Мемлекеттік бюджет жүйесі және оның теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен ролі
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
1.3 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ПРОЦЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Қазақстан Республикасы бюджет процессі және оның Қатысушылар
2.2 Қазақстан Республикасының бюджетінің атқарылуын талдау
3 БЮДЖЕТ ПРОЦЕСІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМДЕРІ
3.1 Бюджет процесінің құқықтық негіздерін кеңейту және жетілдіру
3.2 Қазақстан Республикасының бюджет процесін жүзеге асыру механизмі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен ролі
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
1.3 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ПРОЦЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Қазақстан Республикасы бюджет процессі және оның Қатысушылар
2.2 Қазақстан Республикасының бюджетінің атқарылуын талдау
3 БЮДЖЕТ ПРОЦЕСІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМДЕРІ
3.1 Бюджет процесінің құқықтық негіздерін кеңейту және жетілдіру
3.2 Қазақстан Республикасының бюджет процесін жүзеге асыру механизмі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әрбір елде мелекеттік қаржылардың ең бірінші маңызды компонеті мемлекеттің міндеттері мен қызметтерін қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақшалай қор -бюджет болып саналады, яғни бюджет жүйесі- елдің экономикалық қатынастарына және мелекеттік қүрлысына негізделеді.
Бюджет жүйесі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара байланысындағы белгіленген табыс көздерін реттеу арқылы мақсатты және аймақты бюджеттік қорларды, олардың бөлінуіне негізделеді. Осы маңызды жағдай жүзеге асырылғанда, салық және салықтық емес жүйе арқылы мемлекет территориясындағы барлық деңгейлердегі басқаруда қаржылық ресурстар түсімінің көлемін реттейді. Орталық және аймақтар арасындағы бюджет түсімдерін қайта бөлудің қажеттілігі кейбір аймақтардың қаржылық қамтамасыз етілуіндегі объективті себептермен экономикалық дамуы, географиялық жағдайға байланысты. Көп жағдайда бюджет жүйесінің қүрылымы, елдің мемлекеттік қүрлысымен анықталады. Мысалы, федералдық қүлыстағы ел- үш деңгейлі бюджет жүйесіне, ал унитарлық мелекеттер- екі деңгейлі (орталы және жергілікті бюджеттер) болды.
Экономикалық дамыған елдің бюджет жүйесі- өздерінің бюджет жүйесін қүруда белгілі нәтижелерге қол жеткізді, ал олардың тәжірбиесі республика экономикалық өсімге жету үшін мемлекеттік ресурстарды қолдану бөлігінде оңтайлы үлгі болады.
Қоғамдық қатынастардың даму деңгейіне сәйкес, Қазақстан Республикасының бюджет заңдылығы да үнемі жетілдіріп отырады.
1996 жылы «Бюджет заңы туралы» Қазақстан Республикасының заңы қабылданды. 1996-1997 жылы мемлекеттің қаржылар статистикасының халықаралық стандартына сәйкес жасалаған жақа бірыңғай бюджет сипаттамасымен өтті. Бюджет реформасының нәтижесінде:
бюджет саласының шекаралары нақты анықталды;
орталық органдар және де орталық пен жергілікті өкімет
органдары арасында функциялар бөлінді;
мемлекеттік бюджет шеңберінде барлық мелекеттік қаржылық
ресурстардың мерзімдері үзартылды;
республикалық және жергілікті бюджеттер арасында түрақты нормативті бөліністер белгіленеді.
Соның өзінде ескертіп жағдай, Қазақстан Республикасы бюджет зандылықтары реформалау шетел тәжірбиесін есепке алмай жүргізу күрделі болды. Соның өзінде ескеретін жағдай, Қазақстан Республиксының бюджет заңдылықтарын реформалау шетел тәжірбиесін есепке алмай жүргізу күрделі болады. Сондықтанда бірнеше шет мемлекеттердің Венгрия, Швеция, Ресей тағы басқа да елдердің бюджет жүйелері зерттелуі.
Қазақстан Республикасының өкімет бюджет жүйесін реформалауды әлі жалғастыру үстінде перспективалық бюджеттік жоспарлау жүзеге асырылды.
Орталық пен аймақтардың өзара қатынастары, орта мерзімді түрақты көрсеткіштер принципіне ауысты, мемлекеттік шығындарды басқару нормативтік базасының қалыптастыру мен жетілдіру негізінде жасап, бюджет процессі сыртқы қарыздар стратегиясының әдістерін жетілдіріп, соңғы бюджет қарыз алушысының бюджет қаражаттарын қайтаруды қалыптастырып мемлекеттік бюджет тапшылығын қысқарту жолдары қаралды.
Бюджет саясатының басым бағыттары анықталды:
- бюджеттің негізгі көлемін, кірістер көлемін анықтауды, шығындар мен несиелеуді және де бюджет тапшылығының өлшемін бағалауды қоса алғанда орта мерзімді жоспарлауға өтуді бекіті; бюджетті қаржыландырудың басымдылықтарын талдауды бюджет бағдарламаларының қаржылық шығындарын олардың орындалу нәтижелерімен салыстыру негізінде жетілдіру;
- негізгі бюджет бағдарламалары бойынша, бюджет шығындарын үнемдеу үшін кейбір сәйкес нормаларды енгізуді қолға алғанда, шығындарды жоспарлаудың нормативтік әдістерін жетілдіру;
- республикалық және жергілікті бюджет бағдарламаларын қаржыландыруда орталықтың және аймақтардың жауапкершілік процессін бөлу және мемлекет қызметтерінің орталықтанбау саясатын жалғастыру;
- жиналған несиелік қарыздарды қысқарту және бюджеттің жаңа борыштарының өсуіне кедергі болатын, қаржылық міндеттемелерді тіркеу механизмін жетілдіру.
Өкімет тарапынан мемлекеттік бюджеттің несиелік қарыздарын қысқарту іс-шаралары жүргізіледі. Осы мәселелерді шешудің нақты тіркеуге қол жеткізілді.
Жалпы, диплом жүмысының негізгі мақсаты- Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін үйымдастырудағы бюджет процессін, оның негізгі тәртібі, кезеңдері және қатысушылары арасындағы өкілеттіліктерімен оны қүру және жүргізу, бекіту, орындау процесстерін және мемлекеттің бюджет процессіне басқару және оны ыңғайлы тәсілдері мен жолдарын зерттеу осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қаралды:
- бюджет жүйесінің қызметі мен оның орындалу мерзімдерін анықтау, мемлекеттік бюджетке қатысушылар арасында функциональды жауапкершілік пен өкіметтіліктердің нақтылануы;
- бюджет жүйесін басқару мен жүргізудің факторларын анықтау арқылы, оны шешу жолдарын үстау.
Зерттеу объектілері- Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет пен оның облыстық деңгейлеріндегі бюджет қаражаттарының қолданылуы және қозғалысы.
Диплом жүмысы — кіріспе, үш бөлімнен және қорытындыдан түрады.
Әрбір елде мелекеттік қаржылардың ең бірінші маңызды компонеті мемлекеттің міндеттері мен қызметтерін қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақшалай қор -бюджет болып саналады, яғни бюджет жүйесі- елдің экономикалық қатынастарына және мелекеттік қүрлысына негізделеді.
Бюджет жүйесі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара байланысындағы белгіленген табыс көздерін реттеу арқылы мақсатты және аймақты бюджеттік қорларды, олардың бөлінуіне негізделеді. Осы маңызды жағдай жүзеге асырылғанда, салық және салықтық емес жүйе арқылы мемлекет территориясындағы барлық деңгейлердегі басқаруда қаржылық ресурстар түсімінің көлемін реттейді. Орталық және аймақтар арасындағы бюджет түсімдерін қайта бөлудің қажеттілігі кейбір аймақтардың қаржылық қамтамасыз етілуіндегі объективті себептермен экономикалық дамуы, географиялық жағдайға байланысты. Көп жағдайда бюджет жүйесінің қүрылымы, елдің мемлекеттік қүрлысымен анықталады. Мысалы, федералдық қүлыстағы ел- үш деңгейлі бюджет жүйесіне, ал унитарлық мелекеттер- екі деңгейлі (орталы және жергілікті бюджеттер) болды.
Экономикалық дамыған елдің бюджет жүйесі- өздерінің бюджет жүйесін қүруда белгілі нәтижелерге қол жеткізді, ал олардың тәжірбиесі республика экономикалық өсімге жету үшін мемлекеттік ресурстарды қолдану бөлігінде оңтайлы үлгі болады.
Қоғамдық қатынастардың даму деңгейіне сәйкес, Қазақстан Республикасының бюджет заңдылығы да үнемі жетілдіріп отырады.
1996 жылы «Бюджет заңы туралы» Қазақстан Республикасының заңы қабылданды. 1996-1997 жылы мемлекеттің қаржылар статистикасының халықаралық стандартына сәйкес жасалаған жақа бірыңғай бюджет сипаттамасымен өтті. Бюджет реформасының нәтижесінде:
бюджет саласының шекаралары нақты анықталды;
орталық органдар және де орталық пен жергілікті өкімет
органдары арасында функциялар бөлінді;
мемлекеттік бюджет шеңберінде барлық мелекеттік қаржылық
ресурстардың мерзімдері үзартылды;
республикалық және жергілікті бюджеттер арасында түрақты нормативті бөліністер белгіленеді.
Соның өзінде ескертіп жағдай, Қазақстан Республикасы бюджет зандылықтары реформалау шетел тәжірбиесін есепке алмай жүргізу күрделі болды. Соның өзінде ескеретін жағдай, Қазақстан Республиксының бюджет заңдылықтарын реформалау шетел тәжірбиесін есепке алмай жүргізу күрделі болады. Сондықтанда бірнеше шет мемлекеттердің Венгрия, Швеция, Ресей тағы басқа да елдердің бюджет жүйелері зерттелуі.
Қазақстан Республикасының өкімет бюджет жүйесін реформалауды әлі жалғастыру үстінде перспективалық бюджеттік жоспарлау жүзеге асырылды.
Орталық пен аймақтардың өзара қатынастары, орта мерзімді түрақты көрсеткіштер принципіне ауысты, мемлекеттік шығындарды басқару нормативтік базасының қалыптастыру мен жетілдіру негізінде жасап, бюджет процессі сыртқы қарыздар стратегиясының әдістерін жетілдіріп, соңғы бюджет қарыз алушысының бюджет қаражаттарын қайтаруды қалыптастырып мемлекеттік бюджет тапшылығын қысқарту жолдары қаралды.
Бюджет саясатының басым бағыттары анықталды:
- бюджеттің негізгі көлемін, кірістер көлемін анықтауды, шығындар мен несиелеуді және де бюджет тапшылығының өлшемін бағалауды қоса алғанда орта мерзімді жоспарлауға өтуді бекіті; бюджетті қаржыландырудың басымдылықтарын талдауды бюджет бағдарламаларының қаржылық шығындарын олардың орындалу нәтижелерімен салыстыру негізінде жетілдіру;
- негізгі бюджет бағдарламалары бойынша, бюджет шығындарын үнемдеу үшін кейбір сәйкес нормаларды енгізуді қолға алғанда, шығындарды жоспарлаудың нормативтік әдістерін жетілдіру;
- республикалық және жергілікті бюджет бағдарламаларын қаржыландыруда орталықтың және аймақтардың жауапкершілік процессін бөлу және мемлекет қызметтерінің орталықтанбау саясатын жалғастыру;
- жиналған несиелік қарыздарды қысқарту және бюджеттің жаңа борыштарының өсуіне кедергі болатын, қаржылық міндеттемелерді тіркеу механизмін жетілдіру.
Өкімет тарапынан мемлекеттік бюджеттің несиелік қарыздарын қысқарту іс-шаралары жүргізіледі. Осы мәселелерді шешудің нақты тіркеуге қол жеткізілді.
Жалпы, диплом жүмысының негізгі мақсаты- Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін үйымдастырудағы бюджет процессін, оның негізгі тәртібі, кезеңдері және қатысушылары арасындағы өкілеттіліктерімен оны қүру және жүргізу, бекіту, орындау процесстерін және мемлекеттің бюджет процессіне басқару және оны ыңғайлы тәсілдері мен жолдарын зерттеу осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қаралды:
- бюджет жүйесінің қызметі мен оның орындалу мерзімдерін анықтау, мемлекеттік бюджетке қатысушылар арасында функциональды жауапкершілік пен өкіметтіліктердің нақтылануы;
- бюджет жүйесін басқару мен жүргізудің факторларын анықтау арқылы, оны шешу жолдарын үстау.
Зерттеу объектілері- Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет пен оның облыстық деңгейлеріндегі бюджет қаражаттарының қолданылуы және қозғалысы.
Диплом жүмысы — кіріспе, үш бөлімнен және қорытындыдан түрады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан республикасының бюджет Кодексі. Егемен қазақстан 6 - мамыр 2005 ж.
2. П. Искакова Мемлекеттік бюджет оқу құралы Алматы Экономика 1998 ж.
3. Мельников В. Д. Құлпыбаев С. Қаржы 1 том Алматы 2005 ж.
4. Мелышков В. Д. Құлпыбаев С. Қаржы 2 том Алматы 2005 ж.
5. 2005 жылға арналған Республикалық бюджет туралы заң.
6. Жуйриков К.К. Бюджет: Учебник. - Алматы , 2005 ж
7. Садыкова Р.О. О проблемах бтоджетной обеспеченности регионов // Финансы Казахстана.-2005 - № 3. с. 13-15
8. Положение «О счетном комитете по контролю за исполнением республиканского бюджета» от 19.04.1996
9. Шалабаев И. Бюджетная политика региона // Аль -пари -200-№5-6-С.ЗО-31
10. Туякбай Ж. Бюджетная сфера нуждается в реформах // Қаржы-қаражат 2005.№4С-3-7
11. Поташова О новая страница в истории бюджетного законодательства // Казахстанская правда. 2005-5 мая
12. Исахова П.К. вопрсу разграничения полномочий между уровнямим государственного управления и совершенствования межбюджетных отношений // Финансы Казахстана - 2005 № 1 с25-35
13. Совершенствование механизма межбюджетных отношении в РК // экономика Казахстан № 9 -10 1997 г. с. - 107-115
14. Доклад председателя счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета РК М.С. Утебаева
15. Елубаев X. Особенности планирования доходов местных бюджетов // Саясат 2005 ж. № 12 с. 14-19
16. Постановление правительства РК от 25 июля 2005 года № 832 Об утверждении правил финансовых процедур по исшшению бюджета и
ведение формы отчетности (периодически и годовой) для государственяъіх учреждениисодержащихся за счет государственного бюджета.
17. Закон Республики Казахстан «О республиканском бюджете» на 2005 год.
18. Радченко Т. Некоторые проблемы перехода к казначейской системе испонение бюджета // Транзитная экономика 2005 год № 2 с. - 51-53
19. Жакыпбеков С. О модернизации системы казначейства // Қаржы-Қаражат 2005 ж№ 6 с.-49-51 б.
20. Журавлев С. Государственный бюджет М. 1999 год
21. Горемыкина Л. Принципы государственного контроля за исполнением бюджета // финансы 2005 № 7 стр 47-49.
22. Кулекеев Ж. вопросы межбюджетных отношений // Қаржы-қаражат 2005 № 5 с. 23-25
23. Шиманский М. Резервы исполнения бюджета Казахстанская правда 2005 год 10 апреля.
24. Аскар Тураппайұлы «бюджет орықцалды, көкеде көп сұрақ қалды» 18 маусым 2005 ж.
25. Мемлекеттік инвестицияны үлғайтуды үсынды. 2 маусым 2005 ж. Егемен Қазақстан.
26. Мельников В.Д. Ли В.Д. общии курс финансов Учебник Алматы 2005 ж.
27. Постановление Республики казахстан О концепции развитие системы контроля за исполнением республиканского и местного бюджета в РК от 14.09.2005 год.
28. Арынова Г. Стратегические и тактические аспекты развитие казначейской системы на региональном уровие // Қаржы-Қаражат 2005 003 89-93
1. Қазақстан республикасының бюджет Кодексі. Егемен қазақстан 6 - мамыр 2005 ж.
2. П. Искакова Мемлекеттік бюджет оқу құралы Алматы Экономика 1998 ж.
3. Мельников В. Д. Құлпыбаев С. Қаржы 1 том Алматы 2005 ж.
4. Мелышков В. Д. Құлпыбаев С. Қаржы 2 том Алматы 2005 ж.
5. 2005 жылға арналған Республикалық бюджет туралы заң.
6. Жуйриков К.К. Бюджет: Учебник. - Алматы , 2005 ж
7. Садыкова Р.О. О проблемах бтоджетной обеспеченности регионов // Финансы Казахстана.-2005 - № 3. с. 13-15
8. Положение «О счетном комитете по контролю за исполнением республиканского бюджета» от 19.04.1996
9. Шалабаев И. Бюджетная политика региона // Аль -пари -200-№5-6-С.ЗО-31
10. Туякбай Ж. Бюджетная сфера нуждается в реформах // Қаржы-қаражат 2005.№4С-3-7
11. Поташова О новая страница в истории бюджетного законодательства // Казахстанская правда. 2005-5 мая
12. Исахова П.К. вопрсу разграничения полномочий между уровнямим государственного управления и совершенствования межбюджетных отношений // Финансы Казахстана - 2005 № 1 с25-35
13. Совершенствование механизма межбюджетных отношении в РК // экономика Казахстан № 9 -10 1997 г. с. - 107-115
14. Доклад председателя счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета РК М.С. Утебаева
15. Елубаев X. Особенности планирования доходов местных бюджетов // Саясат 2005 ж. № 12 с. 14-19
16. Постановление правительства РК от 25 июля 2005 года № 832 Об утверждении правил финансовых процедур по исшшению бюджета и
ведение формы отчетности (периодически и годовой) для государственяъіх учреждениисодержащихся за счет государственного бюджета.
17. Закон Республики Казахстан «О республиканском бюджете» на 2005 год.
18. Радченко Т. Некоторые проблемы перехода к казначейской системе испонение бюджета // Транзитная экономика 2005 год № 2 с. - 51-53
19. Жакыпбеков С. О модернизации системы казначейства // Қаржы-Қаражат 2005 ж№ 6 с.-49-51 б.
20. Журавлев С. Государственный бюджет М. 1999 год
21. Горемыкина Л. Принципы государственного контроля за исполнением бюджета // финансы 2005 № 7 стр 47-49.
22. Кулекеев Ж. вопросы межбюджетных отношений // Қаржы-қаражат 2005 № 5 с. 23-25
23. Шиманский М. Резервы исполнения бюджета Казахстанская правда 2005 год 10 апреля.
24. Аскар Тураппайұлы «бюджет орықцалды, көкеде көп сұрақ қалды» 18 маусым 2005 ж.
25. Мемлекеттік инвестицияны үлғайтуды үсынды. 2 маусым 2005 ж. Егемен Қазақстан.
26. Мельников В.Д. Ли В.Д. общии курс финансов Учебник Алматы 2005 ж.
27. Постановление Республики казахстан О концепции развитие системы контроля за исполнением республиканского и местного бюджета в РК от 14.09.2005 год.
28. Арынова Г. Стратегические и тактические аспекты развитие казначейской системы на региональном уровие // Қаржы-Қаражат 2005 003 89-93
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.
1 Мемлекеттік бюджет жүйесі және оның теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен ролі
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
1.3 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы
2 Қазақстан Республикасының бюджет процесін ұйымдастыру
2.1 Қазақстан Республикасы бюджет процессі және оның Қатысушылар
2.2 Қазақстан Республикасының бюджетінің атқарылуын талдау
3 Бюджет процесінің құқықтық негіздерін жетілдіру және жүзеге асыру
механизмдері
3.1 Бюджет процесінің құқықтық негіздерін кеңейту және жетілдіру
3.2 Қазақстан Республикасының бюджет процесін жүзеге асыру механизмі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Әрбір елде мелекеттік қаржылардың ең бірінші маңызды компонеті
мемлекеттің міндеттері мен қызметтерін қаржымен қамтамасыз етуге арналған
орталықтандырылған ақшалай қор -бюджет болып саналады, яғни бюджет жүйесі-
елдің экономикалық қатынастарына және мелекеттік қүрлысына негізделеді.
Бюджет жүйесі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара байланысындағы
белгіленген табыс көздерін реттеу арқылы мақсатты және аймақты бюджеттік
қорларды, олардың бөлінуіне негізделеді. Осы маңызды жағдай жүзеге
асырылғанда, салық және салықтық емес жүйе арқылы мемлекет
территориясындағы барлық деңгейлердегі басқаруда қаржылық ресурстар
түсімінің көлемін реттейді. Орталық және аймақтар арасындағы бюджет
түсімдерін қайта бөлудің қажеттілігі кейбір аймақтардың қаржылық қамтамасыз
етілуіндегі объективті себептермен экономикалық дамуы, географиялық
жағдайға байланысты. Көп жағдайда бюджет жүйесінің қүрылымы, елдің
мемлекеттік қүрлысымен анықталады. Мысалы, федералдық қүлыстағы ел- үш
деңгейлі бюджет жүйесіне, ал унитарлық мелекеттер- екі деңгейлі (орталы
және жергілікті бюджеттер) болды.
Экономикалық дамыған елдің бюджет жүйесі- өздерінің бюджет жүйесін
қүруда белгілі нәтижелерге қол жеткізді, ал олардың тәжірбиесі республика
экономикалық өсімге жету үшін мемлекеттік ресурстарды қолдану бөлігінде
оңтайлы үлгі болады.
Қоғамдық қатынастардың даму деңгейіне сәйкес, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдылығы да үнемі жетілдіріп отырады.
1996 жылы Бюджет заңы туралы Қазақстан Республикасының заңы
қабылданды. 1996-1997 жылы мемлекеттің қаржылар статистикасының халықаралық
стандартына сәйкес жасалаған жақа бірыңғай бюджет сипаттамасымен өтті.
Бюджет реформасының нәтижесінде:
– бюджет саласының шекаралары нақты анықталды;
– орталық органдар және де орталық пен жергілікті өкімет
– органдары арасында функциялар бөлінді;
– мемлекеттік бюджет шеңберінде барлық мелекеттік қаржылық
– ресурстардың мерзімдері үзартылды;
– республикалық және жергілікті бюджеттер арасында түрақты
нормативті бөліністер белгіленеді.
Соның өзінде ескертіп жағдай, Қазақстан Республикасы бюджет
зандылықтары реформалау шетел тәжірбиесін есепке алмай жүргізу күрделі
болды. Соның өзінде ескеретін жағдай, Қазақстан Республиксының бюджет
заңдылықтарын реформалау шетел тәжірбиесін есепке алмай жүргізу күрделі
болады. Сондықтанда бірнеше шет мемлекеттердің Венгрия, Швеция, Ресей тағы
басқа да елдердің бюджет жүйелері зерттелуі.
Қазақстан Республикасының өкімет бюджет жүйесін реформалауды әлі
жалғастыру үстінде перспективалық бюджеттік жоспарлау жүзеге асырылды.
Орталық пен аймақтардың өзара қатынастары, орта мерзімді түрақты
көрсеткіштер принципіне ауысты, мемлекеттік шығындарды басқару нормативтік
базасының қалыптастыру мен жетілдіру негізінде жасап, бюджет процессі
сыртқы қарыздар стратегиясының әдістерін жетілдіріп, соңғы бюджет қарыз
алушысының бюджет қаражаттарын қайтаруды қалыптастырып мемлекеттік бюджет
тапшылығын қысқарту жолдары қаралды.
Бюджет саясатының басым бағыттары анықталды:
- бюджеттің негізгі көлемін, кірістер көлемін анықтауды, шығындар мен
несиелеуді және де бюджет тапшылығының өлшемін бағалауды қоса алғанда орта
мерзімді жоспарлауға өтуді бекіті; бюджетті қаржыландырудың басымдылықтарын
талдауды бюджет бағдарламаларының қаржылық шығындарын олардың орындалу
нәтижелерімен салыстыру негізінде жетілдіру;
- негізгі бюджет бағдарламалары бойынша, бюджет шығындарын үнемдеу
үшін кейбір сәйкес нормаларды енгізуді қолға алғанда, шығындарды
жоспарлаудың нормативтік әдістерін жетілдіру;
- республикалық және жергілікті бюджет бағдарламаларын қаржыландыруда
орталықтың және аймақтардың жауапкершілік процессін бөлу және мемлекет
қызметтерінің орталықтанбау саясатын жалғастыру;
- жиналған несиелік қарыздарды қысқарту және бюджеттің жаңа
борыштарының өсуіне кедергі болатын, қаржылық міндеттемелерді тіркеу
механизмін жетілдіру.
Өкімет тарапынан мемлекеттік бюджеттің несиелік қарыздарын қысқарту іс-
шаралары жүргізіледі. Осы мәселелерді шешудің нақты тіркеуге қол
жеткізілді.
Жалпы, диплом жүмысының негізгі мақсаты- Қазақстан Республикасы бюджет
жүйесін үйымдастырудағы бюджет процессін, оның негізгі тәртібі, кезеңдері
және қатысушылары арасындағы өкілеттіліктерімен оны қүру және жүргізу,
бекіту, орындау процесстерін және мемлекеттің бюджет процессіне басқару
және оны ыңғайлы тәсілдері мен жолдарын зерттеу осы мақсатқа сәйкес келесі
міндеттер қаралды:
- бюджет жүйесінің қызметі мен оның орындалу мерзімдерін анықтау,
мемлекеттік бюджетке қатысушылар арасында функциональды жауапкершілік пен
өкіметтіліктердің нақтылануы;
- бюджет жүйесін басқару мен жүргізудің факторларын анықтау арқылы,
оны шешу жолдарын үстау.
Зерттеу объектілері- Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет пен
оның облыстық деңгейлеріндегі бюджет қаражаттарының қолданылуы және
қозғалысы.
Диплом жүмысы — кіріспе, үш бөлімнен және қорытындыдан түрады.
1. Мемлекеттік бюджет жүйесі жӘне оның теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мӘні мен рӨлі
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандылығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субьектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді қүндық
бөлудің ерекше саласын қүрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бүл жиынтығы
„мемлекеттік бюджет" үғымының экономикалық мазмүнын қүрайды.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретіндегі мемлекеттік бюджеттің
обьективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі үлғаймалы үдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бүл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл үлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жүмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Экономика дамуының қазіргі кезеңіндегі орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүрпзуге
мүмкіндік береді.
Қаржының орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылған.
Сөйтіп, обьективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, қүндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды- жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Қүндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілерменг сипатталады:
1) мемлекетен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) қүнды жасау және оны түтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және қүнды түтынуға қызмет ететінөндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол үлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
рарсында қүнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес қүндық бөліністің стадиясында білдіреді және одан белгілі
бір үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте
де, өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық - заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында — бюджеттік қорында затталынады. Мүның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық прцестер мемлекеттің
жүмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор — бүл қоғамдық өнім мен үлттық табыстың
қүндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және үлғаймалы үдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік — мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
обьективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдалануы қүнды бөлу және бөлумен байланысты оның қозғалыс процесін
білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны үдайы өндіріс пен қоғамдық
қезметкерлерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің қүнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бүл
функциялардың іс - қимыл, мазмүны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда: үлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік
саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды
орындайды.
Бюджеттің басқа жанамалық категориялар арқылы экономикалық мәні, оның
қызметтерінде көрінеді. Бюджеттік қатынастардың қоғамдық арналымы мынандай:
Негізгі жалпы мемлекеттік ақшалай қаражат қорларының қалыптасуы (бүл
қызметті жүзеге асыру барысында орталықтандырылған қаржылық ресурстардың
негізгі бөлігі мемлекеттік бюджет жүйесінде шоғырлануы қамтамасыз етіледі).
Негізгі жалпы мемлекеттік ақшалай қор қаражаттарын қолдану (бүл қызмет
бюджеттік қаражаттардың мақсатты жүмсалуы процессінде жүзеге асырылады).
Бюджеттік ресурстардың қозғалысында бақылауды жүзеге асыру, бүл
ьнегізд, жанамалық даму динпмикасы және әлеуметтік -экономикалық процесстер
барысын толығымен бақылау.
Бюджеттік қатынастардың сыртқы формасы өкімет пен жергілікті өзін өзі
басқару органдарының жасалған қоғамдық өнім құнының бір бөлігін басқаруда
көрінеді. Олар қоғамдық өмір қүбылысы сапасында, оның мәнін жасыратын,
бюджеттің субьективті жағын көрсетеді. Бүл жағдайда бюджеттік қор
қаражаттарының қозғалысындағы, оның қажеттілігін көлемі мен қүрылымы
бойынша нақтылауда мемлекетпен әртүрлі формалар мен әдістерді жүйелі түрде
қолдануы, ақшалай ресурстарды бюджет арқылы қайта бөлуді көрсететін
қоғамның қаржылық қүжаты — обьективтік қажеттілікті туындатады.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары — салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы
жоспары деп мойындау оның үлттыү табысты қайта бөлудегі маңызды орнын,
қаржы жопарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық үдайы
өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет үлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің қүралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қаиш жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет заңдарының бірі болып табылыды
(мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн
Мемлекеттік бюджет - ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі қүралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен үлттық
табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді
және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік
күштерді неғүрлым үтымды орналастырудың, экономика және мәдениетті
көтерудің талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады.
Нарықтық механизмге өту жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың қүрылымын қайта қүруды, кешенді мақсаты бюджеттік
бағдарламаларды қаржылавдыруға, ғылыми- техникалық әулетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
қүралы болып табылады.
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы бар.
Әлеуметтік саясаттағы басымдықтар - халықтың табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамытылған от бастарын) қолда, сондай-ақ
денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерінің жүмыс істеп түруы.
Қаржылық жоспарлау порцесінде бюджет үлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық кәсіпорындармен және үжымдармен етене байланысқан.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процесінде үлттық
шаруашылықтың қаржы- шаруашылық қызметіне қызмет жасалынады. Нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында ресурстарды жүмылдыру және оларды пайдалану
процесінде бюджеттік бақылаудың маңызы күшейе түсуде.
1.2 Бюджет жүйесі жӘне бюджет қүрылысы
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы биліктің,
басқару аппараттарын үстауды және басқа да шараларды қаржыландыру үшін
олардың ақша ресурстарын жүмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер
тармақтарының желісі қүралады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері
мен шығыстарын қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп
отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы
элементтердің барлығы-бюджет жүйесін үйымдастыру мен қүрудың қағидаттары,
оның буындарының өзара қатынастары мен байланыстарының үйымдық нысандары
бюджет қүқықтарының жиынтығы- бюджет қүрылысын қүрайды.
Дүние жүзінің әр түрлі елдерінде бюджет қүрлысы мемлекеттің
қүрылысына, аумақтық- әкімшілік бірлігіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет қүрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және қүқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейдегі
бюджеттердің жиынтығын білдіреді.
Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің қүрылымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрлінше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық қүрылысы мен оның аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің қүрамы елдің үлттық -мелекеттік қүрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық қүрылымы болуы мүмкін.
Федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан түрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та — штаттардың, ГФР-да-
жерлердің (ландтардың,) Канадада- провинциялардың, Ресей- ферерация
субъектілерінің бюдженттері);
жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі
қолданылады: орталық бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі
жағдайда да бюджеттердің оқшалану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы
мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік — экономикалық процестерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төменднгі бюджеттерге қатынасы бойынша
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет қүрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға және
тиісті қүқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейлердегі бюджеттерді
қамтиды.
Қазақстанда жиынтығында мемлекеттік бюджетті қүрайтын Республикалық
бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жүмыс істейді.
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
үшырады. Бүған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас
республикалардың мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО — ның мемлекеттік
бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық
және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақатақ бюджеттен, 15
одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен түрды. Одақтық бюджетке 1970 — 1990 жж. Мемлекеттік
бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52 — 50( тиді, оның 35(
республкалардың республикалық және 15% жергілікті бюджеттердің қарамағында
болды.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет — бүл түсімдер мен бюджет тапшылығының
қаржыландыру (профицитті пайдалану) есебінен қалыптастыратын және өзіне
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктеген
міндеттерді жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет
бағдарламаларын қаржыландыруға араналған Қазақстан Республикасының заңымен
бекітілген орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджеттер (әкімшілік — аймақтық бірліктердің бюджеттері) -
облыстық бюджеттер, қалалардың (аудандық маңызы бар қалалардан басқасы),
аудандардың (қаладағы аудандарды қоспағанда) бюджеттері.
Қаржы жылына арналған республикалық бюдже Қазақстан Республикасының
заңымен, жергілікті бюджеттер маслихаттарыдың шешімдерімен бекітіледі.
Бюджет жүйесінің жүмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару,
бақылау тәртібімен, сондай- ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің
атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйеісін үйымдық - экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО — ның бюджет
жүйесінде неғүрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі қүқықтардың берілуімен байланысты бүл қағидат әлсіреді.
Бюджеттердің бірлігі ел аумағында қолданылып жүрген мемелекет кірістерінің
жалпы жүйесінің өмір сүруінде, мемлекет шығыстарының біркелкілігінде
көрінеді. Бүл қағидат бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен
ұйымдастырылуының бірлігіне, оның әлеуметтік — экономикалық болжаумен өзара
байланысына кепілдік береді. Бюджет бірлігі қағидатының міндеті Парламент
тарапының бюдеттік қаражаттардың қозғалысына тиімді бақылауды белгілеу
болып табылады. Бюджет жүцесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз
етуге бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді
мемлекетінің жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші
кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өз ара іс-
қимылына, төменгі деңгейдегі бюджеттердің теңгерімділігі үшін оларды
қаржылық қолдауға, сондай — ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық
бюджет қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай қүқықтық негізбен, Қаржы министрлігі
бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір
деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы статистикасы
нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен, ақша жүйесінің
бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса
бірыңғай әлеуметтік экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесінің қүрудың маңызды қағидаты
болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің
дербестігі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы кірістерді бөлудің
түрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жүмсалу бағыттарын
белгілеу қүығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Төменгі- жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жүмыс істеудің
шарттары дербестікпен қатар теңгерімділік болып табылады. Барлық деңгейлер
бюджеттерінің теңгерімділігі бюджет- қаржы саясатының қажетті талабы болып
табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және бекіту кезінде билік пен басқарудың
тиісті органдары бюджеттердің белгілі бір мөлшерлерін белгілеуі мүмкін.
Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен
белгіленген. Бюджет тапшылығын жабудың негізгі нысандары мыналар болып
табылады: мемлекеттік қарыздар шығару; кредит ресурстарын пайдалану.
Тапшылықты азайту немесе жою мақсатымен секвестрлеу-ағымдағы қаржы
жылының қалған уақыты ішінде барлық баптар бойынша (қорғалатындарынан
басқа) белгілі бір пайызға мемлекеттің шығыстарын үйлесімді төмендету-
пайдаланылады.
Бюджетердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын бюджеттік
бағдарламалардың тізбесін республика Парламенті мен биліктің жергілікті
органдары анықтап, бекітеді.
1.3 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы
Мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын алыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттердің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар-бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар қүндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналамы болады: кірістер мелекеті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орналықтандырылған ресурстарды жалпы мелекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың қүрамы мен қүрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бүл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қавлыптастырудың және
шығыстарды жүмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін КСРО- ның мемлекеттік бюджетінің
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келеді.
Ол бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% қүрады және негізінен екі
төлемнен — айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден түрады. Бүл
жүйе 1930 жылдан 1990 жылға дейін өмір сүріп. 1980 жылдары енгізілген
өңцірістік қорлар, еңбек ресурстьары және басқалары үшін ақы түріндегі
пайдадан алынатын нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін
өзгертпедіжәне жеке кәсшорындар қызметінің жеке — дара нәтижелеріне
бағытталып отырды.
Дағыдыдағыдай, кірістердің көзі салықтар немесе оларға бара-бар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті
кірістерінің қүрамы мен қүрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен
және салыстырмалы түрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың
түсімдерімен айқындалады.
Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттің қүрылымы мыналардан
түрады:
Түсімдерден:
кірістерден;
алынған ресми трансферттерден (гранттардан);
бүрын бюджеттен берілген кредиттер бойынша негізгі борышты өтеу;
Шығыстардан және кредит беруден:
шығыстардан;
несие беруден;
бюджет тапшылығынан (профицитінен);
4. бюджет тапшылығын (профицитті пайдаланудан) қаржыландырудан.
Өз кезегінде кірістер:
салықтық түсімдер;
салыққа жатпайтын түсімдер;
капиталмен жасалынатын операциялардан алынатын кірістер болып
бөлінеді.
Бюджеттік түсімдердің бұл үш категориясы алынған ресми трансферттер
бөлігімен (және бір уақыт санатымен) яғни тауарларды немесе қызметтер
көрсетуді сатып алуға, несие беруге немесе өтелмеген борышты төлемеуге
байланысты емес тегін және қайтарылмайтын төлемдермен толықтырылады.
Бюджеттен берілген несиелерді өтеу санаты бюджеттік несиелер бойынша
(қайтару негізінде берілген- бүрынғы жылдардағы несиелендіру) мемлекеттік
шаруашылық жүргізуші субъектілер тарапынан ақшалай қаражаттардың түсуі
болып табылады.
Бюджеттің шығыстар бөлігі функционалдық топтардың шығыстарын
қаржыландыруға жүмсалады.
Мемелекеттік борышқа қызмет ету жөніндегі шығыстар борышқа қызмет
ету функциональдық тобы бойынша бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің
мелекеттік мекемелерін- әкімдер аппараттын және ішкі бағдарламалар-
қарыздар бойынша сыйақылар (мүдцелер) төлеу және қарыздарды орналастарғаны
үшін комиссиялық сыйақылар төлеу бойынша Қаржы министрлігін бөле отырып
жүргізіледі.
Кейін бюджетке өту түрінде қайтаруға жататын, басқа да экономикалық
бірліктердің несиелендіруге арналған қаражаттар тиісті бөлікте-
-функционалдық топ болып табылатын несиелендіруде көрсетіледі.
Бюджет тапшылығы шығыстар мен бюджетттен қайтарымды негізінде бөлінген
кредиттер ауқымының бюджетке түсетін түсімдердің жалпы сомасынан асып
түсуін қамтып көрсетеді. Бекітілген республикалық бюджет тапшылығының
көлемі үлттық валютамен және жалпы ішкі өнімге пайызбен, ал облыстық
бюджеттер, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерінің тапшылығы үлттық
валютамен көрсетілген. Ал бюджет профициті-бүл бюджетке түсетін кірістер
мен ресми трансферттер түсімдерінің және бүрын бюджеттен берілген кредиттер
бойынша негізгі борышты өтеудің жалпы сомасының жалпы шығыстардың және
қайтарымдылық негізінде бөлінетін кредиттердің ауқымынан асып түсуі.
Бекітілген бюджет профицитінің көлемі де үлттық валютамен немесе жалпы ішкі
өнімге пайызбен есептеледі.
Мемлекеттік бюджеттің сңғы бөлігі- бюджет тапшылығын (профицитті
пайдалану) қаржыландыру ішкі және сыртқы мемлекеттік борышты өтеу жөніндегі
шығыстарды қамытып көрсетеді.
Оның қос арналымы бар:
тапшылық болған жағдайда- ішкі көздерден (Үлттық банктен, коммерциялық
банктерден, бағалы қағаздарды сатудан есепке алу бойынша, шығыстарды жабуға
бағыталатын жыл басындағы бюджет қаражаттарының қалдықтарын) және сыртқы
қарыздардан қаражаттар тарату;
профицит кезінде- жоспардан тыс түсімдер, бірінші кезекте мемлекеттік
міндеттемелерді өтеуге немесе бірнеше кезектегі бюджеттік бағдарламаларды
қосымша қаржылындаруға пайдалану.
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыныптамамен айқындалады. Қаржы Министрлігі бекіткен бірыңғай
бюджеттік сыныптама- функционалдық, ведомстволық және экономикалық
сипаттамалар бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жүмсалатын
шығыстардың топтастырылуын белгілейтін нормативтік қүқықтық акт. Ол
кірістердің сыныптамасынан, шығыстардың функционалдық және экономикалық
сыныптамаларынан түрады. Бірыңғай бюджеттік сыныптама бюджеттің мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік дамуының жоспарларымен, болжамдарымен және
бағдарламаларымен, министрліктер мен ведомостволардың үйымдар мен
мекемелердің қаржы жоспарымен тығыз байланысын қамтамасыз етеді; жеке
(дара) сметалар мен қаржы жоспарларын қүрама сметалар мен жоспарларға
біріктіруге мүмкіндік береді, қүравма жоспарлар мен бюджеттің жазбаша
тізбесі арасындағы үйлесуді қамтамасыз етеді.
1996 жылға дейін бюджеттік сыныптама мынадай бөліктерді қамтыды бөлім,
параграф, бап, тарау. Алайда үзақ уақыт қолданылып келген сыныптама бюджет
қаражаттарын жобалаудың, оған есеп жүргізудің және бақылаудың, сондай-ақ
бюджет процесін жүзеге асырудың қазіргі заман талаптарына сай болудан
қалды. Сондықтан 1996 жылдан бастап ол жаңа, халықаралық стандартқа сәйкес
келетін сыныптамамен ауыстырылады.
Жаңа бюджеттік сыныптамаға сәйкес кірістер енді төрт бөлікке
жіктелінетін болды, олар санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Мысалы,
бюджеттердің кірістері мына санаттарды қамтиды: салық түсімдері;капиталмен
жасалынатын операциялардан алынатын кірістер; алынған ресми трансферттер
(гаранттар); бюджеттен берілген кредиттерді өтеу;жалпы қаржыландыру;
бюджеттің қаражаттары қалдықтарының қозғалысы.Қалған бөліктер кірістерді
кіріс көздерін неғүрлым тәптіштеу ретінде сипаттайды. Мысалы, салық
түсімдеріндегі сынып- салық тобын, ішкі сынып- салық түрін, ерекшелік-
нақты салық төлеушіні немесе салық объектісін білдіреді.
Шығыстарда функционалдық, экономикалық және ведомостволық сыныптама
қарастырылған. Функционалдық сыныптама қызмет түрлерінің, шаралардың және
бюджет қатынастары қатысушыларының кең көлемді сипаттамасы болып табылады.
Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстар бес бөлімге бөлінеді:
функционалдық топ, ішкі функция, мелекеттікмекеме- бағдарламалардың
әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама. Аталған деңгейдің үштастырылуы
шығыстардың функционалдық сыныптамасының кодын қүрайды.
Шығыстардың экономикалық сыныптамасы оларды экономикалық белгілері
бойынша төрт бөлімге бөледі: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Санат
мыналарды қамтиды: ағымдық шығыстар, кредит беру, қаржыландыру. Сынып ішкі
сынып және ерекшелік шығыстардың арналымы мен сипатына нақтылай түседі,
мысалы, ағымдағы шығыстарда: тауарлар мен қызметтер көрсетуге жүмсалатын
шығыстар- жүмысшылар мен қызметшілердің жалақысы- жүмысшылар мен
қызметшілердің негізгі жалақысы.
Бюджеттің атқарылуы кезінде екі сыныптаманың негізгі бөлімшелері
қамтитын тоғыспалы сыныптама түріндегі функционалдық және экономикалық
сыныптамалардың үштастырылуы пайдаланылады.
Ведомстволық сыныптама бойынша шығыстардың атқарылуы мен бюджеттік
несиелендіру әкімшілер бойынша бюджет бағдарламаларын, мысалы Қазақстан
Республикасы Президентінің Әкімшілігі, Парламенттің шаруашылық басқармасы,
Премьер министердің Кеңесі, облыстар мен Астана мен Алматы қалаларының
әкімдері, министрліктер, комитеттер, агенттіктер, Қазақстан Республикасының
басқа ведомстволары мен службалары бойынша топтастыруды білдіреді.
Бюджеттік сыныптама автоматтандыру қүралдарын қолданатын басқарудың
жоғары жеделдігіне жету үшін түсімдер мен шығындарды жан-жақты, айқын және
арнаулы етіп жүйелеуге мүмкіндік береді.
Бюджеттік жоспарлау- мелекеттің қаржы саясатының талаптарына
бағындырылған қаржалық жоспарлаудың маңыз қүрама бөлігі. Мүндай
жоспарлаудың экономикалық мәні елдің жалпыүлттық әлеуметтік-экономикалық
дамуын негізінде түрлі деңгейіндегі бюджеттерді жасау мен олардың атқарылуы
процесінде бюджет жүйесінің буындары арасында қоғамдық өнімнің қүны мен
ұлттық табысты бөлу мен қайта бөлуде болып отыр. Бюджеттік жоспарлау
барысында қаржы елдің дамуның мемлекеттік бағдарламасының экономикалық және
сапалық көрсеткіштеріне және табиғи, материал, еңбек және қаржы
ресурстарына белсенді ықпал жасайды.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлігі мыналарға негізделеді:
республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын бюджеттәк
бағғдарламалардың тізбесін қалыптастыру;
заңнамалық актілер мен кірістердің республикалық және жергілікті
бюджеттер арасында бөлу нормативтерін, облыстық өкілді органдарының
шешімдерімен- кірісті облыстық бюджет пен аудандар (қалалар) бюджеттерінің
арасында бөлудің тұрақты нормативтерін белгілеу;
заңгамалық актілермен республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге
берілетін субвенциялардың облыстық бюджеттерден , Астана мен Алматы
қалаларының бюджеттерінен республикалық бюджетке берілітін бюджеттік
алымдардың үзақ мерзімді мөлшерін, облыстық өкілді органдарының
шешімдерімен- облыстық бюджеттен аудандардың (қалалардың) бюджеттеріне
берілетін субвенциялардың және аудандардың (қалалардың) бюджеттерінен
облыстық бюджетке берілетін бюджеттік алымдардың үзақ мерзімді мөлшерін
белгілеуге;
Қаржы министрлігімен келісе отырып, облыстар мен Астана және Алматы
қалаларының бюджеттеріне түсетін түсімдер сомасын анықтауға;
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда және
жергілік бюджет туралы жергілікті өкілді органдардың шешімдеріне
облыстардың, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы
органдарының тиісті қаржы жылының аяғындағы борышының лимитін белгілеуге ;
Үкімет белгілейтін тәртіп пен жергілікті атқарушы органдар тартатын
қарыздар жөніндегі сыйақының (мүдденің) шекті мөлшерін белгілеуге.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған нарықтық
қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен
шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның
шығыстарының абсалютті және относительді тез өсуі оған тән сипат болып
отыр. Бүл инфляциялық процестерден және егеменде мелекеттің функцияларының
көбейуінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету
қажеттігінен туып отыр.
Бюджеттің кірістері — бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын
түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ
капиталмен жасалатын операциялардан түсетін кірістердің көлемі.
Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес
республикалық бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
Республикалық бюджеттің кірістерін, олар мыналардан түрады:
а) салықтар, алымдар және басқа да міндетті төлемдердің түсімдерінен
(корпорациялық табыс салығы; қосылған қүнға салынатын салық ; импортқа
салынатын акциздер; жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен
салықтары; әкелінетін тауарларға салынатын кеден бажы, әкетілетін
тауарларға салынатын баж салығы және басқа салықтар, алымдар мен төлемдер);
ә) салыққа жатпайтын түсімдерден (республикалық мелдекеттік
кәсіпорындар пайдасының үлесі; Үлттық депозиттер бойынша алынатын сыйақылар
(мүдделер); республикалық бюджеттерден қаржалантыратын мелекеттік
мекемелерге тиесілі мүліктерді сатудан түсетін түсімдер; республикалық
меншік болып табылатын акция бумаларынан түсетін дивидендтер; мелекеттік
лотереялардан алынатын кірістер (жергілікті өкілді органдарының шешімдері
бойынша өткізілетін лотереялардан алынатын кірістерді қоспағанда); жер
қойынауы туралы ақпаратты пайдалануға бергені үшін төлемдер; республикалық
бюджеттен кредит берілуі үшін алынған сыйақылар (мүдделер); республикалық
меншікті мүлікті жалға беруден алынатын түсімдер; тәркіленген мүлікті,
белгіленген тәртіппен республикалық меншікке өтеусіз өткенмүлікті сатудан
алынатын түсімдер, соның ішіиде мелекеттің пайдасына бас тартудан кеден
режімінде ресімделген тауарлар мен көлік қүралдары; Қазақстан Республикасы
азаматтарының төлқүжаттары мен жеке куәліктер бергені үшін төлем;
мемлекетке өткен мүлікті, заңсыз алынған мүлікті өз еркімен тапсырудан
немесе оны өндіріп алудан немесе мемлекеттік функцияларды орындауға
уәкілетті түлғаларға немесе оларға теңестірілген түлғаларға заңсыз
көрсетілген қызметтердің қүнын өтдіріп алудан алынатын сомалардың
түсімдері; өнімдерді лицензиясыз әкеткені үшін төленетін айыппүл
сомаларының түсімдері; лицензиялық тәртіп белгіленген казино,
тотализаторлар мен ойын бизнесі қызметтерінен алынған кірістерді
қоспағанда, өзіне лицензиялық тәртіп белгіленген лицензиясыз қызметтен
алынатын кірістерден түсетін түсімдер; атқарушы санкция; басқа да салыққа
жатпайтын түсімдер);
б) капиталмен жүргізілетін операциялардан алынатын кірістерден:
мемлекеттік резервтерден алынған түлғалар үшін берешекті өтеуден жөне
мемлекеттік қордан астық сатудан алынатын түсімдерден;
мына төмендегілерден алынған ресми трансферттерді (гаранттарды):
заңды және жеке түлғалардан немесе шет мемлекеттерден;
бюджеттік алынымдардан;
республикалық бюджеттерден бүрын берілген кредиттер бойынша негізгі
борышты өтеуден.
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы мелекеттік бюджет кірістерінің
қүрамы мен қүрылымы мына мәліметтермен сипатталады. Кесте 1
Мемлекеттік бюджет кірістерінің көлемі мен қүрылымы
Млн. теңге %
Түсімдер 821153,1 100,0
1. Кірістер 807845,4 98,4
Салықтық түсімдер 750777,0 92,9
Салыққа жатпайтын түсімдер 47574,4 5,9
Капиталмен жүргізілдетін операциялаардан 9494,0 1,2
алынатын кірістер
2. Алынған ресми тарнсфертер (гранттар)
3. Бүрын бюджеттен берілген кредиттер 13307,0 1,6
бойынша негізгі борышты өтеу
Кестеден көріп түрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер қүрап
отыр (қосылған қүнға салынатын салық, корпорациялық табыс салығы,
әлеуметтік салық, жеке табыс салығы және т.б.) Мемлекеттік бюджет
кірістерінің басқа көзі- салыққа жатпайтын түсімдер.
Бюджеттің шығыстары- бүл бекітілген бюджет шегіне қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар.
Республикалық бюджеттің қаражаттары: жалпы сипаттағы мелекеттік
қызметтер көрсетуді (заң шығарушы және басқа функцияға кірмейтін қалған
өзге де органдарды, қаржы және салық-бюджет саясатын, сыртқы экономикалық
қызметті, іргелі зерттеулерді және басқалары); қорғаныс қабілетін
қамтамасыз етуді; қауіпсіздікті қамтамасыз етуді; республикалық деңгейдегі
жалпы орта, орта кәсіптік және қоысша білімді; республикалық деңгейде
азаматтарға тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін; заң
актілеріне сәйкес республикалық бюджеттен арнаулы мелекеттік жәрдемақыларды
алатын азаматтардың санатына осы жәрдемақыларды, арнаулы мемлекеттік
жәрдемақыларды, зейнеткерлерді, Үлы Отан соғысының қатысушылары мен
мүгедектерін, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушыларды жерлеуге
берілетін жәрдемақыларды; республикалық деңгейдегі әлеуметтік қамсыздандыру
және әлеуметтік көмек саласындағы қызметті, республикалық деңгейдегі
мәдениет, спорт және ақпарат саласындағы қызметтерді; ауыл, орман, су мен
балық шаруашылығының басым бағдарламаларын; көші-қон саласындағы қызметі:
қоршаған табиғи ортаны қорғау жөнінде республикалық деңгейдегі жүргізілетін
шараларды; республикалық деңгейдегі өнеркәсіп, көлік және қүрлыс
объектілері саласындағы арнайы бағдарламаларды фельдъегерлік байланысты;
республикалық маңызы бар жол жүйесін пайдалануды, салуды және жаңғыртуды;
гидрометерологиялық мониторингті, үкіметтік борышқа қызмет көрсету
жөніндегі шығыстар; мемлекеттік кепілдіктер бойынша міндеттемелерді
орындауды; жергілікті бюджеттерге республикалық бюджеттен берілетін ресми
трансферттерді және басқа республикалық бағдарламаларды қаржыландыруға
жұмсалады.
Сондай-ақ жоғарыда аталған қызмет түрін жүзеге асыратын республикалық
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерін, олардың аумақтық бөлімшелерін және
мемлекеттік бағыныштағы мекемелерді үстауға арналған шығыстар да
республикалық бюджеттен қаржыландырылады.
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерін ұстауға арналған
шығыстар Қазақстан Республикасының Президентінің және Үкіметінің
актілерімен бекітілетін штат саны лимиті мен Үкімет актілерімен бекітілген
мемлекеттік органдардың топтары бойынша бір қызметкерге жүмсалатын ағымдағы
шығыстардың нормативтері негізге алына отырып белгіленеді және оларды
республикалық бюджеттен басқа, өзге де қаржыландыру көздері есебінен
үстауға жол берілмейді.
Республикалық бюджеттен шығыстар мен кредиттердің жекелеген бағыттары
бойынша немесе жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламалар бойынша
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы зандағыдан басқа,
өзге де нормативтік қүқықтық актілерде шығыстар мен несиелендірудің ең аз,
шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгілеуге жол берілмейді.
Республикалық бюджеттің сыртқы экономикалық қызметпен байланысты және
үлттық валютаның айырбас бағамының (курсының) жоспарланған өзгерістеріне
сәйкес белгіленген қаражатты үлттық валютаның бөлінген кезіндегі ресми
айырбас бағамы бойынша жүмсалады.
Нарықтық жағдайларға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының
қүрылымы айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда-үлттық шаруашылықтың, ең алдымен
орталықтандарылған күрделі жүмсалымдарға жүмсалатын бюджет қаражаттары
шүғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асруға байланысты
мелекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға өзгерді,
олар үлғаймалы үдайы өндірісті, қаржы рыногінде жүмылдырылған меншікті
қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыру тиіс.
Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайын да жеке салалар мен
аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды, экономиканың
мелекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап
қалуда.
Экономика және әлеуметтік —мәдени шараларды қаржыландыру шығыстарының
едәуір бөлігі төмендегі бюджеттерге субвенциялар нысанында беріледі.
Бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган Үкімет атынан
республикалық бюджетте көзделген сомалар шегінде коедиттер бере алады.
Кредиттер берудің тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі заңды, жеке түлғалардан және шет
мемлекеттерден республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін заңда
белгіленген тәртіп бойынша қарыз алуға қүқылы.
Үкіметтің қаражатты қарыз алуы немесе мемлекеттік эмиссиялық бдағалы
қағаздар шығару шарттары (келісімдері) нысанында жүзеге асырылады. Қарыз
шарттарын жасаудың және мелекеттік бағалы қағаздар шығарудың тәртібі мен
ережелерін Үкімет белгілейді.
Бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган облыстар мен Астана және
Алматы қалалары әкімдерінің үсынысы бойынша республикалық бюджеттен
жергілікті бюджеттерге кассалық алшақтықты жабуға төмен түрған бюджеттерді
несиелердіру үшін тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджетте
көзделген араулы резерв шегінде Үкімет шешімінің негізінде бюджеттік
кредиттер бере алады.
Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда шығыстардың қүрылымында бюджеттік
ресурстардың әлеуметтік бағыттылығы арта түсуде. Республикалық деңгейдегі
білім беруді, денсаулық сақтауды, әлеуметтік сақтандыруды мен
қамсыздандыруды және басқа бағдарламаларды қамтитын әлеуметтік —мәдени
шараларға жүмсалатын тікелей шығындар барлық шығыстардың 60 пайызынан асып
отыр. Сонымен бірге өнімсіз мақсаттардың: басқаруға, армияға, құқық қорғау
органдарына, үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге, дипломатиялық мекемелерді
үстауға, дүниежүзілік қоғамдастыққа біркен шараларды жүргізу квоталары
бойынша жарналарға және т.с.с. жүмсалатын шығындарда өсуде. Бүл мақсаттарға
жыл сайын бюджет қаражаттарының 13 бөлігі жүмсалады.
Сөтіп жалпы мемлекеттік мәні бар шараларды қаржыландыруды қажетті ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ететін республикалық бюджет елдің экономикалық
процесін реттеуге аса маңызды рөл атқарды. Сонымен бірге республикалық
бюджеттің жоғары маңыздылығы жергілікті бюджеттердің рөлім төмен
түсірмейді. Тап солар биліктің жергіліктіоргандарының өздерінің
функцияларын орындауын қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді,
халықтың түрмыстық әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, тиісті
аймақтың азаматтарының материалды және мәдени дәрежесіне айтарлықтай ықпал
етеді.
Рынокке өтпелі кезеңде бюджет жүйесінің барлық дербес буындары жалпы
мелекеттік қажеттіліктерді қанағанттандыру үшін қоғамдық өндірістердің
қүндық арақатынасының жақсартуға ықпал етеді, нарықтық инфрақүрылымды
дамыту мен азаматтардың әлеуметтік кепілдерін қанағаттандыру үшін үлттық
табысты қайта бөлудің қүралы болуы тиіс. Бүл тек салықтардың ынталандырушы
рөлін күшейту, бюджеттен қаржыландырудың және қаражаттардың пайдаланудың
пргрессивті нысандарын, әдістерін қолдану жолымен бюджет ресурстарының
қалыптастырып, жүмсау кезінде жоғары тиімділікке қол жеткізу жағдайында
ғана мүмкін. сонымен қатар бюджет ресімін, барлық деңгейлердегі бюджеттер
арасындағы, совдай-ақ мелекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасындағы қаржылық қарым-қатынастарды одан әрі демократияландыру мен
жетілдіру қажет етеді.
2005 жылдан бастап елдің бюджеттік бағдарламаларының ағымдағы және
даму бағдарламаларына бөлінуіне байланысты, мелекеттік бюджеттердің шығыс
бөлігін де ағымдағы шығыстардың бюджеті және даму бюджеті етіп бөлу
практикасы қолданылады. Даму бюджетіне инвестициялық және инновациялық
қызметті қаржыланждыруға жүмсалатын қаражаттар және үдайы өндіріспен
байланысты басқа да шығыстар қамтылады. Ағымдағы бюджетте қолданылып жүрген
нормалардан және әлеуметтік қамтамасыз етудің қалыптасқан деңгейінен
туындайтын барлық шығыстарды шоғырландыру қарастырылған. Ол түгелдей
бюджетке шоғырланатын халықтың ақша қорланымдары мен түсімдерінің өсуі
есебінен байланысқан. Даму бюджетінде үлғаймалы үдайы өндірістік
қажеттіліктерімен, жаңа әлеуметтік —экономикалық шараларды
орталықтандырылған қаржыландырумен байланысты шығыстарды біріктіру
көзделген.
2 Қазақстан Республикасында бюджет процессін ұйымдастыру
2.1 Қазақстан Республикасындағы бюджет процессі жӘне оның қатысушылары
Бюджеттік процесс — мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың
бюджетті әзірлеу, қарау, бекіту, атқару оның атқарылуын бақылау және
бюджеттің атқырылуы туралы есепті бекіту жөніндегі заң арқылы
регламенттелген.
Бюджет процесінің қүрамдас бөлігі әр түрлі деңгейдегі бюджеттер
арасындағы қаржы ресурстарын ішінара қайта бөліске салатын бюджеттік
реттеу.
Қазақстандағы бюджет процесі 1996 жылдың 24 желтоқсанындағы "Қазақстан
Республикасының бюджет жүйесі туралы" заңымен, республиканың басқа да
заңдарымен, сонымен қатар, "Жергілікті әкілетті және атқару органдар
туралы" заңдарымен айқындалады.
Бюджеттердің жобаларын қүрудан бүрын республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының индикитивтік жоспары, бюджеттің ағымдағы атқарылуының
талдау көрсеткіштері мемлекеттің біріктірілген қаржы балансының жобасы
әзірленді.
Алдағы жылга арналған бюджет саясатының негізгі бағыттары және
мемлекеттің біріктірілген қаржы балансының жобасы мақүлданғаннан кейін
Үкімет қаулы қабылдап, онда бюджет қаражаты есебінен үсталатын орталық
мемлекеттік органдардың, үйымдардың бюджет жобасын қалыптастыру және оны
қаржы министрлігіне табыс ету тәртібін, мерзімін белгілейді.
Бюджет процессіне қатысушыларды, келесі сызба арқылы көрсетуге болды,
сурет
Бүл сызбада әрбір қатысушы өзінің Қазақстан Республикасы заңдылығымен
анықталған өкілдіктері негізінде қалыптасады. Бірақ әрбір қатышының қызметі
әртүрлі.
Қазақстан Республикасының Президенті бюджеттік қатынастарды реттеу
саласында:
• Республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп беру
тәртібін айқындайды;
• Республикалық бюджет комиссиясын қүрады, ол туралы ережені бекітеді,
және қүрамын анықтайды;
• Қазақстан Республикасының аумағында төтенше мемлекеттік бюджетті
енгізу туралы шешім қабылдайды және оны әзірлеу тәртібін айқындайды;
• Мемлекеттегі жағдай мен республиканың ішкі және сыртқы саясатының
негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауда алдаңы
жылға арналған ҚР бюджет саясатының негізгі бағыттарын айқындайды.
ҚР Парламенті бюджеттік қатынастарды реттеуге
• Республикалық бюджетті, сондай-ақ республикалық бюджетке өзгерістер
мен толықтырулар енгізуді бекітеді;
• Қазақстан Республикасының Өкіметі мен Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық бюджетінің
атқырылуы туралы есептерді бекітеді;
• Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес өзге де
өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Облыстық, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның
(облыстық маңызы бар қаланың), мәслихаты.
• Жергілікті бюджетті және оның атқарылуы туралы жылдық есепті
бекітеді;
• Жергілікті бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылау жүзеге асыра отырып,
мәсхихаттың тексеру комиссиясын сайлайды;
• Жергілікті бюджеттің атқарылуына бақылау жүргізу туралы есептерді
қарайды;
• Қазақстан Республикасын заңдарына сәйкес өзге де өкілеттіктерді
жүзеге асырады.
Үлттық банк — ақша несие саясатын жүргізгенде, ақша айналысын
реттегенде қаржы ресурстарын басқарғанда, қаржы қатынастарына тікелей де
сонымен бірге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ.
1 Мемлекеттік бюджет жүйесі және оның теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен ролі
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
1.3 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы
2 Қазақстан Республикасының бюджет процесін ұйымдастыру
2.1 Қазақстан Республикасы бюджет процессі және оның Қатысушылар
2.2 Қазақстан Республикасының бюджетінің атқарылуын талдау
3 Бюджет процесінің құқықтық негіздерін жетілдіру және жүзеге асыру
механизмдері
3.1 Бюджет процесінің құқықтық негіздерін кеңейту және жетілдіру
3.2 Қазақстан Республикасының бюджет процесін жүзеге асыру механизмі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Әрбір елде мелекеттік қаржылардың ең бірінші маңызды компонеті
мемлекеттің міндеттері мен қызметтерін қаржымен қамтамасыз етуге арналған
орталықтандырылған ақшалай қор -бюджет болып саналады, яғни бюджет жүйесі-
елдің экономикалық қатынастарына және мелекеттік қүрлысына негізделеді.
Бюджет жүйесі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара байланысындағы
белгіленген табыс көздерін реттеу арқылы мақсатты және аймақты бюджеттік
қорларды, олардың бөлінуіне негізделеді. Осы маңызды жағдай жүзеге
асырылғанда, салық және салықтық емес жүйе арқылы мемлекет
территориясындағы барлық деңгейлердегі басқаруда қаржылық ресурстар
түсімінің көлемін реттейді. Орталық және аймақтар арасындағы бюджет
түсімдерін қайта бөлудің қажеттілігі кейбір аймақтардың қаржылық қамтамасыз
етілуіндегі объективті себептермен экономикалық дамуы, географиялық
жағдайға байланысты. Көп жағдайда бюджет жүйесінің қүрылымы, елдің
мемлекеттік қүрлысымен анықталады. Мысалы, федералдық қүлыстағы ел- үш
деңгейлі бюджет жүйесіне, ал унитарлық мелекеттер- екі деңгейлі (орталы
және жергілікті бюджеттер) болды.
Экономикалық дамыған елдің бюджет жүйесі- өздерінің бюджет жүйесін
қүруда белгілі нәтижелерге қол жеткізді, ал олардың тәжірбиесі республика
экономикалық өсімге жету үшін мемлекеттік ресурстарды қолдану бөлігінде
оңтайлы үлгі болады.
Қоғамдық қатынастардың даму деңгейіне сәйкес, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдылығы да үнемі жетілдіріп отырады.
1996 жылы Бюджет заңы туралы Қазақстан Республикасының заңы
қабылданды. 1996-1997 жылы мемлекеттің қаржылар статистикасының халықаралық
стандартына сәйкес жасалаған жақа бірыңғай бюджет сипаттамасымен өтті.
Бюджет реформасының нәтижесінде:
– бюджет саласының шекаралары нақты анықталды;
– орталық органдар және де орталық пен жергілікті өкімет
– органдары арасында функциялар бөлінді;
– мемлекеттік бюджет шеңберінде барлық мелекеттік қаржылық
– ресурстардың мерзімдері үзартылды;
– республикалық және жергілікті бюджеттер арасында түрақты
нормативті бөліністер белгіленеді.
Соның өзінде ескертіп жағдай, Қазақстан Республикасы бюджет
зандылықтары реформалау шетел тәжірбиесін есепке алмай жүргізу күрделі
болды. Соның өзінде ескеретін жағдай, Қазақстан Республиксының бюджет
заңдылықтарын реформалау шетел тәжірбиесін есепке алмай жүргізу күрделі
болады. Сондықтанда бірнеше шет мемлекеттердің Венгрия, Швеция, Ресей тағы
басқа да елдердің бюджет жүйелері зерттелуі.
Қазақстан Республикасының өкімет бюджет жүйесін реформалауды әлі
жалғастыру үстінде перспективалық бюджеттік жоспарлау жүзеге асырылды.
Орталық пен аймақтардың өзара қатынастары, орта мерзімді түрақты
көрсеткіштер принципіне ауысты, мемлекеттік шығындарды басқару нормативтік
базасының қалыптастыру мен жетілдіру негізінде жасап, бюджет процессі
сыртқы қарыздар стратегиясының әдістерін жетілдіріп, соңғы бюджет қарыз
алушысының бюджет қаражаттарын қайтаруды қалыптастырып мемлекеттік бюджет
тапшылығын қысқарту жолдары қаралды.
Бюджет саясатының басым бағыттары анықталды:
- бюджеттің негізгі көлемін, кірістер көлемін анықтауды, шығындар мен
несиелеуді және де бюджет тапшылығының өлшемін бағалауды қоса алғанда орта
мерзімді жоспарлауға өтуді бекіті; бюджетті қаржыландырудың басымдылықтарын
талдауды бюджет бағдарламаларының қаржылық шығындарын олардың орындалу
нәтижелерімен салыстыру негізінде жетілдіру;
- негізгі бюджет бағдарламалары бойынша, бюджет шығындарын үнемдеу
үшін кейбір сәйкес нормаларды енгізуді қолға алғанда, шығындарды
жоспарлаудың нормативтік әдістерін жетілдіру;
- республикалық және жергілікті бюджет бағдарламаларын қаржыландыруда
орталықтың және аймақтардың жауапкершілік процессін бөлу және мемлекет
қызметтерінің орталықтанбау саясатын жалғастыру;
- жиналған несиелік қарыздарды қысқарту және бюджеттің жаңа
борыштарының өсуіне кедергі болатын, қаржылық міндеттемелерді тіркеу
механизмін жетілдіру.
Өкімет тарапынан мемлекеттік бюджеттің несиелік қарыздарын қысқарту іс-
шаралары жүргізіледі. Осы мәселелерді шешудің нақты тіркеуге қол
жеткізілді.
Жалпы, диплом жүмысының негізгі мақсаты- Қазақстан Республикасы бюджет
жүйесін үйымдастырудағы бюджет процессін, оның негізгі тәртібі, кезеңдері
және қатысушылары арасындағы өкілеттіліктерімен оны қүру және жүргізу,
бекіту, орындау процесстерін және мемлекеттің бюджет процессіне басқару
және оны ыңғайлы тәсілдері мен жолдарын зерттеу осы мақсатқа сәйкес келесі
міндеттер қаралды:
- бюджет жүйесінің қызметі мен оның орындалу мерзімдерін анықтау,
мемлекеттік бюджетке қатысушылар арасында функциональды жауапкершілік пен
өкіметтіліктердің нақтылануы;
- бюджет жүйесін басқару мен жүргізудің факторларын анықтау арқылы,
оны шешу жолдарын үстау.
Зерттеу объектілері- Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет пен
оның облыстық деңгейлеріндегі бюджет қаражаттарының қолданылуы және
қозғалысы.
Диплом жүмысы — кіріспе, үш бөлімнен және қорытындыдан түрады.
1. Мемлекеттік бюджет жүйесі жӘне оның теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мӘні мен рӨлі
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандылығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субьектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді қүндық
бөлудің ерекше саласын қүрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бүл жиынтығы
„мемлекеттік бюджет" үғымының экономикалық мазмүнын қүрайды.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретіндегі мемлекеттік бюджеттің
обьективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі үлғаймалы үдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бүл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл үлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жүмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Экономика дамуының қазіргі кезеңіндегі орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүрпзуге
мүмкіндік береді.
Қаржының орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылған.
Сөйтіп, обьективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, қүндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды- жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Қүндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілерменг сипатталады:
1) мемлекетен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) қүнды жасау және оны түтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және қүнды түтынуға қызмет ететінөндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол үлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
рарсында қүнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес қүндық бөліністің стадиясында білдіреді және одан белгілі
бір үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте
де, өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық - заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында — бюджеттік қорында затталынады. Мүның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық прцестер мемлекеттің
жүмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор — бүл қоғамдық өнім мен үлттық табыстың
қүндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және үлғаймалы үдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік — мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
обьективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдалануы қүнды бөлу және бөлумен байланысты оның қозғалыс процесін
білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны үдайы өндіріс пен қоғамдық
қезметкерлерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің қүнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бүл
функциялардың іс - қимыл, мазмүны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда: үлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік
саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды
орындайды.
Бюджеттің басқа жанамалық категориялар арқылы экономикалық мәні, оның
қызметтерінде көрінеді. Бюджеттік қатынастардың қоғамдық арналымы мынандай:
Негізгі жалпы мемлекеттік ақшалай қаражат қорларының қалыптасуы (бүл
қызметті жүзеге асыру барысында орталықтандырылған қаржылық ресурстардың
негізгі бөлігі мемлекеттік бюджет жүйесінде шоғырлануы қамтамасыз етіледі).
Негізгі жалпы мемлекеттік ақшалай қор қаражаттарын қолдану (бүл қызмет
бюджеттік қаражаттардың мақсатты жүмсалуы процессінде жүзеге асырылады).
Бюджеттік ресурстардың қозғалысында бақылауды жүзеге асыру, бүл
ьнегізд, жанамалық даму динпмикасы және әлеуметтік -экономикалық процесстер
барысын толығымен бақылау.
Бюджеттік қатынастардың сыртқы формасы өкімет пен жергілікті өзін өзі
басқару органдарының жасалған қоғамдық өнім құнының бір бөлігін басқаруда
көрінеді. Олар қоғамдық өмір қүбылысы сапасында, оның мәнін жасыратын,
бюджеттің субьективті жағын көрсетеді. Бүл жағдайда бюджеттік қор
қаражаттарының қозғалысындағы, оның қажеттілігін көлемі мен қүрылымы
бойынша нақтылауда мемлекетпен әртүрлі формалар мен әдістерді жүйелі түрде
қолдануы, ақшалай ресурстарды бюджет арқылы қайта бөлуді көрсететін
қоғамның қаржылық қүжаты — обьективтік қажеттілікті туындатады.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары — салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы
жоспары деп мойындау оның үлттыү табысты қайта бөлудегі маңызды орнын,
қаржы жопарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық үдайы
өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет үлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің қүралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қаиш жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет заңдарының бірі болып табылыды
(мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн
Мемлекеттік бюджет - ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі қүралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен үлттық
табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді
және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік
күштерді неғүрлым үтымды орналастырудың, экономика және мәдениетті
көтерудің талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады.
Нарықтық механизмге өту жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың қүрылымын қайта қүруды, кешенді мақсаты бюджеттік
бағдарламаларды қаржылавдыруға, ғылыми- техникалық әулетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
қүралы болып табылады.
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы бар.
Әлеуметтік саясаттағы басымдықтар - халықтың табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамытылған от бастарын) қолда, сондай-ақ
денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерінің жүмыс істеп түруы.
Қаржылық жоспарлау порцесінде бюджет үлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық кәсіпорындармен және үжымдармен етене байланысқан.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процесінде үлттық
шаруашылықтың қаржы- шаруашылық қызметіне қызмет жасалынады. Нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында ресурстарды жүмылдыру және оларды пайдалану
процесінде бюджеттік бақылаудың маңызы күшейе түсуде.
1.2 Бюджет жүйесі жӘне бюджет қүрылысы
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы биліктің,
басқару аппараттарын үстауды және басқа да шараларды қаржыландыру үшін
олардың ақша ресурстарын жүмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер
тармақтарының желісі қүралады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері
мен шығыстарын қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп
отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы
элементтердің барлығы-бюджет жүйесін үйымдастыру мен қүрудың қағидаттары,
оның буындарының өзара қатынастары мен байланыстарының үйымдық нысандары
бюджет қүқықтарының жиынтығы- бюджет қүрылысын қүрайды.
Дүние жүзінің әр түрлі елдерінде бюджет қүрлысы мемлекеттің
қүрылысына, аумақтық- әкімшілік бірлігіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет қүрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және қүқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейдегі
бюджеттердің жиынтығын білдіреді.
Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің қүрылымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрлінше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық қүрылысы мен оның аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің қүрамы елдің үлттық -мелекеттік қүрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық қүрылымы болуы мүмкін.
Федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан түрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та — штаттардың, ГФР-да-
жерлердің (ландтардың,) Канадада- провинциялардың, Ресей- ферерация
субъектілерінің бюдженттері);
жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі
қолданылады: орталық бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі
жағдайда да бюджеттердің оқшалану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы
мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік — экономикалық процестерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төменднгі бюджеттерге қатынасы бойынша
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет қүрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға және
тиісті қүқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейлердегі бюджеттерді
қамтиды.
Қазақстанда жиынтығында мемлекеттік бюджетті қүрайтын Республикалық
бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жүмыс істейді.
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
үшырады. Бүған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас
республикалардың мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО — ның мемлекеттік
бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық
және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақатақ бюджеттен, 15
одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен түрды. Одақтық бюджетке 1970 — 1990 жж. Мемлекеттік
бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52 — 50( тиді, оның 35(
республкалардың республикалық және 15% жергілікті бюджеттердің қарамағында
болды.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет — бүл түсімдер мен бюджет тапшылығының
қаржыландыру (профицитті пайдалану) есебінен қалыптастыратын және өзіне
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктеген
міндеттерді жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет
бағдарламаларын қаржыландыруға араналған Қазақстан Республикасының заңымен
бекітілген орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджеттер (әкімшілік — аймақтық бірліктердің бюджеттері) -
облыстық бюджеттер, қалалардың (аудандық маңызы бар қалалардан басқасы),
аудандардың (қаладағы аудандарды қоспағанда) бюджеттері.
Қаржы жылына арналған республикалық бюдже Қазақстан Республикасының
заңымен, жергілікті бюджеттер маслихаттарыдың шешімдерімен бекітіледі.
Бюджет жүйесінің жүмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару,
бақылау тәртібімен, сондай- ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің
атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйеісін үйымдық - экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО — ның бюджет
жүйесінде неғүрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі қүқықтардың берілуімен байланысты бүл қағидат әлсіреді.
Бюджеттердің бірлігі ел аумағында қолданылып жүрген мемелекет кірістерінің
жалпы жүйесінің өмір сүруінде, мемлекет шығыстарының біркелкілігінде
көрінеді. Бүл қағидат бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен
ұйымдастырылуының бірлігіне, оның әлеуметтік — экономикалық болжаумен өзара
байланысына кепілдік береді. Бюджет бірлігі қағидатының міндеті Парламент
тарапының бюдеттік қаражаттардың қозғалысына тиімді бақылауды белгілеу
болып табылады. Бюджет жүцесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз
етуге бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді
мемлекетінің жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші
кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өз ара іс-
қимылына, төменгі деңгейдегі бюджеттердің теңгерімділігі үшін оларды
қаржылық қолдауға, сондай — ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық
бюджет қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай қүқықтық негізбен, Қаржы министрлігі
бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір
деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы статистикасы
нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен, ақша жүйесінің
бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса
бірыңғай әлеуметтік экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесінің қүрудың маңызды қағидаты
болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің
дербестігі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы кірістерді бөлудің
түрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жүмсалу бағыттарын
белгілеу қүығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Төменгі- жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жүмыс істеудің
шарттары дербестікпен қатар теңгерімділік болып табылады. Барлық деңгейлер
бюджеттерінің теңгерімділігі бюджет- қаржы саясатының қажетті талабы болып
табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және бекіту кезінде билік пен басқарудың
тиісті органдары бюджеттердің белгілі бір мөлшерлерін белгілеуі мүмкін.
Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен
белгіленген. Бюджет тапшылығын жабудың негізгі нысандары мыналар болып
табылады: мемлекеттік қарыздар шығару; кредит ресурстарын пайдалану.
Тапшылықты азайту немесе жою мақсатымен секвестрлеу-ағымдағы қаржы
жылының қалған уақыты ішінде барлық баптар бойынша (қорғалатындарынан
басқа) белгілі бір пайызға мемлекеттің шығыстарын үйлесімді төмендету-
пайдаланылады.
Бюджетердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын бюджеттік
бағдарламалардың тізбесін республика Парламенті мен биліктің жергілікті
органдары анықтап, бекітеді.
1.3 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы
Мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын алыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттердің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар-бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар қүндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналамы болады: кірістер мелекеті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орналықтандырылған ресурстарды жалпы мелекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың қүрамы мен қүрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бүл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қавлыптастырудың және
шығыстарды жүмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін КСРО- ның мемлекеттік бюджетінің
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келеді.
Ол бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% қүрады және негізінен екі
төлемнен — айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден түрады. Бүл
жүйе 1930 жылдан 1990 жылға дейін өмір сүріп. 1980 жылдары енгізілген
өңцірістік қорлар, еңбек ресурстьары және басқалары үшін ақы түріндегі
пайдадан алынатын нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін
өзгертпедіжәне жеке кәсшорындар қызметінің жеке — дара нәтижелеріне
бағытталып отырды.
Дағыдыдағыдай, кірістердің көзі салықтар немесе оларға бара-бар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті
кірістерінің қүрамы мен қүрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен
және салыстырмалы түрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың
түсімдерімен айқындалады.
Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттің қүрылымы мыналардан
түрады:
Түсімдерден:
кірістерден;
алынған ресми трансферттерден (гранттардан);
бүрын бюджеттен берілген кредиттер бойынша негізгі борышты өтеу;
Шығыстардан және кредит беруден:
шығыстардан;
несие беруден;
бюджет тапшылығынан (профицитінен);
4. бюджет тапшылығын (профицитті пайдаланудан) қаржыландырудан.
Өз кезегінде кірістер:
салықтық түсімдер;
салыққа жатпайтын түсімдер;
капиталмен жасалынатын операциялардан алынатын кірістер болып
бөлінеді.
Бюджеттік түсімдердің бұл үш категориясы алынған ресми трансферттер
бөлігімен (және бір уақыт санатымен) яғни тауарларды немесе қызметтер
көрсетуді сатып алуға, несие беруге немесе өтелмеген борышты төлемеуге
байланысты емес тегін және қайтарылмайтын төлемдермен толықтырылады.
Бюджеттен берілген несиелерді өтеу санаты бюджеттік несиелер бойынша
(қайтару негізінде берілген- бүрынғы жылдардағы несиелендіру) мемлекеттік
шаруашылық жүргізуші субъектілер тарапынан ақшалай қаражаттардың түсуі
болып табылады.
Бюджеттің шығыстар бөлігі функционалдық топтардың шығыстарын
қаржыландыруға жүмсалады.
Мемелекеттік борышқа қызмет ету жөніндегі шығыстар борышқа қызмет
ету функциональдық тобы бойынша бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің
мелекеттік мекемелерін- әкімдер аппараттын және ішкі бағдарламалар-
қарыздар бойынша сыйақылар (мүдцелер) төлеу және қарыздарды орналастарғаны
үшін комиссиялық сыйақылар төлеу бойынша Қаржы министрлігін бөле отырып
жүргізіледі.
Кейін бюджетке өту түрінде қайтаруға жататын, басқа да экономикалық
бірліктердің несиелендіруге арналған қаражаттар тиісті бөлікте-
-функционалдық топ болып табылатын несиелендіруде көрсетіледі.
Бюджет тапшылығы шығыстар мен бюджетттен қайтарымды негізінде бөлінген
кредиттер ауқымының бюджетке түсетін түсімдердің жалпы сомасынан асып
түсуін қамтып көрсетеді. Бекітілген республикалық бюджет тапшылығының
көлемі үлттық валютамен және жалпы ішкі өнімге пайызбен, ал облыстық
бюджеттер, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерінің тапшылығы үлттық
валютамен көрсетілген. Ал бюджет профициті-бүл бюджетке түсетін кірістер
мен ресми трансферттер түсімдерінің және бүрын бюджеттен берілген кредиттер
бойынша негізгі борышты өтеудің жалпы сомасының жалпы шығыстардың және
қайтарымдылық негізінде бөлінетін кредиттердің ауқымынан асып түсуі.
Бекітілген бюджет профицитінің көлемі де үлттық валютамен немесе жалпы ішкі
өнімге пайызбен есептеледі.
Мемлекеттік бюджеттің сңғы бөлігі- бюджет тапшылығын (профицитті
пайдалану) қаржыландыру ішкі және сыртқы мемлекеттік борышты өтеу жөніндегі
шығыстарды қамытып көрсетеді.
Оның қос арналымы бар:
тапшылық болған жағдайда- ішкі көздерден (Үлттық банктен, коммерциялық
банктерден, бағалы қағаздарды сатудан есепке алу бойынша, шығыстарды жабуға
бағыталатын жыл басындағы бюджет қаражаттарының қалдықтарын) және сыртқы
қарыздардан қаражаттар тарату;
профицит кезінде- жоспардан тыс түсімдер, бірінші кезекте мемлекеттік
міндеттемелерді өтеуге немесе бірнеше кезектегі бюджеттік бағдарламаларды
қосымша қаржылындаруға пайдалану.
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыныптамамен айқындалады. Қаржы Министрлігі бекіткен бірыңғай
бюджеттік сыныптама- функционалдық, ведомстволық және экономикалық
сипаттамалар бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жүмсалатын
шығыстардың топтастырылуын белгілейтін нормативтік қүқықтық акт. Ол
кірістердің сыныптамасынан, шығыстардың функционалдық және экономикалық
сыныптамаларынан түрады. Бірыңғай бюджеттік сыныптама бюджеттің мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік дамуының жоспарларымен, болжамдарымен және
бағдарламаларымен, министрліктер мен ведомостволардың үйымдар мен
мекемелердің қаржы жоспарымен тығыз байланысын қамтамасыз етеді; жеке
(дара) сметалар мен қаржы жоспарларын қүрама сметалар мен жоспарларға
біріктіруге мүмкіндік береді, қүравма жоспарлар мен бюджеттің жазбаша
тізбесі арасындағы үйлесуді қамтамасыз етеді.
1996 жылға дейін бюджеттік сыныптама мынадай бөліктерді қамтыды бөлім,
параграф, бап, тарау. Алайда үзақ уақыт қолданылып келген сыныптама бюджет
қаражаттарын жобалаудың, оған есеп жүргізудің және бақылаудың, сондай-ақ
бюджет процесін жүзеге асырудың қазіргі заман талаптарына сай болудан
қалды. Сондықтан 1996 жылдан бастап ол жаңа, халықаралық стандартқа сәйкес
келетін сыныптамамен ауыстырылады.
Жаңа бюджеттік сыныптамаға сәйкес кірістер енді төрт бөлікке
жіктелінетін болды, олар санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Мысалы,
бюджеттердің кірістері мына санаттарды қамтиды: салық түсімдері;капиталмен
жасалынатын операциялардан алынатын кірістер; алынған ресми трансферттер
(гаранттар); бюджеттен берілген кредиттерді өтеу;жалпы қаржыландыру;
бюджеттің қаражаттары қалдықтарының қозғалысы.Қалған бөліктер кірістерді
кіріс көздерін неғүрлым тәптіштеу ретінде сипаттайды. Мысалы, салық
түсімдеріндегі сынып- салық тобын, ішкі сынып- салық түрін, ерекшелік-
нақты салық төлеушіні немесе салық объектісін білдіреді.
Шығыстарда функционалдық, экономикалық және ведомостволық сыныптама
қарастырылған. Функционалдық сыныптама қызмет түрлерінің, шаралардың және
бюджет қатынастары қатысушыларының кең көлемді сипаттамасы болып табылады.
Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстар бес бөлімге бөлінеді:
функционалдық топ, ішкі функция, мелекеттікмекеме- бағдарламалардың
әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама. Аталған деңгейдің үштастырылуы
шығыстардың функционалдық сыныптамасының кодын қүрайды.
Шығыстардың экономикалық сыныптамасы оларды экономикалық белгілері
бойынша төрт бөлімге бөледі: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Санат
мыналарды қамтиды: ағымдық шығыстар, кредит беру, қаржыландыру. Сынып ішкі
сынып және ерекшелік шығыстардың арналымы мен сипатына нақтылай түседі,
мысалы, ағымдағы шығыстарда: тауарлар мен қызметтер көрсетуге жүмсалатын
шығыстар- жүмысшылар мен қызметшілердің жалақысы- жүмысшылар мен
қызметшілердің негізгі жалақысы.
Бюджеттің атқарылуы кезінде екі сыныптаманың негізгі бөлімшелері
қамтитын тоғыспалы сыныптама түріндегі функционалдық және экономикалық
сыныптамалардың үштастырылуы пайдаланылады.
Ведомстволық сыныптама бойынша шығыстардың атқарылуы мен бюджеттік
несиелендіру әкімшілер бойынша бюджет бағдарламаларын, мысалы Қазақстан
Республикасы Президентінің Әкімшілігі, Парламенттің шаруашылық басқармасы,
Премьер министердің Кеңесі, облыстар мен Астана мен Алматы қалаларының
әкімдері, министрліктер, комитеттер, агенттіктер, Қазақстан Республикасының
басқа ведомстволары мен службалары бойынша топтастыруды білдіреді.
Бюджеттік сыныптама автоматтандыру қүралдарын қолданатын басқарудың
жоғары жеделдігіне жету үшін түсімдер мен шығындарды жан-жақты, айқын және
арнаулы етіп жүйелеуге мүмкіндік береді.
Бюджеттік жоспарлау- мелекеттің қаржы саясатының талаптарына
бағындырылған қаржалық жоспарлаудың маңыз қүрама бөлігі. Мүндай
жоспарлаудың экономикалық мәні елдің жалпыүлттық әлеуметтік-экономикалық
дамуын негізінде түрлі деңгейіндегі бюджеттерді жасау мен олардың атқарылуы
процесінде бюджет жүйесінің буындары арасында қоғамдық өнімнің қүны мен
ұлттық табысты бөлу мен қайта бөлуде болып отыр. Бюджеттік жоспарлау
барысында қаржы елдің дамуның мемлекеттік бағдарламасының экономикалық және
сапалық көрсеткіштеріне және табиғи, материал, еңбек және қаржы
ресурстарына белсенді ықпал жасайды.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлігі мыналарға негізделеді:
республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын бюджеттәк
бағғдарламалардың тізбесін қалыптастыру;
заңнамалық актілер мен кірістердің республикалық және жергілікті
бюджеттер арасында бөлу нормативтерін, облыстық өкілді органдарының
шешімдерімен- кірісті облыстық бюджет пен аудандар (қалалар) бюджеттерінің
арасында бөлудің тұрақты нормативтерін белгілеу;
заңгамалық актілермен республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге
берілетін субвенциялардың облыстық бюджеттерден , Астана мен Алматы
қалаларының бюджеттерінен республикалық бюджетке берілітін бюджеттік
алымдардың үзақ мерзімді мөлшерін, облыстық өкілді органдарының
шешімдерімен- облыстық бюджеттен аудандардың (қалалардың) бюджеттеріне
берілетін субвенциялардың және аудандардың (қалалардың) бюджеттерінен
облыстық бюджетке берілетін бюджеттік алымдардың үзақ мерзімді мөлшерін
белгілеуге;
Қаржы министрлігімен келісе отырып, облыстар мен Астана және Алматы
қалаларының бюджеттеріне түсетін түсімдер сомасын анықтауға;
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда және
жергілік бюджет туралы жергілікті өкілді органдардың шешімдеріне
облыстардың, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы
органдарының тиісті қаржы жылының аяғындағы борышының лимитін белгілеуге ;
Үкімет белгілейтін тәртіп пен жергілікті атқарушы органдар тартатын
қарыздар жөніндегі сыйақының (мүдденің) шекті мөлшерін белгілеуге.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған нарықтық
қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен
шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның
шығыстарының абсалютті және относительді тез өсуі оған тән сипат болып
отыр. Бүл инфляциялық процестерден және егеменде мелекеттің функцияларының
көбейуінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету
қажеттігінен туып отыр.
Бюджеттің кірістері — бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын
түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ
капиталмен жасалатын операциялардан түсетін кірістердің көлемі.
Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес
республикалық бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
Республикалық бюджеттің кірістерін, олар мыналардан түрады:
а) салықтар, алымдар және басқа да міндетті төлемдердің түсімдерінен
(корпорациялық табыс салығы; қосылған қүнға салынатын салық ; импортқа
салынатын акциздер; жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен
салықтары; әкелінетін тауарларға салынатын кеден бажы, әкетілетін
тауарларға салынатын баж салығы және басқа салықтар, алымдар мен төлемдер);
ә) салыққа жатпайтын түсімдерден (республикалық мелдекеттік
кәсіпорындар пайдасының үлесі; Үлттық депозиттер бойынша алынатын сыйақылар
(мүдделер); республикалық бюджеттерден қаржалантыратын мелекеттік
мекемелерге тиесілі мүліктерді сатудан түсетін түсімдер; республикалық
меншік болып табылатын акция бумаларынан түсетін дивидендтер; мелекеттік
лотереялардан алынатын кірістер (жергілікті өкілді органдарының шешімдері
бойынша өткізілетін лотереялардан алынатын кірістерді қоспағанда); жер
қойынауы туралы ақпаратты пайдалануға бергені үшін төлемдер; республикалық
бюджеттен кредит берілуі үшін алынған сыйақылар (мүдделер); республикалық
меншікті мүлікті жалға беруден алынатын түсімдер; тәркіленген мүлікті,
белгіленген тәртіппен республикалық меншікке өтеусіз өткенмүлікті сатудан
алынатын түсімдер, соның ішіиде мелекеттің пайдасына бас тартудан кеден
режімінде ресімделген тауарлар мен көлік қүралдары; Қазақстан Республикасы
азаматтарының төлқүжаттары мен жеке куәліктер бергені үшін төлем;
мемлекетке өткен мүлікті, заңсыз алынған мүлікті өз еркімен тапсырудан
немесе оны өндіріп алудан немесе мемлекеттік функцияларды орындауға
уәкілетті түлғаларға немесе оларға теңестірілген түлғаларға заңсыз
көрсетілген қызметтердің қүнын өтдіріп алудан алынатын сомалардың
түсімдері; өнімдерді лицензиясыз әкеткені үшін төленетін айыппүл
сомаларының түсімдері; лицензиялық тәртіп белгіленген казино,
тотализаторлар мен ойын бизнесі қызметтерінен алынған кірістерді
қоспағанда, өзіне лицензиялық тәртіп белгіленген лицензиясыз қызметтен
алынатын кірістерден түсетін түсімдер; атқарушы санкция; басқа да салыққа
жатпайтын түсімдер);
б) капиталмен жүргізілетін операциялардан алынатын кірістерден:
мемлекеттік резервтерден алынған түлғалар үшін берешекті өтеуден жөне
мемлекеттік қордан астық сатудан алынатын түсімдерден;
мына төмендегілерден алынған ресми трансферттерді (гаранттарды):
заңды және жеке түлғалардан немесе шет мемлекеттерден;
бюджеттік алынымдардан;
республикалық бюджеттерден бүрын берілген кредиттер бойынша негізгі
борышты өтеуден.
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы мелекеттік бюджет кірістерінің
қүрамы мен қүрылымы мына мәліметтермен сипатталады. Кесте 1
Мемлекеттік бюджет кірістерінің көлемі мен қүрылымы
Млн. теңге %
Түсімдер 821153,1 100,0
1. Кірістер 807845,4 98,4
Салықтық түсімдер 750777,0 92,9
Салыққа жатпайтын түсімдер 47574,4 5,9
Капиталмен жүргізілдетін операциялаардан 9494,0 1,2
алынатын кірістер
2. Алынған ресми тарнсфертер (гранттар)
3. Бүрын бюджеттен берілген кредиттер 13307,0 1,6
бойынша негізгі борышты өтеу
Кестеден көріп түрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер қүрап
отыр (қосылған қүнға салынатын салық, корпорациялық табыс салығы,
әлеуметтік салық, жеке табыс салығы және т.б.) Мемлекеттік бюджет
кірістерінің басқа көзі- салыққа жатпайтын түсімдер.
Бюджеттің шығыстары- бүл бекітілген бюджет шегіне қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар.
Республикалық бюджеттің қаражаттары: жалпы сипаттағы мелекеттік
қызметтер көрсетуді (заң шығарушы және басқа функцияға кірмейтін қалған
өзге де органдарды, қаржы және салық-бюджет саясатын, сыртқы экономикалық
қызметті, іргелі зерттеулерді және басқалары); қорғаныс қабілетін
қамтамасыз етуді; қауіпсіздікті қамтамасыз етуді; республикалық деңгейдегі
жалпы орта, орта кәсіптік және қоысша білімді; республикалық деңгейде
азаматтарға тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін; заң
актілеріне сәйкес республикалық бюджеттен арнаулы мелекеттік жәрдемақыларды
алатын азаматтардың санатына осы жәрдемақыларды, арнаулы мемлекеттік
жәрдемақыларды, зейнеткерлерді, Үлы Отан соғысының қатысушылары мен
мүгедектерін, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушыларды жерлеуге
берілетін жәрдемақыларды; республикалық деңгейдегі әлеуметтік қамсыздандыру
және әлеуметтік көмек саласындағы қызметті, республикалық деңгейдегі
мәдениет, спорт және ақпарат саласындағы қызметтерді; ауыл, орман, су мен
балық шаруашылығының басым бағдарламаларын; көші-қон саласындағы қызметі:
қоршаған табиғи ортаны қорғау жөнінде республикалық деңгейдегі жүргізілетін
шараларды; республикалық деңгейдегі өнеркәсіп, көлік және қүрлыс
объектілері саласындағы арнайы бағдарламаларды фельдъегерлік байланысты;
республикалық маңызы бар жол жүйесін пайдалануды, салуды және жаңғыртуды;
гидрометерологиялық мониторингті, үкіметтік борышқа қызмет көрсету
жөніндегі шығыстар; мемлекеттік кепілдіктер бойынша міндеттемелерді
орындауды; жергілікті бюджеттерге республикалық бюджеттен берілетін ресми
трансферттерді және басқа республикалық бағдарламаларды қаржыландыруға
жұмсалады.
Сондай-ақ жоғарыда аталған қызмет түрін жүзеге асыратын республикалық
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерін, олардың аумақтық бөлімшелерін және
мемлекеттік бағыныштағы мекемелерді үстауға арналған шығыстар да
республикалық бюджеттен қаржыландырылады.
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерін ұстауға арналған
шығыстар Қазақстан Республикасының Президентінің және Үкіметінің
актілерімен бекітілетін штат саны лимиті мен Үкімет актілерімен бекітілген
мемлекеттік органдардың топтары бойынша бір қызметкерге жүмсалатын ағымдағы
шығыстардың нормативтері негізге алына отырып белгіленеді және оларды
республикалық бюджеттен басқа, өзге де қаржыландыру көздері есебінен
үстауға жол берілмейді.
Республикалық бюджеттен шығыстар мен кредиттердің жекелеген бағыттары
бойынша немесе жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламалар бойынша
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы зандағыдан басқа,
өзге де нормативтік қүқықтық актілерде шығыстар мен несиелендірудің ең аз,
шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгілеуге жол берілмейді.
Республикалық бюджеттің сыртқы экономикалық қызметпен байланысты және
үлттық валютаның айырбас бағамының (курсының) жоспарланған өзгерістеріне
сәйкес белгіленген қаражатты үлттық валютаның бөлінген кезіндегі ресми
айырбас бағамы бойынша жүмсалады.
Нарықтық жағдайларға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының
қүрылымы айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда-үлттық шаруашылықтың, ең алдымен
орталықтандарылған күрделі жүмсалымдарға жүмсалатын бюджет қаражаттары
шүғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асруға байланысты
мелекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға өзгерді,
олар үлғаймалы үдайы өндірісті, қаржы рыногінде жүмылдырылған меншікті
қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыру тиіс.
Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайын да жеке салалар мен
аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды, экономиканың
мелекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап
қалуда.
Экономика және әлеуметтік —мәдени шараларды қаржыландыру шығыстарының
едәуір бөлігі төмендегі бюджеттерге субвенциялар нысанында беріледі.
Бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган Үкімет атынан
республикалық бюджетте көзделген сомалар шегінде коедиттер бере алады.
Кредиттер берудің тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі заңды, жеке түлғалардан және шет
мемлекеттерден республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін заңда
белгіленген тәртіп бойынша қарыз алуға қүқылы.
Үкіметтің қаражатты қарыз алуы немесе мемлекеттік эмиссиялық бдағалы
қағаздар шығару шарттары (келісімдері) нысанында жүзеге асырылады. Қарыз
шарттарын жасаудың және мелекеттік бағалы қағаздар шығарудың тәртібі мен
ережелерін Үкімет белгілейді.
Бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган облыстар мен Астана және
Алматы қалалары әкімдерінің үсынысы бойынша республикалық бюджеттен
жергілікті бюджеттерге кассалық алшақтықты жабуға төмен түрған бюджеттерді
несиелердіру үшін тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджетте
көзделген араулы резерв шегінде Үкімет шешімінің негізінде бюджеттік
кредиттер бере алады.
Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда шығыстардың қүрылымында бюджеттік
ресурстардың әлеуметтік бағыттылығы арта түсуде. Республикалық деңгейдегі
білім беруді, денсаулық сақтауды, әлеуметтік сақтандыруды мен
қамсыздандыруды және басқа бағдарламаларды қамтитын әлеуметтік —мәдени
шараларға жүмсалатын тікелей шығындар барлық шығыстардың 60 пайызынан асып
отыр. Сонымен бірге өнімсіз мақсаттардың: басқаруға, армияға, құқық қорғау
органдарына, үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге, дипломатиялық мекемелерді
үстауға, дүниежүзілік қоғамдастыққа біркен шараларды жүргізу квоталары
бойынша жарналарға және т.с.с. жүмсалатын шығындарда өсуде. Бүл мақсаттарға
жыл сайын бюджет қаражаттарының 13 бөлігі жүмсалады.
Сөтіп жалпы мемлекеттік мәні бар шараларды қаржыландыруды қажетті ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ететін республикалық бюджет елдің экономикалық
процесін реттеуге аса маңызды рөл атқарды. Сонымен бірге республикалық
бюджеттің жоғары маңыздылығы жергілікті бюджеттердің рөлім төмен
түсірмейді. Тап солар биліктің жергіліктіоргандарының өздерінің
функцияларын орындауын қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді,
халықтың түрмыстық әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, тиісті
аймақтың азаматтарының материалды және мәдени дәрежесіне айтарлықтай ықпал
етеді.
Рынокке өтпелі кезеңде бюджет жүйесінің барлық дербес буындары жалпы
мелекеттік қажеттіліктерді қанағанттандыру үшін қоғамдық өндірістердің
қүндық арақатынасының жақсартуға ықпал етеді, нарықтық инфрақүрылымды
дамыту мен азаматтардың әлеуметтік кепілдерін қанағаттандыру үшін үлттық
табысты қайта бөлудің қүралы болуы тиіс. Бүл тек салықтардың ынталандырушы
рөлін күшейту, бюджеттен қаржыландырудың және қаражаттардың пайдаланудың
пргрессивті нысандарын, әдістерін қолдану жолымен бюджет ресурстарының
қалыптастырып, жүмсау кезінде жоғары тиімділікке қол жеткізу жағдайында
ғана мүмкін. сонымен қатар бюджет ресімін, барлық деңгейлердегі бюджеттер
арасындағы, совдай-ақ мелекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасындағы қаржылық қарым-қатынастарды одан әрі демократияландыру мен
жетілдіру қажет етеді.
2005 жылдан бастап елдің бюджеттік бағдарламаларының ағымдағы және
даму бағдарламаларына бөлінуіне байланысты, мелекеттік бюджеттердің шығыс
бөлігін де ағымдағы шығыстардың бюджеті және даму бюджеті етіп бөлу
практикасы қолданылады. Даму бюджетіне инвестициялық және инновациялық
қызметті қаржыланждыруға жүмсалатын қаражаттар және үдайы өндіріспен
байланысты басқа да шығыстар қамтылады. Ағымдағы бюджетте қолданылып жүрген
нормалардан және әлеуметтік қамтамасыз етудің қалыптасқан деңгейінен
туындайтын барлық шығыстарды шоғырландыру қарастырылған. Ол түгелдей
бюджетке шоғырланатын халықтың ақша қорланымдары мен түсімдерінің өсуі
есебінен байланысқан. Даму бюджетінде үлғаймалы үдайы өндірістік
қажеттіліктерімен, жаңа әлеуметтік —экономикалық шараларды
орталықтандырылған қаржыландырумен байланысты шығыстарды біріктіру
көзделген.
2 Қазақстан Республикасында бюджет процессін ұйымдастыру
2.1 Қазақстан Республикасындағы бюджет процессі жӘне оның қатысушылары
Бюджеттік процесс — мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың
бюджетті әзірлеу, қарау, бекіту, атқару оның атқарылуын бақылау және
бюджеттің атқырылуы туралы есепті бекіту жөніндегі заң арқылы
регламенттелген.
Бюджет процесінің қүрамдас бөлігі әр түрлі деңгейдегі бюджеттер
арасындағы қаржы ресурстарын ішінара қайта бөліске салатын бюджеттік
реттеу.
Қазақстандағы бюджет процесі 1996 жылдың 24 желтоқсанындағы "Қазақстан
Республикасының бюджет жүйесі туралы" заңымен, республиканың басқа да
заңдарымен, сонымен қатар, "Жергілікті әкілетті және атқару органдар
туралы" заңдарымен айқындалады.
Бюджеттердің жобаларын қүрудан бүрын республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының индикитивтік жоспары, бюджеттің ағымдағы атқарылуының
талдау көрсеткіштері мемлекеттің біріктірілген қаржы балансының жобасы
әзірленді.
Алдағы жылга арналған бюджет саясатының негізгі бағыттары және
мемлекеттің біріктірілген қаржы балансының жобасы мақүлданғаннан кейін
Үкімет қаулы қабылдап, онда бюджет қаражаты есебінен үсталатын орталық
мемлекеттік органдардың, үйымдардың бюджет жобасын қалыптастыру және оны
қаржы министрлігіне табыс ету тәртібін, мерзімін белгілейді.
Бюджет процессіне қатысушыларды, келесі сызба арқылы көрсетуге болды,
сурет
Бүл сызбада әрбір қатысушы өзінің Қазақстан Республикасы заңдылығымен
анықталған өкілдіктері негізінде қалыптасады. Бірақ әрбір қатышының қызметі
әртүрлі.
Қазақстан Республикасының Президенті бюджеттік қатынастарды реттеу
саласында:
• Республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп беру
тәртібін айқындайды;
• Республикалық бюджет комиссиясын қүрады, ол туралы ережені бекітеді,
және қүрамын анықтайды;
• Қазақстан Республикасының аумағында төтенше мемлекеттік бюджетті
енгізу туралы шешім қабылдайды және оны әзірлеу тәртібін айқындайды;
• Мемлекеттегі жағдай мен республиканың ішкі және сыртқы саясатының
негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауда алдаңы
жылға арналған ҚР бюджет саясатының негізгі бағыттарын айқындайды.
ҚР Парламенті бюджеттік қатынастарды реттеуге
• Республикалық бюджетті, сондай-ақ республикалық бюджетке өзгерістер
мен толықтырулар енгізуді бекітеді;
• Қазақстан Республикасының Өкіметі мен Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық бюджетінің
атқырылуы туралы есептерді бекітеді;
• Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес өзге де
өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Облыстық, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның
(облыстық маңызы бар қаланың), мәслихаты.
• Жергілікті бюджетті және оның атқарылуы туралы жылдық есепті
бекітеді;
• Жергілікті бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылау жүзеге асыра отырып,
мәсхихаттың тексеру комиссиясын сайлайды;
• Жергілікті бюджеттің атқарылуына бақылау жүргізу туралы есептерді
қарайды;
• Қазақстан Республикасын заңдарына сәйкес өзге де өкілеттіктерді
жүзеге асырады.
Үлттық банк — ақша несие саясатын жүргізгенде, ақша айналысын
реттегенде қаржы ресурстарын басқарғанда, қаржы қатынастарына тікелей де
сонымен бірге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz