Аудиттің негізі, мақсаты және мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Аудиттің негізі, мақсаты және мәселелері
1.1. Аудиттің қалыптасу тарихы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Аудиттің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Аудит қағидаттары мен қызметтері.
2. Аудит түрлерінің классификациясы
2.1. Аудиттің заңдылық негізі бойынша жіктелінуі
2.2. Ішкі және сыртқы аудит салыстырмалы сипаты
2.3. Аудиттің басқа да түрлері.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1. Аудиттің негізі, мақсаты және мәселелері
1.1. Аудиттің қалыптасу тарихы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Аудиттің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Аудит қағидаттары мен қызметтері.
2. Аудит түрлерінің классификациясы
2.1. Аудиттің заңдылық негізі бойынша жіктелінуі
2.2. Ішкі және сыртқы аудит салыстырмалы сипаты
2.3. Аудиттің басқа да түрлері.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
«Аудитор қызмет қөрсету» ұғымына Республикалық және территориялық аудиторлар палаталары, аудиторлық фирмалар мен тәуелсіз аудиторлар кіреді. ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заңға сәйкес Республикалық аудиторлар палатасы тәуелсіз «бейөкіметтік», қоғамдық, коммерциалық кәсіби, өзін - өзі басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады. Аудиторлар палатасы аудиторларды, аудиторлық ұйымдарды ерікті негізде біріктіреді және мүшелік жаналар мен Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған өзге де көздер есебінен қаржыландырылады.
Аудиторлық ұйымның құрамындағы аудиторлар саны кемінде екі адамнан құралуға тиіс. Оның жарғылық капиталында аудиторларға және аудиторлық ұйымдарға тиісілі үлес кемінде 51% болуға тиіс.
Аудиторлардың республикалық және территориялық палаталары аудит процедурасын біріздендіруге (унификация), жетілдіруге және дамытуға үлестерін қосу керек. Аудит, бухгалтерлік есеп және экономикалық талдау салаларындағы стандарттар мен ұсыныстарды сараптау мен қатар олар аудиторлық фирмалар мен аудиторлардың қызметтерін үйестіру функциясын орындайды, олардың қоғамдық этикалық нормаларын анықтайды, аудиторлардың біліктілігін арттыру, аудиторлық қызметітің нарығын зерделеу, аудиторлық фирмалар мен аудиторларды нормативті құжаттармен қамтамасыз ету, оларға аудиторлық істі ұйымдастыру кеңес берушілік - әдістік көмек көрсету бойынша шараларды қарастырады.
Нарықтық экономикаға көшу барысында аудиторлық қызметтерді құрудың қарқынын жеделдетіп, олардың жұмыс әдістерін жетілдіру аса маңызды. Бұл өндіріс пен шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін басқаруын көптеген салаларында экономикалық проблемалардың шешудегі дәрменсіздіктерді жылдам еңсеруге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы Қаржы министрлігінің БТБ (Бақылау-тексеру басқармасы) жанынан шаруашылық есептегі тексеруші топ ұйымдастырылған 1989 жылдан басталады. Содан кейін оның негізінде 1990 жылдың 15-ші ақпанындағы ҚазССР Министрлер Кеңесінің №60 қаулысына сәйкес республиканың Қаржы министрлігіне карасты аумақтық бөлімдерімен «Қазақстанаудит» атты шаруашылық есептегі аудиторлык орталық құрылды. 1992 жылдан бұл кәсіпорын жеке меншіктің барлық ұйымдарға аудиторлық қызмет көрсететін аса ірі дербес акционерлік компанияға айналды.
1993 жылдың 18-ші қазанында Жоғарғы Кеңес «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» бірінші заңын қабылдады, ал 1994 жылдың 6-шы мамырында елдегі аудиторлардың 1 съезінде аудиторлар палатасының Жарғысы тіркеуден өтті. Қазіргі уақытта елімізде 100-ден астам аудиторлық фирмалар мен 3000-нан астам маман жұмыс істейтін тәуелсіз жеке кәсіпорындар әрекет етеді. Келешекте аудиторлық істің мамандарына деген қажеттілік арта түседі. Аудиторлардың Республикалық Палатасының есебі бойынша еліміздегі аудиторлық қызметпен айналысатын қызметкерлердің саны шамамен 30 мыңдай адамды құрауы керек. Нарықтық өзара қарым-қатынасқа сәйкесетін нормативті-құқықтық актілерді әзірлеп қабылдау - аудиторлық істің келешекте дамуын дұрыс анықтауға және біздің елімізге аса ірі халықаралық аудиторлық компаннялардың көптеп келуіне ықпалын тигізеді.
Аудиторлық ұйымның құрамындағы аудиторлар саны кемінде екі адамнан құралуға тиіс. Оның жарғылық капиталында аудиторларға және аудиторлық ұйымдарға тиісілі үлес кемінде 51% болуға тиіс.
Аудиторлардың республикалық және территориялық палаталары аудит процедурасын біріздендіруге (унификация), жетілдіруге және дамытуға үлестерін қосу керек. Аудит, бухгалтерлік есеп және экономикалық талдау салаларындағы стандарттар мен ұсыныстарды сараптау мен қатар олар аудиторлық фирмалар мен аудиторлардың қызметтерін үйестіру функциясын орындайды, олардың қоғамдық этикалық нормаларын анықтайды, аудиторлардың біліктілігін арттыру, аудиторлық қызметітің нарығын зерделеу, аудиторлық фирмалар мен аудиторларды нормативті құжаттармен қамтамасыз ету, оларға аудиторлық істі ұйымдастыру кеңес берушілік - әдістік көмек көрсету бойынша шараларды қарастырады.
Нарықтық экономикаға көшу барысында аудиторлық қызметтерді құрудың қарқынын жеделдетіп, олардың жұмыс әдістерін жетілдіру аса маңызды. Бұл өндіріс пен шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін басқаруын көптеген салаларында экономикалық проблемалардың шешудегі дәрменсіздіктерді жылдам еңсеруге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы Қаржы министрлігінің БТБ (Бақылау-тексеру басқармасы) жанынан шаруашылық есептегі тексеруші топ ұйымдастырылған 1989 жылдан басталады. Содан кейін оның негізінде 1990 жылдың 15-ші ақпанындағы ҚазССР Министрлер Кеңесінің №60 қаулысына сәйкес республиканың Қаржы министрлігіне карасты аумақтық бөлімдерімен «Қазақстанаудит» атты шаруашылық есептегі аудиторлык орталық құрылды. 1992 жылдан бұл кәсіпорын жеке меншіктің барлық ұйымдарға аудиторлық қызмет көрсететін аса ірі дербес акционерлік компанияға айналды.
1993 жылдың 18-ші қазанында Жоғарғы Кеңес «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» бірінші заңын қабылдады, ал 1994 жылдың 6-шы мамырында елдегі аудиторлардың 1 съезінде аудиторлар палатасының Жарғысы тіркеуден өтті. Қазіргі уақытта елімізде 100-ден астам аудиторлық фирмалар мен 3000-нан астам маман жұмыс істейтін тәуелсіз жеке кәсіпорындар әрекет етеді. Келешекте аудиторлық істің мамандарына деген қажеттілік арта түседі. Аудиторлардың Республикалық Палатасының есебі бойынша еліміздегі аудиторлық қызметпен айналысатын қызметкерлердің саны шамамен 30 мыңдай адамды құрауы керек. Нарықтық өзара қарым-қатынасқа сәйкесетін нормативті-құқықтық актілерді әзірлеп қабылдау - аудиторлық істің келешекте дамуын дұрыс анықтауға және біздің елімізге аса ірі халықаралық аудиторлық компаннялардың көптеп келуіне ықпалын тигізеді.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Аудиттің негізі, мақсаты және мәселелері
1.1. Аудиттің қалыптасу тарихы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...4
1.2. Аудиттің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Аудит қағидаттары мен қызметтері.
2. Аудит түрлерінің классификациясы
2.1. Аудиттің заңдылық негізі бойынша жіктелінуі
2.2. Ішкі және сыртқы аудит салыстырмалы сипаты
2.3. Аудиттің басқа да түрлері.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Аудитор қызмет қөрсету ұғымына Республикалық және территориялық
аудиторлар палаталары, аудиторлық фирмалар мен тәуелсіз аудиторлар кіреді.
ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңға сәйкес Республикалық аудиторлар
палатасы тәуелсіз бейөкіметтік, қоғамдық, коммерциалық кәсіби, өзін - өзі
басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады. Аудиторлар
палатасы аудиторларды, аудиторлық ұйымдарды ерікті негізде біріктіреді және
мүшелік жаналар мен Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған
өзге де көздер есебінен қаржыландырылады.
Аудиторлық ұйымның құрамындағы аудиторлар саны кемінде екі адамнан
құралуға тиіс. Оның жарғылық капиталында аудиторларға және аудиторлық
ұйымдарға тиісілі үлес кемінде 51% болуға тиіс.
Аудиторлардың республикалық және территориялық палаталары аудит
процедурасын біріздендіруге (унификация), жетілдіруге және дамытуға
үлестерін қосу керек. Аудит, бухгалтерлік есеп және экономикалық талдау
салаларындағы стандарттар мен ұсыныстарды сараптау мен қатар олар
аудиторлық фирмалар мен аудиторлардың қызметтерін үйестіру функциясын
орындайды, олардың қоғамдық этикалық нормаларын анықтайды, аудиторлардың
біліктілігін арттыру, аудиторлық қызметітің нарығын зерделеу, аудиторлық
фирмалар мен аудиторларды нормативті құжаттармен қамтамасыз ету, оларға
аудиторлық істі ұйымдастыру кеңес берушілік - әдістік көмек көрсету
бойынша шараларды қарастырады.
Нарықтық экономикаға көшу барысында аудиторлық қызметтерді құрудың
қарқынын жеделдетіп, олардың жұмыс әдістерін жетілдіру аса маңызды. Бұл
өндіріс пен шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін басқаруын көптеген
салаларында экономикалық проблемалардың шешудегі дәрменсіздіктерді жылдам
еңсеруге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы Қаржы
министрлігінің БТБ (Бақылау-тексеру басқармасы) жанынан шаруашылық есептегі
тексеруші топ ұйымдастырылған 1989 жылдан басталады. Содан кейін оның
негізінде 1990 жылдың 15-ші ақпанындағы ҚазССР Министрлер Кеңесінің №60
қаулысына сәйкес республиканың Қаржы министрлігіне карасты аумақтық
бөлімдерімен Қазақстанаудит атты шаруашылық есептегі аудиторлык орталық
құрылды. 1992 жылдан бұл кәсіпорын жеке меншіктің барлық ұйымдарға
аудиторлық қызмет көрсететін аса ірі дербес акционерлік компанияға айналды.
1993 жылдың 18-ші қазанында Жоғарғы Кеңес Қазақстан
Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы бірінші заңын қабылдады, ал
1994 жылдың 6-шы мамырында елдегі аудиторлардың 1 съезінде аудиторлар
палатасының Жарғысы тіркеуден өтті. Қазіргі уақытта елімізде 100-ден астам
аудиторлық фирмалар мен 3000-нан астам маман жұмыс істейтін тәуелсіз жеке
кәсіпорындар әрекет етеді. Келешекте аудиторлық істің мамандарына деген
қажеттілік арта түседі. Аудиторлардың Республикалық Палатасының есебі
бойынша еліміздегі аудиторлық қызметпен айналысатын қызметкерлердің саны
шамамен 30 мыңдай адамды құрауы керек. Нарықтық өзара қарым-қатынасқа
сәйкесетін нормативті-құқықтық актілерді әзірлеп қабылдау - аудиторлық
істің келешекте дамуын дұрыс анықтауға және біздің елімізге аса ірі
халықаралық аудиторлық компаннялардың көптеп келуіне ықпалын тигізеді.
ҚР аудиторлық қызметтер туралы заңында ашық үлгідегі акционерлік -
қоғамды. өндірістік кооператив пен мемлекеттік кәсіпорынды қоспағанда кез
келген ұйымдық-құқықтық формада аудитторлық: қызметті жүзеге асыру үшін
құрылған коммерциялық ұйымдар ретінде ұғылатын аудиторлық ұйымдарға
анықтама берілген
Аудиторлық ұйымдарды құру барысында аудиторлық кәсіпорындардың
әртүрлі формаларын мынадай түрде мақсатқа лайықты пайдаланады:
- шетеллік аудиторлық фирмалардың өкілдіктерін;
- біріккен аудиторлық кәсіпорындарды;
- акционерлік қоғамдар мен компаниялар;
- шағын жеке меншік және жеке кәсіпорындар;
- жеке-дара аудит және кеңес беру.
ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңы аудитторды жүзеге асырудың құқық
негіздерін анықтайды әрі меншік иеленушілер мен мемлекеттің мүліктік
мүдделерін қорғауға ықпалын тигізетін тәуелсіз қаржылық бақылау жүйесін
құруға бағыттылған. Егер Қазақстан Республикасы аудиторлық қызметті
реттейтін еліміздің қазіргі заңы мен басқада заң актілерінен бөлек
халықаралық келісім – шарттармен және келісімдердің ережелері қолданылады.
Аудиторлық ұйымдар мен тәуілсіз аудиторларды функциялары мен
міндеттері, тараптардың құқықтары, міндеттері және жауапкершілік деңгейлері
қалыптастырылады. Бұл заңның нормалары меншік түрлері мен қызмет салаларына
қарамастан барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерге қатысты
республикамыздың барлық территориясында қолданылады. Онда келісімшарт
негіздеріне қарай аудитор мен клиенттің арасындағы қарым – қатынас, сондай
– ақ аудитордың өз клиентінен және кез келген мүдделі үшінші жақтан толық
тәуелсіздігі жеткілікті дәрежеде ашып көрсетіледі.
Аудиторлық ұйымдардың іс – тәжірибесін талдау олардың негізгі қызмет
бағыттарын және ұлттық экономика саласы, әртүрлі салалардағы
кәсіпорындармен өзара байланысын формаларын анықтауға мүмкіндік береді.
1. Аудиттің негізі мақсаты және мәселелері.
Қазақстан Республикасында аудит және аудиторлық қызмет 1998ж 20
қарашада қабылданған "Аудиторлық қызмет туралы" заңмен реттеледі. Осы заң
аудиторлық қызметті жүзеге асыру процесінде аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдар, заңды және жеке түлғалар, мемлекеттік органдар арасында пайда
болатын қарым-қатынастарды реттейді.
Аудит - бұл бухгалтерлік (қаржылық) есеп берулердің шынайылығы
(дұрыстығын) айқындау мақсатында жүргізілетін тәуелсіз тексеру. Аудиторлық
қызмет — бұл аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық есеп берулердің
аудитін жүргізу бойынша кәсіпкерлік қызметі. Аудиторлық ұйым - бұл
кез-келген ұйымдастырушылық-құқықтық формада аудиторлық қызметті жүзеге
асыру үшін құрылған коммерциялық
ұйым. Бірақ ол ашық түрдегі акционерлік қоғам, өндірістік кооператив
және мемлекеттік кәсіпорын болуы мүмкін емес. Аудиторлық ұйым мүшесінің
саны 2-ден кем емес болуы шарт және үлесі 51 % болуы керек.
Аудитор - бұл біліктілік комиссиясымен аттестацияланған және аудитор
"квалификациясы" ("біліктілік") туралы куәлік алған жеке тұлғалар. Аудитор
аудиторлық қызметті жеке кәсіпкерлік түрінде немесе аудиторлық ұйымның
мүшесі ретінде жүзеге асыруға құқылы. Аудиторлық қызметі жүзеге асыруға тек
қана аудиторлық қызметті жүзеге асыруға лицензиясы
(рұқсаты) бар аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар құқылы.
Аудиттің қажеттілігі Аудитор қызметіне деген қажеттілік келесі
жағдайлармен түсіндіріледі:
а) мәліметті құрастырушылар(әкімшілік)тарапынан обьективті емес
мәліметтердің, ұсынылуына байланысты,
б) қабылданатын шешімдердің ұғынылып жатқан
мәлімет сапасына байланысты,болуы.
в) мәліметті тексеру үшін арнайы білімдердің қажеттігі.
г)
пайдаланушылардың мүдделеріне байланысты.
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты болып аудиторға қаржылық есеп
берудің бекітілген концептуалды негіздерге сай құрастырылғаны туралы
өз ойын білдіруге (қорытынды беруге) мүмкіндік беру табылады. Аудит
мақсатының бұл стандартты анықтамасына қарамастан іс жүзінде аудит мақсаты
ретінде аудитор алдында клиенттің қойған талаптарын түсінеміз. Жалпы
айтқанда аудиттің мақсаттары аудиттің объектілерімен анықталады. Аудиттің
мағьнасы сәйкесінше екі жақтың мүдделеріне қол жеткізу болып табылады. Атап
айтқанда:
- экономикалық субъектілердің (фирмалар, акционерлік қоғамдар);
- салық органдары түріндегі мемлекеттің;
- қаржылық есеп берудің әр түрлі пайдаланушылардың;
- аудиторлардың;
Аудит және аудиторлық қызметтің басты мәселесі болып экономикалық
субъектінің қаржы-шаруашылық қызметін, бухгалтерлік есептің жүргізілуін,
қаржылық есеп берудің құрастырылуын реттейтін заңдардың қадағалануын және
қаржылық жағдай туралы пайдаланушылардың ақпаратпен қамтылуын сапалы
тексеруді қамтамасыз ету табылады. Сонымен қатар аудиторлық фирмалардың
маңызды мәселелерінің бірі болып өзінің қызметінің рентабельдігін
қамтамасыз ету, аудиторлық қызмет өрісін кеңейту мақсатында маркетингтік
зерттеулерді жүйелі түрде жүргізу табылады.
1.1.Аудиттің қалыптасу тарихы және дамуы.
Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан - 2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
Жолдауында XX ғасырдың 90-ыншы жылдары республика экономикасында орын алған
дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған.Радикалдық саяси
жэне экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның кұлауы және
қазақстандық экономиканың әлемдік шаруа-шылық қатынас жүйесіне енуі
дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің
бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бұл
дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс
инфляцияға жэне көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің
тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзак мерзімді
жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ
ақша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу
аныкталды. Экономикалык өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды
қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші
бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс саясатын енгізуге
және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан микро деңгейіне жылжытуға
септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасында радикалдық реформалардың стратегиялық курсы
нарықтың рөлі мен барлык тауар-ақша қатынас жүйесін күшейтуге бағытталған.
Нарықтық экономиканың тиімділігін, оның ғылыми-техникалық жетістіктерді
жылдам енгізетінін, адамның қажеттіліктерін жан-жақты қанағаттандыруға
мақсаттылығын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Нарықтық қатынасқа тауар
өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің шаруашылық
қызметіне әкімшіліктің арапасуын болдырмаушылық, өндіріс саласындағы еркін
экономикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы және оны тұтыну тән.
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың
озық құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты-бағдарламалық
әдісті көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бакылауды жне оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір
сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші -
кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек. Мемлекеттік меншіктерді
жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны
дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарықтық
инфракұрылымды қалыптастру сияқты факторлардың маңызы зор. Бір жағынан,
шегі жоқ тұтынушылық, екінші жағынан, ресурстардың шектеулі болуы
шаруашылық жүргізудің қажеттілігін тудырады. Шаруашылық ресурстардың
жетіспеушілігін терең сезінбес үшін адамдар барлық іс-әрекетін жоспарға
құратын болса, адамдар экономиканың көмегімен тұтынушылардың
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім, кызмет түрлерін өндірудің барлык
мекемелері мен әдістерін қамтиды. Шешім кабылдаушы, шаруашылық жоспарын
дербес жасайтын әрі осыларға сәйкес әрекет ететін барлық экономика
бірліктері шаруашылық жүргізуші субъектілер деп аталады.
ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берушілер туралы заңда
жеке кәсіпкер жэне ұйым терминдерінің мәні мен айырмашылығы ашып
көрсетіледі. Ал, бұл терминдердің мағынасы республика резиденттері болып
табылатын қәсіпкерлік қызметпен айналысатын барлық занды түлғаларды, сондай-
ақ ел аумағында (территориясында) тіркелген бейрезидент өкілдіктер мен
филиалдарды білдіреді .
Ұлттық экономиканы реформалау бойынша түбегейлі процестер шаруашылык
қызметті басқаруда жаңа ұйымдық және бақылаушы-талдамалы құрылымның пайда
болуының объективті қажеттілігімен шарттастырылған. Халық шаруашылығын
басқару жүйесін қайта құрудың алғашқы жылдарында-ақ жоспарлы экономиканың
дәстүрлі бақылау органдары өсу үстіндегі, яғни арта түскен қажеттіліктерді
қанағаттандыру мен барлық мүдделі тұтынушыларды объективті ақпаратпен
қамтамасыз ету бойынша пайда болған проблемаларды кешенді шешуде өзінің
қабі-летсіздігін көрсетті.
Әміршіл-әкімшілік жүйеде төменгі баскару буынының жоғарыға қатаң
бағынуы тек жоспарланған тапсырмалардың орындалуын, шаруашылық
операциялардың зандылығын сақтау, яғни оның заңға сәйкес болуын және
мемлекет қарауындағы жалпы халықтық ресурстардың сақталуын тексеру бойынша
тиісті ревизиялық кызметтерді ғана талап етті. Ал,,нарықтық экономика
жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілердің серіктестермен,
инвесторлармен, кредит берушілермен, меншік иелерімен, акционерлермен және
басқа да пайданаланушылармен деңгейлес байланыстары бойынша шындыққа
жанасымды акпаратарға қажеттілік бірден артады. Бұл арада тек белгіленген
параметрлердің сәйкесетіндігін тексеру ғана емес, сонымен қатар шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызметтерін жақсарту бойынша ғылыми негізделген
ұсынысын әзірлеуді, оларға кеңес беруді және басқадай да жоғары кәсіби
денгейде тиісті аудиторлық қызмет көрсетуді талап етеді.
Кэсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы - бұл бүгінгі таңда да
жалғасын тапқан айтарлықтай ұзак процесс. Аудиттің қоғамдық рөлін түсінуі
үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялық негізін және мәнін ашу
керек.
Нарыктық экономикаға өтпелі кезенде шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметін басқарудың маңызды құралдарының бірі қаржылық бақылау болды. ТМД
елдеріндегі нарықтық катынастың дамуы өндіріс саласындағы бизнестің жаңа
қаржылық бақылау жүйесін қалыптастыратын алғышарттарды тудырды. Қаржылық-
шаруашылық бақылау жүйесін түбегейлі қайта өзгерту, енгізу жэне тәуелсіз
аудиттің посткеңестік өңірде қарқынды дамыту негізінде мына принциптер
жатқызылды:
1. Меншік түрлері жэне қаржы көздері бойынша бақылау объектілерін дәл
оқшаулау;
2. Бақылау субъектілерін мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық
(тәуелсіз), ведомствалық (фирмалық) және іштей (ішкі шаруашылықтық) деп
бөлу;
3. Бақылау мәселелерін шектеу, оның ішінде бюджеттің кірісі мен
шығысын дұрыс қалыптастыру, есеп берулердің анықтығы, өндіріс әлеуетін
пайдаланудың тиімділігін артыратын резервтерді анықтау және бағалау;
4. Мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық, ішкі шаруашылық, тәуелсіз
аудиторлық ұйымдар мен жекелеген аудиторлардың әрекет ету салдарын анықтау.
Аудит тарихы көрсеткендей, оның дамуы әкімшілік пен инвесторлар
арасындағы мүдделердің бөлінуінен болды.
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке
қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырды:
- ақпарат жасаушылардың (әкімшілікпен) және пайдаланушылардың
(акцияны иеленушілер, кредит берушілер және баска тұлғалар) мүдделерінің
қабыспауы, яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп соқтыруы
мүмкін;
- объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді
қабылдау жағымсыз экономикалык салдарды тудыруы ықтимал;
- алынған ақпараттың шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру
үшін фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;
- ақпаратты пайдаланушының оның сапасын тікелей бағалау үшін
уақыты мен материалы әрдайым бола бермейді.
Қажетті ақпаратты алу мен бағалаудағы пайда болатын қиындықтар
аудиторлық қызметтің аясын тарылтады. Оның негізгі міндеті - есеп берулерді
анық күмәнсіз ету; тұтынушыға акпаратты маманның пікірін араластырмай
жеткізу.
1.2. Аудиттің мәні, мен мазмұны.
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің
негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді: Аудит
- бұл экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердің
бағалауын, оның деңгейінің белгілі бір өлшемге (критерийге) сәйкестігін
алудың және мүдделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі.
Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға
байланысты артып отыр:
1) Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2) Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;
3) Экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және
кредиторларға олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді
қамтамасыз ететін жағдай тудырудың кажеттілігі;
4) Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан
аудиторлардың қызметіне мұқтаж;
5) Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компаниянын
есептік жазбаларына әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті
тәжірибелері жиі бола бермейді;
6) Пайдаланушылар қабылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте
маңызды болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын ақпараттың толық
болуы мен анықтығы оларға ауадай қажет ;
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың,
серіктестіктердің және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы
түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылауі мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған
деп, айтуға болмайды.
1 Алайда көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын
болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді.
Аудит бақылаудың шығармашылық (творчестволық) дамуын білдіреді. Ол
экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, кепісінше
толықтырады. Аудиторлы экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру,
балансты немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
үғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін (процедураларын) пайдаланадьі. Белгілі ғалым Л.В. Соколовтың
айтуынша, тексерудің мақсаты - кемшіліктерді кұрту және жамандықты жою, ал
аудиттің мақсаты - кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.
Әкімшіліктік кұқы бар және сатылас байланысты ұстанатын тексерушіні
клиент өз қалауымен тандамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз
калауымен таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас деңгейлес
байланысқа жол ашатын азаматтық кұқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы
кең, өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын
тексеруді ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай-ақ артык шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір
түрі ретінде анықтама беруге болады.
Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-
әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең ауқымды
мәселелерін жан-жақты зерделеу қажет.
Мемлекеттің, аймақтың экономикалық жағдайы белгілі бір салалар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің жағдайы туралы мәліметтерді
aлy бойынша бірқатар әдістемелік тәсілдемелер мен нұсқалар 310 Бизнесті
білу атты аудиттің халықаралық стандартында ашып көрсетілген. Алайда бұл
стандарт қаржылық есеп берулердің аудитін ұйымдастыруда колданылады, ал
аудиттің басқа түрлері әдетте экономиканың әр түрлі салаларында болатын
оқиғаларды, процестерді және құбылыстарды бағалауда өзіндік ерекшелігі бар
тәсілдемелерге, әдістерге және өлшемдерге ие. Осы арада бизнес аудитінің
озық түрін ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты теориялық және іс-тәжірибе
сипаттарындағы бірқатар мәселелер пайда болады.
Тұтастай алғанда аудитті және талдауды уақтылы жүзеге асыру
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін қаржылық-кредиттік,
материалдық-техникалық қамтамасыз етудің, өндірісті ұйымдастырудың
тиімділігін және жоспардың баланстылығын арттыруға ықпалын тигізеді.
Бүгінгі таңда бизнестің жағдайы мен дамуына субъектілердің өзінен басқа
мемлекеттік, қаржылық, кредиттік, ведомствалық, салықтық және басқа да
органдар белсенді әсер етуі мүмкін. Бірақ осы буындардың бірде-біреуі
салықтық жеңілдіктер беру, кредит және баға саясатын жақсарту, өндірісті,
отандық өнімдердің, жұмыс, қызметті өткізуді ынталандыру есебінен бизнесті
басқарудың тиімділігін арттыру үшін қолайлы экономикалық жағдай тудыратын
мүмкіндіктері мен белгілі бір өкілеттіліктері болса да елеулі көмек көрсете
алмайды әрі материалдық өндіріс салаларындағы бизнесті ұйымдастыруды
жақсартуға ықпалын тигізбейді.
Бизнесті басқару жүйесін нарықтық экономиканың шаруашылық тетігінің
құрамдық бөлігі ретінде қарастыру қажет. Жалпы экономикалық жағдайдың
тұрақтылығына қол жеткізбейінше, инфляция деңгейін төмендетпейінше,
өндірісті ұйымдастыру мен қуаттылықты пайдалануды жақсартпайынша,
шаруашылык жүргізуші субъектілердің жабдықтаушылық, өткізушілік және
қаржылық қызметтерін жетілдірмейінше бизнесті оңтайлы жасау мүмкін емес.
"Нарықтық экономика жағдайындағы бизнестің кәсіби аудитін дамыту
мәселесінің көп қырлы болуы мына аспектілерді зерделеу үшін бөліп көрсетуге
мүмкіндік тудырады:
1) Теориялық: кәсіби аудиттің мәнін, мазмұнын және мағынасын, оның
бақылаушы-талдамалы қызметінің басқа да шектес ғылымдары және түрлерімен
өзара байланысын анықтау; аудиттің нұсқаларын, түрлерін және типтерін
ғылыми жіктеу; аудиттің даму тенденциясын, тетіктерін, мәселелерін зерттеу;
бизнес аудиті мен талдауының принциптері мен компоненттедін, постулаттарын
нақтылай түсу, тұжырымдамасың әзірлеу;
2) Әдіснамалық: аудиттің жалпы және жеке әдістемелерін анықтау,
бизнес жағдайының талдау көрсеткіштер жүйесін, өлшемдерін, әдістерін
тандау, экономикапык әлеуметті (потенциалды) пайдалану тиімділігіне әсер
ететін факторларды анықтау және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қызметін жақсарту бойынша әзірлеу;
3)Ұйымдастырушылық: бизнес аудитін жүргізу мен жоспарлау
механизмдерінің, құқықтық-нормативтік және ақпаратық базалардың мағынасын
ашу; аудиторлык бақылаушы-талдамалы қызметтердің технологиясы мен нақты
рәсімін (процедурасын) жетілдіру бойынша ұсыныстарды әзірлеу.
Бизнестің кәсіби аудит мәселесін зерттеу аспектілерінің жалпы
шарттарына жататындар:
- бизнесті басқарумен байланысты шаруашылык операциялары мен
процестерінің аудитін жүргізу үшін алға қойылған мақсаттарға кол жеткізу;
- шаруашылық қызмет нәтижелерін бақылаудың, талдаудың және есептің
озық әдістерін анықтау;
- қаржылық-экономикалық талдау мен аудиттің озық түрлерін
қолданатын салаларды ұлғайту әрі оған енгізу;
- бақылаушы-талдамалы жұмыстарды жақсарту бойынша халықаралық озық іс-
тәжірибелерді жалпылау;
- бизнестің кәсіби аудитін жүргізудің техникасы мен технологиясын,
ұйымдық құрылымын жетілдіру;
- бастапқы мәліметтерді алу мен өңдеуде ЭВМ-ді және экономикалық-
математикалық әдістерді қолдану, шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметін басқару жүйесін оңтайландыру.
Кәсіби аудиттің даму проблемаларымен осы аспектілерді өзара тығыз
байланыстырып мұқият зерделеу ұлттық экономиканың нақты секторындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілердің жабдықтаушылық, өндірістік, қаржылық
және өткізушілік қызметтерінде болатын оқиғалар мен процестердің
ерекшеліктерін ескеру арқылы оның ұйымдастырылуын жетіл-діру бойынша,
ұсыныстарды жасау мен әзірлеуді тереңдетіп зерттеудің әдістемелік негізіне
қызмет етеді.
1.3 Аудит қағидаттары мен қызметері.
Аудиттік негізгі қағидалары. Аудитор алдына қойған мақсаттарына
жетуде келесі негізгі қағидаттарды жетекшілікке алуы қажет.
Аудиттің принциптері:
1. Тәуелсіздік. Аудиторлар тексерілетін қаржылық есеп берулер.
Ешқандай астыртын ойсыз зерттеулері қажет. Қаржылық мәліметтерді ұсынатын
тұлғаларға байланыссыз (без пристрасный) қатынасы болуы керек.
2. Объективтілік. Бұ берілген іске қатысты бар тек қана фактілерді
есепке алатын ойлау образы. Аудитор өзінің кәсіпқой жұмысына келгенде тік
мінезді шынайы болуы қажет.
3. Кәсіби біліктілік. Аудит сәйкес дайындығы тәжірибесі іскерлік
біліктілігі бар жоғары білімді мамандар тұлғалармен жүргізілуі қажет.
4. Құпиялық. Латын тілінен сенімділік деген мағына білдіреді. Яғни
конфиденсо деген сөзінен шыққан. Сенімділік орту, Жарияламау дегенді
білдіреді. Аудитор 3-ші бір жаққа жұмыс барысында жинақталған мәліметтерді
жарияламалау қажет.
5. Адалдық. Аудитор өзінің кәсіби қызметтерін жүзеге асыруда шыншыл,
адал болуы қажет.
6. Жүйелілігі және бүтін болуы. Аудиторлық зерттеу об-ң барлық жағын
өзара байланысты оқшауланған бір жүйе ретінде қарастыруды білдіреді.
7. Оперативтілігі. Латын тілінен аударғанда іс - әрекеттер дегенді
білдіреді. Аталған принцип мәселелерді тезарада тиімді түрде оырндауды және
қабылдауын шешімдерді жылдам енгізуді білдіреді.
Кәсіби аудиттің халықаралык озық тәжірибесін зерделеуге кіріспес
бұрын нарықтық экономикалық елдердегі әр түрлі бизнес-құрылымның қызметін
қаржылық бақылаудағы өзіндік ерекшелігі бар әрі тәуелсіз жүйесі ретінде
оның қалыптасуының маңызды кезеңдеріне ерекше назар аударған жөн. Тәуелсіз
аудиттің негізгі міндеті - көптеген компаниялар, банктер, биржалар,
инвесторлар, кредиторлар, кәсіпкерлер, акционерлер және т.б пайдаланатын
экономикалық ақпараттың анықтығын тексеріп, өзінің қорытындысын шығаруы
болып табылады.
Дамыған елдерде аудиторлык кәсіптің әр түрлі атауы бар. Мысалы, АҚШ-
та бухгалтер-аудитор қоғамдық немесе мамандандырылған бухгалтер деп
аталады. Францияда - сараптаушы бухгалтер немесе есепшот бойынша комиссар,
ал Германияда -шаруашылықты бақылаушы немесе кітапты бақылаушы, Ұлыбритания
мен ағылшынсаксондық елдерде - ревизор немесе алқалы бухгалтерлер және т.б.
деп атайды.
Кәсіби аудит батыс елдерінде алғаш рет Ұлыбританияда XIX ғасырдың
ортасында пайда болды. 1844 жылдан бастап Англияда акционерлердің алдында
есеп берулер мен есепшоттарды тексеру үшін тәуелсіз бухгалтерлерді жылына
әдетте 1 мәрте шақыратын акционерлік компаниялар басшыларына міндет
жүктейтін заң сериялары шықты.
Алдыңғы қатарлы елдерде міндетті аудит туралы құқықтык-нормативті
актілердің қабылдануына байланысты тәуелсіз қаржылық бақылау саласы
айтарлықтай дәрежеде ұлғайып келеді. Мәселен, Англияда міндетті аудит
туралы заң 1862 жылы шықса, Францияда - 1867 ж., ал АҚШ-та - 1937 ж.
қабылданды. Бухгалтерлер мен аудиторлардың кәсіби ұйымы әлемнің көптеген
елдерінде құрылған. Атап айтқанда, Ұлыбританияда, Англия мен Уэльстің
Алкалы (присяжный - ант берген) бухгалтерлер институты кұрылды (1980 ж.),
АҚШ-та - Маманданған бухгалтерлер институты (1887 ж.), Германияда -
Аудиторлар институты (1932 ж.) және Аудиторлар палатасы, ал Францияда –
Сарапшы бухгалтерлер палатасы (1942 ж.) мен Есепшот бойынша комиссарлардың
ұлтық компаниясы құрылды. Италияда кәсіби аудиторлық қызметті Әділет
министрлігінің бақылауында болатын арнайы атаулы тізілімге енгізілген адам
ғана жүзеге асыра алады .
1887 жылы Американың аудиторлар ассоциациясы құылды, сонан соң 1896
жылы Нью-Йорк штатында занды жолмен аудиторлық қызмет реттемеленді. Сол
кездің өзінде-ақ аудиторлық лаузымды мамандық бойынша емтиханнан сүрінбей
' өткен және аудиторлық қызметпен айналысу құқығына арнайы лицензия алған
маманданған бухгалтер атқара алатын еді.
АҚШ-та мамандандырылған және мамандандырылмаған қоғамдық бухгалтерлер
мен аудиторлар институттары (SEC, FASB, AICPA) бар. Дайындау және
біліктілік емтиханы сияқты міндеттері бар осындай жалпыға бірдей
ассоциациялармен қатар америкалық кәсіби ұйымдар жағымды тәжірибелерді
жалпылауға, журнал арқылы әйгілеуге, аудит саласындағы монографиялық
әдебиеттерді басып шығаруға және ғылыми зерттеулерді жүргізуге көп көңіл
бөледі. Олар ғылыми зерттеу күн тәртібіндегі күрделі мәселелерді шешумен
ғана емес, болашақта пайда болуы ықтимал мәселелерді де анықтаумен
айналысып, оны ой жүгіртіп дұрыс шешімін табуға алдын ала әзірлік ерте
бастан жүргізеді.
Алғашқы кәсіби аудит ¥лыбританияда шамамен XIX ғасырдың орта шенінде
пайда болды. 1862 жылы қабылданған британдық компаниялар туралы заң сол
кездің өзінде бухгалтерлік есеп пен қаржылық бақылау бойынша мамандарға ең
аз дегенде жылына бір мәрте компаниялардың есепшоттарын белгілі бір
тәртіппен тексеріп тұруын міндеттейді. Әсіресе Шотландияның, Англияның және
Уэльстің алқалы бухгалтерлер институы, сондай-ақ Ұлыбританияның Маманданған
және корпоративтік бухгалтерлер ассоциациясы бүкіл әлемге әйгілі болды. Осы
Ұлыбританиядағы ассоциацияға тек британ аралдарының тұрғындары ғана мүше
болып қана қоймай, сонымен бірге британдық доминион, колониялар мен
мандаттық аумақтардын (территориялардың) өкілдері де оған кірді. Одан әрі
бұл елдерден ұлт-азаттық қозғалысының дамуы мен тәуелсіздік алуынан кейін
аудиторлық кәсіп өкілдерінің басын қосып біріктірген өздерінің ұлттық
ұйымдары құрыла бастады.
Палестинадағы бұрынғы британ территориясында 1948 жылы Израиль
мемлекеті пайда болғаннан кейін ол жерде сол кездің өзінде әр түрлі
британдық кәсіби қоғамдардың мүшелері болып табылатын шамамен 100
бухгалтерлер-аудиторлар болған. Британдық үлгі бойынша және Израиль Әділет
министрлігінің басшылығымен бухгалтер-аудитор атағын алуға тілек
білдірушілерді емтиханға қабылдау және оларға (емтиханды сәтті
тапсырғандарға) осы атақты беру жөнінде арнайы Кеңес құрылған болатын. 1955
жылы Израиль Парламенті атақ берудің шарттарын, кәсіби қызметке байланысты
оларға қойылатын талаптарды қарастыратын бухгалтер-аудитор туралы ережені
бекітті. Аудитордың британдық тәжірибиесінің ықпалымен Британдық ұлттар
ынтымақтастығының құрамына кіретін басқа елдер де осы кәсіптің түрі
қалыптасуын бастан кешірді.
Германиядағы аудиторлық істің дамуына 1929-1933 жж. әлемдік
экономикалық дағдарыс түрткі болды. Яғни акционерлік қоғамдар (АҚ) мен
басқа формадағы кәсіпорындардың жаппай банкротқа ұшырауы қатаң тексеру
тәртібін және тәуелсіз аудиторлар тарапынан есеп берулер мен баланстарды
бекітуін талап етті. 1931 жылы АҚ пен басқа кәсіпорындардың есеп берулері
мен баланстарын міндетті аудиторлық тексеруді және оның өткізілуі өздігінен
реттелуді шарт етіп қойған үкіметтік қаулы қабылданды. 1932 жылы құрылған
Аудиторлар институтының аудиторлық қызмет саласындағы мәселелерді
талқылайтын мамандандырылган комитеті бар. Қазіргі кезде Гермаииядағы
аудиторлық кызмет 1961 жылдың 24-ші шілдесіндегі Аудиторлардың кәсіби
жарғысы туралы заңға сәйкес жүзеге асырылады. Бұл елде кәсіби аудиттің екі
ұйымы жұмыс істейді: Аудиторлар палатасы және Аудиторлар институты. Мұның
біріншісіне мүшелікке кіру әрбір аудиторға немесе аудиторлық фирмаларға
міндетті болса, ал екінші ұйымда - әркімнің өз еркі өзінде болады, сөйтсе
де онда 90%-тен де жоғары неміс аудиторлары бар. Аудиторлар палатасына
мүшелікке кіру өздері аудиторлар болмаса да, барлық аудиторлық ұйым
басқармасы мүшелеріне міндетті. Палатаның қызметін федералды Экономика
министрлігі бақылайды. Бұл бақылау оның ісін баскаруды қарастырмайды, тек
ГФР (ФРГ) заңдары мен Палатаның өз жарғысынын сақталуын қадағалаумен
шектеледі.
1867 жылдың 24-ші шілдесінде Францияда есепшот бойынша комиссар деп
аталатын айрықша ревизорлардың акционерлік қоғамдардың баланстарын міндетті
түрде тексеру мен бағалау туралы ережесін бекіткен қоғамдық заң қабылданды.
Меншік иесі болып табылатын капиталист өндірістік және қаржылык істермен
тікелей шұғылдануын сиретіп, бұл жауапты істі жалдап алған қызметкеріне
тапсыра салады немесе акцияны меншіктеуден, қандай да бір қоғамдық
облигациялардан түсетін табыспен күнелтетін, яғни өмір сүретін рантьеге
(несиеге берілетін ақша капиталынан түскен табыспен күн көретін адамдар)
айналады. Акционерлік қоғамдағы есеп пен есеп берулерді тексеретін және
құнды қағаздарды ұстайтын бухгалтер-аудитор бір ыңғайда кәсіпорын мен оның
қызметінен түсетін табыстың қаржылық тұрақтылығы туралы мәліметтерге
сенімділікпен кепілдік бере алады.
1942 жылы Францияда аттестациядан өткен Бухгалтерлер мен сарапшы-
бухгалтерлер палатасы құрылды (екінші категориялы сарапшы-бухгалтерлер
сияқты барлық құқыққа ие болған жоқ). Үш жылдан кейін Сарапшы-бухгалтердің
палатасы үкіметтік декретпен (жоғарғы өкіметтің заң күші бар кдулысы)
реттемеленді. Бұл палата Экономика және қаржы министрінің қамқорлығында
болды. 1945 жылы құрылған Француздық аттестациядан өткен бухгалтерлер мен
сарапшы-бухгалтерлердің қоғамы өз мүшелерінің алдына мынадай мәселелерді
қойды:
- міндеттерді ерікті біліктілікпен орындау аркылы қоғамдық мүддені
қорғау;
- мамандык мүддесін таныту және алдыңғы қатарға шығару;
- есеп, тексеру, бақылау және аудит бойынша маман кадрларды дайындап
шығару.
Қоғам мамандардың мүдделеріне қатысты маңызды проблемаларды
талқылауға арналған съезді ұдайы өткізіп тұрады. Съезд қорытындылары
бойынша аудиторлық тексеруді жүргізу әдісі мен құқықтық мәселелерді, есебі
бойынша ұсынысты да қамтитын есеп берулер жарияланып отырады. Бұл
материалдарды бухгалтер-аудиторлар өз тәжірибесінде пайдаланады. Француздық
аттестациядан өткен жэне бухгалтер-аудиторлар қоғамы екі деңгейдегі -
ұлттық және аймақтық органдар арқылы басқарылады. 1968 жылы бухгалтерлік
есеп пен аудит саласындағы халықаралық ұйымдар мен қоғамдық және
мемлекеттік органдардың алдында өз мүшелерінің мүдделерін танытатын есепшот
бойынша Комиссарлар ұйымы пайда болды. Аудиторлардың қоғамдық ұйымдары
үкімет және сот органдарымен тығыз жұмыс істейді.
Франциядағы аудиторлық қызмет 1969 жылдың 12-ші тамызындағы Декретке
және 1994 жылдың 24-ші қаңтарындағы Үкімет қаулысына сәйкес жүзеге
асырылады. Аудит саласындағы негізгі жұмысты жалпы мемлекеттік деңгейде
кәсіби ұйым -Есепшот бойынша комиссарлардың ұлттық компаниясы жүргізеді.
Аудиторлық қызметті аймақтық деңгейде шамамен 30 аймақтық компаниялар
реттейді. Тұтастай алғанда, Францияда аудиторлық қызметті басқарудың
жеткілікті дәрежеде қатаң түрде орталықтандырылған жүйесі қалыптасқан.
Аудиторлық істі жетілдіру бойынша жұмыстың көп бөлігін бухгалтер-
аудиторлардың басқа ұлттық қоғамдары жүргізеді. Мысалы, әлемдік
экономикалык дағдарыс бухгалтер-аудиторлар институтының құрылуын тездетті,
ал Жапонияда Өнеркәсіп және басқару министрлігі айналысады. Бұл елдегі
бухгалтерлік есеп пен есеп берулердің осы заманғы жағдайы 1945-ші жылғы
Жапон аралдарын жаулап алған американдықтар мен генерал Дуглас Макарутра
әкімшілігі жүргізген экономикалық қайта құру шарасының әсерімен болды. Бұл
кезеңде аудиторлық іс ұйымдарында сөзсіз көрініс тапқан америкалық
тәжірибемен қалыптасқан формалар мен әдістерге негізделген бухгалтерлік
есеп пен есеп берушілердің тәртібі әзірленді. Оның ішінде, бухгалтерлік
стандарт бойынша кеңес кәсіпорындарды тексеру туралы бірқатар ережелерді
жасады.
Маманданған бухгалтер-аудиторлар институты Австралияда құрылды, оған
тек австралиялықтар ғана емес, сондай-ақ азиялық мемлекеттерде, атап
айтканда, Малайзия, Сингапур, Гонконг азаматтары мүше бола алады..
Австралиядағы осы елдердің өкілдері аудиторлық кәсіпті оқыту,
біліктілік емтиханын қабылдау, тиісті атақ беру ісіне араласа алады.
Жаңа Зеландиядағы Бухгалтерлер қоғамы мамандалған (алқалы) бухгалтер-
аудиторлар құрамын (өз қоғамының 96%-ін) қамтиды. Алайда бухгалтер-аудитор
атағын алу үшін тиісті білім мен аса қажетті жұмыс тәжірибесі талап
етіледі. Маман осы атақты алғанға дейін, Бухгалтерлер қоғамының, дауыс
беретін құқығы жоқ, уақытша мүшесі ғана бола алады.
Еуропаға оралу және нарықтық экономикаға көшуге байланысты
посткеңестік мемлекеттер мен шығыс еуропалық елдердегі шаруашылық
механизмдерін қайта құру тексеру-бақылау жұмысының сипатын түбегейлі
өзгертуді және тәуелсіз бухгалтер-аудитор сияқты мамандық категориясын
қалыптастыруды талап етті.
Шын мәнінде аудиторлык кәсіп алдыңғы орынға шығарылған Шығыс
еуропалық елдерде (Польша, Чехия, Словакия, Венгрия, Румыния) тексерушілік
қызмет айтарлықтай жоғары деңгейде ұйымдастырылған. Польша мен Венгрияда
сарапшы-бухгалтер категориясы бұрыннан бар болатын. Бухгалтерлік сараптау
техникасы, сарапшы бухгалтерге кәсіби және этикалық талап аудиторлық
тексеру тәсілдерімен, бухгалтер-аудиторға койылатын талаптарға жауап
беретін іскерлік және өнегелік нормалар көп жағынан бір-бірімен сәйкес
келеді. Мәселен, 1988 жылы Чехия мен Словакияда шетелдік қатысушы
кәсіпорындары туралы заң қабылданып, осыған орай бухгалтер-аудитор лауазымы
бекітілді. Барлық шетелдік қатысудағы кәсіпорындар ең аз дегенде екі
тәуелсіз бухгалтер-аудиторларға жылдык есеп берулерін тексертуі әрі
бекіттіруі керек. Ал, олардың жылдық есеп берулерін тексеріп, бекітетін
тәуелсіз бухгалтер-аудиторлардың осы атақты алуда жоғары экономикалық және
заңгерлік білімдері, ең аз дегенде шаруашылык ұйымдарында 10 жыл жұмыс
істеген тәжірибесі болуы керек, сонымен қатар, олардың жасы 35-тен кем
болмауы керек. Соңғы хабарларға қарағанда бұл жас 30-ға дейін төмен
түсірілген. Сөз жоқ, бухгалтер-аудитор тиісті адамгершілік қасиеттерге ие
болуы тиіс. Бухгалтер-аудитор атағына талап қылатын ізденушілер федералдық
Қаржы министрлігі бекіткен комиссияның алдында өздерінің білімдері мен
шеберлігін іс-тәжірибеде қолданып, сынақтан өтуі керек.
Рас, Чехия мен Словакияда заң шетелдік қатысудағы кәсіп-орындарға
шетелдік аудиторлардың аудиторлық тексеру жүргізуге рұқсат береді. Алайда
бұл арада чех-словактық формалар мен әдістердің әлемдік тәжірибедегі
қолданыстагылардан айырмашылық мәселелері туындайды. Солай десек те,
бірқатар транс ұлттық фирмалар өз өкілдіктерін Чехия мен Словакияда, ең
алдымен Прага мен Братиславада іске қосып бекітті.
Көрші мемлекет - Қытайдағы аудиторлықтың дамуы Қазақстаның назарын
өзіне аударып отыр. 1982 жылы Бүкіл-қытайлық халық өкілдерінің жиналысында
үкіметтен аудиторлық әкімшілікті құруды және оның тәуелсіздігіне кепілдік
беруді талап ететін елдің жаңа Конституциясы жарияланды. Аудиторлық
әкімшілік өзінің қызметін сәтті орындауын қамтамасыз ету үшін
Конституцияның 91-бабында былайша шарт қойылған: Мемлекеттік кеңес
Премьерінің нұсқауы бойынша аудиторлық ұйым қандай да бір әкімшілік органы
немесе қоғамдық ұйымдар немесе тұлға тарапынан араласпауын шарт етіп қоятын
заңға сәйкес аудитті өткізу арқылы кеңес беруге өзінің құқығын тәуелсіз
жүзеге асырады.
Бас аудитордың объективтілігі мен тәуелсіздігі Конституциямен
корғалады. Осы заңға сәйкес, ол Қытайдың ең тандаулы басшылық ұйымы болып
табылатын Бүкілқытайлық халық өкілдері жиналысының Мемлекеттік кеңес
Премьерінің ұсынысы бойынша Бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысымен
тағайындалуы және қызметтен босатылуы, яғни орнынан түсуі мүмкін. Сондықтан
да бұл жағдай Бас аудитордың жұмысына үкіметтің әкімшілік органдарының
араласуына тиімді тосқауыл бола алады. Ол өзінің міндетін заңға сәйкес
орындап, еркін әрекет етеді. 1985 жылы хабарланған, Аудиторлық жұмыстың
уақытша ережесі аудиторлық әкімшіліктің негізгі міндеттерін белгіледі.
Көптеген мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылық бақылауы өте осал
болғандықтан барлық үкіметтік мекемелер мен ірі және орташа кәсіпорындарды
өз іштеріндегі бақылау жүйесін дамытуға міндеттейтін арнайы бап ережеге
енгізілді. Қытайдағы нарықтың тұрақтануы мен экономиканың сауығуына
аудиторлық қызмет үлкен көмегін тигізді. Тек бір гана 1989 жылдың өзінде
тексеру нәтижесінде қажетсіз объектілер құрылысын қаржыландыруға,
істелмеген жұмысқа төленетін сыйақыға арналған проблемалық ақшалар мен
жалпы ұлттық өнімнің 2% құрайтын 24 млрд. юан аса ірі өкілдік шығындар
анықталды .
Қытай үкіметі бухгалтерлердің арасында СРА-маманданған қоғамдық
бухгалтердің көбейгенін мақұлдайды. ҚХР-да СРА-ның шамамен 80 фирмасы
әрекет етеді. Осы фирмалардың көбісі шетелдік инвестиция базасына
негізделген біріккен кәсіпорындарға қызмет көрсетеді. СРА фирмалары
кәсіпорынның бухгалтерлік кітабын жүргізуді, кызметкерлерді дайындауды және
ішкі бақылау жүйесін жобалай алады. Олардың қызметі аудиторлық әкімшілік
аудиторламаған көптеген кәсіпорындардың бақылауын күшейтуге көмектеседі.
Дамушы елдердің экономикасы нарыққа бағдарланған сайын бизнес
секторларына тәуелсіз қаржылық бақылаудың рөлі мен маңызы арта түсуде.
Әлемдік экономика, бизнес, сауда ғаламдасуындағы байқалган тенденцияға
байланысты халыкаралық бухгалтерлік есеп пен аудит саласындағы жұмыстың
көлемі артып, аса ірі ұлтаралық бухгалтерлер мен аудиторлардың кәсіби
ұйымдары құрыла бастады.
Шетелдердегі нарықтық экономиканың жалпы мемлекеттік қаржылық
бақылауды ұйымдастырудың деңгейі айтарлықтай жоғары. Мемлекеттік қаржылық
бақылауды бірнеше органдар жүзеге асырады: Парламент, Президент пен Үкімет
аппаратындағы қаржылық бақылаудың арнайы қызметі, Қаржы министрлігі, Салық
ведомоствосы, салық тексеру-бақылау бөлімшелері.
Келісімшарт негізінде ұдайы қаржылық бакылаудың мемлекеттік
органдардың қызметімен қатар бұл істі бухгалтер-аудиторлардың тәуелсіз
фирмалары да орындайды. Олардың пайда болуы мен жылдам дамуы ең алдымен
қаржылық және өндірістік-коммерциялық ұйымдардың есеп берулерін объективті
тұрғыдан бағалау қажеттілігінен туындады. Компанияның өз мәліметтеріне
күмәнсіз сенім білдіру өте қауіпті, өйткені есеп берулердің жақсы
көрсеткіштері оларды банкротқа жиі ұшыратқан. Меншік иелері, акционерлер
және кредиторлар өз капиталын жоғалтып алу қаупі (қорқынышы) мен
сенімсіздіктерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Аудиттің негізі, мақсаты және мәселелері
1.1. Аудиттің қалыптасу тарихы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...4
1.2. Аудиттің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Аудит қағидаттары мен қызметтері.
2. Аудит түрлерінің классификациясы
2.1. Аудиттің заңдылық негізі бойынша жіктелінуі
2.2. Ішкі және сыртқы аудит салыстырмалы сипаты
2.3. Аудиттің басқа да түрлері.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Аудитор қызмет қөрсету ұғымына Республикалық және территориялық
аудиторлар палаталары, аудиторлық фирмалар мен тәуелсіз аудиторлар кіреді.
ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңға сәйкес Республикалық аудиторлар
палатасы тәуелсіз бейөкіметтік, қоғамдық, коммерциалық кәсіби, өзін - өзі
басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады. Аудиторлар
палатасы аудиторларды, аудиторлық ұйымдарды ерікті негізде біріктіреді және
мүшелік жаналар мен Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған
өзге де көздер есебінен қаржыландырылады.
Аудиторлық ұйымның құрамындағы аудиторлар саны кемінде екі адамнан
құралуға тиіс. Оның жарғылық капиталында аудиторларға және аудиторлық
ұйымдарға тиісілі үлес кемінде 51% болуға тиіс.
Аудиторлардың республикалық және территориялық палаталары аудит
процедурасын біріздендіруге (унификация), жетілдіруге және дамытуға
үлестерін қосу керек. Аудит, бухгалтерлік есеп және экономикалық талдау
салаларындағы стандарттар мен ұсыныстарды сараптау мен қатар олар
аудиторлық фирмалар мен аудиторлардың қызметтерін үйестіру функциясын
орындайды, олардың қоғамдық этикалық нормаларын анықтайды, аудиторлардың
біліктілігін арттыру, аудиторлық қызметітің нарығын зерделеу, аудиторлық
фирмалар мен аудиторларды нормативті құжаттармен қамтамасыз ету, оларға
аудиторлық істі ұйымдастыру кеңес берушілік - әдістік көмек көрсету
бойынша шараларды қарастырады.
Нарықтық экономикаға көшу барысында аудиторлық қызметтерді құрудың
қарқынын жеделдетіп, олардың жұмыс әдістерін жетілдіру аса маңызды. Бұл
өндіріс пен шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін басқаруын көптеген
салаларында экономикалық проблемалардың шешудегі дәрменсіздіктерді жылдам
еңсеруге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы Қаржы
министрлігінің БТБ (Бақылау-тексеру басқармасы) жанынан шаруашылық есептегі
тексеруші топ ұйымдастырылған 1989 жылдан басталады. Содан кейін оның
негізінде 1990 жылдың 15-ші ақпанындағы ҚазССР Министрлер Кеңесінің №60
қаулысына сәйкес республиканың Қаржы министрлігіне карасты аумақтық
бөлімдерімен Қазақстанаудит атты шаруашылық есептегі аудиторлык орталық
құрылды. 1992 жылдан бұл кәсіпорын жеке меншіктің барлық ұйымдарға
аудиторлық қызмет көрсететін аса ірі дербес акционерлік компанияға айналды.
1993 жылдың 18-ші қазанында Жоғарғы Кеңес Қазақстан
Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы бірінші заңын қабылдады, ал
1994 жылдың 6-шы мамырында елдегі аудиторлардың 1 съезінде аудиторлар
палатасының Жарғысы тіркеуден өтті. Қазіргі уақытта елімізде 100-ден астам
аудиторлық фирмалар мен 3000-нан астам маман жұмыс істейтін тәуелсіз жеке
кәсіпорындар әрекет етеді. Келешекте аудиторлық істің мамандарына деген
қажеттілік арта түседі. Аудиторлардың Республикалық Палатасының есебі
бойынша еліміздегі аудиторлық қызметпен айналысатын қызметкерлердің саны
шамамен 30 мыңдай адамды құрауы керек. Нарықтық өзара қарым-қатынасқа
сәйкесетін нормативті-құқықтық актілерді әзірлеп қабылдау - аудиторлық
істің келешекте дамуын дұрыс анықтауға және біздің елімізге аса ірі
халықаралық аудиторлық компаннялардың көптеп келуіне ықпалын тигізеді.
ҚР аудиторлық қызметтер туралы заңында ашық үлгідегі акционерлік -
қоғамды. өндірістік кооператив пен мемлекеттік кәсіпорынды қоспағанда кез
келген ұйымдық-құқықтық формада аудитторлық: қызметті жүзеге асыру үшін
құрылған коммерциялық ұйымдар ретінде ұғылатын аудиторлық ұйымдарға
анықтама берілген
Аудиторлық ұйымдарды құру барысында аудиторлық кәсіпорындардың
әртүрлі формаларын мынадай түрде мақсатқа лайықты пайдаланады:
- шетеллік аудиторлық фирмалардың өкілдіктерін;
- біріккен аудиторлық кәсіпорындарды;
- акционерлік қоғамдар мен компаниялар;
- шағын жеке меншік және жеке кәсіпорындар;
- жеке-дара аудит және кеңес беру.
ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңы аудитторды жүзеге асырудың құқық
негіздерін анықтайды әрі меншік иеленушілер мен мемлекеттің мүліктік
мүдделерін қорғауға ықпалын тигізетін тәуелсіз қаржылық бақылау жүйесін
құруға бағыттылған. Егер Қазақстан Республикасы аудиторлық қызметті
реттейтін еліміздің қазіргі заңы мен басқада заң актілерінен бөлек
халықаралық келісім – шарттармен және келісімдердің ережелері қолданылады.
Аудиторлық ұйымдар мен тәуілсіз аудиторларды функциялары мен
міндеттері, тараптардың құқықтары, міндеттері және жауапкершілік деңгейлері
қалыптастырылады. Бұл заңның нормалары меншік түрлері мен қызмет салаларына
қарамастан барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерге қатысты
республикамыздың барлық территориясында қолданылады. Онда келісімшарт
негіздеріне қарай аудитор мен клиенттің арасындағы қарым – қатынас, сондай
– ақ аудитордың өз клиентінен және кез келген мүдделі үшінші жақтан толық
тәуелсіздігі жеткілікті дәрежеде ашып көрсетіледі.
Аудиторлық ұйымдардың іс – тәжірибесін талдау олардың негізгі қызмет
бағыттарын және ұлттық экономика саласы, әртүрлі салалардағы
кәсіпорындармен өзара байланысын формаларын анықтауға мүмкіндік береді.
1. Аудиттің негізі мақсаты және мәселелері.
Қазақстан Республикасында аудит және аудиторлық қызмет 1998ж 20
қарашада қабылданған "Аудиторлық қызмет туралы" заңмен реттеледі. Осы заң
аудиторлық қызметті жүзеге асыру процесінде аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдар, заңды және жеке түлғалар, мемлекеттік органдар арасында пайда
болатын қарым-қатынастарды реттейді.
Аудит - бұл бухгалтерлік (қаржылық) есеп берулердің шынайылығы
(дұрыстығын) айқындау мақсатында жүргізілетін тәуелсіз тексеру. Аудиторлық
қызмет — бұл аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық есеп берулердің
аудитін жүргізу бойынша кәсіпкерлік қызметі. Аудиторлық ұйым - бұл
кез-келген ұйымдастырушылық-құқықтық формада аудиторлық қызметті жүзеге
асыру үшін құрылған коммерциялық
ұйым. Бірақ ол ашық түрдегі акционерлік қоғам, өндірістік кооператив
және мемлекеттік кәсіпорын болуы мүмкін емес. Аудиторлық ұйым мүшесінің
саны 2-ден кем емес болуы шарт және үлесі 51 % болуы керек.
Аудитор - бұл біліктілік комиссиясымен аттестацияланған және аудитор
"квалификациясы" ("біліктілік") туралы куәлік алған жеке тұлғалар. Аудитор
аудиторлық қызметті жеке кәсіпкерлік түрінде немесе аудиторлық ұйымның
мүшесі ретінде жүзеге асыруға құқылы. Аудиторлық қызметі жүзеге асыруға тек
қана аудиторлық қызметті жүзеге асыруға лицензиясы
(рұқсаты) бар аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар құқылы.
Аудиттің қажеттілігі Аудитор қызметіне деген қажеттілік келесі
жағдайлармен түсіндіріледі:
а) мәліметті құрастырушылар(әкімшілік)тарапынан обьективті емес
мәліметтердің, ұсынылуына байланысты,
б) қабылданатын шешімдердің ұғынылып жатқан
мәлімет сапасына байланысты,болуы.
в) мәліметті тексеру үшін арнайы білімдердің қажеттігі.
г)
пайдаланушылардың мүдделеріне байланысты.
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты болып аудиторға қаржылық есеп
берудің бекітілген концептуалды негіздерге сай құрастырылғаны туралы
өз ойын білдіруге (қорытынды беруге) мүмкіндік беру табылады. Аудит
мақсатының бұл стандартты анықтамасына қарамастан іс жүзінде аудит мақсаты
ретінде аудитор алдында клиенттің қойған талаптарын түсінеміз. Жалпы
айтқанда аудиттің мақсаттары аудиттің объектілерімен анықталады. Аудиттің
мағьнасы сәйкесінше екі жақтың мүдделеріне қол жеткізу болып табылады. Атап
айтқанда:
- экономикалық субъектілердің (фирмалар, акционерлік қоғамдар);
- салық органдары түріндегі мемлекеттің;
- қаржылық есеп берудің әр түрлі пайдаланушылардың;
- аудиторлардың;
Аудит және аудиторлық қызметтің басты мәселесі болып экономикалық
субъектінің қаржы-шаруашылық қызметін, бухгалтерлік есептің жүргізілуін,
қаржылық есеп берудің құрастырылуын реттейтін заңдардың қадағалануын және
қаржылық жағдай туралы пайдаланушылардың ақпаратпен қамтылуын сапалы
тексеруді қамтамасыз ету табылады. Сонымен қатар аудиторлық фирмалардың
маңызды мәселелерінің бірі болып өзінің қызметінің рентабельдігін
қамтамасыз ету, аудиторлық қызмет өрісін кеңейту мақсатында маркетингтік
зерттеулерді жүйелі түрде жүргізу табылады.
1.1.Аудиттің қалыптасу тарихы және дамуы.
Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан - 2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
Жолдауында XX ғасырдың 90-ыншы жылдары республика экономикасында орын алған
дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған.Радикалдық саяси
жэне экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның кұлауы және
қазақстандық экономиканың әлемдік шаруа-шылық қатынас жүйесіне енуі
дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің
бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бұл
дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс
инфляцияға жэне көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің
тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзак мерзімді
жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ
ақша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу
аныкталды. Экономикалык өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды
қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші
бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс саясатын енгізуге
және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан микро деңгейіне жылжытуға
септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасында радикалдық реформалардың стратегиялық курсы
нарықтың рөлі мен барлык тауар-ақша қатынас жүйесін күшейтуге бағытталған.
Нарықтық экономиканың тиімділігін, оның ғылыми-техникалық жетістіктерді
жылдам енгізетінін, адамның қажеттіліктерін жан-жақты қанағаттандыруға
мақсаттылығын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Нарықтық қатынасқа тауар
өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің шаруашылық
қызметіне әкімшіліктің арапасуын болдырмаушылық, өндіріс саласындағы еркін
экономикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы және оны тұтыну тән.
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың
озық құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты-бағдарламалық
әдісті көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бакылауды жне оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір
сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші -
кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек. Мемлекеттік меншіктерді
жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны
дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарықтық
инфракұрылымды қалыптастру сияқты факторлардың маңызы зор. Бір жағынан,
шегі жоқ тұтынушылық, екінші жағынан, ресурстардың шектеулі болуы
шаруашылық жүргізудің қажеттілігін тудырады. Шаруашылық ресурстардың
жетіспеушілігін терең сезінбес үшін адамдар барлық іс-әрекетін жоспарға
құратын болса, адамдар экономиканың көмегімен тұтынушылардың
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім, кызмет түрлерін өндірудің барлык
мекемелері мен әдістерін қамтиды. Шешім кабылдаушы, шаруашылық жоспарын
дербес жасайтын әрі осыларға сәйкес әрекет ететін барлық экономика
бірліктері шаруашылық жүргізуші субъектілер деп аталады.
ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берушілер туралы заңда
жеке кәсіпкер жэне ұйым терминдерінің мәні мен айырмашылығы ашып
көрсетіледі. Ал, бұл терминдердің мағынасы республика резиденттері болып
табылатын қәсіпкерлік қызметпен айналысатын барлық занды түлғаларды, сондай-
ақ ел аумағында (территориясында) тіркелген бейрезидент өкілдіктер мен
филиалдарды білдіреді .
Ұлттық экономиканы реформалау бойынша түбегейлі процестер шаруашылык
қызметті басқаруда жаңа ұйымдық және бақылаушы-талдамалы құрылымның пайда
болуының объективті қажеттілігімен шарттастырылған. Халық шаруашылығын
басқару жүйесін қайта құрудың алғашқы жылдарында-ақ жоспарлы экономиканың
дәстүрлі бақылау органдары өсу үстіндегі, яғни арта түскен қажеттіліктерді
қанағаттандыру мен барлық мүдделі тұтынушыларды объективті ақпаратпен
қамтамасыз ету бойынша пайда болған проблемаларды кешенді шешуде өзінің
қабі-летсіздігін көрсетті.
Әміршіл-әкімшілік жүйеде төменгі баскару буынының жоғарыға қатаң
бағынуы тек жоспарланған тапсырмалардың орындалуын, шаруашылық
операциялардың зандылығын сақтау, яғни оның заңға сәйкес болуын және
мемлекет қарауындағы жалпы халықтық ресурстардың сақталуын тексеру бойынша
тиісті ревизиялық кызметтерді ғана талап етті. Ал,,нарықтық экономика
жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілердің серіктестермен,
инвесторлармен, кредит берушілермен, меншік иелерімен, акционерлермен және
басқа да пайданаланушылармен деңгейлес байланыстары бойынша шындыққа
жанасымды акпаратарға қажеттілік бірден артады. Бұл арада тек белгіленген
параметрлердің сәйкесетіндігін тексеру ғана емес, сонымен қатар шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызметтерін жақсарту бойынша ғылыми негізделген
ұсынысын әзірлеуді, оларға кеңес беруді және басқадай да жоғары кәсіби
денгейде тиісті аудиторлық қызмет көрсетуді талап етеді.
Кэсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы - бұл бүгінгі таңда да
жалғасын тапқан айтарлықтай ұзак процесс. Аудиттің қоғамдық рөлін түсінуі
үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялық негізін және мәнін ашу
керек.
Нарыктық экономикаға өтпелі кезенде шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметін басқарудың маңызды құралдарының бірі қаржылық бақылау болды. ТМД
елдеріндегі нарықтық катынастың дамуы өндіріс саласындағы бизнестің жаңа
қаржылық бақылау жүйесін қалыптастыратын алғышарттарды тудырды. Қаржылық-
шаруашылық бақылау жүйесін түбегейлі қайта өзгерту, енгізу жэне тәуелсіз
аудиттің посткеңестік өңірде қарқынды дамыту негізінде мына принциптер
жатқызылды:
1. Меншік түрлері жэне қаржы көздері бойынша бақылау объектілерін дәл
оқшаулау;
2. Бақылау субъектілерін мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық
(тәуелсіз), ведомствалық (фирмалық) және іштей (ішкі шаруашылықтық) деп
бөлу;
3. Бақылау мәселелерін шектеу, оның ішінде бюджеттің кірісі мен
шығысын дұрыс қалыптастыру, есеп берулердің анықтығы, өндіріс әлеуетін
пайдаланудың тиімділігін артыратын резервтерді анықтау және бағалау;
4. Мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық, ішкі шаруашылық, тәуелсіз
аудиторлық ұйымдар мен жекелеген аудиторлардың әрекет ету салдарын анықтау.
Аудит тарихы көрсеткендей, оның дамуы әкімшілік пен инвесторлар
арасындағы мүдделердің бөлінуінен болды.
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке
қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырды:
- ақпарат жасаушылардың (әкімшілікпен) және пайдаланушылардың
(акцияны иеленушілер, кредит берушілер және баска тұлғалар) мүдделерінің
қабыспауы, яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп соқтыруы
мүмкін;
- объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді
қабылдау жағымсыз экономикалык салдарды тудыруы ықтимал;
- алынған ақпараттың шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру
үшін фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;
- ақпаратты пайдаланушының оның сапасын тікелей бағалау үшін
уақыты мен материалы әрдайым бола бермейді.
Қажетті ақпаратты алу мен бағалаудағы пайда болатын қиындықтар
аудиторлық қызметтің аясын тарылтады. Оның негізгі міндеті - есеп берулерді
анық күмәнсіз ету; тұтынушыға акпаратты маманның пікірін араластырмай
жеткізу.
1.2. Аудиттің мәні, мен мазмұны.
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің
негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді: Аудит
- бұл экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердің
бағалауын, оның деңгейінің белгілі бір өлшемге (критерийге) сәйкестігін
алудың және мүдделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі.
Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға
байланысты артып отыр:
1) Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2) Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;
3) Экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және
кредиторларға олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді
қамтамасыз ететін жағдай тудырудың кажеттілігі;
4) Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан
аудиторлардың қызметіне мұқтаж;
5) Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компаниянын
есептік жазбаларына әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті
тәжірибелері жиі бола бермейді;
6) Пайдаланушылар қабылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте
маңызды болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын ақпараттың толық
болуы мен анықтығы оларға ауадай қажет ;
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың,
серіктестіктердің және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы
түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылауі мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған
деп, айтуға болмайды.
1 Алайда көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын
болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді.
Аудит бақылаудың шығармашылық (творчестволық) дамуын білдіреді. Ол
экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, кепісінше
толықтырады. Аудиторлы экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру,
балансты немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
үғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін (процедураларын) пайдаланадьі. Белгілі ғалым Л.В. Соколовтың
айтуынша, тексерудің мақсаты - кемшіліктерді кұрту және жамандықты жою, ал
аудиттің мақсаты - кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.
Әкімшіліктік кұқы бар және сатылас байланысты ұстанатын тексерушіні
клиент өз қалауымен тандамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз
калауымен таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас деңгейлес
байланысқа жол ашатын азаматтық кұқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы
кең, өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын
тексеруді ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай-ақ артык шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір
түрі ретінде анықтама беруге болады.
Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-
әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең ауқымды
мәселелерін жан-жақты зерделеу қажет.
Мемлекеттің, аймақтың экономикалық жағдайы белгілі бір салалар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің жағдайы туралы мәліметтерді
aлy бойынша бірқатар әдістемелік тәсілдемелер мен нұсқалар 310 Бизнесті
білу атты аудиттің халықаралық стандартында ашып көрсетілген. Алайда бұл
стандарт қаржылық есеп берулердің аудитін ұйымдастыруда колданылады, ал
аудиттің басқа түрлері әдетте экономиканың әр түрлі салаларында болатын
оқиғаларды, процестерді және құбылыстарды бағалауда өзіндік ерекшелігі бар
тәсілдемелерге, әдістерге және өлшемдерге ие. Осы арада бизнес аудитінің
озық түрін ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты теориялық және іс-тәжірибе
сипаттарындағы бірқатар мәселелер пайда болады.
Тұтастай алғанда аудитті және талдауды уақтылы жүзеге асыру
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін қаржылық-кредиттік,
материалдық-техникалық қамтамасыз етудің, өндірісті ұйымдастырудың
тиімділігін және жоспардың баланстылығын арттыруға ықпалын тигізеді.
Бүгінгі таңда бизнестің жағдайы мен дамуына субъектілердің өзінен басқа
мемлекеттік, қаржылық, кредиттік, ведомствалық, салықтық және басқа да
органдар белсенді әсер етуі мүмкін. Бірақ осы буындардың бірде-біреуі
салықтық жеңілдіктер беру, кредит және баға саясатын жақсарту, өндірісті,
отандық өнімдердің, жұмыс, қызметті өткізуді ынталандыру есебінен бизнесті
басқарудың тиімділігін арттыру үшін қолайлы экономикалық жағдай тудыратын
мүмкіндіктері мен белгілі бір өкілеттіліктері болса да елеулі көмек көрсете
алмайды әрі материалдық өндіріс салаларындағы бизнесті ұйымдастыруды
жақсартуға ықпалын тигізбейді.
Бизнесті басқару жүйесін нарықтық экономиканың шаруашылық тетігінің
құрамдық бөлігі ретінде қарастыру қажет. Жалпы экономикалық жағдайдың
тұрақтылығына қол жеткізбейінше, инфляция деңгейін төмендетпейінше,
өндірісті ұйымдастыру мен қуаттылықты пайдалануды жақсартпайынша,
шаруашылык жүргізуші субъектілердің жабдықтаушылық, өткізушілік және
қаржылық қызметтерін жетілдірмейінше бизнесті оңтайлы жасау мүмкін емес.
"Нарықтық экономика жағдайындағы бизнестің кәсіби аудитін дамыту
мәселесінің көп қырлы болуы мына аспектілерді зерделеу үшін бөліп көрсетуге
мүмкіндік тудырады:
1) Теориялық: кәсіби аудиттің мәнін, мазмұнын және мағынасын, оның
бақылаушы-талдамалы қызметінің басқа да шектес ғылымдары және түрлерімен
өзара байланысын анықтау; аудиттің нұсқаларын, түрлерін және типтерін
ғылыми жіктеу; аудиттің даму тенденциясын, тетіктерін, мәселелерін зерттеу;
бизнес аудиті мен талдауының принциптері мен компоненттедін, постулаттарын
нақтылай түсу, тұжырымдамасың әзірлеу;
2) Әдіснамалық: аудиттің жалпы және жеке әдістемелерін анықтау,
бизнес жағдайының талдау көрсеткіштер жүйесін, өлшемдерін, әдістерін
тандау, экономикапык әлеуметті (потенциалды) пайдалану тиімділігіне әсер
ететін факторларды анықтау және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қызметін жақсарту бойынша әзірлеу;
3)Ұйымдастырушылық: бизнес аудитін жүргізу мен жоспарлау
механизмдерінің, құқықтық-нормативтік және ақпаратық базалардың мағынасын
ашу; аудиторлык бақылаушы-талдамалы қызметтердің технологиясы мен нақты
рәсімін (процедурасын) жетілдіру бойынша ұсыныстарды әзірлеу.
Бизнестің кәсіби аудит мәселесін зерттеу аспектілерінің жалпы
шарттарына жататындар:
- бизнесті басқарумен байланысты шаруашылык операциялары мен
процестерінің аудитін жүргізу үшін алға қойылған мақсаттарға кол жеткізу;
- шаруашылық қызмет нәтижелерін бақылаудың, талдаудың және есептің
озық әдістерін анықтау;
- қаржылық-экономикалық талдау мен аудиттің озық түрлерін
қолданатын салаларды ұлғайту әрі оған енгізу;
- бақылаушы-талдамалы жұмыстарды жақсарту бойынша халықаралық озық іс-
тәжірибелерді жалпылау;
- бизнестің кәсіби аудитін жүргізудің техникасы мен технологиясын,
ұйымдық құрылымын жетілдіру;
- бастапқы мәліметтерді алу мен өңдеуде ЭВМ-ді және экономикалық-
математикалық әдістерді қолдану, шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметін басқару жүйесін оңтайландыру.
Кәсіби аудиттің даму проблемаларымен осы аспектілерді өзара тығыз
байланыстырып мұқият зерделеу ұлттық экономиканың нақты секторындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілердің жабдықтаушылық, өндірістік, қаржылық
және өткізушілік қызметтерінде болатын оқиғалар мен процестердің
ерекшеліктерін ескеру арқылы оның ұйымдастырылуын жетіл-діру бойынша,
ұсыныстарды жасау мен әзірлеуді тереңдетіп зерттеудің әдістемелік негізіне
қызмет етеді.
1.3 Аудит қағидаттары мен қызметері.
Аудиттік негізгі қағидалары. Аудитор алдына қойған мақсаттарына
жетуде келесі негізгі қағидаттарды жетекшілікке алуы қажет.
Аудиттің принциптері:
1. Тәуелсіздік. Аудиторлар тексерілетін қаржылық есеп берулер.
Ешқандай астыртын ойсыз зерттеулері қажет. Қаржылық мәліметтерді ұсынатын
тұлғаларға байланыссыз (без пристрасный) қатынасы болуы керек.
2. Объективтілік. Бұ берілген іске қатысты бар тек қана фактілерді
есепке алатын ойлау образы. Аудитор өзінің кәсіпқой жұмысына келгенде тік
мінезді шынайы болуы қажет.
3. Кәсіби біліктілік. Аудит сәйкес дайындығы тәжірибесі іскерлік
біліктілігі бар жоғары білімді мамандар тұлғалармен жүргізілуі қажет.
4. Құпиялық. Латын тілінен сенімділік деген мағына білдіреді. Яғни
конфиденсо деген сөзінен шыққан. Сенімділік орту, Жарияламау дегенді
білдіреді. Аудитор 3-ші бір жаққа жұмыс барысында жинақталған мәліметтерді
жарияламалау қажет.
5. Адалдық. Аудитор өзінің кәсіби қызметтерін жүзеге асыруда шыншыл,
адал болуы қажет.
6. Жүйелілігі және бүтін болуы. Аудиторлық зерттеу об-ң барлық жағын
өзара байланысты оқшауланған бір жүйе ретінде қарастыруды білдіреді.
7. Оперативтілігі. Латын тілінен аударғанда іс - әрекеттер дегенді
білдіреді. Аталған принцип мәселелерді тезарада тиімді түрде оырндауды және
қабылдауын шешімдерді жылдам енгізуді білдіреді.
Кәсіби аудиттің халықаралык озық тәжірибесін зерделеуге кіріспес
бұрын нарықтық экономикалық елдердегі әр түрлі бизнес-құрылымның қызметін
қаржылық бақылаудағы өзіндік ерекшелігі бар әрі тәуелсіз жүйесі ретінде
оның қалыптасуының маңызды кезеңдеріне ерекше назар аударған жөн. Тәуелсіз
аудиттің негізгі міндеті - көптеген компаниялар, банктер, биржалар,
инвесторлар, кредиторлар, кәсіпкерлер, акционерлер және т.б пайдаланатын
экономикалық ақпараттың анықтығын тексеріп, өзінің қорытындысын шығаруы
болып табылады.
Дамыған елдерде аудиторлык кәсіптің әр түрлі атауы бар. Мысалы, АҚШ-
та бухгалтер-аудитор қоғамдық немесе мамандандырылған бухгалтер деп
аталады. Францияда - сараптаушы бухгалтер немесе есепшот бойынша комиссар,
ал Германияда -шаруашылықты бақылаушы немесе кітапты бақылаушы, Ұлыбритания
мен ағылшынсаксондық елдерде - ревизор немесе алқалы бухгалтерлер және т.б.
деп атайды.
Кәсіби аудит батыс елдерінде алғаш рет Ұлыбританияда XIX ғасырдың
ортасында пайда болды. 1844 жылдан бастап Англияда акционерлердің алдында
есеп берулер мен есепшоттарды тексеру үшін тәуелсіз бухгалтерлерді жылына
әдетте 1 мәрте шақыратын акционерлік компаниялар басшыларына міндет
жүктейтін заң сериялары шықты.
Алдыңғы қатарлы елдерде міндетті аудит туралы құқықтык-нормативті
актілердің қабылдануына байланысты тәуелсіз қаржылық бақылау саласы
айтарлықтай дәрежеде ұлғайып келеді. Мәселен, Англияда міндетті аудит
туралы заң 1862 жылы шықса, Францияда - 1867 ж., ал АҚШ-та - 1937 ж.
қабылданды. Бухгалтерлер мен аудиторлардың кәсіби ұйымы әлемнің көптеген
елдерінде құрылған. Атап айтқанда, Ұлыбританияда, Англия мен Уэльстің
Алкалы (присяжный - ант берген) бухгалтерлер институты кұрылды (1980 ж.),
АҚШ-та - Маманданған бухгалтерлер институты (1887 ж.), Германияда -
Аудиторлар институты (1932 ж.) және Аудиторлар палатасы, ал Францияда –
Сарапшы бухгалтерлер палатасы (1942 ж.) мен Есепшот бойынша комиссарлардың
ұлтық компаниясы құрылды. Италияда кәсіби аудиторлық қызметті Әділет
министрлігінің бақылауында болатын арнайы атаулы тізілімге енгізілген адам
ғана жүзеге асыра алады .
1887 жылы Американың аудиторлар ассоциациясы құылды, сонан соң 1896
жылы Нью-Йорк штатында занды жолмен аудиторлық қызмет реттемеленді. Сол
кездің өзінде-ақ аудиторлық лаузымды мамандық бойынша емтиханнан сүрінбей
' өткен және аудиторлық қызметпен айналысу құқығына арнайы лицензия алған
маманданған бухгалтер атқара алатын еді.
АҚШ-та мамандандырылған және мамандандырылмаған қоғамдық бухгалтерлер
мен аудиторлар институттары (SEC, FASB, AICPA) бар. Дайындау және
біліктілік емтиханы сияқты міндеттері бар осындай жалпыға бірдей
ассоциациялармен қатар америкалық кәсіби ұйымдар жағымды тәжірибелерді
жалпылауға, журнал арқылы әйгілеуге, аудит саласындағы монографиялық
әдебиеттерді басып шығаруға және ғылыми зерттеулерді жүргізуге көп көңіл
бөледі. Олар ғылыми зерттеу күн тәртібіндегі күрделі мәселелерді шешумен
ғана емес, болашақта пайда болуы ықтимал мәселелерді де анықтаумен
айналысып, оны ой жүгіртіп дұрыс шешімін табуға алдын ала әзірлік ерте
бастан жүргізеді.
Алғашқы кәсіби аудит ¥лыбританияда шамамен XIX ғасырдың орта шенінде
пайда болды. 1862 жылы қабылданған британдық компаниялар туралы заң сол
кездің өзінде бухгалтерлік есеп пен қаржылық бақылау бойынша мамандарға ең
аз дегенде жылына бір мәрте компаниялардың есепшоттарын белгілі бір
тәртіппен тексеріп тұруын міндеттейді. Әсіресе Шотландияның, Англияның және
Уэльстің алқалы бухгалтерлер институы, сондай-ақ Ұлыбританияның Маманданған
және корпоративтік бухгалтерлер ассоциациясы бүкіл әлемге әйгілі болды. Осы
Ұлыбританиядағы ассоциацияға тек британ аралдарының тұрғындары ғана мүше
болып қана қоймай, сонымен бірге британдық доминион, колониялар мен
мандаттық аумақтардын (территориялардың) өкілдері де оған кірді. Одан әрі
бұл елдерден ұлт-азаттық қозғалысының дамуы мен тәуелсіздік алуынан кейін
аудиторлық кәсіп өкілдерінің басын қосып біріктірген өздерінің ұлттық
ұйымдары құрыла бастады.
Палестинадағы бұрынғы британ территориясында 1948 жылы Израиль
мемлекеті пайда болғаннан кейін ол жерде сол кездің өзінде әр түрлі
британдық кәсіби қоғамдардың мүшелері болып табылатын шамамен 100
бухгалтерлер-аудиторлар болған. Британдық үлгі бойынша және Израиль Әділет
министрлігінің басшылығымен бухгалтер-аудитор атағын алуға тілек
білдірушілерді емтиханға қабылдау және оларға (емтиханды сәтті
тапсырғандарға) осы атақты беру жөнінде арнайы Кеңес құрылған болатын. 1955
жылы Израиль Парламенті атақ берудің шарттарын, кәсіби қызметке байланысты
оларға қойылатын талаптарды қарастыратын бухгалтер-аудитор туралы ережені
бекітті. Аудитордың британдық тәжірибиесінің ықпалымен Британдық ұлттар
ынтымақтастығының құрамына кіретін басқа елдер де осы кәсіптің түрі
қалыптасуын бастан кешірді.
Германиядағы аудиторлық істің дамуына 1929-1933 жж. әлемдік
экономикалық дағдарыс түрткі болды. Яғни акционерлік қоғамдар (АҚ) мен
басқа формадағы кәсіпорындардың жаппай банкротқа ұшырауы қатаң тексеру
тәртібін және тәуелсіз аудиторлар тарапынан есеп берулер мен баланстарды
бекітуін талап етті. 1931 жылы АҚ пен басқа кәсіпорындардың есеп берулері
мен баланстарын міндетті аудиторлық тексеруді және оның өткізілуі өздігінен
реттелуді шарт етіп қойған үкіметтік қаулы қабылданды. 1932 жылы құрылған
Аудиторлар институтының аудиторлық қызмет саласындағы мәселелерді
талқылайтын мамандандырылган комитеті бар. Қазіргі кезде Гермаииядағы
аудиторлық кызмет 1961 жылдың 24-ші шілдесіндегі Аудиторлардың кәсіби
жарғысы туралы заңға сәйкес жүзеге асырылады. Бұл елде кәсіби аудиттің екі
ұйымы жұмыс істейді: Аудиторлар палатасы және Аудиторлар институты. Мұның
біріншісіне мүшелікке кіру әрбір аудиторға немесе аудиторлық фирмаларға
міндетті болса, ал екінші ұйымда - әркімнің өз еркі өзінде болады, сөйтсе
де онда 90%-тен де жоғары неміс аудиторлары бар. Аудиторлар палатасына
мүшелікке кіру өздері аудиторлар болмаса да, барлық аудиторлық ұйым
басқармасы мүшелеріне міндетті. Палатаның қызметін федералды Экономика
министрлігі бақылайды. Бұл бақылау оның ісін баскаруды қарастырмайды, тек
ГФР (ФРГ) заңдары мен Палатаның өз жарғысынын сақталуын қадағалаумен
шектеледі.
1867 жылдың 24-ші шілдесінде Францияда есепшот бойынша комиссар деп
аталатын айрықша ревизорлардың акционерлік қоғамдардың баланстарын міндетті
түрде тексеру мен бағалау туралы ережесін бекіткен қоғамдық заң қабылданды.
Меншік иесі болып табылатын капиталист өндірістік және қаржылык істермен
тікелей шұғылдануын сиретіп, бұл жауапты істі жалдап алған қызметкеріне
тапсыра салады немесе акцияны меншіктеуден, қандай да бір қоғамдық
облигациялардан түсетін табыспен күнелтетін, яғни өмір сүретін рантьеге
(несиеге берілетін ақша капиталынан түскен табыспен күн көретін адамдар)
айналады. Акционерлік қоғамдағы есеп пен есеп берулерді тексеретін және
құнды қағаздарды ұстайтын бухгалтер-аудитор бір ыңғайда кәсіпорын мен оның
қызметінен түсетін табыстың қаржылық тұрақтылығы туралы мәліметтерге
сенімділікпен кепілдік бере алады.
1942 жылы Францияда аттестациядан өткен Бухгалтерлер мен сарапшы-
бухгалтерлер палатасы құрылды (екінші категориялы сарапшы-бухгалтерлер
сияқты барлық құқыққа ие болған жоқ). Үш жылдан кейін Сарапшы-бухгалтердің
палатасы үкіметтік декретпен (жоғарғы өкіметтің заң күші бар кдулысы)
реттемеленді. Бұл палата Экономика және қаржы министрінің қамқорлығында
болды. 1945 жылы құрылған Француздық аттестациядан өткен бухгалтерлер мен
сарапшы-бухгалтерлердің қоғамы өз мүшелерінің алдына мынадай мәселелерді
қойды:
- міндеттерді ерікті біліктілікпен орындау аркылы қоғамдық мүддені
қорғау;
- мамандык мүддесін таныту және алдыңғы қатарға шығару;
- есеп, тексеру, бақылау және аудит бойынша маман кадрларды дайындап
шығару.
Қоғам мамандардың мүдделеріне қатысты маңызды проблемаларды
талқылауға арналған съезді ұдайы өткізіп тұрады. Съезд қорытындылары
бойынша аудиторлық тексеруді жүргізу әдісі мен құқықтық мәселелерді, есебі
бойынша ұсынысты да қамтитын есеп берулер жарияланып отырады. Бұл
материалдарды бухгалтер-аудиторлар өз тәжірибесінде пайдаланады. Француздық
аттестациядан өткен жэне бухгалтер-аудиторлар қоғамы екі деңгейдегі -
ұлттық және аймақтық органдар арқылы басқарылады. 1968 жылы бухгалтерлік
есеп пен аудит саласындағы халықаралық ұйымдар мен қоғамдық және
мемлекеттік органдардың алдында өз мүшелерінің мүдделерін танытатын есепшот
бойынша Комиссарлар ұйымы пайда болды. Аудиторлардың қоғамдық ұйымдары
үкімет және сот органдарымен тығыз жұмыс істейді.
Франциядағы аудиторлық қызмет 1969 жылдың 12-ші тамызындағы Декретке
және 1994 жылдың 24-ші қаңтарындағы Үкімет қаулысына сәйкес жүзеге
асырылады. Аудит саласындағы негізгі жұмысты жалпы мемлекеттік деңгейде
кәсіби ұйым -Есепшот бойынша комиссарлардың ұлттық компаниясы жүргізеді.
Аудиторлық қызметті аймақтық деңгейде шамамен 30 аймақтық компаниялар
реттейді. Тұтастай алғанда, Францияда аудиторлық қызметті басқарудың
жеткілікті дәрежеде қатаң түрде орталықтандырылған жүйесі қалыптасқан.
Аудиторлық істі жетілдіру бойынша жұмыстың көп бөлігін бухгалтер-
аудиторлардың басқа ұлттық қоғамдары жүргізеді. Мысалы, әлемдік
экономикалык дағдарыс бухгалтер-аудиторлар институтының құрылуын тездетті,
ал Жапонияда Өнеркәсіп және басқару министрлігі айналысады. Бұл елдегі
бухгалтерлік есеп пен есеп берулердің осы заманғы жағдайы 1945-ші жылғы
Жапон аралдарын жаулап алған американдықтар мен генерал Дуглас Макарутра
әкімшілігі жүргізген экономикалық қайта құру шарасының әсерімен болды. Бұл
кезеңде аудиторлық іс ұйымдарында сөзсіз көрініс тапқан америкалық
тәжірибемен қалыптасқан формалар мен әдістерге негізделген бухгалтерлік
есеп пен есеп берушілердің тәртібі әзірленді. Оның ішінде, бухгалтерлік
стандарт бойынша кеңес кәсіпорындарды тексеру туралы бірқатар ережелерді
жасады.
Маманданған бухгалтер-аудиторлар институты Австралияда құрылды, оған
тек австралиялықтар ғана емес, сондай-ақ азиялық мемлекеттерде, атап
айтканда, Малайзия, Сингапур, Гонконг азаматтары мүше бола алады..
Австралиядағы осы елдердің өкілдері аудиторлық кәсіпті оқыту,
біліктілік емтиханын қабылдау, тиісті атақ беру ісіне араласа алады.
Жаңа Зеландиядағы Бухгалтерлер қоғамы мамандалған (алқалы) бухгалтер-
аудиторлар құрамын (өз қоғамының 96%-ін) қамтиды. Алайда бухгалтер-аудитор
атағын алу үшін тиісті білім мен аса қажетті жұмыс тәжірибесі талап
етіледі. Маман осы атақты алғанға дейін, Бухгалтерлер қоғамының, дауыс
беретін құқығы жоқ, уақытша мүшесі ғана бола алады.
Еуропаға оралу және нарықтық экономикаға көшуге байланысты
посткеңестік мемлекеттер мен шығыс еуропалық елдердегі шаруашылық
механизмдерін қайта құру тексеру-бақылау жұмысының сипатын түбегейлі
өзгертуді және тәуелсіз бухгалтер-аудитор сияқты мамандық категориясын
қалыптастыруды талап етті.
Шын мәнінде аудиторлык кәсіп алдыңғы орынға шығарылған Шығыс
еуропалық елдерде (Польша, Чехия, Словакия, Венгрия, Румыния) тексерушілік
қызмет айтарлықтай жоғары деңгейде ұйымдастырылған. Польша мен Венгрияда
сарапшы-бухгалтер категориясы бұрыннан бар болатын. Бухгалтерлік сараптау
техникасы, сарапшы бухгалтерге кәсіби және этикалық талап аудиторлық
тексеру тәсілдерімен, бухгалтер-аудиторға койылатын талаптарға жауап
беретін іскерлік және өнегелік нормалар көп жағынан бір-бірімен сәйкес
келеді. Мәселен, 1988 жылы Чехия мен Словакияда шетелдік қатысушы
кәсіпорындары туралы заң қабылданып, осыған орай бухгалтер-аудитор лауазымы
бекітілді. Барлық шетелдік қатысудағы кәсіпорындар ең аз дегенде екі
тәуелсіз бухгалтер-аудиторларға жылдык есеп берулерін тексертуі әрі
бекіттіруі керек. Ал, олардың жылдық есеп берулерін тексеріп, бекітетін
тәуелсіз бухгалтер-аудиторлардың осы атақты алуда жоғары экономикалық және
заңгерлік білімдері, ең аз дегенде шаруашылык ұйымдарында 10 жыл жұмыс
істеген тәжірибесі болуы керек, сонымен қатар, олардың жасы 35-тен кем
болмауы керек. Соңғы хабарларға қарағанда бұл жас 30-ға дейін төмен
түсірілген. Сөз жоқ, бухгалтер-аудитор тиісті адамгершілік қасиеттерге ие
болуы тиіс. Бухгалтер-аудитор атағына талап қылатын ізденушілер федералдық
Қаржы министрлігі бекіткен комиссияның алдында өздерінің білімдері мен
шеберлігін іс-тәжірибеде қолданып, сынақтан өтуі керек.
Рас, Чехия мен Словакияда заң шетелдік қатысудағы кәсіп-орындарға
шетелдік аудиторлардың аудиторлық тексеру жүргізуге рұқсат береді. Алайда
бұл арада чех-словактық формалар мен әдістердің әлемдік тәжірибедегі
қолданыстагылардан айырмашылық мәселелері туындайды. Солай десек те,
бірқатар транс ұлттық фирмалар өз өкілдіктерін Чехия мен Словакияда, ең
алдымен Прага мен Братиславада іске қосып бекітті.
Көрші мемлекет - Қытайдағы аудиторлықтың дамуы Қазақстаның назарын
өзіне аударып отыр. 1982 жылы Бүкіл-қытайлық халық өкілдерінің жиналысында
үкіметтен аудиторлық әкімшілікті құруды және оның тәуелсіздігіне кепілдік
беруді талап ететін елдің жаңа Конституциясы жарияланды. Аудиторлық
әкімшілік өзінің қызметін сәтті орындауын қамтамасыз ету үшін
Конституцияның 91-бабында былайша шарт қойылған: Мемлекеттік кеңес
Премьерінің нұсқауы бойынша аудиторлық ұйым қандай да бір әкімшілік органы
немесе қоғамдық ұйымдар немесе тұлға тарапынан араласпауын шарт етіп қоятын
заңға сәйкес аудитті өткізу арқылы кеңес беруге өзінің құқығын тәуелсіз
жүзеге асырады.
Бас аудитордың объективтілігі мен тәуелсіздігі Конституциямен
корғалады. Осы заңға сәйкес, ол Қытайдың ең тандаулы басшылық ұйымы болып
табылатын Бүкілқытайлық халық өкілдері жиналысының Мемлекеттік кеңес
Премьерінің ұсынысы бойынша Бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысымен
тағайындалуы және қызметтен босатылуы, яғни орнынан түсуі мүмкін. Сондықтан
да бұл жағдай Бас аудитордың жұмысына үкіметтің әкімшілік органдарының
араласуына тиімді тосқауыл бола алады. Ол өзінің міндетін заңға сәйкес
орындап, еркін әрекет етеді. 1985 жылы хабарланған, Аудиторлық жұмыстың
уақытша ережесі аудиторлық әкімшіліктің негізгі міндеттерін белгіледі.
Көптеген мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылық бақылауы өте осал
болғандықтан барлық үкіметтік мекемелер мен ірі және орташа кәсіпорындарды
өз іштеріндегі бақылау жүйесін дамытуға міндеттейтін арнайы бап ережеге
енгізілді. Қытайдағы нарықтың тұрақтануы мен экономиканың сауығуына
аудиторлық қызмет үлкен көмегін тигізді. Тек бір гана 1989 жылдың өзінде
тексеру нәтижесінде қажетсіз объектілер құрылысын қаржыландыруға,
істелмеген жұмысқа төленетін сыйақыға арналған проблемалық ақшалар мен
жалпы ұлттық өнімнің 2% құрайтын 24 млрд. юан аса ірі өкілдік шығындар
анықталды .
Қытай үкіметі бухгалтерлердің арасында СРА-маманданған қоғамдық
бухгалтердің көбейгенін мақұлдайды. ҚХР-да СРА-ның шамамен 80 фирмасы
әрекет етеді. Осы фирмалардың көбісі шетелдік инвестиция базасына
негізделген біріккен кәсіпорындарға қызмет көрсетеді. СРА фирмалары
кәсіпорынның бухгалтерлік кітабын жүргізуді, кызметкерлерді дайындауды және
ішкі бақылау жүйесін жобалай алады. Олардың қызметі аудиторлық әкімшілік
аудиторламаған көптеген кәсіпорындардың бақылауын күшейтуге көмектеседі.
Дамушы елдердің экономикасы нарыққа бағдарланған сайын бизнес
секторларына тәуелсіз қаржылық бақылаудың рөлі мен маңызы арта түсуде.
Әлемдік экономика, бизнес, сауда ғаламдасуындағы байқалган тенденцияға
байланысты халыкаралық бухгалтерлік есеп пен аудит саласындағы жұмыстың
көлемі артып, аса ірі ұлтаралық бухгалтерлер мен аудиторлардың кәсіби
ұйымдары құрыла бастады.
Шетелдердегі нарықтық экономиканың жалпы мемлекеттік қаржылық
бақылауды ұйымдастырудың деңгейі айтарлықтай жоғары. Мемлекеттік қаржылық
бақылауды бірнеше органдар жүзеге асырады: Парламент, Президент пен Үкімет
аппаратындағы қаржылық бақылаудың арнайы қызметі, Қаржы министрлігі, Салық
ведомоствосы, салық тексеру-бақылау бөлімшелері.
Келісімшарт негізінде ұдайы қаржылық бакылаудың мемлекеттік
органдардың қызметімен қатар бұл істі бухгалтер-аудиторлардың тәуелсіз
фирмалары да орындайды. Олардың пайда болуы мен жылдам дамуы ең алдымен
қаржылық және өндірістік-коммерциялық ұйымдардың есеп берулерін объективті
тұрғыдан бағалау қажеттілігінен туындады. Компанияның өз мәліметтеріне
күмәнсіз сенім білдіру өте қауіпті, өйткені есеп берулердің жақсы
көрсеткіштері оларды банкротқа жиі ұшыратқан. Меншік иелері, акционерлер
және кредиторлар өз капиталын жоғалтып алу қаупі (қорқынышы) мен
сенімсіздіктерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz