
туралы мифтер мен әнгімелердің жануарлар туралы ертегіден айырмашылығы тура
мағына мен ауыспалы мағынаның, шын образ бен оның тұспалы арасында болады.
Ертегіде адамдар мен олардың әрекеттерді тұспалдап көрсетеді. Оларда таптық
қоғамның көрінісі байқалады.Жануарлар жайындағы ертегілерді 3 топқа бөлуге
болады:
1.Мифтік қасиетін жоғалткан этиологиялық ертегілер.
2.Дүние жүзі халықтарының жануарлар жөніндегі эпосын құрайтын
классикалық ертегілер.
3.Мысал ертегілер.
Этиологиялық ертегілерде синкреттік қасиет басым, тұрақты компо-
зициялық құрылым жоқ. Олар этиологиялық мазмұны жағынан мифке жақын. Оған
айтушы да, тыңдаушы да сенбейді. Бірақ адамгершілік тәрбиесі сақта-лады.
Жануар–кейіпкерді суреттеу, мінез-құлқын бағалау жағынан ертегілік қасиеті
байқалады. Жануарға берілетін меніздеме көбіне құбылмалы болып табылады.
Сол арқылы әр түрлі адамдық проблемаларды айдаhар, дию тағы басқа суреттеле
береді. Мәселен, Қарлығаштың құйрығы неге айыр?, Маса неге ызыңдайтын
болып қалған ? деген сияқты үш сұрақ бірдей жауап беріледі.
Балаларға қатысты мысал ертегілер жатады.Ә.Дүйсенбаев Құйрық,
Алатаудың бауырында, М.Әлімбаев, Х.Ерғалиев Қоянның ерні неге жырық?,
Б.Ысқақов Қарлығаштың құйрығы неге айыр? тағы сол сияқ-тылар.
Қазақ ертегісінің ең мол түрі–шыншыл ертегілер. Бұл ертегілер өмір
шындығына жақын, ішінде реалдық адам бейнелері басым. Олар кейде өмір
шындығынан алынып, бас қаһармандары патша, уәзір хан болып келеді. Мысалы.
Хан мен уәзір, Өнеге, Ақылды етікші ертегілерінің бас қаһармандары
күндіз тақта отырса, түнде үстіне жаман киім киіп, шаһар аралап жүретін
патша мен оның уәзірлері. Мұндай ертегілерде хан әділ болып көрінеді. Бірақ
көп жайда патшалар жауыз адам ретінде суреттеледі. Мысалы, Ақылды етікші
ертегісінде хан ешкім өз пайдасын ойлап еңбек істемесін деп бүйрық береді.
Мұны күндіз-түні етік тігіп, бала-шағасын зорға асырап жүрген етікші енбек
адамдарына тиімсіз сол үшін ақылсыз ханның ісі дейді.
Бізге шыншыл-реалистік ертегілердің қазақ өмірінен алынған нұсқалары
мәндірек. Мұндай ертегілердің бас қаһармандары ақылды қарт, тапқыр жігіт,
қаңбаң шал, тоғыз Тоңқылдақтан зорлық көретін Шіңкілдек, айлалы тазша,
қойшы, кедей, жауыз, бай, сұғанақ молда, тойымсыз ұры болып келеді. Олардың
көбісі - халық ортасынан шыққан қарапайым адамдар. Көптеген ертегілердің
рухында сын-сықақ сарыны бар. Олардағы жамандық пен жақсылықтың аңғарынан
біз түрліше реалдық адам мінездерін ғана емес, қоғам өміріндегі теңсіздік
суретін, халықтың әділет, жақсы өмірді іздеген арман-мүдделерін де жақсы
байқаймыз.
Қазақтың реалистік ертегілерінің ең марқаларының бірі -Алпысқа
келгеннен ақыл сұра сюжеті болуға тиіс. Бұрын жұрт өзінің алпысқа келген
әкесін өлтіретін болса, бұл ертегілердегі ақылды қарт елдің ең қадірлі
адамына айналады. Бұл аталық қоғам салтының нығаюын көрсететін құбылыс.
Жақсылық пен жамандық, Үш ауыз сөз ертегілері мінез, мораль
тақырыптарына құрылған. Жамандық жаяу келе жатып, Жақсылықтың атын мініп
өзін жаяу қалдырып кетеді. Бірақ табиғатынан ақылды Жақсылық бай қызын
иемдеп, мұратына жетсе, ақылсыз Жамандық қасқыр мен арыстанға жем болады.
Үш ауыз сөз ертегісінде жас жігіт ақылды қарияға бір үйір жылқы беріп
суын ішкен құдыққа түкірме, оң қолың ұрысса, сол қолың арашашы болсын,
ертеңгі асты тастама дейтін үш ауыз өсиет үйренеді. Бала елден кетіп, бір
ханға қызметке тұрады. Оған хан әйелі ғашық болып, мазасын алады. Бала
әйелдің дегеніне көнбеген соң, әйел баланы ханға жамандайды. Хан баланы
ертеңгісін от жағарларға жұмсап: Кім бұрын келсе, соны пешке тығып
жіберіңдер деп әмір береді.
Таңертең қабын арқалап бара жатқан балаға бір кемпір жолығып, ертеңгі
асты татып кет дейді. Сол екі арада баланы көргісі келіп пешханаға келген
ханымды от жағарлар өртеп жібереді. Сөйтіп бала бір өлімнен аман қалады,
мұрат-мақсатына жетеді,
Екі жетім ертегісінде өгей шешенің қиянаты, Ұр тоқпақ ертегісінде
ұрылардың өзі ұратын тоқпақтың астында қалғаны суреттеледі. Ұрлық түбі -
қорлық деген ғибрат осыдан келіп шығады.
Шыншыл-реалистік ертегілерде ең әділ, ең ақылды адам халық ортасынан
шығады. Мұның ғажап үлгісі - Аязби. Хан өзінің қырық уәзіріне адамның,
құстың және шөптің жаманын тауып әкеліңдер дегенде, адамның жаманына Аязби
ілігеді. Бірақ оның жамандығы ақылында емес, тұрмысында, кедейлігінде.
Ақыры ол өз заманының нағыз зерек, ақылды адамы болып шығады. Меңсұлуға
үйленіп хан болады. Ол кісі болғанда да асып-таспайды, аяз әліңді біл деп
өзіне-өзі ақыл салып отырады. Сондай ақылды да әділ адамға ханың қырық
уәзірі қарсы болады. Аязби ертегісінде халық үстем тап адамдарын, олардың
қараулығы мен ақылсыздығын әжуа еткен.
Қазақтың реалистік ертегілерінде қоғамның төменгі тобынан шыққан
кішкене қаһармандар (М. Горъкий) тіпті көп. Олар бірде қаңбақ шал, бойы
бір қарыс, Шіңкілдек түрінде кездессе, бірде хан мен байларды алдап
түсіретін тазшалар түрінде әңгімеленеді. Қаттырақ соққан жел үшырып
әкететін қаңбақ шал балық аулайды, еңбек сүйгіш. Бірақ күніне екі балық
ауласа, соның бірін түлкі тартып жейді. Ақыры ол өзінің ақыл-айласымен үш
дәуді жеңіп шығады, түлкіден де солардың қолымен кек алады. Зорлаушылардан
жапа көрушіні айыруда Тоғыз Тоңқылдақ - бір Шіңкілдек ертегісінің айтары
көп. Сырт қарағанда зорлық бәйбішенің тоғыз ұлы мен тоқалдан туған
Шіңкілдек арасында болатын сияқты. Түптеп келгенде бұл күштілердің
әлсіздерге істеген қиянаты болмақ. Әлсіздерге болысу- қазақ ертегілеріне
тән халықтық белгілердің бірі.
Қазақ ертегілерінен көрінетін әлсіз образдардың бірі- тазша. Тазша
бала ертегісінде бала сараң байдың майын алып, патшаның қазынасына түседі.
Бірақ өзін таптырмайды. Сол патшаны мазақ еткен екінші патшаны тұтқындайды.
Сөйтіп ол ханның өз істегенін өзіне істейді.
Шындығында, ертегі айту еріккеннің ермегі емес, жастарды сөз өнерінің
қыры мен сырына жаттықтырып тәрбиелеу орталығы болып саналған. Мәселен,
ертеде қазақ ауылына келген әр қонақтан қонақ кәде талап етіп, қонақтың
өзі білетін ертегі, аңыз әңгімелерді қисынына келтіріп айтып беруін қалауы,
ал оны ауылдың үлкен-кішілерінің кірпік кақпай тындап ләззат алуы, жастарды
ауызекі сөз өнеріне тәрбиелеудің бірден-бір мектебі болған. Неше түрлі
ғажайып уақиғаларға құрылған ертегілердің жігін келтіріп, тартымды етіп
айтып беру, әр эпизодтың арасынан қыл өтпестей етіп байланыстыру,
кейіпкерлеріне мінездеме беру, оларды тындау-шының көз алдына
елестетерліктей етіп бейнелеп бере білу, әр кейіпкердің мінез-құлқы мен іс-
әрекетіне қарай сөз сараптау, тілдік сипаттау таба білу, ертегі айтушыдан
мол өнерді, тіпті айтқыштық шешендікті, әрі дикторлық, әрі ораторлық
шеберлікті талап етеді. Демек, ертегітің тартымды, қызықты, тыңдаушыға
әсерлі болуы оны айтушыға байланысты. Жастарды ертек айта білуге үйрету де
халықтың сөз өнеріне тәрбиелеудегі өнеге мектебінің рөлін атқарып келген.
Хайуанаттар туралы классикалық ертегілер саны жағаынан ел арасында
көп тараған. Ол қоғамдық-саяси ұғымдармен, діни нанымдармен тектік
байланысын үзген. Сондықтан құбылушылық нәрселер тек кейіпкердің өз басының
қасиеттері деп саналады. Онда өте қызықты қорқынышты жағдайлар, адамның
тағдыры, жанұясы және тағы басқа керемет оқиғалар баяндалады.Олардың
тақырыбы әр алуан. Оны халықтық фольклорлық роман деп атаса болады. Негізгі
мақсаты-ғибадат алу, тәрбие беру.Мұнда ақылмен жету мақсаты қойылған. Кейде
кітаби стиль көрініс табады. Оған Ы.Алтынсариннің, Қ.Мырзалиевтің
шығармалары тән.
1-кесте
Зерттеуші Ертегілердің жанрлық түрлері
ғалымдар
М.Әуезов қиял- хайуанат шыншыл ертегілер -
[14] ғажайып тар туралы
ертегі
аңыз күл-діргі салт
Ерекшілгі Алғашқы Ең көне Бұл түрі Кейінірек қиял-
қауымдық жанр. тұрмыс-салт дүниеге ғажайып
қоғамдағы Адамзат ертегісі келген, ертегілер-
адам тарихының деп, жаңа дегідей
баласының ерте аталып тарихи батырдың
арманы дәуірімен, келеді. кезеңдер- көмекшілері
қиял- аңшылық Ертегі дің жемісі. дәріптел-
ғажайып өмірімен қаһарманда Бұл ертегі- мей, батыр
бейнедегі байланысты ры - уәзірлердің тілі тұлғасы
образдар мен өткір, даралана
арқылы кедей, қысқа, күл- суреттеледі,
беріледі. би мен ұста діргі батырлық
т.б. әңгімеге істері
жақын әсірелене
келеді. суреттеледі.
Ертегі 1) этимо- - қаһарман-
түрлері логиялық; дық
2) класси- эпоспен
калық; байланыс-
3) мысал та дамыған
ертегілер батырлық
ертегілер
Басты Бас қаһар-Адам Халықтық Жамандық Ел қорғау,
қозғайтын мандары мінезін салт, біткенді, үйлену, ру,
тақырыбы аңшы- жануарлар әдет- қоғамдағы тайпа,
мерген, бейнесі ғұрып, небір бүкіл ел
батыр, арқылы ырым- жағымсыз үшін кек
тазша бала түспалдап, жораларға құбылыстардыалу.
және т.б. аллегория- байланысты әшкерелеу.
түрлі лық болады.
дүлей тәсіл-
күштермен мен перне-
соғысып, леп
небір жеткізеді.
қиындық-
тарды
бастан
кешіре
жүріп,
ақыры
жеңеді.
Сөйтіп
мұратына
жетеді.
Ертегінің Құла 1) Мүшел Аяз би, Жиренше 1)Ер
аталуы мерген, Үркер, Үш өсиет шешен, Төстік,
Ер Жыл Алдар Керқұла
Төстік, басына Көсе, атты
Тазша таласқан Қожанас Кендебай
бала, хайуанат- ыр т.б. 2) Қамбар
Сиқырлы тар батыр,
құс 2) Бес Ер Тарғын
ешкі, т.б.
Түлкі,
қойшы, аю
3) Сегізбай
мен тышқан
т.б.
Бастауыш сынып оқулығында (Әдебиеттік оқу) қазақ халық ертегілері мен
бірге әлем елдерінің ертегілері беріледі. Сонда бұл ертегілердің ұқсастығы
мен айырмашылығын анықтайтын болсақ, төмендегідей сызба шығады:
3-кесте
Ұқсастығы Айырмашылығы
• Негізгі идеясы (жаксылықтың • ұлттық ерекшелік, тұрмыс
жамандықпен күресі, жағдайындағы салт-дәстүр,
патриоттық т.б.) әдет-ғұрыптар, мәдениеті.
• әлеуметтік шиеліністердің • Эстетикалық идеал
байланысуы (кедейлік-байлық) • Қиялдау ерекшелігі
• адамгершілік идеал, мораль
(ақыл, күш, еңбекқорлық және
т.б.)
Сонда қазақ халық ертегілері дегеніміз не?
Өте ертеден келе жатқан сөз өнері.
Авторы - ұжымдық, яғни халық.
Ертегінің орындаушысы бар - ол ертекшілер.
Ауызша формада қалыптасқан.
Мәтіні әр түрлі вариантты болып келеді.
Сюжетте оқиға мен іс (мотив) тұйықталған.
Көркем шығармадағы құндылықты бар болмысымен айқындар жүйе
(поэтика) тұрақты көркемдік құралдар арқылы беріледі.
Қазақ ертегілерінің бірінші томына бұл тақырыптағы сюжеттен он үш,
екінші томына жиырма бес ертегі енген-ді. Бүгінде бұл ертегілер барынша
толық күйінде жарық көріп отыр. Олардың өзін мал шаруашылығына (Бозінген)
және хайуанаттарға байланысты туған (Сырттандар, Арыстан мен түлкі)
ертегілер деп екі салаға бөлеміз. Соңғысында араб, үнді жүртының Мың бір
түн, Қалила мен Димна, Тотынама сияқты сюжеттерінен алынған ертегілер
де бар.
Қазақтың бақташылық өмірінен туған ғажап ертегілердің бірі -Бозінген
сюжеті. Мұндағы Бағланбай малының қүты болған Бозінгенді тумады деп, бір
шал мен кемпірге бақтырады. Бозінген басы алтын, құйрығы күміс бота
туғанда, кемпір мен шал інгенді бір керуеншілерге сатып жіберіп, ботасын
алып қалады. Қысқа ғана ертегінің көп жері ботасын жоқтап жылаған
Бозінгеннің зарлы сөздеріне құрылған. Бағланбайдың екі баласы Бозінгеннің
даусын танып, оны ботасына қосады. Малды, әсіресе түйе түлігін қасиет
тұтқан қазақ халқы бұл тұста ботасын сүйген Бозінгенді үлкен образға
айналдырған.
Бозінгеннің зары - монолог түрінде берілген. Онысы - жоқтау:
Жаралғанннан жасымнан,
Үстіме кілем жамылдым.
Күйіп, жанып сабылдым.
Көрер күнім бар ма екен.
Тартып беру бала үшін,
Мен ботамды сағындым.
Бұдан әрі өзі жат қолына түскен Бозінген ұшқан құстардан, түнде жортқан
жапалақтан ботасының дерегін сұрайды. Иесі түйені құтқарып, ботасын алып
келе жатқанда да Бозінген оны көруге асығып, адамша мұңданып, көз жасын
төгеді. Малды қадір тұтқан қазақ ұғымында түйенің бала сүюі адамға ұқсас
болып шығады.
Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын Қотыр торғай, Кім күшті?,
Қуыршақ сияқты жас балаларға арналған қысқа ертегілердің мазмұны да аса
қызық, тартымды. Кім күшті? ертегісінде мұздан күшті нәрсе жоқ деп ойлайтын
қырғауыл, одан жаңбыр, жер, шөп, тоқты, қасқырдың, осылардың бәрінен оқтың
күшті екенін айтады. Ал оқтан мылтық пілтесін жеп қоятын тышқан, тышқаннан
ін қазып, алты батпан ауырды арқалап, жеті батпан ауырды сүйреген құмырсқа
күшті болып шығады. Өйткені ол - еңбек сүйгіш, ұйымшыл. Тепең көк
ертегісінде сараң байдың кедейленген үш баласына малдан қалған жалғыз көк
тай олжа түсіреді.
Ауырып жатқан кемпір-шалға дәрі шөп іздеп шығатын қошқар мен теке -
кедейдің сүйенер қолқанаты. Олар жолай түрлі жыртқыш аңдарға жем бола
жаздаса да, дәрі шөптерді тауып келіп, өз иелерін ажалдан құтқарады. Мақта
қыз бен мысық ертегісінде мал баққан елдің баласы жасынан-ақ сол тірлікті
қадірлей бастайды. Қазақ ергегілерінде төрт түлік мал адамның құты, досы,
тірегі ретінде суреттеледі.
Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де көп.
Оның көркем үлгілері Қазақ ертегілерінде жарияланып келеді. Тақырыбы
жағынан күлдіргілеу болып келетін бұл ертегілер (Түлкі, қойшы, аю, Түлкі
мен бөдене, Арыстан мен түлкі) көп жайда түрлі аңдар мінезін танытып
қана қоймай, сол мінездер арқылы қоғам өміріндегі әлеуметтік теңсіздікті де
көрсетеді. Қу асығып, адамша мүңданып, көз жасын төгеді. Малды қадір тұтқан
қазақ ұғымында түйенің бала сүюі адамға ұқсас болып шығады.
Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын Қотыр торғай, Кім күшті?,
Қуыршақ сияқты жас балаларға арналған қысқа ертегілердің мазмұны да аса
қызық, тартымды. Кім күшті? ертегісінде мұздан күшті нәрсе жоқ деп ойлайтын
қырғауыл, одан жаңбыр, жер, шөп, тоқты, қасқырдың, осылардың бәрінен оқтың
күшті екенін айтады. Ал оқтан мылтық пілтесін жеп қоятын тышқан, тышқаннан
ін қазып, алты батпан ауырды арқалап, жеті батпан ауырды сүйреген құмырсқа
күшті болып шығады. Өйткені ол - еңбек сүйгіш, ұйымшыл. Тепең көк
ертегісінде сараң байдың кедейленген үш баласына малдан қалған жалғыз көк
тай олжа түсіреді.
Ауырып жатқан кемпір-шалға дәрі шөп іздеп шығатын қошқар мен теке -
кедейдің сүйенер қолқанаты. Олар жолай түрлі жыртқыш аңдарға жем бола
жаздаса да, дәрі шөптерді тауып келіп, өз иелерін ажалдан құтқарады. Мақта
қыз бен мысық ертегісінде мал баққан елдің баласы жасынан-ақ сол тірлікті
қадірлей бастайды. Қазақ ергегілерінде төрт түлік мал адамның құты, досы,
тірегі ретінде суреттеледі.
Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де көп.
Оның көркем үлгілері Қазақ ертегілерінде жарияланып келеді. Тақырыбы
жағынан күлдіргілеу болып келетін бұл ертегілер (Түлкі, қойшы, аю, Түлкі
мен бөдене, Арыстан мен түлкі) көп жайда түрлі аңдар мінезін танытып
қана қоймай, сол мінездер арқылы қоғам өміріндегі әлеуметтік теңсіздікті де
көрсетеді. Қу түлкіге, ақымақ арыстанға халық ертегілері сықақ, сын
қолданған. Кейде бұл ертегілерді қара сөзбен айтылған мысал десе де
болғандай. Бұл реттен Түйе, арыстан, қасқыр мен түлкі ертегісінің айтары
тіпті терең. Түйе еңбекшілер образын берсе, түлкі, қасқыр, арыстан -
қанаушылар бейнесін суреттейді.
Хайуанаттар туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды.
Мақта қыз бен Қотыр торғай оқиғалары еңбек процесімен тікелей
байланысып жатады. Қотырын ауыртқан шеңгелді торғай ешкіге шағады, шеңгелді
ешкі жейді. Тілін алмаған ешкіні қасқырға шағады, сөйтіп торғай екеш торғай
да өзінің кегін жоқтайды. Мұның айтары - нашарға қиянат жасама, өзіңнен зор
шықса, көзің шығар деген әділет идеясы болмақ. Тым кішкене куыршақтың өзі
де әділет адамы, батыр, Бозінген, Тепең көк ертегілері тірліктің қамын
айтады.
Хайуанаттар ертегілерінде сатира сарыны да бар. Мысалы, Түлкі мен
маймыл ертегісінде маймылдың ақымақтығы, түлкінің қулығы дәріптеледі.
Маймыл - баққұмар, ол патша болсам дейді. Соны түлкі қақпанға түсіріп,
басыңа тепкілесең кетпейтін бақ қонды деп мазақ етеді. Түлкі қай елде
болса да ақылды, қу аңнан саналған. Түлкі мен қасқыр ертегісінде қорқау
қасқыр қыс айында түлкіден балық алып жемек болса, ол балық өзенде көп,
суға құйрығынды салып отырсаң, балыққа молығасың дейді. Қасқырдың құйрығы
мұзға қатып қалып, суатқа келген шаруалардан таяқ жейді, құйрығы мұзда
қалады. Қасқыр - қорқаулау, ақылсыздау аң. Кәрі арыстан ертегісінде сол
тойымсыз қаскырдың өзіне де зауал туады. Арыстан қартайып, жүре алмайтын
болған кезде, патшамыздың көңілін сұраймыз деп барлық андар келеді.
Келмегені қасқыр болыпты. Түлкі оны арыстанға шағып, мерт қылады. Түлкім,
түлкім, тілімді жеші деген арыстанға, ол: амандық болса, көтеншегінді де
жермін, - дейді.
Арыстан образында хан, патшаларының да сыны бар. Осы ретпен хайуанаттар
жөніндегі ертегілердің аяғы шыншыл ертегілермен жалғасып келеді.
Халықтың мегзеп отырғаны бір ғана аңдар арасында жайлар емес, әлеумет
өміріндегі теңсіздіктер, содан құтылу-күн көріс, өмір сүрудің шарты дейтін
меже болмақ.
Сатиралық ертегілер. Сол дәуердегі әлеуметтік топтар арасындағы
адамдарды әшкерелей, ауыл өмірін бейнелейді.Новеллалық ертегілердегі оқиға
хан сарайы мен қалада өтеді, ал сатиралық ертегідегі оқиғаның орны-
кәдімгі ауыл. Кейіпкері –бай, молда, кедей. Негізгі ой-әлеуметтік тап
тартысы көбірек орын алған.
Батырлық ертегі деген термин фольклорда түрлі төрт мағынада
қолданылады. Бұл жанрға В.М.Жирмунский Оңтүстік Сібірдегі түркі-монғол
халықының көне эпосын жатқызады. Ал орыс зерттеушісі А.Астахова батырлық
ертегі түріне халық эпосының батырлары туралы кейінгі дәуірде пайда болған
ертегілерді жатқызады. Бұған батырлық мазмұндағы қиял-ғажайып ертегілер де
жүр деп М.Әуезов те айтқан. Батырлық ертегі атауын ең алғаш қолданған
зерттеуші –В.В .Радлов.
Батырлық ертегінің басты тақырыбы-ерлік пен үйлену, құбыжықтармен,
жалмауыздармен күресу, рудың ерлік-намысын қорғау. Ерлікпен үйлену болашақ
батырдың қалыңдық іздеп сапар шегуінен басталады. Мұның арғы тегінде өз
руынан қыз алу тыйым салатын ғұрып заңы жатыр.
Батырлық ертегіде қиял-ғажайып ертегіге қарғанда, бас кейіпкер тек
жағымсыз, ұнамсыз кейіпкерлермен тоғысып қоймай, тарихи реалды
жануарларменде күреседі. Олар стадиялық жағынан қиял-ғажайып ертекте-рімен
батырлық эпос аралығындағы жаныр. Батырлық ертегі алғашқы қауымдық қоғам
ыдырай бастағанда пайда болып, кейінгі дәуірдің қасиетін мол сіңірген.
Батырлық ертегінің бастауы миф пен хикая, ал екінші бір өзегі - қиял-
ғажайып ертегілер. Соған қарамастан, өз бетінше де дамыған.
Батырдың ерлік жасауда күші әсірелене баяндалады.
Қазақтың батырлық ертегілерін шығу тегімен сюжетіне қарай үлкен екі
топқа бөлеміз:
1.Көне (архаикалық) батырлық ертегі.
2.Кейінгі дәуірде жырдан туған ертегілер.
-Архаикалық батырлық ертегінің сюжеті кейіпкердің бүкіл өмірбаянын
қамтиды.
1.Пролог. Кейіпкердің тууы;
2. Кейіпкердің үйлену тарихы;
3. Кейіпкердің үйленгеннен кейінгі өмірі (жаумен соғысы,қартаюы).
Екінші топтағы ертегілердің сюжеті кең емес. Онда өмір баяндық
циклдің ауқымы тар. Екінші топтағы ертегілер батырлар жырының прозалық
түрі болып табылады. Батырлар жырындағы сияқты көмекші ат, сондай-ақ
батырдың жұбайы да идеал түрінде көрсетіледі.
1.2. Мектепке дейінгі балаларға ертегілердің ішіндегі кейіпкерлермен
таныстырудың маңыздылығы
Ғажайып бақ деген халық ертегісін талдап көрейік. Бұл ертегіні
оқу арқылы басқаға қамқор, мейірімді болудьң, көптің қамын ойлаудың,
дайын пайдаға қызықпаудың ізгі қасиет, асыл мұрат екендігін, сонымен бірге
достыққа адал, мейірімді, көпшіл болуды сезіну керектігін түсіну қажет.
Әрі бұл ертегіден кедейлер қауымының бақытты тұрмысты аңсаған арман-
тілегінің қызықты да ғажайып оқиғалар арқылы бейнеленгендігіне көңіл бөлу
керек.
Ертегі үш бөлімге бөлінеді. Бірінші бөлімде шығармадағы кейіпкерлер
және олардың (іс-әрекеті мен сөздері арқылы) мінездері таныстырылады. Біз
Қасен мен Асанның бір-біріне қамқор, достыққа адал. ізгі ниетті кедей
адамдар екендігін, Қасеннің малы қырылып, қайыршы болуға айналғанда Асан
оған ұлтарақтай жерінің жартысын бөліп беріп, оны құтқарып қалғандығынан
білеміз. Қасен Асан берген жерден ішіне алтын толтырылған құмыра тауып
алғанда, оны жасырып қоймай, қайта Асаннан сүйінші сұрайды. Оған: - Алтын
саған тән, сен енді кедейліктен құтылдың!-дейді. Бірақ Асан:-Ардақты досым,
жердің асты-үстіндегі қазынаның барлығы сол жерге маңдай терін төгіп, еңбек
сіңірген адамдікі,- деп алтынды алуға көнбейді. Міне, бұдан олардың ізгі
ниетін. Досқа деген адалдығын көреміз. Мәтіннің осы бөлігінде тағы
ақылды да көпшіл қарт пен оның төрт шәкіртінің бір-біріне ұқсамайтын
әрекеттері де ашылады. Қарт әуелі билікті төрт шәкіртіне беріп, оларды
сынап көреді. Бірінші шәкірті: Қазынаның иесі хан болуы керек,- десе,
екінші шәкірті: Асан мен Қасен дауласып, бізге келді, билікті мен айтатын
болған соң, алтын маған тән, өзім аламын.-дейді. Үшінші шәкірті: Иесі жоқ
алтынды қайтадан жерге көміп тастау керек,- деп, алтынды көптің
мүддесі үшін жаратуды ойламайды. Ал төртінші шәкірті: Осы алтынды жұмсап,
құлазып жатқан далада гүл жайнаған саябақ өсіру керек. Арып-ашқан кем-
кетіктер сол бақтың саясында дем алып, жеміс жеп, рахметін көпке
көрсетуі керек,- деп билік айтады. Ақылды, дана қарт оның билігін әділ
болды деп бағалайды. Сонымен алтын жөніндегі талас әділ шешім табады.
Ертегілердің кейіпкерлерінің де әрекеттері толық ашылады. Ертегінің екінші
бөлігінде оқиға онан әрі дамып, күрделене түседі. Алтын туралы қайшылық
шешілген соң, олар саябақ жасау дайындығына кіріседі. Бірақ базарға
тұқым алуға барған жігіт алтынын союға апара жатқан көп құстарды сатып
алуға жұмсайды да, жер жүзінің құстары құтқарылып, оның есесіне өзі
құр алақан қалады. Жеміс тұқым сатып ала-алмай жігіт үйіне қайтуға мәжбүр
болады. Кең пейілді, ізгі ниетті жігіт алтынды құстарға бостандық әперуге
жұмсайды. Ертегінің үшінші бөлімінде алтын жұмсап, еркіндікке шығарған
құстардың адамдар армандаған баққа дүниенің бұрыш-бұрышынан жеміс-жидек
тұқымын тауьш әкеліп екендігі, сол арқылы ғажайып бақтың байлыққа
әкелгендігі айтылады. Бұл бөлімде олар қиялдаған арманға жетеді. Құлазыған
тақыр дала ғажайып бау-бақшаға айналады. Ымырт үйіріліп, қараңғы түскенде
алмалар самсып, құстар тамылжытып ән шырқайды. Жарлы-жақыбайлар хош
иісті көк шалғынды төсеніп, өмірлерін-де алғаш рет рахатқа кенеліп, тәтті
ұйқыға кенеледі Ғажайып бақтың қызығы сол баққа ақсүйектер мен байлар
келсе, жеті құлып салынған темір қақпалы үлкен қабырға пайда болады. Алмаға
суық қолын созған ақсүйектер есінен танып, жерге кұлайды. Зәре-
кұты ұшқан бай-мырзалар ол жерге жоламайды. Ал кедейлер келісімен қақпа
өздігінен ашылып, олар қанша жеміс жесе де жеміс азаймайды. Ертегінің
бұл бөлімін түсіндіргенде, ондағы бейнеленген халықтың бақытты тұрмысты
аңсаған арман-тілегі мен ондағы бейнеленген таптық көзқарасты халық
ертегілерінің ерекшелігімен бірлестіре отырып түсіндіру кажет.
Ертегіні оқығанда сәбиге ертегіні іштей түсініп оқып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
ТАРАУ І. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ОҚЫЛАТЫН ЕРТЕГІЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОҚЫЛУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Ертегілердің түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...6-19
2. Мектепке дейінгі балаларға ертегілердің ішіндегі кейіпкерлермен
таныстырудың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..19-26
ТАРАУ ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ОҚЫЛАТЫН ЕРТЕГІЛЕРДІҢ БАСТАЛУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Балаларды ертегі оқытуға үйрету
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .27-30
2.2.Балаларға халық ертегілерін оқыту және кейіпкерлермен сомдау арқылы
тілін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 30- 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...33-34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37-
45
Нағыз - тұрмыс - салт ертегілері жас
ұрпақты көксеген арманына жетелейді,
қайырымдылыққа қосқыштықты, еңбекқорлыққа
жан ашырын, толыққанды, жетелеген адам
тәрбиесіне өз үлесін қосады.
М.Әуезов
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының жас ұрпаққа тәрбие берудегі
тиімді құралдарының бірі - ертегі. Ертегілердің мазмұнында халықтың тыныс-
тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі,
адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-құлықтары, адамдардың
еңбексүйгіштігі, өз халқына, Отанға, туып-өскен табиғатқа деген
сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т.Барласұлы ертегінің адам баласына тәлім-
тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: "Ертегі - рухани тәрбиенің
мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек ақылмен ажыратып,
жүрекпен ғана түйсіне алатын материалдық әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем
болмысының біртұтас түсінікті баян етілген көрінісі", - деп анықтама
береді.
А.Байтұрсынов ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керегіне
қарай жауап беріледі деп ой қорытады. Ертегі халықтың қиялынан
пайда болған. Сондықтан оның авторы халық. Бертін келе ауыздан –
ауызға тарап, келешек ұрпаққа жетіп отырған. Ертек айтушыларды –
ертекшілер деп атаған. Ертегі туралы анықтаманы М.Әуезов былай деген:
Ертегі деп баяғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол
көзқарастың белгілі ізін көрсететін, онан соң елдің белгілі салтын
білдіретін, арнаулы үлгі айтатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты көтеріп
айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады. Бұл анықтамада
шыншыл ертегі жайында еш сөз айтылмаған. Ертедегі көзқарас деп
көрсеткен.
Ертегілердің негізгі тарихы адам баласының сөйлеу тілі, ойлау қабілеті
пайда болғаннан басталады. Алғашқы уақытта өте ақылға сыймайтын
ертегілер пайда болды. Онда көбінесе жан – жануарлар тіршіліктің
барлығында сөйлейді, ұғады деген адамдарда пікір қалыптасқан. Бұл
ертегінің қиал ғажайып түрі. Одан кейін XV- ғасырларда қазақ
хандығында құрылуымен тұспа – тұс келеді. Ертегілер батырлар мен
небір шешен, ел билеген көсемдер жайлы өрбейді. Олардың халыққа
еткен еңбектері, қанаушы топ шонжарлар мен байлардың тепкісіне
шыдамай қарсы әрекеттері, айламен түрлі тәсілдермен сабасына келтіріп
отырған көріністері бейнеленеді .
Кейінгі жылдары XIX – ғасырдан бастап халық білімге, ғылымға жол
салды. Онда ұлы тұлғалардың Ш.Уәлихановтың, Ы. Алтынсариннің, А.
Байтұрсыновтың алар орны зор. Олар өз шығармашылығын бұхара халыққа
арнады. Солардың тәрбиелілігін, ұғуға ынталылығын, адамгершілік
қасиеттерін көрсетті .
Ертегілердің ең алғаш зерттелуі қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін
жинаушы, әрі оны өзге халықтарға танытушы Ә. Диваевтың есімімен
тікелей байланысты. Ол 1883 жылы ертегілер жинауды бастаған. Ең алғаш
Әулиеата уезі болды. Кейін ол қызметіне байланысты ел аралап, Шымкент,
Сыр бойында болып, көне құлақ қарттардан ертегілер жинайды.
Диваев әңгімелер мен ертегілерді жазып алып, хат арқылы сұрап
отырған. Ертекшілер мен орындаушылармен кездесіп, фольклорлық мұралар
жазып алып отырған . Ол ерекше әдіс қолданған : бір ертегіні
бірнеше елді мекеннен, бірнеше кісінің аузынан тыңдауды әдетке
айландырып, сол шығарманың нағыз халықтық нұсқасын айқындауды мақсат
еткен. Ең соңында нұсқаның толығырақ айтылған түрін баспа бетіне
бірнеше рет құрастырып жазып алады да, соның толымды нұсқасын
жасайды. Сөйтіп барып ол аңыз–ертегі жайлы ойын қоытындылай-ды .
Ә. Диваевтің тағы бір ерекшелігі ол ертегілерді жинауда сөзге
мұқият қарап, баспа сөз бетінде жариялауда кейбір түсініксіз
сөздерге коминтарийлер жазып, әрі сол ертегі, дастанның қанша
варианты бар екендігінен мәлімет те беріп, отырған және ол
материалдарды екі тілде яғни орыс, қазақ тілдерінде жариялауды
принципке алған.
Ж.Аймауытов ең алдымен бала тәрбиесіндегі отбасының роліне ерекше
тоқталды. Баланы бұзуға яки түзетуге себеп болатын бір шарт рас күнде
көрген өнеге. Ол өнеге әке – шешенің тәрбиесі арқылы қалыптасады. Балаға
қайырымдылықты, кішіпейілділікті, шыншылдықты, адамгершілікті беретін ата –
ана. Баланың бойына сіңген мінезді қайта түзету қиындық келтіреді. Ол
бала мінезін жас шыбыққа теңейді.
Сөз соңында айтарымыз Ертегі – соңғы қазақ ескілігін жинаушы адамдар
арасында бұл жөнінде В. Радловтан ынталы, ұқыптылық көрсеткен оқымысты жоқ
деуге болады. - деп ғалым М. Әуезов жоғары бағалай, белгілі төңкеріліске
дейінгі қазақ фолькорына арналған жинақтардың ішіндегі ең толыққанды,
жүйелі, озық үлгісі болып табылатындығын еңбектерінің қайта басылып,
көпшілікке ұсынылатындығына берік сенімдіміз.
Алтын сандық жинағында Түлкінің алдағаны, Дудар қыз, Молданың
үйінде оқыған бала, Тазша, Хан Шентай, Қаракөз сұлу, Қармақ салған
жігіт, Желкілдек, Еркем Айдар, Ханның қызы, Жақсылықпен жамандық
жолдас болған, Үш ұл ертегілерін қамтиды.
Ертегі - ауыз әдебиетінің ықылым заманынан келе жатқан көне де мол
мұрасы. Оның ертегі деп аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің
Бұрынғы өткен заманда, ерте-ерте, ертеде деп басталуынан да оның атам
заман туындысы екенін аңғару қиын емес. Ертегілерде халық басынан кешкен,
ғасырлар ізі жатыр. Оларда еңбекші халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы,
елдік тарихы, қилы-қилы асулары, арман-мұраты бейнеленген.
Курстық жұмыстың мақсаты-мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеуде халық
ауыз ертегілердің орны мен ролін анықтау. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін
төмендегідей міндеттерді орындауымыз қажет:
-Ертегілердің түрлеріне сипаттама беру;
-Мектепке дейінгі балаларға ертегілердің ішіндегі кейіпкерлермен
таныстырудың маңыздылығын ашып көрсету;
-Балаларды ертегі оқытуға үйрету әдістерін талдау;
-Балаларға халық ертегілерін оқыту және кейіпкерлермен сомдау арқылы тілін
дамыту жолдарын зерттеу.
ТАРАУ І. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ОҚЫЛАТЫН ЕРТЕГІЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОҚЫЛУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Ертегілердің түрлеріне сипаттама
Қазақ ертегілерін тақырыбына қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Олар: 1)
мифологиялық ( қиял - ғажайып) ертегілер
2) хайуанаттар ( жан - жануарлар) жайындағы ертегілер
3) реалистік (тұрмыс-салт) ертегілер.
Енді осы ертегілер түрлеріне кеңірек тоқталсақ:
Мифологиялық ертегілер. Бұл ертегілер тым ерте замандарда, адам табиғат
сырын толық түсініп болмаған кезде туған. Мұнда өмір көрінісі аздау болады.
Ол дәуірдегі адамдардың топ-топ болып орман, тау-тастықта жүрген кезеңнен
бастап туса да ғажап емес. Ол дәуірдегі адамдардың нанымдары, ойлау
дәрежесі өте анайы болған. Күн, ай, от, судың жойқын күштерінің сырын
түсінбеген алғашқы қауым адамдары табиғатқа сиынып, табынған: бірінен
қорықса, бірін қастерлеген. Оларды адамша ойлап, әрекет жасайтын құбылыстар
деп ұққан. Мұндай сәби мифология тарихы үнді, грек, араб елдерінде көбірек
сақталған. Кейбір елдерде киелі аңдарға сиыну дәстүрі де болған.
Қазақтың мифологиялық ертегілері бұдан кештеу, матриархат пен патриархат
дәуірінің ауысу кезеңдерінде туса керек. Аңшылық салты өмір сахнасынан
шыққан кезде адамдар аң, құстардың сырын танып біліп, олар жайында сан-
салалы образдар тудырған. Жалмауыз, мыстан кемпір, жезтырнақтар матриархат
дәуірінің ұғым - нанымдары болмақ.
Патриархат дәуірінде адамды ең басты киелі күш деп ұғыну үстем болған.
Табиғаттың тілсіз күштерін мифтік ойлаумен образдап, соған адам әрекетін
қарсы қоятын қиял-ғажайып ертегілері осы ізде туған. Мұндай ертегілерде
реальдық адам образдары мен мифтік образдар қаз-қатар суреттеледі. Ондай
сюжеттердің қазақ ертегілеріндегі үлгілері "Ер Төстік", "Еділ- Жайық",
"Құла мерген", "Аламан мен Жоламен", "Күн астындағы Күнекей қыз", "Алтын
сақа", "Керқұла атты Кендебай" т.б.
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жамандық ойлап жүретін мифтік
образдардың бірі - жалмауыз кемпір. Сонымен, мифтік образдар табиғатында
адам ойының сәби, жетілмеген кезіндегі ой - нанымдарының таңбасы басым
дейміз. Оны бірде ертегі мазмұндағы қайшылық десек, бірде образдық ойдың
фольклорға тән желісі деп білеміз. М. Горький сөзімен айтар болсақ, халық
қиялы сан-алуан мифтік образдарды ойлап шығарып, солар арқылы табиғат сырын
өмір мақсатын танып білуге тырысқан.
Матриархат пен патриархат арасындағы қайшылықты білдіретін қазақтың
мифтік (қиял-ғажайып) ертегілеріне: "Алтын сақа", Күн астындағы Күнекей
қыз", "Жерден шыққан Желім батыр", "Ұшар ханның баласы", "Аламан мен
Жоламан" т.б. жатады.
Хайуанаттар туралы ертегілер: Хайуанаттар туралы ертегілер өте ерте
кезде туындаған. Бастапқыда олар алғашқы қауым адамдарының бүкіл өмірі мен
тағдыры өзінің аң аулаудан тапқан олжасына тәуелді балықшылар мен
аңшылардың қам қаракетіне байланысты болды. Мұндай ертегілердің
қаһармандары - хайуанаттар еді, ал ертегілердің өзінде алғашқы қауымдық
сенімдердің іздері, атап айтқанда, адам мен хайуанаттардың етене
байланыстарына сенімге негізделген тотоизм іздері сақталып қалды. Алғашқы
адам төңірегіндегінің бәрін рухтандырып, өзінің қабілеті мен қасиеттерін
бірдей бөліскен, аңдарды "адам" еткен. Сөйтіп, олар ертегілерде өзара бір-
бірімен әңгімелесіп, адамның сөйлеген сөздерін түсінеді.
Көптеген аңыз-әңгіме желісіндегі ертегілер де сақталған. Олар әрине
ертегі түрінде аңдармен ұрыс-жанжалды және достасуды, сан алуан жайларды,
қызықты оқиғаларды - хайуанаттар денесінің кейбір мүшелерінің неліктен
жоқтығын, мысалы олардың құйрығының, танауының формасы неліктен өзгеше
болатындығын, олардың неліктен соншалық боялатынын және т.с.с. түсіндіреді.
Көптеген ертегілерде үлкен де күштірек хайуанаттар мен кішкентай,
әлсіздеу жануарлардың арасындағы ұрыс-кіріс пен жарыстар туралы баяндалады.
Мұндай ертегілер, әлбетте әлеуметтік әділетке талпынысты өзек етеді.
Хайуанаттар туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды.
Мысалға: "Мақта қыз бен мысық" пен "Қотыр торғай" оқиғалары
еңбек процесімен тікелей байланысын жатыр. Қотырын ауыртқан шеңгелді торғай
ешкіге шығады, шеңгелді ешкі жейді. Тілін алмаған ешкіне қасқырға шағады,
сөйтіп торғай екеш торғай да өзінің кегін жоқтайды. Мұның айтары - нашарға
қиянат жасама, өзіңнен зор шықса, көзің шығар деген әділет иесі болмақ.
Әрине, хайуанаттар да ертегі кейіпкерлері - өздерінің сөзімен де
тәртібімен де осы ертегілер өмір сүріп отырған елдің адамдарын еске
түсіреді. Өйтпеске амалы жоқ, өйткені ертегі халық тіршілігінің серпінідегі
оның әрдайым бейнесі, халықтың сана-сезімнің өзіндік айнасы болады.
Халықтың меңзеп отырғаны бір ғана аңдар арасындағы жайлар емес, әлеумет
өміріндегі теңсіздіктер, содан құтылу - күнкөріс, өмір сүрудің шарты дейтін
мәже болмақ .
Реалистік (тұрмыс-салт) ертегілер. Бұл ертегілер - өмір шындығына жақын,
ішінде реалдық адам бейнелері басым. Олар кейде өмір шындығынан алынып, бас
қаһармандары патша, уәзір, хан болып келеді. Ал, қазақ халқының шыншыл -
реалистік ертегілердің қазақ өмірінен алынған нұсқалары мәндірек. Мұндай
ертегілердің бас қаһармандары ақылды қарт, тапқыр жігіт, қаңбақ шал.
Көптеген ертегілердің рухани сын-сықақ сарыны бар. Олардағы жамандық пен
жақсылықтың аңғарғанын біз түрліше реалдық адам мінездерін ғана емес, қоғам
өміріндегі теңсіздік суретін, халықтың әділет, жақсы өмірді іздеген арман-
мүдделерін де жақсы байқаймыз.
"Жақсылық пен жамандық" "Үш ауыз сөз" ертегілері мінез, мораль
тақырыптарына құралған жамандық жаяу келе жатып, жақсылықтың атын мініп
өзін жаяу қалдырып кетеді. Бірақ табиғатынан ақылды Жақсылық бай қызын
иемденіп, мұратына жетсе, ал ақылсыз жамандық қасқыр мен арыстанға жем
болады.
Шыншыл - реалистік ертегілерде ең әділ, ең ақылды адам халық ортасынан
шығады. Мұның ғажап үлгісі - Аяз би.
Салт ертегісінің бір түрі- мысқыл, мазақ ертегілер. Бұдан да ұрыстық пен
терістіктің тартысы көрсетілетін болады. Бірақ жамандық иесі мазақ, күлкі
болып көрсетіледі. Мысалы: қу шал мен жалмауыз диюлар әңгімелері бұлай
болғанда ертегі деп баяғы замандағы елдің көз қарасын білдіретін, я сол көз
қарастың белгілі бір ізін көрсететін, онан соң белгілі бір елдің салтын
білдіріп, арнаулы үлгі айтатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты көтеріп
айтатын, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады.
Тұрмыс-салт ертегілерінен басқа кейде өзінің сипаты жөнінен ертегіге;
жақындай түсетін новеллалық ертегілер, авантюристік ертегілер (оқиғалар
туралы) және авантюристік - новеллалық ертегілер түрлері де болады.
Негізінен ертегіде сюжет жұмыр болады. Онын мәнісі - ертегі әңгімелеп
айтуға негізделген эпикалық жанрдың бірінен саналады. Қазақ фольклорындағы
эпизм формаларында ертегі, аңыз, эпос, ал лиро-эпостық үлгілерге ғашықтық
жырлары жатады. Ертегі образдары мифтік, аллегориялық және реалистік болып
келеді. Ертегіде типтендіру жоқ. Образдары өзгермейді. Мысалы: біреу туа
батыр, біреу туа жауыз, біреу туа қу. Олардың кәсібі, жас ерекшеліктері де
өзгермейді.
А.Кенжеғұлованың "Қазақ балалар әдебиеті" деген әдістемелік еңбегінде
осы ертегілердің түрлеріне кеңірек тоқталған.
Енді, осы ертегілердің түрлеріндегі ерекшелікке мән беретін болсақ, қиял-
ғажайып ертегілерді ертекші айтқан кезде мына ерекшеліктерді сақтап айту
керек.
Бірінші ерекшілік: Ертектің басталуы, яғни құлағы. "Ерте, ерте, ерте
екен, ешкі жүні бөрте екен", " Қырғауылы қызыл екен, құйрық жүні ұзын
екен", "Баяғы ерте заманда, дін мұсылман аманда" немесе "Есте жоқ, ескі
заманда" деп келеді.
Екінші ерекшелік: Ертегі ортасында құбыжық пішінді жат жандар туралы
айтарда "Абалақтай анам-ай, қайдан келдің балам-ай?" немесе "Адамзат иесі
шығады!" деген сөздер айтылады.
Үшінші ерекшелік: Ерте бітер кезде "Барша мұрат басына жетіп, сақалы,
сирағына жетіп, бір жан өтіпті" деген тәрізді сөздермен аяқталады.
Хайуанаттар жайындағы ертегілердің екі түрі бар. Бірінде хайуан мінез
-құлықтарын дәл хайуанның өзін суреттеу үшін айтпай, адамдағы мінез-құлыққа
мысқыл ретінде қолданған. Екінішісінде хайуанды анық хайуанның өзі ретінде
суреттейді.
Қиял-ғажайып ертегілері мен хайуанаттар жайындағы ертегілерден шыншыл
ертегілер мүлде басқаша, ерекше болып келеді.
Бұл еретегілерді оқи отырып, пайдалы өсиет, ақыл үйренесің.
Кейіпкерлерді ақылды жігіт, асыл қыз, елін асырайтын шебер, әке мен бала
болып келеді.
Сонымен қатар батырлық ертегілер бар. Ол ертегілер екі топқа бөлінеді:
Көне заманда пайда болған ертегілер. Мысалы, ондай ертегілерге "Ер Төстік",
"Керқұла атты Кендебай" ертегілері жатады.
Батырлар жырларынан туған ертегілер. Мұндай ертегілерге "Қамбар батыр",
"Алпамыс батыр" туралы жырлардан шыққан ертегілер жатады. [23.23]
Осы ертегілер арқылы адам өзінің әрбір ойына, әрбір ісіне баға беріп
отырады. Ізгі ойы, ізгі ісі адамды жағымды мінез тудырады. Адам осы сезімі
арқылы жауыздықтан безу, қайырымдылыққа, кішіпейілділікке, ізгілікке ұмтылу
керек екенін тұсінеді.
Халық әдептілік пен адамгершілікті, ақылдылық пен батырлықты ертеден-ақ
өте жоғары бағалап, әңгімеге, ән жырға арқау етіп отырған. Халықтың ауыздан-
ауызға тарап, бізге жеткен ертегі, аңыз әңгімелерінің барлығында ақылдылық
пен ақымақтық, арамзалық пен адалдық, жақсылық пен жауыздық қатар
көрсетіледі.
Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеуде ертегілердің түрлерін
қарастырсақ, атақты әдебиетші М. Әуезов ертегіні үш түрге бөліп
қарастырған. Олар: қиял – ғажайып, тұрмыс – салт, шыншыл ертегілері болып
табылады. Алайда қазіргі зерттеулер нәтижесіне қарағанда ертегіні төрт
түрге бөледі. С. Қасқабасов ертегідегі қияли идеялық қызмет атқарады, бірақ
сюжеттен гөрі композицияның рөлі күшті болады деп есептейді. Ол ертегіні:
хайуанаттар жайындағы, қиял – ғажайып, батырлық, новеллалық және сатиралық
деп бөледі.
М. Әуезовтың ертегі түрлерін талдасақ қиял – ғажайып ертегілерінде
Керқұла атты Кендебай, Аңшы бай, Ұшқыш кілем жатады деп есептейді.
Сәби осындай ғажайып достарының көмегімен мейірімді, адал дос адамын
ардақтайды, оның күшіне мол сенім білдіреді. Бала барлық заттарға көзқарасы
өзгеріп, кішіпейілдікке, мейірімділікке, дос болуға ішінен ой қорытады.
С. Қасқабасовтың пайымдауынша, қиял – ғажайып ертегілер – шығу тегі
жағынан ертелік прозаның ең көнесі. Алғашқы қауымда пайда болған, жанрлық
жанынан біркелкі емес. Бас қаhармандары: аңшы, мерген, кенже бала, тазша
бала, жауынгер, батыр, т.б. бұқара халық өкілдері. Ертедегі табиғаттың
дүлей күштерімен алысып, күнделікті өмір үшін аң – хайуанаттармен күрескен
кезде халықтың арманы соларды жеңетін күшті батыр, балуан, мерген болды. Ал
кейінгі дәуірде рулық қоғам тұсында халықтың арманы- өз елін бөтен елден,
жаудан қорғайтын батыр болды.Ол қазақ өміріндегі қара шаңырақ иесі-кенже
бала болды.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі басты тақырып-сиқырлы заттардың көмегімен
бас кейіпкердің неше түрлі қиындықтарды жеңіп, мұратына жетуі. Егер
қаhарман бар күшін пайдаланып, керемет қиындықтарды жеңсе, ол батыр
атағына ие болады да, мұндай кейіпкері бар ертегі өз ерекшелігімен
дараланып, Батырлық ертегі деп аталады. Біздің пікірімізше, батыр тұлға
тек ерлігімен ғана емес, алыл-парасатымен де, айласымен де жауын жеңіп
отырған.
Қиял-ғажайып ертегілердің бір жағында жалмауыз кемпірлер, дәулер,
түрліше тотемдер, екінші жағында солармен күреске түсіп жүретін мергендер,
аты жоқ балалар, Ер Төстік, оның Желаяқ, Таусоғар, Көлтаусар сияқты достары
жүреді. Бұлардың ғашық қыздары көбіне пері болып келеді. Кенжекей ақ қасқыр
қызындай сәуегей, ол мыстан, Бекторы, Шойынқұлақ жамандығын күн бұрын
сезеді. Қыз біткеннің сиқыры, олардың әлеуметтік типі көп жағдайда бұлдыр.
Тылсымдау, сиқырлау, жәділеу, самұрықпен ұшу, теңіз кешу, айдаһармен
алысу, жеті басты жалмауыз, адам етін жейтін кемпірлер үнді ертегілерінен
алынған ба дейміз. Жамандық пен жақсылық, жеті пәле Иран елінің ұғымдарынан
да көрініс тапқан. Ол замандарда политеистік наным бүкіл Азияға ортақ
болған. Мысалы, Қорқыт ата кітабы сюжетіндегі Төбекөз дәу Одиссеядағы
Полифемге ұқсас. Скиф-сақ дәуірінен қалған Желаяқ (Ветрогон). Көлтаусар
(Опивало яки Объедало), Таусоғар (Горокат) шығыс-батысқа бірдей ортақ.
Жабайылық, аңшылық, бақташылық өмір сатыларын, космолгия, тотемизм,
зороастризм, дуализм, моно-теизм нанымдарын басынан өткермеген елдер кемде-
кем.
Ертегінің тағы бір түрі- тұрмыс-салт және хайуанаттар туралы ертегі-
лер. Тұрмыс-салт ертегілерінде бақташылық тұрмыс-тіршіліктері суреттеледі.
Бұл М.Әуезовтің зерттеуі бойынша көрсетілген. Ал С.Қасқабасовтың айтуынша
ертегілердің ішінде хайуанат ертегілерінің алатын орны зор. Жануарлар
туралы мифтер мен әнгімелердің жануарлар туралы ертегіден айырмашылығы тура
мағына мен ауыспалы мағынаның, шын образ бен оның тұспалы арасында болады.
Ертегіде адамдар мен олардың әрекеттерді тұспалдап көрсетеді. Оларда таптық
қоғамның көрінісі байқалады.Жануарлар жайындағы ертегілерді 3 топқа бөлуге
болады:
1.Мифтік қасиетін жоғалткан этиологиялық ертегілер.
2.Дүние жүзі халықтарының жануарлар жөніндегі эпосын құрайтын
классикалық ертегілер.
3.Мысал ертегілер.
Этиологиялық ертегілерде синкреттік қасиет басым, тұрақты компо-
зициялық құрылым жоқ. Олар этиологиялық мазмұны жағынан мифке жақын. Оған
айтушы да, тыңдаушы да сенбейді. Бірақ адамгершілік тәрбиесі сақта-лады.
Жануар–кейіпкерді суреттеу, мінез-құлқын бағалау жағынан ертегілік қасиеті
байқалады. Жануарға берілетін меніздеме көбіне құбылмалы болып табылады.
Сол арқылы әр түрлі адамдық проблемаларды айдаhар, дию тағы басқа суреттеле
береді. Мәселен, Қарлығаштың құйрығы неге айыр?, Маса неге ызыңдайтын
болып қалған ? деген сияқты үш сұрақ бірдей жауап беріледі.
Балаларға қатысты мысал ертегілер жатады.Ә.Дүйсенбаев Құйрық,
Алатаудың бауырында, М.Әлімбаев, Х.Ерғалиев Қоянның ерні неге жырық?,
Б.Ысқақов Қарлығаштың құйрығы неге айыр? тағы сол сияқ-тылар.
Қазақ ертегісінің ең мол түрі–шыншыл ертегілер. Бұл ертегілер өмір
шындығына жақын, ішінде реалдық адам бейнелері басым. Олар кейде өмір
шындығынан алынып, бас қаһармандары патша, уәзір хан болып келеді. Мысалы.
Хан мен уәзір, Өнеге, Ақылды етікші ертегілерінің бас қаһармандары
күндіз тақта отырса, түнде үстіне жаман киім киіп, шаһар аралап жүретін
патша мен оның уәзірлері. Мұндай ертегілерде хан әділ болып көрінеді. Бірақ
көп жайда патшалар жауыз адам ретінде суреттеледі. Мысалы, Ақылды етікші
ертегісінде хан ешкім өз пайдасын ойлап еңбек істемесін деп бүйрық береді.
Мұны күндіз-түні етік тігіп, бала-шағасын зорға асырап жүрген етікші енбек
адамдарына тиімсіз сол үшін ақылсыз ханның ісі дейді.
Бізге шыншыл-реалистік ертегілердің қазақ өмірінен алынған нұсқалары
мәндірек. Мұндай ертегілердің бас қаһармандары ақылды қарт, тапқыр жігіт,
қаңбаң шал, тоғыз Тоңқылдақтан зорлық көретін Шіңкілдек, айлалы тазша,
қойшы, кедей, жауыз, бай, сұғанақ молда, тойымсыз ұры болып келеді. Олардың
көбісі - халық ортасынан шыққан қарапайым адамдар. Көптеген ертегілердің
рухында сын-сықақ сарыны бар. Олардағы жамандық пен жақсылықтың аңғарынан
біз түрліше реалдық адам мінездерін ғана емес, қоғам өміріндегі теңсіздік
суретін, халықтың әділет, жақсы өмірді іздеген арман-мүдделерін де жақсы
байқаймыз.
Қазақтың реалистік ертегілерінің ең марқаларының бірі -Алпысқа
келгеннен ақыл сұра сюжеті болуға тиіс. Бұрын жұрт өзінің алпысқа келген
әкесін өлтіретін болса, бұл ертегілердегі ақылды қарт елдің ең қадірлі
адамына айналады. Бұл аталық қоғам салтының нығаюын көрсететін құбылыс.
Жақсылық пен жамандық, Үш ауыз сөз ертегілері мінез, мораль
тақырыптарына құрылған. Жамандық жаяу келе жатып, Жақсылықтың атын мініп
өзін жаяу қалдырып кетеді. Бірақ табиғатынан ақылды Жақсылық бай қызын
иемдеп, мұратына жетсе, ақылсыз Жамандық қасқыр мен арыстанға жем болады.
Үш ауыз сөз ертегісінде жас жігіт ақылды қарияға бір үйір жылқы беріп
суын ішкен құдыққа түкірме, оң қолың ұрысса, сол қолың арашашы болсын,
ертеңгі асты тастама дейтін үш ауыз өсиет үйренеді. Бала елден кетіп, бір
ханға қызметке тұрады. Оған хан әйелі ғашық болып, мазасын алады. Бала
әйелдің дегеніне көнбеген соң, әйел баланы ханға жамандайды. Хан баланы
ертеңгісін от жағарларға жұмсап: Кім бұрын келсе, соны пешке тығып
жіберіңдер деп әмір береді.
Таңертең қабын арқалап бара жатқан балаға бір кемпір жолығып, ертеңгі
асты татып кет дейді. Сол екі арада баланы көргісі келіп пешханаға келген
ханымды от жағарлар өртеп жібереді. Сөйтіп бала бір өлімнен аман қалады,
мұрат-мақсатына жетеді,
Екі жетім ертегісінде өгей шешенің қиянаты, Ұр тоқпақ ертегісінде
ұрылардың өзі ұратын тоқпақтың астында қалғаны суреттеледі. Ұрлық түбі -
қорлық деген ғибрат осыдан келіп шығады.
Шыншыл-реалистік ертегілерде ең әділ, ең ақылды адам халық ортасынан
шығады. Мұның ғажап үлгісі - Аязби. Хан өзінің қырық уәзіріне адамның,
құстың және шөптің жаманын тауып әкеліңдер дегенде, адамның жаманына Аязби
ілігеді. Бірақ оның жамандығы ақылында емес, тұрмысында, кедейлігінде.
Ақыры ол өз заманының нағыз зерек, ақылды адамы болып шығады. Меңсұлуға
үйленіп хан болады. Ол кісі болғанда да асып-таспайды, аяз әліңді біл деп
өзіне-өзі ақыл салып отырады. Сондай ақылды да әділ адамға ханың қырық
уәзірі қарсы болады. Аязби ертегісінде халық үстем тап адамдарын, олардың
қараулығы мен ақылсыздығын әжуа еткен.
Қазақтың реалистік ертегілерінде қоғамның төменгі тобынан шыққан
кішкене қаһармандар (М. Горъкий) тіпті көп. Олар бірде қаңбақ шал, бойы
бір қарыс, Шіңкілдек түрінде кездессе, бірде хан мен байларды алдап
түсіретін тазшалар түрінде әңгімеленеді. Қаттырақ соққан жел үшырып
әкететін қаңбақ шал балық аулайды, еңбек сүйгіш. Бірақ күніне екі балық
ауласа, соның бірін түлкі тартып жейді. Ақыры ол өзінің ақыл-айласымен үш
дәуді жеңіп шығады, түлкіден де солардың қолымен кек алады. Зорлаушылардан
жапа көрушіні айыруда Тоғыз Тоңқылдақ - бір Шіңкілдек ертегісінің айтары
көп. Сырт қарағанда зорлық бәйбішенің тоғыз ұлы мен тоқалдан туған
Шіңкілдек арасында болатын сияқты. Түптеп келгенде бұл күштілердің
әлсіздерге істеген қиянаты болмақ. Әлсіздерге болысу- қазақ ертегілеріне
тән халықтық белгілердің бірі.
Қазақ ертегілерінен көрінетін әлсіз образдардың бірі- тазша. Тазша
бала ертегісінде бала сараң байдың майын алып, патшаның қазынасына түседі.
Бірақ өзін таптырмайды. Сол патшаны мазақ еткен екінші патшаны тұтқындайды.
Сөйтіп ол ханның өз істегенін өзіне істейді.
Шындығында, ертегі айту еріккеннің ермегі емес, жастарды сөз өнерінің
қыры мен сырына жаттықтырып тәрбиелеу орталығы болып саналған. Мәселен,
ертеде қазақ ауылына келген әр қонақтан қонақ кәде талап етіп, қонақтың
өзі білетін ертегі, аңыз әңгімелерді қисынына келтіріп айтып беруін қалауы,
ал оны ауылдың үлкен-кішілерінің кірпік кақпай тындап ләззат алуы, жастарды
ауызекі сөз өнеріне тәрбиелеудің бірден-бір мектебі болған. Неше түрлі
ғажайып уақиғаларға құрылған ертегілердің жігін келтіріп, тартымды етіп
айтып беру, әр эпизодтың арасынан қыл өтпестей етіп байланыстыру,
кейіпкерлеріне мінездеме беру, оларды тындау-шының көз алдына
елестетерліктей етіп бейнелеп бере білу, әр кейіпкердің мінез-құлқы мен іс-
әрекетіне қарай сөз сараптау, тілдік сипаттау таба білу, ертегі айтушыдан
мол өнерді, тіпті айтқыштық шешендікті, әрі дикторлық, әрі ораторлық
шеберлікті талап етеді. Демек, ертегітің тартымды, қызықты, тыңдаушыға
әсерлі болуы оны айтушыға байланысты. Жастарды ертек айта білуге үйрету де
халықтың сөз өнеріне тәрбиелеудегі өнеге мектебінің рөлін атқарып келген.
Хайуанаттар туралы классикалық ертегілер саны жағаынан ел арасында
көп тараған. Ол қоғамдық-саяси ұғымдармен, діни нанымдармен тектік
байланысын үзген. Сондықтан құбылушылық нәрселер тек кейіпкердің өз басының
қасиеттері деп саналады. Онда өте қызықты қорқынышты жағдайлар, адамның
тағдыры, жанұясы және тағы басқа керемет оқиғалар баяндалады.Олардың
тақырыбы әр алуан. Оны халықтық фольклорлық роман деп атаса болады. Негізгі
мақсаты-ғибадат алу, тәрбие беру.Мұнда ақылмен жету мақсаты қойылған. Кейде
кітаби стиль көрініс табады. Оған Ы.Алтынсариннің, Қ.Мырзалиевтің
шығармалары тән.
1-кесте
Зерттеуші Ертегілердің жанрлық түрлері
ғалымдар
М.Әуезов қиял- хайуанат шыншыл ертегілер -
[14] ғажайып тар туралы
ертегі
аңыз күл-діргі салт
Ерекшілгі Алғашқы Ең көне Бұл түрі Кейінірек қиял-
қауымдық жанр. тұрмыс-салт дүниеге ғажайып
қоғамдағы Адамзат ертегісі келген, ертегілер-
адам тарихының деп, жаңа дегідей
баласының ерте аталып тарихи батырдың
арманы дәуірімен, келеді. кезеңдер- көмекшілері
қиял- аңшылық Ертегі дің жемісі. дәріптел-
ғажайып өмірімен қаһарманда Бұл ертегі- мей, батыр
бейнедегі байланысты ры - уәзірлердің тілі тұлғасы
образдар мен өткір, даралана
арқылы кедей, қысқа, күл- суреттеледі,
беріледі. би мен ұста діргі батырлық
т.б. әңгімеге істері
жақын әсірелене
келеді. суреттеледі.
Ертегі 1) этимо- - қаһарман-
түрлері логиялық; дық
2) класси- эпоспен
калық; байланыс-
3) мысал та дамыған
ертегілер батырлық
ертегілер
Басты Бас қаһар-Адам Халықтық Жамандық Ел қорғау,
қозғайтын мандары мінезін салт, біткенді, үйлену, ру,
тақырыбы аңшы- жануарлар әдет- қоғамдағы тайпа,
мерген, бейнесі ғұрып, небір бүкіл ел
батыр, арқылы ырым- жағымсыз үшін кек
тазша бала түспалдап, жораларға құбылыстардыалу.
және т.б. аллегория- байланысты әшкерелеу.
түрлі лық болады.
дүлей тәсіл-
күштермен мен перне-
соғысып, леп
небір жеткізеді.
қиындық-
тарды
бастан
кешіре
жүріп,
ақыры
жеңеді.
Сөйтіп
мұратына
жетеді.
Ертегінің Құла 1) Мүшел Аяз би, Жиренше 1)Ер
аталуы мерген, Үркер, Үш өсиет шешен, Төстік,
Ер Жыл Алдар Керқұла
Төстік, басына Көсе, атты
Тазша таласқан Қожанас Кендебай
бала, хайуанат- ыр т.б. 2) Қамбар
Сиқырлы тар батыр,
құс 2) Бес Ер Тарғын
ешкі, т.б.
Түлкі,
қойшы, аю
3) Сегізбай
мен тышқан
т.б.
Бастауыш сынып оқулығында (Әдебиеттік оқу) қазақ халық ертегілері мен
бірге әлем елдерінің ертегілері беріледі. Сонда бұл ертегілердің ұқсастығы
мен айырмашылығын анықтайтын болсақ, төмендегідей сызба шығады:
3-кесте
Ұқсастығы Айырмашылығы
• Негізгі идеясы (жаксылықтың • ұлттық ерекшелік, тұрмыс
жамандықпен күресі, жағдайындағы салт-дәстүр,
патриоттық т.б.) әдет-ғұрыптар, мәдениеті.
• әлеуметтік шиеліністердің • Эстетикалық идеал
байланысуы (кедейлік-байлық) • Қиялдау ерекшелігі
• адамгершілік идеал, мораль
(ақыл, күш, еңбекқорлық және
т.б.)
Сонда қазақ халық ертегілері дегеніміз не?
Өте ертеден келе жатқан сөз өнері.
Авторы - ұжымдық, яғни халық.
Ертегінің орындаушысы бар - ол ертекшілер.
Ауызша формада қалыптасқан.
Мәтіні әр түрлі вариантты болып келеді.
Сюжетте оқиға мен іс (мотив) тұйықталған.
Көркем шығармадағы құндылықты бар болмысымен айқындар жүйе
(поэтика) тұрақты көркемдік құралдар арқылы беріледі.
Қазақ ертегілерінің бірінші томына бұл тақырыптағы сюжеттен он үш,
екінші томына жиырма бес ертегі енген-ді. Бүгінде бұл ертегілер барынша
толық күйінде жарық көріп отыр. Олардың өзін мал шаруашылығына (Бозінген)
және хайуанаттарға байланысты туған (Сырттандар, Арыстан мен түлкі)
ертегілер деп екі салаға бөлеміз. Соңғысында араб, үнді жүртының Мың бір
түн, Қалила мен Димна, Тотынама сияқты сюжеттерінен алынған ертегілер
де бар.
Қазақтың бақташылық өмірінен туған ғажап ертегілердің бірі -Бозінген
сюжеті. Мұндағы Бағланбай малының қүты болған Бозінгенді тумады деп, бір
шал мен кемпірге бақтырады. Бозінген басы алтын, құйрығы күміс бота
туғанда, кемпір мен шал інгенді бір керуеншілерге сатып жіберіп, ботасын
алып қалады. Қысқа ғана ертегінің көп жері ботасын жоқтап жылаған
Бозінгеннің зарлы сөздеріне құрылған. Бағланбайдың екі баласы Бозінгеннің
даусын танып, оны ботасына қосады. Малды, әсіресе түйе түлігін қасиет
тұтқан қазақ халқы бұл тұста ботасын сүйген Бозінгенді үлкен образға
айналдырған.
Бозінгеннің зары - монолог түрінде берілген. Онысы - жоқтау:
Жаралғанннан жасымнан,
Үстіме кілем жамылдым.
Күйіп, жанып сабылдым.
Көрер күнім бар ма екен.
Тартып беру бала үшін,
Мен ботамды сағындым.
Бұдан әрі өзі жат қолына түскен Бозінген ұшқан құстардан, түнде жортқан
жапалақтан ботасының дерегін сұрайды. Иесі түйені құтқарып, ботасын алып
келе жатқанда да Бозінген оны көруге асығып, адамша мұңданып, көз жасын
төгеді. Малды қадір тұтқан қазақ ұғымында түйенің бала сүюі адамға ұқсас
болып шығады.
Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын Қотыр торғай, Кім күшті?,
Қуыршақ сияқты жас балаларға арналған қысқа ертегілердің мазмұны да аса
қызық, тартымды. Кім күшті? ертегісінде мұздан күшті нәрсе жоқ деп ойлайтын
қырғауыл, одан жаңбыр, жер, шөп, тоқты, қасқырдың, осылардың бәрінен оқтың
күшті екенін айтады. Ал оқтан мылтық пілтесін жеп қоятын тышқан, тышқаннан
ін қазып, алты батпан ауырды арқалап, жеті батпан ауырды сүйреген құмырсқа
күшті болып шығады. Өйткені ол - еңбек сүйгіш, ұйымшыл. Тепең көк
ертегісінде сараң байдың кедейленген үш баласына малдан қалған жалғыз көк
тай олжа түсіреді.
Ауырып жатқан кемпір-шалға дәрі шөп іздеп шығатын қошқар мен теке -
кедейдің сүйенер қолқанаты. Олар жолай түрлі жыртқыш аңдарға жем бола
жаздаса да, дәрі шөптерді тауып келіп, өз иелерін ажалдан құтқарады. Мақта
қыз бен мысық ертегісінде мал баққан елдің баласы жасынан-ақ сол тірлікті
қадірлей бастайды. Қазақ ергегілерінде төрт түлік мал адамның құты, досы,
тірегі ретінде суреттеледі.
Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де көп.
Оның көркем үлгілері Қазақ ертегілерінде жарияланып келеді. Тақырыбы
жағынан күлдіргілеу болып келетін бұл ертегілер (Түлкі, қойшы, аю, Түлкі
мен бөдене, Арыстан мен түлкі) көп жайда түрлі аңдар мінезін танытып
қана қоймай, сол мінездер арқылы қоғам өміріндегі әлеуметтік теңсіздікті де
көрсетеді. Қу асығып, адамша мүңданып, көз жасын төгеді. Малды қадір тұтқан
қазақ ұғымында түйенің бала сүюі адамға ұқсас болып шығады.
Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын Қотыр торғай, Кім күшті?,
Қуыршақ сияқты жас балаларға арналған қысқа ертегілердің мазмұны да аса
қызық, тартымды. Кім күшті? ертегісінде мұздан күшті нәрсе жоқ деп ойлайтын
қырғауыл, одан жаңбыр, жер, шөп, тоқты, қасқырдың, осылардың бәрінен оқтың
күшті екенін айтады. Ал оқтан мылтық пілтесін жеп қоятын тышқан, тышқаннан
ін қазып, алты батпан ауырды арқалап, жеті батпан ауырды сүйреген құмырсқа
күшті болып шығады. Өйткені ол - еңбек сүйгіш, ұйымшыл. Тепең көк
ертегісінде сараң байдың кедейленген үш баласына малдан қалған жалғыз көк
тай олжа түсіреді.
Ауырып жатқан кемпір-шалға дәрі шөп іздеп шығатын қошқар мен теке -
кедейдің сүйенер қолқанаты. Олар жолай түрлі жыртқыш аңдарға жем бола
жаздаса да, дәрі шөптерді тауып келіп, өз иелерін ажалдан құтқарады. Мақта
қыз бен мысық ертегісінде мал баққан елдің баласы жасынан-ақ сол тірлікті
қадірлей бастайды. Қазақ ергегілерінде төрт түлік мал адамның құты, досы,
тірегі ретінде суреттеледі.
Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де көп.
Оның көркем үлгілері Қазақ ертегілерінде жарияланып келеді. Тақырыбы
жағынан күлдіргілеу болып келетін бұл ертегілер (Түлкі, қойшы, аю, Түлкі
мен бөдене, Арыстан мен түлкі) көп жайда түрлі аңдар мінезін танытып
қана қоймай, сол мінездер арқылы қоғам өміріндегі әлеуметтік теңсіздікті де
көрсетеді. Қу түлкіге, ақымақ арыстанға халық ертегілері сықақ, сын
қолданған. Кейде бұл ертегілерді қара сөзбен айтылған мысал десе де
болғандай. Бұл реттен Түйе, арыстан, қасқыр мен түлкі ертегісінің айтары
тіпті терең. Түйе еңбекшілер образын берсе, түлкі, қасқыр, арыстан -
қанаушылар бейнесін суреттейді.
Хайуанаттар туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды.
Мақта қыз бен Қотыр торғай оқиғалары еңбек процесімен тікелей
байланысып жатады. Қотырын ауыртқан шеңгелді торғай ешкіге шағады, шеңгелді
ешкі жейді. Тілін алмаған ешкіні қасқырға шағады, сөйтіп торғай екеш торғай
да өзінің кегін жоқтайды. Мұның айтары - нашарға қиянат жасама, өзіңнен зор
шықса, көзің шығар деген әділет идеясы болмақ. Тым кішкене куыршақтың өзі
де әділет адамы, батыр, Бозінген, Тепең көк ертегілері тірліктің қамын
айтады.
Хайуанаттар ертегілерінде сатира сарыны да бар. Мысалы, Түлкі мен
маймыл ертегісінде маймылдың ақымақтығы, түлкінің қулығы дәріптеледі.
Маймыл - баққұмар, ол патша болсам дейді. Соны түлкі қақпанға түсіріп,
басыңа тепкілесең кетпейтін бақ қонды деп мазақ етеді. Түлкі қай елде
болса да ақылды, қу аңнан саналған. Түлкі мен қасқыр ертегісінде қорқау
қасқыр қыс айында түлкіден балық алып жемек болса, ол балық өзенде көп,
суға құйрығынды салып отырсаң, балыққа молығасың дейді. Қасқырдың құйрығы
мұзға қатып қалып, суатқа келген шаруалардан таяқ жейді, құйрығы мұзда
қалады. Қасқыр - қорқаулау, ақылсыздау аң. Кәрі арыстан ертегісінде сол
тойымсыз қаскырдың өзіне де зауал туады. Арыстан қартайып, жүре алмайтын
болған кезде, патшамыздың көңілін сұраймыз деп барлық андар келеді.
Келмегені қасқыр болыпты. Түлкі оны арыстанға шағып, мерт қылады. Түлкім,
түлкім, тілімді жеші деген арыстанға, ол: амандық болса, көтеншегінді де
жермін, - дейді.
Арыстан образында хан, патшаларының да сыны бар. Осы ретпен хайуанаттар
жөніндегі ертегілердің аяғы шыншыл ертегілермен жалғасып келеді.
Халықтың мегзеп отырғаны бір ғана аңдар арасында жайлар емес, әлеумет
өміріндегі теңсіздіктер, содан құтылу-күн көріс, өмір сүрудің шарты дейтін
меже болмақ.
Сатиралық ертегілер. Сол дәуердегі әлеуметтік топтар арасындағы
адамдарды әшкерелей, ауыл өмірін бейнелейді.Новеллалық ертегілердегі оқиға
хан сарайы мен қалада өтеді, ал сатиралық ертегідегі оқиғаның орны-
кәдімгі ауыл. Кейіпкері –бай, молда, кедей. Негізгі ой-әлеуметтік тап
тартысы көбірек орын алған.
Батырлық ертегі деген термин фольклорда түрлі төрт мағынада
қолданылады. Бұл жанрға В.М.Жирмунский Оңтүстік Сібірдегі түркі-монғол
халықының көне эпосын жатқызады. Ал орыс зерттеушісі А.Астахова батырлық
ертегі түріне халық эпосының батырлары туралы кейінгі дәуірде пайда болған
ертегілерді жатқызады. Бұған батырлық мазмұндағы қиял-ғажайып ертегілер де
жүр деп М.Әуезов те айтқан. Батырлық ертегі атауын ең алғаш қолданған
зерттеуші –В.В .Радлов.
Батырлық ертегінің басты тақырыбы-ерлік пен үйлену, құбыжықтармен,
жалмауыздармен күресу, рудың ерлік-намысын қорғау. Ерлікпен үйлену болашақ
батырдың қалыңдық іздеп сапар шегуінен басталады. Мұның арғы тегінде өз
руынан қыз алу тыйым салатын ғұрып заңы жатыр.
Батырлық ертегіде қиял-ғажайып ертегіге қарғанда, бас кейіпкер тек
жағымсыз, ұнамсыз кейіпкерлермен тоғысып қоймай, тарихи реалды
жануарларменде күреседі. Олар стадиялық жағынан қиял-ғажайып ертекте-рімен
батырлық эпос аралығындағы жаныр. Батырлық ертегі алғашқы қауымдық қоғам
ыдырай бастағанда пайда болып, кейінгі дәуірдің қасиетін мол сіңірген.
Батырлық ертегінің бастауы миф пен хикая, ал екінші бір өзегі - қиял-
ғажайып ертегілер. Соған қарамастан, өз бетінше де дамыған.
Батырдың ерлік жасауда күші әсірелене баяндалады.
Қазақтың батырлық ертегілерін шығу тегімен сюжетіне қарай үлкен екі
топқа бөлеміз:
1.Көне (архаикалық) батырлық ертегі.
2.Кейінгі дәуірде жырдан туған ертегілер.
-Архаикалық батырлық ертегінің сюжеті кейіпкердің бүкіл өмірбаянын
қамтиды.
1.Пролог. Кейіпкердің тууы;
2. Кейіпкердің үйлену тарихы;
3. Кейіпкердің үйленгеннен кейінгі өмірі (жаумен соғысы,қартаюы).
Екінші топтағы ертегілердің сюжеті кең емес. Онда өмір баяндық
циклдің ауқымы тар. Екінші топтағы ертегілер батырлар жырының прозалық
түрі болып табылады. Батырлар жырындағы сияқты көмекші ат, сондай-ақ
батырдың жұбайы да идеал түрінде көрсетіледі.
1.2. Мектепке дейінгі балаларға ертегілердің ішіндегі кейіпкерлермен
таныстырудың маңыздылығы
Ғажайып бақ деген халық ертегісін талдап көрейік. Бұл ертегіні
оқу арқылы басқаға қамқор, мейірімді болудьң, көптің қамын ойлаудың,
дайын пайдаға қызықпаудың ізгі қасиет, асыл мұрат екендігін, сонымен бірге
достыққа адал, мейірімді, көпшіл болуды сезіну керектігін түсіну қажет.
Әрі бұл ертегіден кедейлер қауымының бақытты тұрмысты аңсаған арман-
тілегінің қызықты да ғажайып оқиғалар арқылы бейнеленгендігіне көңіл бөлу
керек.
Ертегі үш бөлімге бөлінеді. Бірінші бөлімде шығармадағы кейіпкерлер
және олардың (іс-әрекеті мен сөздері арқылы) мінездері таныстырылады. Біз
Қасен мен Асанның бір-біріне қамқор, достыққа адал. ізгі ниетті кедей
адамдар екендігін, Қасеннің малы қырылып, қайыршы болуға айналғанда Асан
оған ұлтарақтай жерінің жартысын бөліп беріп, оны құтқарып қалғандығынан
білеміз. Қасен Асан берген жерден ішіне алтын толтырылған құмыра тауып
алғанда, оны жасырып қоймай, қайта Асаннан сүйінші сұрайды. Оған: - Алтын
саған тән, сен енді кедейліктен құтылдың!-дейді. Бірақ Асан:-Ардақты досым,
жердің асты-үстіндегі қазынаның барлығы сол жерге маңдай терін төгіп, еңбек
сіңірген адамдікі,- деп алтынды алуға көнбейді. Міне, бұдан олардың ізгі
ниетін. Досқа деген адалдығын көреміз. Мәтіннің осы бөлігінде тағы
ақылды да көпшіл қарт пен оның төрт шәкіртінің бір-біріне ұқсамайтын
әрекеттері де ашылады. Қарт әуелі билікті төрт шәкіртіне беріп, оларды
сынап көреді. Бірінші шәкірті: Қазынаның иесі хан болуы керек,- десе,
екінші шәкірті: Асан мен Қасен дауласып, бізге келді, билікті мен айтатын
болған соң, алтын маған тән, өзім аламын.-дейді. Үшінші шәкірті: Иесі жоқ
алтынды қайтадан жерге көміп тастау керек,- деп, алтынды көптің
мүддесі үшін жаратуды ойламайды. Ал төртінші шәкірті: Осы алтынды жұмсап,
құлазып жатқан далада гүл жайнаған саябақ өсіру керек. Арып-ашқан кем-
кетіктер сол бақтың саясында дем алып, жеміс жеп, рахметін көпке
көрсетуі керек,- деп билік айтады. Ақылды, дана қарт оның билігін әділ
болды деп бағалайды. Сонымен алтын жөніндегі талас әділ шешім табады.
Ертегілердің кейіпкерлерінің де әрекеттері толық ашылады. Ертегінің екінші
бөлігінде оқиға онан әрі дамып, күрделене түседі. Алтын туралы қайшылық
шешілген соң, олар саябақ жасау дайындығына кіріседі. Бірақ базарға
тұқым алуға барған жігіт алтынын союға апара жатқан көп құстарды сатып
алуға жұмсайды да, жер жүзінің құстары құтқарылып, оның есесіне өзі
құр алақан қалады. Жеміс тұқым сатып ала-алмай жігіт үйіне қайтуға мәжбүр
болады. Кең пейілді, ізгі ниетті жігіт алтынды құстарға бостандық әперуге
жұмсайды. Ертегінің үшінші бөлімінде алтын жұмсап, еркіндікке шығарған
құстардың адамдар армандаған баққа дүниенің бұрыш-бұрышынан жеміс-жидек
тұқымын тауьш әкеліп екендігі, сол арқылы ғажайып бақтың байлыққа
әкелгендігі айтылады. Бұл бөлімде олар қиялдаған арманға жетеді. Құлазыған
тақыр дала ғажайып бау-бақшаға айналады. Ымырт үйіріліп, қараңғы түскенде
алмалар самсып, құстар тамылжытып ән шырқайды. Жарлы-жақыбайлар хош
иісті көк шалғынды төсеніп, өмірлерін-де алғаш рет рахатқа кенеліп, тәтті
ұйқыға кенеледі Ғажайып бақтың қызығы сол баққа ақсүйектер мен байлар
келсе, жеті құлып салынған темір қақпалы үлкен қабырға пайда болады. Алмаға
суық қолын созған ақсүйектер есінен танып, жерге кұлайды. Зәре-
кұты ұшқан бай-мырзалар ол жерге жоламайды. Ал кедейлер келісімен қақпа
өздігінен ашылып, олар қанша жеміс жесе де жеміс азаймайды. Ертегінің
бұл бөлімін түсіндіргенде, ондағы бейнеленген халықтың бақытты тұрмысты
аңсаған арман-тілегі мен ондағы бейнеленген таптық көзқарасты халық
ертегілерінің ерекшелігімен бірлестіре отырып түсіндіру кажет.
Ертегіні оқығанда сәбиге ертегіні іштей түсініп оқып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz