Жинақтық зейнетақы қорлар жүйесінің теориялық негіздері
Кіріспе
1. Жинақтық зейнетақы қорлар жүйесінің теориялық негіздері
1.1. Жинақтық зейнетақы қорларының мазмұны, қалыптасуы және нарықтағы ролі
1.2. Жинақтық зейнетақы жүйесін басқару қағидалары
2 Қазақстан зейнетақы жүйесінің құрылымы мен дамуы
2.1 Қазақстанда зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау
3. ЖЗҚ қазіргі кезеңде экономикалық тиімділігін арттыру жолдары
3.1 Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың шетелдік тәжірибесі және оны
Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері
3.2 ЖЗҚ активтерін тиімді басқару жолдарын анықтау
3.3. Қазақстан экономикасын инвестициялау жүйесіне зейнетақы
қорларының қатысу перспективалары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
Кіріспе
Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің аз уақытта өмір сүруіне қарамастан
экономикадағы динамикалық дамып келе жатқан сегментіне жатады. Қазіргі
уақытта зейнетақы қорында 436 млрд теңге жинақтары шоғырланған, ол ЖІӨ нің
9% құрайды. Халық сенімін күшейту, салымшылырды тарту және зейнетақы
активтерінің өсуі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің динамикалық дамуының
негізгі факторы болып табылады.
Жүйенің негізгі көрсеткіштерінің динамикалық өсуі зейнетақы
жинақтарын басқару тиімділігінің төмендеуімен қатар жүреді. Ол елдің
экономикалық даму деңгейімен, мемлекет бюджетінің дефицитінің төмендеуімен
, мемлекеттік қарыз көлемі мен теңге револьвациясымен және сыртқы
экономикалық факторлармен байланысты.
Зейнетақы қорлардың инвестициялық қызметінен түсетін табыстың
төмендеуі қор нарығында қаржы құралдардың жетіспеушілігінен туып отыр.
Осы қалыптасқан жағдайда жинақталған активтерді тиімді қолдануын
ұйымдастыру қажеттілігі туып, бір жағынан халықтың зейнетақы жинақ көзінің
нақты өсуі ретінде болса, екінші жағынан маңызды әлеуметтік халық
шаруашылық міндеттерді шешу ретінде қарастырады.
Әлеуметтік бағытталған мемлекетте экономика халықтың өмір сүру
деңгейін көтеруіне, сыртқы ортаны қорғауға, материалдық, әлеуметтік
қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталуы керек.
Әлеуметтік сфераның дамуы экономиканың қызмет етуіне әсер етеді.
Осыған орай тұрақты экономикалық дамуға жету үшін Қазақстанға әлеуметтік
сфераға инвестиция қажет.
Әлеуметтік салаға салынған инвестициялар экономикалық тиімді болып,
шығындар көлемі, қаржыландыру көлемі және табыс алу қатынасын оптималды
болатынын болжамдайды. Экономикасы әлеуметтік бағытталған дамыған
мемлекетті ынталандыру шетел инвестициялардың ағымын көбейтіп, халықаралық
қоғамда оның рейтингісін көтереді.
Жоғарыда айтылғанға сай бұл кезеңде сауатты мемлекеттік инвестициялық
саясат қажет. Оның негізгі міндеттері экономика субъектілерінің
арақатынасын реттейтін ережелерді әзірлеу мен қолдау шараларын жүргізу
болып табылады. Экономиканың тиімділігі қоғамның әлеуметтік -экономикалық
күтімі мен өндірістік, қаржылық инвестициялық ресурстары келістірілетін
экономикалық саясат жүргізуіне байланысты.
Экономикалық тетік арқылы еліміздің Президентінің Қазақстан-2030
Стратегиясына сай мемлекет экономикалық субъектілерді басқару керек.
Қазақстанда тұрақты экономикалық даму мен бағалы қағаздар нарығын
дамыту мәселелері Кошанова А.К, Кенжегузина М.Б, Додонова В.Ю,
жұмыстарында қарастырылды. Қаржылық институттардың инвестициялық қызметінің
түрлі аспектілері Н.К.Нұрланованың, Б.Баишеваның, Н.К.Кучукованың,
А.Б.Зейнегабдулинаның жұмыстарында ақындалды.
Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінде тиімді инвестициялау
мәселелерін зерттеу тұрақты экономикалық дамумен қамтамасыз ету соңына
дейін аяқталмаған болатын. Қаржылық институттармен экологиялық және
әлеуметтік факторларды ескере отырып, инвестициялау процесінің
белсенділігінің төмен болғандықтан, республикадағы тұрақты экономикалық
дамумен қамтамасыз ету төмен болады.
Зейнетақы активтерін орналастыру мәселелерінің күрделігі әсерінен,
сонымен қатар Қазақстан Республикасының тұрақты экономикалық дамуы үшін
мемлекеттік тетікті пайдаланып инвестициялық белсенділікті реттеу
тақырыптың таңдалуына себеп болып, дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттері айқындалды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттің ұлттық экономикасын
модернизациялау барысында зейнетақы активтерін экономикалық нақты
секторларына инвестициялау механизмдерін жетілдіру.
Берілген мақсатқа сай жұмыста мына міндеттер шешіледі:
➢ Нарықтық қатынаста жинақтық зейнетақы жүйесінің қағидаларын
айқындау;
➢ Халықаралық зейнетақы жүйесінің даму тәжірибесін Қазақстан
жағдайында бейімдеп енгізу;
➢ Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы жүйесінің
қазіргі жағдайын талдау, экономиканың әлеуметтік мәселелерін
шешу мақсатымен оның қалыптасу және даму ерекшелігін анықтау;
➢ Қазақстандағы зейнетақы қорының инвестициялық қызметін талдау
арқылы бұл саладағы негізгі мәселелерді шешу;
➢ Зейнетақы жүйесінің қызметін мемлекеттік реттеу шараларын
жетілдіру үшін ұсыныстар беру.
Зерттеудің объектісі Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы
қорының қызметі.
Ақпараттық негіз болып Қазақстан Республикасының зейнетақымен
қамтамасыз ету мәселелеріне байланысты заңи және нормативтік актілері,
статистика жөніндегі Агенттіктің мәліметтері мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің талдау материалдары, Қазақстан -2030 даму Стратегиясы,
2010 жылға дейін Қазақстан Республикасының дамудың стратегиялық жоспары,
2005-2007 жылға арналған Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-
несие саясатының негізгі бағыттары, 2005-2007 жылға арналған Қазақстан
Республикасының зейнетақы жүйесінің даму бағдарламасы, 27.02.2006 жылы
Қазақстан Республикасының халқына жолдауы, құқықтық және нормативтік
актілері алынды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, колданған
әдебиеттер тіэімінен тұрады. Жұмыста кестелер мен сурет бар.
1. Жинақтық зейнетақы қорлар жүйесінің теориялық негіздері
1.1. Жинақтық зейнетақы қорларының мазмұны, қалыптасуы және нарықтағы ролі
Зейнетақы қорлардың дамуы корпорациялардың жоғары маманданған жұмыс
күшін тартуға ұмтылысы есебінен пайда болды. Зейнетақы қорлары- жеке және
заңды тұлғалардың зейнетақы төлемдерінің орнына зейнетақы міндеттемелерін
шығаратын қаржылық мекеме. Зейнетақы төлемдері- зейнетақы төлемдері үшін
халықтың, фирмалардың, мемлекеттің салымдары.
Халықаралық нормалардың негізгі қағидалары бойынша зейнетақымен
қамтамасыз ету түрлі жүйе мен арнайы бағдарламаларда іске асырылады.
Зейнетақымен қамтамасыз етуді түрлі аспектіде қарастыруға болады. Заңдылық
мәні бойынша зейнетақымен қамтамасыз ету еңбекке жарамсыздар қоғамын
қамтамасыз ету үшін қатынастарды реттейтін сала ретінде қарастырады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету көптеген құқық нормалары еңбек заңнамасының
бөліктері болып табылады.
Әлеуметтік мәні – қоғам арқылы жасы келгендерді (қартайғандарды,
балаларды) немесе төленетін жұмысқа денсаулығы жарамсыздығы әсерінен істей
алмайтын еңбекке жарамсыздарды қамтамасыз етудің түрлері мен формалары.
Экономикалық мәні- еңбекке жарамсыздарды қамтамасыз ету үшін қолданылатын
зейнетақымен қамтамасыз ету ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылады.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің тұтыну түрінде де, экономикалық, әлеуметтік,
құқықтық, ғылыми және ұйымдастырушылық негізі бар. Экономикалық сөздікте
зейнетақы қалыпты ақша төлемі ретінде анықталады. Ол белгілі жасқа
келгендерге, мүгедектерге, асыраушыны жоғалтқанда, мемлекет алдында ерекше
сіңірген еңбегі барларға беріледі. Зейнетақымен қамтамасыз етуді іске асыру
үшін зейнетақы жүйесі керек. Ол түрлі кезеңдерден тұратын күрделі
техникалық тізбек болып табылады. Есептеу тәртібі, төлемдер, аударымдар,
еңбек және әлеуметтік зейнетақы индексациялары түрлі нормативтік актілермен
реттеледі.
Зейнетақы қорларын құрудың негізгі мақсаттары бағалы қағаздарға
зейнетақы жарналарын инвестициялау есебінен жұмыскерлерге төлемдер жасау
болып табылады. Зейнетақы қорлары сенімгерлік компанияларға, коммерциялық
банктерге немесе сақтандыру компанияларына берілу мүмкін. Мұндай
сақтандыру қоры сақтандырылмаған деп аталады. Бірақ корпорациялар
сақтандыру компаниялармен келісім жасау мүмкін, яғни сақтандыру компаниялар
зейнетақы төлемдерін қабылдап, зейнетақы төлемдерін беруді қаматамасыз
етеді.Ондай сақтандыру қоры сақтандыратын деп аталады.
Зейнетақы қорларындағы пассивті операциялардың негізі
корпорациялардың, кәсіпорындардың, сонымен қатар бүкіл түсімдердің 20-30%
құрайтын жұмыскерлер мен қызметкерлердің жарналары болып табылады. Жарна
үлесі түрлі корпорациялар, кәсіпорындар және мемлекеттер бойынша ауытқиды.
Корпорация қуаттырақ әрі байырақ болған сайын, жұмыскерлер мен
қызметкерлердің жарналар үлесі аз болады. Зейнетақы қоры капиталының
жинақталу ерекшелігі кәсіпкерлердің, жұмыскерлердің, қызметкерлердің ұзақ
мерзімге өмірді сақтандыруға кеткен жарналарының сомаларынан құралады.
Зейнетақы қорлары ұзақмерзімді ақша қаражаттарын иемденеді және оларды
үіметтік, жеке бағалы қағаздарға салады. Зейнетақы қорларының активінің
80% жеке корпорациялардың бағалы қағаздары құрайды. Активтердің 30% астамы
жай акцияларға жататындықтан корпорация саясатына зейнетақы қорлары әсер
етеді. Зейнетақы қорлары өзінің корпорацияларының активтеріне де ақша
қаражаттарын салады.
Жекеменшік зейнетақы қорларымен қатар мемлекеттік зейнетақы қорлары да
бар. Олар орталық үкіметпен және жергілікті басқару органдарымен құралады.
Бұндай қорлардың пассивті операцияларының негізін түрлі үкіметтік
деңгейдегі бюджет қаражаттары және жұмыскерлердің жарналары құрайды.
Активті операциялар мемлекеттік және корпорациялардың бағалы қағаздарының
салымдарында шоғырланады. Мемлекеттік зейнетақы қорларының қызметінде
ақша қаражаттарын инвестициялау мен қызметінің формаларын ұйымдастыруы
бойынша айырмашылықтар болады.
Еркін активтерді құрай отырып зейнетақы жарналары зейнетақы қорларында
жинақталады. Сондықтан зейнетақы қорларының активтері экономикада маңызды
роль атқарады.
Экономикадағы салалардың мәнін ЖІӨ-гі үлесінің көрсеткіші бойынша
мәнін анықтауғы болады. Мысалы, дамыған елдерде ЖІӨ-гі зейнетақы
активтерінің үлесі 10% құрайды.
Зейнетақы қорлары инвестициялар сияқты экономикада макроэкономикалық
және микроэкономикалық қызмет атқарады.
Зейнетақы қорларының макроэкономикалық қызметіне :
1.Олар инвестициялық ресурстарды тиімді орналастыруға үлес қосады,
яғни инвестицияланатын қаражаттың иелері мен қолданушылардың (фирмалардың,
компаниялардың, өндірістік ұйымдардың т.б) нақты емес ақпарат алу
тәуекелдігін азайту есебінен болады. Жинақталған мәліметтер негізінде банк
әлеуетті қарыз алушылардың қаржылық жағдайын құрастырады, сөйтіп қаржылық
нарыққа тиімділігі аз және сенімсіз компаниялардың кіруіне жол бермейді.
Сонымен қатар банктерде мәліметтер болу есебінен кәсіпорынның шаруашылықты
дұрыс жүргізуіне , басымды бағыттар мен қызмет формаларын таңдауына әсер
етеді.
2. Қаржылық делдалдардың жекеменшік міндеттемелерін шығару
экономикаға қажетті және ұсынылатын қосымша ресурстар арасында қарама
қайшылықтарды шешеді.Сөйтіп жинақ көлемі ұлғаюы әсерінен ақшаға сұраныс та,
нарықтағы пайыз ставкалары да төмендейді. Қысқа мерзімде кезеңде
инвестициялық сұраныстың өсімі табыстың мультипликативті кеңеюі және
жиынтық сұраныстың төмендеуін өтейді. Ұзақмерзімді кезеңде жаңа техника мен
технологияға материалданған инвестициялар экономикалық өсудің сапалық
және сандық әлеуетін қалыптастырып, өндіріс көлемінің сұраныс және ұсыныс
жағдайында ұлғаюының факторы болды.
3. Зейнетақы қорлары қоғамдағы әлеуметтік экономикалық тұрақтылыққа
үлес қосатын қосымша әлеуметтік қамтамасыз етуге жағдай жасайды.
Зейнетақы қорларының микроэономикалық қызметіне:
1.Халықтың еркін ақша қаражаттарын шығара отырып, зейнетақы қорлары
қарыз алушының қажеттіліктеріне сай оларды инвестиция түрінде салады.
2. Зейнетақы қорлары көптеген иеленушілердің ресурстарын
біріктіргендіктен жаппай инвестициялаудың формасына жатады.Осыдан
тәуекелділік деңгейі төмендейді.
3. Өндірісті инвестициялай отырып, зейнетақы қорлары олардың
кәсіпкерлік белсенділігін қаржылық институт ретінде ынталандырады.
Ұзақмерзімді қарыздық міндеттемелерді зейнетақы қорлары (амцияларды,
корпорациялардың ұзақмерзімді облигациялары) сатып алғаннан кейін
кәсіпорынға қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етіп, инвестициялық
қызметті ұтымды жоспарлауға мүмкіндік береді. Қысөа мерзімді қарыз
міндеттемелерін сатып алғанан кейін зейнетақы қорлары корпорацияның
уақытша ақша қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.Қысқа мерзімді инвестциялар
айналым қорларын толықтыру үшін қажет. Сөйтіп зейнетақы қорлары қаржылық
делдал бола отырып, кәсіпкерлік секторды несие төлемдерімен қамтамасыз етіп
қана қоймай,инвестициялық сұраныс пен экономикалық белсенділіктің жалпы
деңгейін көтереді.
Зейнетақы қорлары басқа қаржылық ұйымдарға қарағанда қатаң
мемлекеттік реттеуге алынған.Жинақтаушы зейнетақы жүйесін реттеу мына үш
негізгі бағыт бойынша жүргізіледі:
• ЖЗҚ институционалдық формасын реттеу;
• ЖЗҚ қаржылық шаруашылық қызметін реттеу, сонымен қатар олардың
жұмыстарының залалсыз болуын қадағалайды;
• ЖЗҚ инвестициялық портфелінің құрылымын реттеу;
ЖЗҚ активтерінің құрылымын қалыптастыру белгілі жағдайға жеткеннен
кейін пассивтерінің нақты соммасы төленуіне байланысты. Жарналардың түсуі
мен төлемдердің басталуы арасында, сонымен қатар жарналардың түсу мерзімі
аяқталуы мен зейнетақы төлеу уақыты аралығында бірнеше жылдар бар. Ол ЖЗҚ
на ұзақмерзімді және ортамерзімді қаржылық инвестиицялар жасауға мүмкіндік
береді. Тұрақты экономикалық және саяси жағдайда инвестициялық
ресурстардың кейбір бөлігі қысқа мерзімді салымдарға бағытталады.
ЖЗҚ ы коммерциялық ұйым болып табылады, сондықтан да максималды
пайда алуға ұмтылады. Пайданы өтімді емес қарыз міндеттемелерінің жоғары
табысының айырымы мен салымы жоғары өтімді пассивті міндеттемелерінің аз
төлемдерінен алады. Зейнетақы қорлары активтері мен пассивтерін қор және
олардың қатысушылары арасындағы балама принципі негізінде келістіреді.
Зейнетақы қорларының инвестициялық қызметі қоғамның әлеуметтік
экономикалық дамуының элементі болып табылады. Ол кәрілікті сақтандырудың
жинақтаушы қызметімен үзіліссіз байланыста болады, яғни жеке жарналар
есебінен коллективті қорлар қалыптасады. Оларды орналастырудың тиімділігі
қатысушылардың материалдық мүддесін қорғау міндетіне байланысты. Зейнетақы
қорларының маңызды ерекшелігі клиенттерге бірден екі қызмет жасауына
байланысты : сенімділік, кәрілікті қамтамасыз ету және инвестициялық
капитал өсіміне әкелу.
Зейнетақы қорларының инвестициялық қызметінің экономикалық мәні
инвестициялық ресурстардың үлкен көлемімен байланысты. Мысалы, батыс
елдерде зейнетақы қорлар инвестициялық процесте маңызды роль атқарады.
Еуропалық елдерде зейнетақы қорлармен жасалатын инвестициялар көлемі 1998
жылы Еуропалық Экономикалық Одақ елдерінің ЖІӨ көлемінің 50%-н құрады.
Ұлыбритания, Швейцария, Люксембург сияқты қор нарығы және халықаралық
қаржылық белсенділігі дамыған елдерде сақтандырушылардың инвестициялары ЖҰӨ-
нің жылдық көлемінен асты.Дамыған елдерде көптеген инвестициялар зейнетақы
қорлар шотындағы қаражаттар есебінен алынады.
Зейнетақы қорларының инвестициялық процесте қатысу мүмкіндігі
олардың инвестициялық әлеуетіне байланысты.Зейнетақы қорының
инвестицияланатын активтері деп инвестициялық табыс алу мақсатында
қолданылатын уақытша немесе зейнетақы төлемдерінен бос ақша қаражаттарын
айтамыз.
Инвестиицялау үшін зейнетақы қоры тек қаражаттың белгілі бөлігін ғана
қолдана алады. Жеке қаражаты салыстырмалы бос ақша қаражаты болып табылады.
Олар қаражат жетіспегенде зейнетақы төлемдері ретінде қолданылуы мүмкін,
сонымен қатар олар жоспарланатын болғандықтан зейнетақы қорының
инвестициялық әлеуетіне аз әсер етеді.
Инвестицияланатын активтер құрылымын қалыптастыру графигі мен өзгеру
факторлары 1 суретте көрсетілген. Инвестицияланатын активтер зейнетақы
қорының инвестицияға арналған қаржылық әлеуетінің бір бөлігі болып
табылады. Ол қаржылық әлеуеттің істі жүргізгеннен, займдық қаражатты және
зейнетақы төлемдеріне кеткен шығындардан кейін қалатын соманың бөлігін
құрайды. Егер белгіленген шегерімдер көлемі уақытша зейнетақы төлемдерінен
бос қаражат пен жеке капитал көлемінен де үлкеетін болса, онда зейнетақы
қорының қаржылық әлеуеті көбейгенде, оның инвестициялық активтері
төмендейді.
Инвестицияланатын активтер көптеген факторлар әсерінен қалыптасатын
айнымалы өлшем болып табылады. Олардың негізгілеріне:
• Зейнетақы жарнасының көлемі;
• Инвестициялық портфелінің құрылымы;
• Зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеу жағдайы;
• Жеке қаражат көлемі;
Зейнетақы қорының активтерін тиімді басқару алынатын инвестициялық
табыс бөлігін зейнетақы төлемдерін көбейтуге мүмкіндік береді. Осы жағдайда
инвестицияланатын активтің ролі инвестициялық пайыз көлемінің көрсеткіші
арқылы сипатталады.
Инвестициялық табыс зейтенақы қорының жеке капитал өсімінің көзі
ретінде болып табылады. Бұл кезде инвестицияланатын активтер қаржылық
табыс үлесінің көрсеткішін сипаттайды. Олар жеке капитал үлеюіне
бағытталады.
Осылай инвестициялық қызмет макродеңгейде ұлттық экономикаға қажетті
әрі пайдалы бос ақша қаражаттары болса, микродеңгейде зейнетақы жүйесінің
әр қатысушысына қажетті.
Зейнетақы қорының активтерін нақты инвестициялық жобада іске асыру
дегеніміз зейнетақы қорының инвестиицялық қоржынын қалыптастыру Ол
зейнетақы қорымен активтерді инвестициялау процесі кезінде және
инвестиициялық табыс алуға арналған қаржылық құралдардың жиынтығынан
тұрады. Инвестициялық қоржынды қалыптастыру зейнетақы қорының активтерін
басқару принципі арқылы жүзеге асырылады.
Сурет. 1 Зейнетақы қорының инвестицияланатын активтерін
қалыртастыру формалары
Зейнетақы қорларының кірістерінің ұлғаюы оларға салымшылар алдында өз
міндеттерін атқаруға, сондай-ақ қаржы нарығында өз жағайын күшейтуге
мүмкіндік береді.Инвестициялық кірісті алу зейнетақы қорларының активтерін
тиімді басқару,яғни тиімді инвестициялық портфелді құру арқасында жүзеге
асады.Зейнетақы қорының инвестициялық портфелі деп зейнетақы қорына
жататын,бүтіндей басқару объектісі ретінде шығатын бағалы қағаздар
жиынтығын айтамыз.
Зейнетақы қорының портфелі өз алдына қамсыздандырудың және тәуекелдің
түрлі дәрежелердегі корпоративті акцияларын және облигацияларын, сондай-ақ
бекітілген кірістердің ,кепілдіктегі мемлекеттің , яғни негізгі сомма мен
ағымдағы түсімдер бойынша минималды тәуекелдегі қағазын қосады.Зейнетақы
қорының инвестициялық қожынын басқару және қалыптастыру кезінде келесі
қағидаларды ескеру қажет:
- салымдардың қауіпсіздігі (инвестициялардың инвестициялық капитал
нарығында тұрақтылығы);
- табыс алудың тұрақтылығы;
- салымдардың ликвидтілігі, яғни олардың тауарды(жұмысты, қызметті)
дереу табу үшін қатысуға немесе тез және бағадағы шығынсыз қома-қол ақшаға
айналуға қабілеттілігі;
Тәжірибеде инвестициялық құндылықтың ешқайсысы да жоғары аталған
қасиеттерге ие болмайды.Егер құнды қағаз сенімді болса, онда табыстылығы
төмен болады,өйткені сенімгерлікті қалағандар жоғары бағаны ұсынады және
табыстылықты қағып түсіреді. Сондықтан да қоржынды қалыптастырудағы басты
мақсат инвестор үшін тәуекел мен табыс арасында ең үлкен оптималды
үйлесімге жету. Инвестициялық құралдардың тиімді жиынтығы салымшылардың
тәуекелін минимумға дейін төмендету, сонымен қатар оның табысын максимумға
дейін көтеру үшін керек.
Портфельдік қалыптастыру кезінде түрлі қасиеттері бар құнды қағаздар
арасындағы пропорцияны анықтау қажет. Классикалық консервативті (тәуекелі
аз) портфельді құрудың негізгі қағидалары мыналар: консервативтілік,
диверсификациялау және жеткілікті ликвидтіліктің қағидалары.
Консервативтілік қағидасы басым ықтималдылығы бар тәуекелді үлестен
мүмкін болатын шығындар сенімді активтердің табыстарымен жабылатындай
жоғары сенімді және тәуекелді үлестер арасындағы өзара байланысын ұйғарады.
Бұндай жағдайда инвестициялық тәуекел негіз сомма бөлігінің шығынына
емес, ол тек қана жоғары табысты жеткіліксіз алудан тұрады. Тәжірибе
көрсеткендей, клиенттердің көбісі депозиттік мөлшерлемесі бірден екіге
дейін шамасында ауытқитын сенімгерліктің жоғары категориясындағы
банкілерінің табысымен қанағаттанады.
Диверсификациялау қағидасы портфельдік инвестициялаудың негізгі
қағидасы болып келеді. Диверсификация бір құнды қағаздар бойынша мүмкін
болатын көлемді емес табыстар басқа қағаздар бойынша көлемді табыстарымен
өтеу арқасында тәуекелді төмендетеді. Ікерлік активтілігінің циклдық
ауытқуларының синхронділігін болдырмау мақсатында бір-бірімен тығыз
байланыспаған, әр түрлі саласындағы құнды қағаздарды портфельге қосу
арқасында тәуекелділіктің минимизациясы пайда болады.
Оптималды мөлшері - сегізден жиырмаға дейін құнды қағаздардың
түрлері. Диверсификация активті сегменттер арасында да, олардың ішінде де
қолданылуы мүмкін. Мысалы, мемлекеттік қысқа мерзімді облигациялар мен
қазыналық міндеткерлікті түрлі сериядағы құнды қағаздар арасында
диверсификациялауға болады, корпоративті құнды қағаздар үшін - әр түрлі
эмитенттер акциялары арасында. Жеңілдетілген диверсификация мәнді анализсіз
бірнеше құнды қағаздар арасында қаражатты бөлуден тұрады. Қоржындағы
қаражаттың жеткілікті көлемі салалық және аудандық диверсификацияны
өткізуге жағдай жасайды. Салалық диверсификацияда бір саладағы өнеркәсіптің
қағаздары жағына қарай қоржынның басым болып түсуіне жол берілмеуі тиіс,
әйтпесе бүтіндей бір салада дағдарыс басталуы мүмкін. Мысалы, дүние жүзі
нарығында мұнай бағасының түсуі, сонымен қатар бүкіл мұнай қайта қорыту
кәсіпорындағы акциялар бағасының төмендеуіне әкеп соқтыруы мүмкін, ал бұл
өз кезегінде инвестициялық қоржыгға кері әсер етеді. Солай сияқты бір
аудандағы кәсіпорындарға да қатысты болады. Бір уақыттағы акциялар
бағасының төмендеуі саяси тұрақсыздықтың, ереуілдердің, табиғи апаттардың
және т.б. нәтижесінде болуы мүмкін. Корреляциялық анализ әдістері
қоржындағы әр түрлі құнды қағаздар арасында оптималды баланс табуға жол
береді.
Жеткілікті ликвидтілік қағидасы ақшалай қаражатқа деген
клиенттердің сұраныстарын қанағаттандырарлықтай дәрежеден төмен емес тез
жасалынатын активтердің үлесін қоржынға сақтап тұру үшін жағдайжасайды.
Тәжірибе көрсеткендей, қаражаттың нақты бір бөлігін ликвидті ( табысы
азырақ болса да мейлі) құнды қағаздар ұстау тиімдірек, ол өз кезегінде
нарық конъюнктурасының өзгеруіне және жеке тиімді ұсыныстарына тез жауап
беруге мүмкіншілік береді.
Портфельді құрастыру сұрағын қарастырғанда, инвестор олармен
басқаратындай өзіне параметрлерді анықтау қажет:
- портфельдің оптималды типін таңду қажет;
- өзіне тиімді портфельдің табысы мен тәуекелдің үйлесімділігін
бағалау және сәйкесінше әр түрлі дәрежедегі тәуекелі мен табысы бар құнды
қағаздар портфелінің салмағын анықтау;
- қоржынның алғашқы құрамын анықтау;
- әрі қарай қоржынды басқару сызбасын таңдау.
Инвестициялық портфельді қалыптастыру міндеті өз клиенттердің қаржы
ресурстарын аккумуляциялауымен және оларды капиталдар нарығында
пайдалануымен айналысатын зейнетақы қорлары үшін әсіресе актуалды.
Зейнетақы қорларының инвестициялық қоржының қалыптастыру бірнеше жолдармен
жүзеге асады:
- оны құру мақсатын қалыптастыру және олардың приоритеттілігін ( оның
ішінде, не маңыздырақ – дивидендтерді үнемі алып отыру әлде активтер
бағасының өсуі), тәуекел дәрежесін, минималды кірісін, болатын кірісінен
бас тартуын және т.б. анықтау;
- қаржы компаниясын таңдау (ол отандық немесе шетелдік фирма болуы мүмкін:
шешімді қабылдау кезінде фирма абыройын, фирманың қаржылық жағдайы туралы
ақпараттың болуы; фирма ұсынатын қоржын түрлері, оның табыстылығы,
қолданылатын инвестициялық құралдардың түрлері, т.б. критерийлерді
пайдалануға болады);
- инвестициялық есепті жүргізетін банкті таңдау.
Зейнетақы қорының инвестициялық портфелін қалыптастыру кезіндегі
құнды қағаздарды тиімдірек бөлуді статистикалық әдістер арқылы жүзеге
асыруға болады. Оның негізгі элементтері активтерді бағалау, инвестициядық
шешім, портфельді оптимизациялау және нәтижелерді бағалау болып келеді.
Жалпы осы жағдайда жүйелі тәуекел мен табыстылық бір-бірімен байланысты
болу керек. Құнды қағаздарға инвестиция тәуекелі күтілетін маңызынан
кірістің бас тартуының ықтималдылығымен анықталады. Кірістің болжамды
мәнісін инвестициядан кірістің динамикасы туралы статистикалық мәліметтерді
қайта құру негізінде анықтауға болады. Ал тәуекелді – болатын кірістен
ортаквадратикалық бас тарту ретінде.
Табыс пен тәуекелдің абзал үйлесімі тәуекелдің әсерін төмендеуге
жағдай жасайтын салымдарды диверсификациялау жолымен, активтердің көп
бөлігі бар, зейнетақы қоры арқылы жүзеге асады.
Зейнетақы қорлардың активтерді тиімсіз басқарудан шығын тәуекелдерін
төмендету мақсатымен мемлекет зейнетақы резервтерін қаражатын орналастыру
тәртібін орнатады.
Қорлар зейнетақы активтерін өз бетінен немесе басқару компаниясы
арқылы басқаруды жүзеге асыра алады. Зейнетақы қорларының ативтерін
мемлекеттік құнды қағаздарға, банктік депозиттерге және басқа да
инвестициялау объектілеріне орналастыруды заңға сәйкес қорларымен жүзеге
асырылады. Зейнетақы жиналым қаражаттарын басқару компанияларына тасымалдау
заңға сәйкес сенімді басқару шарты негізінде ғана қорымен жүзеге асырылады.
Бұл жағдайда зейнетақы резервтерін және зейнетақы жиналым қаражаттарын
сенімді басқаруға берілгенмен, басқару компанияларына оларға деген жеке
меншік құқығы берілмейді.
Қорлардың, зейнетақы ережелеріне сәйкес құрылған, зейнетақы
резервтерін орналастыру, қатысушылар мүддесіндегі зейнетақы резервінің өсуі
және сақталуы мақсатымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Қорлар зейнетақы
резервтерін орналастыруды басқару компаниясы арқылы ұйымдастырады. Ол өз
кезегінде қор берген қаражатын қайтаруды қамтамасыз етуі қажет. Басқару
компаниясы заңға сәйкес өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда қор
алдында жауап береді. Мұндай жағдайда басқару компаниясы қордың міндеттері
бойынша қатысушылар алдында жауап бермейді.
Осыған орай зейнетақы қорларының активтерін басқаруының негізгі
ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады.
Біріншіден, зейнетақы қорларының активтері зейнетақы жүйесінің
қатысушыларының зейнетақы жарнасынан тұрады. Сондықтан да активтерді
басқару нәтижелері тікелей пропорционалды түрде болашақ зейнеткерлердің
инвестициялық кірістеріне әсер етеді, яғни инвестициялық кірістерді алу
зейнетақы төлемдерің көбейтуге мүмкіндік жасайды.
Екіншіден, зейнетақы активтерінің ұзақмерзімділігі және көлемдігі
басқару құрылымдарына бұларды экономикада активті қолдануға мүмкіндік
береді.
Үшіншіден, инвестициялайтын активтер көлемдерінің жеткілікті болжамы
инвестициялау процессін тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, зейнетақы қорларының активтерін инвестициялау қоржынды
инвестициялау болып табылады.Сол уақытта бұл процесс белгілі бір дәрежеде
мемлекетпен реттелуі мүмкін. Мұндағы инвестициялық қаржылар зейнетақы
жүйесінің қатысушыларына тиесілі болғандықтан,олардың сақталынуына кепілдік
берілуі тиіс.Содықтан да активтерді басқару кезінде қоржынды
инвестициялаудың қағидаларын ескеру қажет.
Бесіншіден, зейнетақы қорының активтерін басқаруының мақсаты
берілген тәуекел дәрежесі негізінде максималды табыстарымен
қамсыздандыратын қоржын құру болып табылады.
Алтыншыдан, зейнетақы қорының инвестициялық портфелін тиәмді басқару
мынадай факторлар негізінде жүзеге асады: құнды қағаздар нарығының
қалыптасуы, оның қызметінің нақты мерзімі, нарық статистикасы, т.б.
1.2. Жинақтық зейнетақы жүйесін басқару қағидалары
Экономиканы модернизациялау үшін нарық қатынасының логикасы ірі
инвестициялық ресурстарының мобилизацияның қажеттілігін анықтайды.Реалды
секторға, әлеуметтік және білім бағдарламаларына бағытталатын олар мемлекет
тарапынан жан-жақты қолдауды қажет етеді, ал басқа өайнар көздерін
өалыптастырудағы ауыртпалықтарының барлығын жеке инвесторлар көтеру қажет.
Қазіргі уақытта шетелдерінің қаржылық көмегінің қысқаруын ескере отырып,
басымды міндеті Қазақстан Республикасының экономикасына азаматтардың қаржы
ресурстарын тартуға жағдай жасауға болып келеді. Мемлекеттің инвестициялық
саясатқа араласуы төрт негізгі мақсатты көздейді:
Біріншіден, нарықта құнды өағаздар операциясы арқасында ақша массасын
реттеу, бұл мақсат үшін мемлекет мемлекеттік құнды қағаздар үлесі бойынша,
депозитті институттар активтерінің құрылымында, минималды лимитті орнату
(бәріне бұрын коммерциялық банкілер)
Екіншіден, құнды қағаздар нарығында мемлекет операциясының арқасында
бюджеттік салымдарының тұрақты қайнар көздерінің қалыптасуы. Мұндай
жағдайда мемлекет қаржы институтының бүкіл типтер активтерінің құрылымында
мемлекеттік құнды қағаз үлесі бойынша минималды лимитті қалыптастыра алады.
Бұндай инвестициялық портфельді реттеу шарасы тұрақты бюджеттік тапшылық
жағдайында енеді.
Үшіншіден, қаржы нарығының сенімгерлігін, қаржы институттар
операцияларының тәуекелінің төмендеуі арқасында, арттыру. Бұл мақсатқа жету
үшін мемлекет бекіте алады:
- инвестициялаудың өзінің лимиті, тәуекелді инвистициялардың
максималды үлесін шектеу және т.б.
- резервті сақтандыру қорларына минималді міндетті аударымның лимиті
Төртіншіден,мемлекет ішінде инвестициялық қызметті ынталандыру. Бұндай
мақсатпен институциялық инвесторлар үшін максималді лимиттер қалыптасады.
Мемлекет қажетті жағдайда мүдделері Қазақстан Республикасыны мен оның
азаматтарының ұлттық мүдделеріне қайшы келетін инвесторлар үшін мықты
тосқаулдар жасауы қажет.
Ынталандыру, мадақтау, жеңілдіктер режимін жасау және т.б. әдістерімен
бір қатарда қолдануы қажет мемлекеттік басқаруының ерекше әдісі осы болып
келеді.
ҚР экономикасы үшін инвестициялар оны әрі қарай көтеру мен дамытуға
қажет. Содықтан да инвестициялық қызметті жүзеге асыру үшін сәйкес келетін
қағидалар жүйесі өзіне мынаны қосып алуы қажет: инвестициялардың мақсатқа
бағытталуы, оның тиімділігі, жүйелілігі, уақыттылығы, инвестициялық
қызметтің икемділігі мен реттелуі, әлеуметтік, экологиялық, экономикалық
қауіпсіздігі.Бұл қағидалар жүйесі инвестициялық қызметтің дәлелі, бағдары
ретінде қызмет етеді және оның көмегімен инвестициялау процессі реттеледі
және бағытталады. Қағидалар жүйесі инвестицияның нақты мақсаттарын орындау
үшін керек, ал инвестициялық қызметтің басты және негізгі мақсаты терең
экономикалық дағдарыстан шығу, өмір сүру сапасын жақсартатын, салауатты
өмір салтын қалыптастыратын, оның негізінде активті өмір ұзақтығын
қалыптастыратын, білім мен мәдениеттін деңгейін көтеретін жоғары тиімді
экономика құру.
Капиталының едәуір жоғары өсімі тән зейнетақы қоры инвестициялық
институт болып табылады...жеке зейнетақы қоры қаржы нарығының 26% құрады.
Олардың инвестициялық қызметі міндетті болып келеді, ал оның
нәтижелері салымын инфляциялық құнсыздылығы мен қаржылық катаклизімдерінен
ең болмағанда сақтауын қамтамасыз етуі қажет. Бұндай жағдайда
инвестициялаудың арнайы ережелері мен шарттары қолданылады.Олар активті
түрде Қазақстанда қалыптасады. Зейнетақы қорлары қаражатының инвестициялау
тәртібі реттелуі қажет. Инвестициялау институцианалді, функционалды
үйлесімге, диверсификациялау қағидаларына, ақшалай кірістер мен төлем
уақытының үйлесімділігіне негізделген қор міндеттемелерін мен
құрылымдарды(asset liability approach) есепке ала отырып жүзеге асырылуы
тиіс. Сандық реттеу мен саналық қағидалары мұқият дәлелденген болуы
қажет;өйткені олар зейнетақы қорларының қауіпсіздігі мен кірістілігіне
қатысты болды. Өзіндік инвестициялау шектелу қажет, егер сәйкес кепілдіктер
жоқ болса. Зейнетақы қорларының шетелдік капитал салымдарының
либерализациясы саналы басқарым шешәмдерінің пәні ретінде қолдау табуы
қажет.
Мемлекеттіңзейнетақы қорларының қызметіне бақылау дәрежесі зейнетақы
жүйесінің кірістілігі бойынша маңызды фактор болып табылады. Көп жағдайда
мелекеттің өзі басқаратын тиімділігі жеке басқару компаниялары басқаратын
тиімділігінен төмен. Ол менеджерлер алдына қойылатын мақсаттарының
әртүрлілігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік қорларда саяси аспектілерінің
күшті әсері байқалады: соның нәтижесінде инвестициялар мұнда үкіметті
несиелендіру жағына қарай салыстырмалы төмен пайыз көрсеткішімен ысырылған.
Сонымен қатар мемлекеттік қор міндетті түрде мемлекетпен ғана
басқарылатын ұйым емес. Әртүрлі мемлекеттерде мемлекет араласуының дәрежесі
әртүрлі. Бұндай мынадай нұсқаулар қарастырылған.
Түрлі мемлекеттерде ЖЗҚ активтерін басқарудағы мемлекеттің қатысу
дәрежесі әртүрлі.Тікелей мемлекеттік басқаруда жинақтаушы зейнетақы
шотындағы қаражат мемлекеттік бюджеттің бөлігін құрайды немесе жеке пул
құрайды. Активтердің көп бөлігі еліміздің мемлекеттік қарыз қағаздарына
инвестицияланады, мемлекеттік банк депозитінің шотына аударылады немесе
мемлекеттік инвестициялық жобалар арасында бөлінеді.
Нарықтық қағидалары негізінде мемлекеттік басқаруда қор қаражатын
мемлекет басқарады, бірақ инвестициялық шешімді шенеуніктер емес,
мемлекеттік қызметке (Канада) шақырылған мамандар шығарады.Мұндай
сызбанұсқа тәуекел бағасын және инвестициялық стратегияны жобалауды
ұйғарады, сонымен қатар әртүрлі варияцияларды иемдене алады.Мәселен,
басқарушы қаражатының тек аз бөлігімен айналысады, ал қалған бөлігі базалық
сызбанұсқа арасында таралады.(Сингапур,Фиджи). Сонымен қатар қор аудандық
қағида бойынша бөліне алады.Мұнда әрбір аудан өз басқарушыны
шақырады(Боливия).
Сыртқы басқару реттеудің қатаң әдістерімен қатар жүреді және қор
қаражатын сыртқы басқарушымен басқаруды болжамдайды. Сонымен қатар мемлекет
инвестициялық қоржының құрылымына қатар шектеуліктер қояды. Нормативтер
инвестициялау стратегиясын және қолжетімді құралдар санын таңдауға шек
қояды. Осы кезде инвестициялық қоржын негізінен нарықтық құнды қағаздарды
қовһсып алады.(Уругвай).
Елімізді, мемлекеттің минималды қатысуымен, сыртқы басқаруы басқару
жұйесінің тиімдірек түрі болып келеді. Мұндағы тиімділік басқарушылар
арасындағы бәсекелестікке негізделеді және капиталдың дамыған нарығын және
халықтың инвестициялық мәдениетін талап етеді.(Австралия).
Әрбір әдісті жасау мүмкіндігі тікелей мемлекет дамуының
ерекшеліктерімен байланысты болады. Капитал нарығының толық жойылуы немесе
тиімсіздігі жағдайында тікелей мемлекеттікбасқару зейнетақы қоры
қаражаттарын бөлу әдістерінің тиімдірек түрі болып келеді. Сонымен қатар
көп жағдайда мемлекеттік зейнетақы қорының активтерін пайдалану тиімділігі
жеке басқарушы компаниялардың басқару тиімділігінен төмен болып келеді.
Көп жағдайда басқарылым капитал нарығының ірі қатысушылары шегінде
арнайы құрылған компания арқылы жүзеге асады. Басқарушы менеджерлер
міндетіне инвестициялық қоржынды басқару, жеке немесе клиенттік шоттарды
басқару кіреді.
Дамушы және зейнетақы жүйесін реформалайтын мемлекеттерде көбінесе
бір компания және бір инвестициялық стратегия болады, яғни барлық қорының
салымшылары ұқсас қоржыны иемденеді. Бұндай таңдауға реттеудің маңызды
шығындары және мемлекет пен басқарушы компаниялар жұмысының мониторингі
себеп болады, одан басқа берілген жағдайда жеке шоттарды басқару
қажеттілігі болмайды, ал есеп коллективті шоттар деңгейінде жүргізіледі.
Маңызды өзіндік ерекшелігі активтерді басқару құрылымын жетілдіру мемлекет
жағынан көп шығындарды қажет етпейтін болып келеді.
Инвестициялық қоржын табыстылығын анықтауда маңызды рөл сонымен
қатар оның құрамы атқарады.Іс жүзінде барлық мемлекеттік зейнетақы
жүйелерінде үкімет қорларды қаражатының көп юөлігін мемлекеттің қарыздық
құралдарына және банктің депозиттік шотына аударуды міндеттейді. Кейбір
мемлекеттерде бұл қаражат аударудың бірден бір бағыты болып
келеді.(2кесте).Мұнда нарық активтеріне биржалық котировкаларымен екәләк
нарығы жоқ мемлекеттік қарыз қағаздары(жеке жағдайда, қағаздар зейнетақы
қоры үшін арнайы шығарылуы мүмкін) сонымен қатар дипозиттік
шоттар(негізінен мемлекеттәк банкілерде ашылатын) жатады.Дегенмен,
дипозиттер жалпы жағдайда нарықтық емес активтер(депозиттік емес
сертификаттар шығарудан басқасы) болып келеді .Инвестициялық портфель
құрылымын реттеу кезінде олар көбінесе мемлекеттік қағаздармен бір класқа
бірігед, сондықтан да берілген классификацияда нарықтық активтерге жатады.
“Зейнетақымен қамсыздандыру туралы” ҚР заңына сәйкес зейнетақы
резервтер қаражатын орналастыру мен зейнетақы жиналымдар қаражаттарын
инвестициялау мына қағидалар негізінде жүзеге асырылады:
- көрсетілген қаражаттар сақталымын қамтамасыз ету;
- инвестициялық портфельдің табыстылығын, диверсификациясын,
ликвидтілігін қамтамасыз ету;
- саналымдық бағалануға келетін объективті критерийлер негізінде
инвестициялық стратегияны анықтау;
- құнды қағаздар сенімділігінің есебі;
- зейнетақы резервтер қаражаттарын ораластыру процессінің
мөлдірлілігі және зейнетақы жиналым қаражаттарының мемлекеттік, қоғамдық
қадағалау және бақылау органдары үшін инвестициялау;
- инвестициялық процессті кәсіби басқару;
Зейнетақы активтерін басқару үшін шығындар үлесі заңмен бекітілген
және құрады:
- салымдардың 1%(салымшылардың кеткен жалақысының 10%-нан қор 1%
,басқару үшін алады)
- инвестициялау процессі кезінде алынған табысының 10% зейнетақы
да қорының өзімен шарт бойынша басқарушы компаниясы (КУПА) арасында
бөлінеді.
Дүниежүзі тәжірібесіне сәйкес жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызмет
етуі барысында зейнетақы қорлры инвестциялауды өз бетінше жүргізеді,
басқару компаниясы немесе мемлекеттің экономикалық жағына, қаржы рыногі мен
зейнетақы жүйесінің дамығандығына, еліміздің экономикалық процессіне
мемлекеттің араласу деңгейіне, т.б. факторына байланысты бірігіп жүргізеді.
Қазақстанда осы уақытқа дейін мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы
қорынан басқа инвестициялық қызметті өз бетінше жүргізуге қорлар құқылы
емес болды.
Қазіргі уақытта қорлар келісім берілген бағыттар бойынша зейнетақы
резервтерді өз бетінше орналастыра алады.Басқарылым компаниялардың
көмегімен басқарғанда, соңғысы заң талаптарына сәйкес берілген қызмет
түріне рұқсаты(лицензиясы) болуы керек. Зейнетақы жиналым қаражатының
басқару компанияларына өтуін қор Қазаұстан Республикасының Азаматтық
кодексінің және Зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР Заңының талаптарына
сәйкес құрылған сенімгерлік басқару шартының негізінде жүзеге асырады.
Зейнетақы резервтер қаражатының және зейнетақы жиналым қаражатының
сенімгерлік басқаруға өтуімен де, басқару компанияларына оларға деген
меншік құқығы өтпейді. ҚР Азаматтық кодексінде қарастырылған әдістерімен
басқарушы компания сенімгерлікпен басқару шартына сәйкес қормен берілген
зейнетақы резервтерқаражатын қайтарып беруді қамтамасыз етуі қажет. Ескере
кететін жәйт, ҚР Заңына сәйкес басқарушы компания қор мен оның қатысушылары
алдында өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда жауаб береді. Осы
кезде басқарушы компания қор міндеттері бойынша қатысушылар алдында жауаб
бермейді.
Зейнетақы резервтер қаражаттарын өз бетінше ҚР мемлекеттік құнды
қағаздарына, банктік депозиттеріне, басқа да инвестициялар объектілеріне
өтуі ҚР Үкіметі қарастырылған жағдайда жүзеге асады.
Қорының зейнетақы ережелеріне және мемлекет бекітілген лимитіне
сәйкес құрылған зейнетақы резервтер қаражатының орналастырылуы қатысушылар
мүдднлнріне сәйкес зейнетақы резервтер қаражатының өсуі мен сақталуы
мақсатында ғана жүзеге асады.
Қорларының зейнетақы резервтер қаражатын орналастыру мен зейнетақы
жиналымдар қаражаттарын инвестициялау жөніндегі қызметі кәсіптік қызметке
жатпайды. Зейнетақы резервтер қаражаттарын орналастырудан түскен табыс
қорының жарғылық қызметін қамтамасыз етумен байланысты шығындарды өтеуге
және қорының жарғылық қызметін қамтамасыз етуге арналған мүлікті
қалыптастыруға бағытталады. Зейнетақы резервтер қаражатын орналастыру
тәртібін ҚР Үкіметі бекітеді.
Инвестициялық активтер дәл көрсетілген пайыздық мөлшерлемеде
қаржылық құралдарға инвестицияланады. 998 жылдан бастап, яғни зейнетақы
жүйесін реформалау уақытынан бастап зейнетақы қорының активтері ҚР капитал
нарығының дамуына әсер етеді деп ұйғарылды. Жекелеген жағдайда, жеке
зейнетақы қорларының активтері корпоративті құнды қағаздар нарығының дамун
ынталандырады деп болжамдалды. Бірақ зейнетақы реформаның алғашқы жылдың
нәтижелері бойынша активтердің 99,3% мемлекеттік құнды қағаздарға салынды,
оның ішінде:еврооблигациялар - 15,53% , қысқа -,орта -,ұзақмерзімді қаржы
министірлігінің құнды қағаздарына -81,78% , Ұлттық банкінің ноталары -2%.
Зейнетақы қорларын инвестициялау үшін басқа бағыттар болған емес:
мемлекетте қордық нарық болмады, шетел эмитенттердің құнды қағаздарын сатып
алуға тиім салынды. Парадоксальді жағдай орнады:Қазақстанның егеменді
облигацияларына деген жоғары сұраныстан олар бойынша табыс сол уақыттағы
АҚШ облигацияларынан төмен болды.
Қазіргі уақытта мемлекеттік құнды қағаздар үлесі төмендеді және
мемлекеттік зейнетақы қорларының 70% -дай мөлшерін құрды.Заңға сәйкес
зейнетақы қорлары активтерін басқарушы ұйымдар зейнетақы активтерін
келесі инвестициялық құралдарға инвестициялай алады.(2 сурет).
Рұқсат етілген активтер деп ҚР зейнетақы заңының шегінде рұқсат
етілген инвестициялау объектәлері болып келеді. Басқа сөзбен айтқанда
зейнетақы жиналым қаражаттарын инвестициялау процесінде тәуекелді
минимализациялау мақсатымен заң нақты саны көрсетілген инвестициялау
объектілерін көрсетеді. Оларды көбінесе ірі Қазақстандық және шетел
кәсіпорындарының сенімді акциялары, сенімгерліктің жоғары дәрежесі бар
Қазақстанның коммерциялық бактерінің депозиттері құрады.
Рұқсат етілген активтер пакеті зейнетақы заңына, экономика мен қаржы
нарығында дамуына өзгерістер енгізуіне байланысты өзгеруі, қайта қарауы
мүмкін.
Зейнетақы қорының инвестицияларының табыстылығын көрсеткіші
экономиканың макроэкономикалық көрсеткіштерімен анықталады. Сонымен қатар,
дүниежүзі тәжірибессі көрсеткендей, ол зейнетақы қорының қызметінің ұйымдық
нысанасына тәуелді болады.
Зейнетақы қорының инвестициялық саясатының қаржы жүйесінің дамуына
әсері оларда жеткілікті ресурстардын аккумуляциялаумен ғана емес сонымен
қоса олардың өте ұзақ мерзімді болатынымен де байланысты. Ол біріншіден көп
бөлігін сыртқы пайдаланудан толтыруға (қазіргі уақытта салыстырмалы
ұзақмерзімді несиелердің қайнар көзі ретінде шығады) жағдай жасайды;
Екіншіден, тиімді ұзақмерзімді жобаларды инвестициялауға мүмкіндік
береді;
Үшіншіден, ішкі қарызының уақытша құрылымын өзгертуге жағдай жасайды
(ол әлі күнге дейін дәлелсіз себептермен уақытша алып пайдалану пайдасына
ығысты).
Жинақтаушы зейнетақыларының кіріспесі әлеуметтік сақтандыру жүйесінің
өзіне ғана емес, бүкіл экономикаға да жағымды әсер етеді. Бұл жүйе ұлттық
экономикада инвестициялық ресурстар көлемін көбейте алады. Қазір олардың
ішіндегі ұзақмерзімінің тапшылығы сезілініп жатыр. Өзіміз білетіндей,
“ұзақ” ақшалардың тапшылығы Қазақстандық қаржы жүйесінің ең басты “қысқа”
орыны болып келеді. Зерттеулер көрсеткендей, жалпы активтердегі
ұзақмерзімді несиелердің үлесі қзінің капиталының жеке қайнар көздерінің
арқасында бойы қарқынынан асып түсетін фирмалар үлесін көбейту арқылы
дамуға жағымды әсер етеді.
Қазақстандағы зейнетақы заңы жинақтаушы зейнетақы қамсыздандыру
жүйесінің активтерін сырттай басқару қағидаларын бекітеді.Үкімет жасаған
талаптарды басқару компаниялары қанағаттандыру қажет.Бұндай жүйе:
- мемлекеттік емес компаниялардың жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қаражатын басқаруға қатысуы;
- басқару компаниялары арасында бәсекелестікті ұйғарады;
Жинақтаушы зейнетақы сақтандыру жүйесіне қатысатын Қазақстан
Республикасының азаматтарына зейнетақы қорын таңдау құқығы берілген.
Дегенмен таңдау жасамаған азаматтардың зейнетақы жиналымдары Мемлекеттік
зейнетақы қорына беріледі және ол өз бетімен инвестициялық қызметті жүзеге
асырады.Бұл категорияға жұмысшылардың көп бөлігі кіреді. Мемлекеттік
компаниялардың шарттары қатаңырақ:
Олар мемлекеттік теңгелік және валюталық облигацияларымен және
Қазаұстан Республикасы кепілдік берген басқа да құнды қағаздармен,
ипотекалық облигацияларымен, банктік депозиттерімен шектелген.
Мемлекеттік басқару компаниялардың құрылуы нарықтық қағидалардағы
мемлекеттік басқару құрылымына сәйкес келеді. Бұндай жүйелер шегіндегі
консервативті инвестициялық саясат инвестицияның төменгі табыстылығын
қамтамасыз етеді. Одан басқа зейнетақы жиналымдар инвестицияның мемлекеттік
басқару инвестициялық саясатының бюджет мұқтаждығына бағыну тәуекелділігін
құрайды. Инвестицияларды мемлекеттік компанияларда жинаудың нәтижесінде ол
мемлекеттік қарыз нарығына, коммерциялық банкілерді ығыстырып билік етеді.
Бұндай жағдайда мемлекеттік бүкіл таза ішкі алып пайдаланушының көлемі
зейнетақы инвестицияларын орналастыру үшін жеткілісіз болады. Мемлекет
тапшылықсыз бюджет саясатын қолдайтынын ескеретін болсақ, келешекте де
зейнетақы инвестициялардың жоғары реалды табыстылығына сенуге болмайды.
Зейнетақы жүйесінің ұзақмерзімді активтерін сәтті басқару өзіне
тұрақты экономикалық өсім мен тиімді қаржылық реттеуді қосатын және өзінен
маркетингтік акциялардың және операциялардың тезділігін, арзандылығын,
сенімділігін қамтамасыз ететін қоя тұрған банктік жүйені; құнды қағаздардың
ликвидтілігінің жоғары дәрежесіне кепіл беретін инвестициялық механизімінің
терісбұрылған жүйесін шығаратын шарттар кешенін талап етеді. Бүтіндей,
жинақтаушы зейнетақы технологияларын нәтижелә қолдану жоғары сапа
стандартына және сенімділігіне жауап беретін қаржы институттарының болуы
кезінде ғана мүмкін. Ондайлардың болмауы зейнетақы жиналымдарының
құнсыздануына жоғары әкімшілік пен комиссиондық шығындардың болуына әкеп
соғады. Кез келген мемлекеттің зейнетақы жүйесі жалдамалы еңбек адамдарын
әлеуметтік қорғаудың маңызды элементі болып табылады. Зейнетақы жүйесінің
ұйымдық-құқықтық нысаны еңбек қоры мен экономиканың жағдайымен анықталады.
Ондай жағдайға:салық саясаты, табыстар, демографиялық жағдайлар саласындағы
саясаты, қаржылық және сақтандыру институттарының дамуы, қоғамды
зейнетақымен қамсыздандырудың нақты моделін қабылдау жатады.
Жалпы жасының және денсаулық жағдайының әсерінен сапалы еңбек ете
алмайтын жалдамалы жұмысының жалақысының орнына негізгі кіріс көзі
зейнетақы болып табылды. Көрсетілген себептермен жұмыс істей алмайтындардың
өмір жағдайын қамтамасыз ететін жұмыс күшін қайта өндіруге кеткен
шығындарды өтеу үшін арналған қажетті өтемінің бөлігін, зейнетақы жүйесін
материалды қамсыздандыру үшін қорға алынады. Бұндай мақсатқа жұмсалатын
қаражаттың бөлігі ІЖӨ құрылымында – қоғам өркенділігі дәрежесінің
макроэкономикалық көрсеткіші болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда зейнетақы сақтандыру мақсатына ІЖӨ-нің
3% жұмсалады, ол өз кезегінде дүниежүзі стандартына сай келеді. Қазақстанда
бір жұмыскерге ІЖӨ- нің көлемі ОЭСР қатарына кіретін, дамыған нарықтық
экономикасы бар мемлекеттерімен салыстырғанда әлде қайда төмен. Осыдан
Қазақстандағы зейнетақы мөлшерінің төменділігі түсіндіріледі. Орташа жалақы
мен зейнетақы мөлшерінің арақатынасы, минималды және орташа зейнетақы
мөлшерінің сатып алу мүмкінділігі ,зейнеткер болуының орта
көрсеткіші(әйелдер мен еркектерді санағанда) зейнеткерлердің әлеуметтік
сақтандыру дәрежесін көрсетеді.Ұлттық зейнетақы жүйесінің моделін құрастыру
-әлеуметтік саясатты жүргізу әдістері мен құру принциптері жөнінде қоғамдық
бірауыздылық нәтижесі.Бұндай келісім белгілі бір экономикалық, мәдениеттік,
ұлттық әдет – ғұрыптарының әсерінен пайда болады. Кез келген зейнетақы
жүйесін ұйымдастырудың ортақ және негізгі шарты мемлекеттің жұмыскерлердің
зейнетақыға құқықтарының сақталуын қамтамасыз ететін құқықтық, ұйымдық,
экономикалық базаны құру болып табылады.Зейнетақы жүйесінің тиімділік
дәрежесі тәуелді болады:
- экономикадағы жағдайларымен, қаржы және сақтандыру институттарының
қызметімен байланысты “сыртқы жағдайлар”;
- нақты зейнетақы жүйесінің спецификасымен (құрылымы, түрлері,
жүйенің түрлешелері, оның қаржылық механизімінің табиғаты) анықталатын
“ішкі жағдайлар”;
- зейнетақы жүйесінің “ішкі” және “сыртқы” жағдайларының
адекваттілігі, олардың қайшы болмауы.
Зейнетақы жүйесі әлеуметтік сақтандырудағы бір бағыты – кәрілікті
сақтандыру бағыты болып табылады. Макроэкономикалық жоспарда сақтандыру
ұйымдарының маңыздылығы сонда, ол инвестициялық жобаларды қаржыландыруда
тұрақты қайнар көзі болып табылады. Заңды және жеке тұлғаның қаржылық
қаражатының көп бөлігін мобилизациялау кезінде сақтандыру ұйымдары оларды
әр түрлі инвестицияларға жібереді. Одан басқа қолайсыз жағдайлар келгенде
келмей қалған табыстарды қайтаруға кепілденген инвесторлармен сақтандыру
шарттарын жасасқанда, сақтандыру ұйымдары шетел инвесторларының
инвестициялық активтілігін ынталандырады.
Жария мәліметтері бойынша сақтандыру компаниялары үлесіне дүниежүзі
инвестициялардың 30% келеді. Көптеген мемлекеттерде сақтандыру
компанияларында үлкен капитализациясы бар және олар мықты ішкі инвесторлар
ретінде шығады. Халықтың 70% қаражаттарын банкілерде емес, сақтандыру
компанияларында сақтайды.
Міне солай, қаржы институттары мен құралдарының маңыздылығы туралы,
сенімгерлігіне қарсы келмейтіндей зейнетақы қаражатын инвестициялауға
қатысатындардың санын көбейтуінің маңыздылығы туралы қорытынды жасауға
болады. Жиналымдарының көп бөлігінің мемлекеттік компаниялар шеңберінде көп
шоғырлануы олардың жоғары табыстылығын қамтамасыз етуге аз мүмкіндіктер
жасайды, ол сәйкесінше жүргізілетін зейнетақы реформасының тиімділігіне
күмән туғызады. Оны ескере отырып, атап айтқанда мемлекет жеке зейнетақы
қорларын дамытуға және зейнетақы қаражатын инвестициялағанда олардың рөлін
жоғарлатуға жағдай жасау үшін бар күшін жұмсау керек.
2 Қазақстан зейнетақы жүйесінің құрылымы мен дамуы
2.1 Қазақстанда зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау
Қазақстанның зейнетақы жүйесі тәуелсіздік алғаннан кейін күрделі
өзгеріске ұшырады. Қазақстан Республикасының зейнетақы қорының құрылымы
1991 жылдан басталды. Бұл уақытта зейнетақы қорының құрылу тәртібі ( Қазақ
ССР( ын зейнетақымен қамтамасыз ету туралы( Заңымен анықталды.
Құрылған зейнетақы қоры қоғамдық өндіріс талаптарына әлеуметтік
саясаттың сәйкес келуі мен ақшалай қор құру, зейнеткерлердің, мүгедектердің
әлеуметтік жағдайын көтерумен байланысты әлеуметтік саясаттың кезеңдерін
іске асыруды, зейнетақының барлық түрлерін қаржыландыруды қамтамасыз етуге
бағытталған.
Негізгі мінездемесі келесідей сипатталды:
( зейнетақылық қамтамасыз етуге мемлекеттік монополия;
( азаматтардың өз кәрілігін материалдық қамтамасыз етуге жеке
жауапкершіліктерінің болмауына байланысты міндетті зейнетақылық жарналардың
жауапкершілігінен айыру;
( жүйе ішіндегі қаражаттарды қайта бөлу.
Бұндай жүйе директивті жоспарлы экономика жағдайында, еңбекке
қабілетті халықтың толықтай жұмыспен қамтылуы, мемлекеттік аппарат жағынан
тотальды бақылануы мен жұмыс жасаушы азаматтар мен зейнеткерлердің арасында
қалыптасқан қатынаста тиімді болды. Ол зейнетақының салыстырмалы жоғары
деңгейін қамтамасыз етті ( олардың көлемі жұмыстың соңғы жылдары алған
жұмысақыдан, еңбек стажы мен жасынан, ал жеңілдіктердің көптеген саны
зейнетақыға шығуды тартымды етті.
Алайда тәуелсіздік алумен байланысты елдегі қалыптасқан күрделі
экономикалық жағдай біртіндеп зейнетақы жүйесінің халсіздігіне алып келді.
Оны қайта құрудың қажеттілігі туындады.
Қазақстанда зейнетақы реформасының басты себебі болып әлеуметтік
қамсыздандыру саласын дағдарысқа ұшыратқан посткеңестік экономикалық
дағдарыс саналады. Халықтың қартаюы мен жұмыспен қамсыздандырудың төмендеуі
өлшемінен жұмыссыздардың әлеуметтік қорғалуына ЖІӨ(дегі мемлекеттік
шығындардың үлесі өсті. Қазақстанда бір зейнеткерге (.( жұмысшы тең келді.
Халықтың еңбекке қабілетті бөлігіне салықтық ауыртпашылық лезде жоғарылады,
ол зейнеткерлерге ағымдық төлемдерінің тапшылығын тудырды. Зейнетақылық
реформаның басында зейнеткерлер алдындағы борыш (( млрд.теңге көлемінде
қалыптасты.Кейбір аймақтарда зейнетақы төлеу мерзімінің кідірісі (( айға
жетті. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінде қаржылық жағдай мен тиімділікке
байланысты қалыптасқан күрделі экономикалық және әлеуметтік қауіп төндірген
жүзеге асырылушы жүйе қаржылық стресте болды. Сондықтан зейнетақылық
қамсыздандыру реформасы объективті қажеттілікке ие болды.
Орталықтандырылған зейнетақы жүйесінің қызмет етуі келесідей
кемшіліктерді айқындады:
( жарналар көлемі мен зейнетақылық төлемдер арасындағы сәйкессіздік.
Яғни қызметкер оның жұмыс берушісінің зейнетақы қорына аударымдардың
уақытылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Жинақтық зейнетақы қорлар жүйесінің теориялық негіздері
1.1. Жинақтық зейнетақы қорларының мазмұны, қалыптасуы және нарықтағы ролі
1.2. Жинақтық зейнетақы жүйесін басқару қағидалары
2 Қазақстан зейнетақы жүйесінің құрылымы мен дамуы
2.1 Қазақстанда зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау
3. ЖЗҚ қазіргі кезеңде экономикалық тиімділігін арттыру жолдары
3.1 Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың шетелдік тәжірибесі және оны
Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері
3.2 ЖЗҚ активтерін тиімді басқару жолдарын анықтау
3.3. Қазақстан экономикасын инвестициялау жүйесіне зейнетақы
қорларының қатысу перспективалары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
Кіріспе
Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің аз уақытта өмір сүруіне қарамастан
экономикадағы динамикалық дамып келе жатқан сегментіне жатады. Қазіргі
уақытта зейнетақы қорында 436 млрд теңге жинақтары шоғырланған, ол ЖІӨ нің
9% құрайды. Халық сенімін күшейту, салымшылырды тарту және зейнетақы
активтерінің өсуі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің динамикалық дамуының
негізгі факторы болып табылады.
Жүйенің негізгі көрсеткіштерінің динамикалық өсуі зейнетақы
жинақтарын басқару тиімділігінің төмендеуімен қатар жүреді. Ол елдің
экономикалық даму деңгейімен, мемлекет бюджетінің дефицитінің төмендеуімен
, мемлекеттік қарыз көлемі мен теңге револьвациясымен және сыртқы
экономикалық факторлармен байланысты.
Зейнетақы қорлардың инвестициялық қызметінен түсетін табыстың
төмендеуі қор нарығында қаржы құралдардың жетіспеушілігінен туып отыр.
Осы қалыптасқан жағдайда жинақталған активтерді тиімді қолдануын
ұйымдастыру қажеттілігі туып, бір жағынан халықтың зейнетақы жинақ көзінің
нақты өсуі ретінде болса, екінші жағынан маңызды әлеуметтік халық
шаруашылық міндеттерді шешу ретінде қарастырады.
Әлеуметтік бағытталған мемлекетте экономика халықтың өмір сүру
деңгейін көтеруіне, сыртқы ортаны қорғауға, материалдық, әлеуметтік
қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталуы керек.
Әлеуметтік сфераның дамуы экономиканың қызмет етуіне әсер етеді.
Осыған орай тұрақты экономикалық дамуға жету үшін Қазақстанға әлеуметтік
сфераға инвестиция қажет.
Әлеуметтік салаға салынған инвестициялар экономикалық тиімді болып,
шығындар көлемі, қаржыландыру көлемі және табыс алу қатынасын оптималды
болатынын болжамдайды. Экономикасы әлеуметтік бағытталған дамыған
мемлекетті ынталандыру шетел инвестициялардың ағымын көбейтіп, халықаралық
қоғамда оның рейтингісін көтереді.
Жоғарыда айтылғанға сай бұл кезеңде сауатты мемлекеттік инвестициялық
саясат қажет. Оның негізгі міндеттері экономика субъектілерінің
арақатынасын реттейтін ережелерді әзірлеу мен қолдау шараларын жүргізу
болып табылады. Экономиканың тиімділігі қоғамның әлеуметтік -экономикалық
күтімі мен өндірістік, қаржылық инвестициялық ресурстары келістірілетін
экономикалық саясат жүргізуіне байланысты.
Экономикалық тетік арқылы еліміздің Президентінің Қазақстан-2030
Стратегиясына сай мемлекет экономикалық субъектілерді басқару керек.
Қазақстанда тұрақты экономикалық даму мен бағалы қағаздар нарығын
дамыту мәселелері Кошанова А.К, Кенжегузина М.Б, Додонова В.Ю,
жұмыстарында қарастырылды. Қаржылық институттардың инвестициялық қызметінің
түрлі аспектілері Н.К.Нұрланованың, Б.Баишеваның, Н.К.Кучукованың,
А.Б.Зейнегабдулинаның жұмыстарында ақындалды.
Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінде тиімді инвестициялау
мәселелерін зерттеу тұрақты экономикалық дамумен қамтамасыз ету соңына
дейін аяқталмаған болатын. Қаржылық институттармен экологиялық және
әлеуметтік факторларды ескере отырып, инвестициялау процесінің
белсенділігінің төмен болғандықтан, республикадағы тұрақты экономикалық
дамумен қамтамасыз ету төмен болады.
Зейнетақы активтерін орналастыру мәселелерінің күрделігі әсерінен,
сонымен қатар Қазақстан Республикасының тұрақты экономикалық дамуы үшін
мемлекеттік тетікті пайдаланып инвестициялық белсенділікті реттеу
тақырыптың таңдалуына себеп болып, дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттері айқындалды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттің ұлттық экономикасын
модернизациялау барысында зейнетақы активтерін экономикалық нақты
секторларына инвестициялау механизмдерін жетілдіру.
Берілген мақсатқа сай жұмыста мына міндеттер шешіледі:
➢ Нарықтық қатынаста жинақтық зейнетақы жүйесінің қағидаларын
айқындау;
➢ Халықаралық зейнетақы жүйесінің даму тәжірибесін Қазақстан
жағдайында бейімдеп енгізу;
➢ Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы жүйесінің
қазіргі жағдайын талдау, экономиканың әлеуметтік мәселелерін
шешу мақсатымен оның қалыптасу және даму ерекшелігін анықтау;
➢ Қазақстандағы зейнетақы қорының инвестициялық қызметін талдау
арқылы бұл саладағы негізгі мәселелерді шешу;
➢ Зейнетақы жүйесінің қызметін мемлекеттік реттеу шараларын
жетілдіру үшін ұсыныстар беру.
Зерттеудің объектісі Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы
қорының қызметі.
Ақпараттық негіз болып Қазақстан Республикасының зейнетақымен
қамтамасыз ету мәселелеріне байланысты заңи және нормативтік актілері,
статистика жөніндегі Агенттіктің мәліметтері мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің талдау материалдары, Қазақстан -2030 даму Стратегиясы,
2010 жылға дейін Қазақстан Республикасының дамудың стратегиялық жоспары,
2005-2007 жылға арналған Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-
несие саясатының негізгі бағыттары, 2005-2007 жылға арналған Қазақстан
Республикасының зейнетақы жүйесінің даму бағдарламасы, 27.02.2006 жылы
Қазақстан Республикасының халқына жолдауы, құқықтық және нормативтік
актілері алынды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, колданған
әдебиеттер тіэімінен тұрады. Жұмыста кестелер мен сурет бар.
1. Жинақтық зейнетақы қорлар жүйесінің теориялық негіздері
1.1. Жинақтық зейнетақы қорларының мазмұны, қалыптасуы және нарықтағы ролі
Зейнетақы қорлардың дамуы корпорациялардың жоғары маманданған жұмыс
күшін тартуға ұмтылысы есебінен пайда болды. Зейнетақы қорлары- жеке және
заңды тұлғалардың зейнетақы төлемдерінің орнына зейнетақы міндеттемелерін
шығаратын қаржылық мекеме. Зейнетақы төлемдері- зейнетақы төлемдері үшін
халықтың, фирмалардың, мемлекеттің салымдары.
Халықаралық нормалардың негізгі қағидалары бойынша зейнетақымен
қамтамасыз ету түрлі жүйе мен арнайы бағдарламаларда іске асырылады.
Зейнетақымен қамтамасыз етуді түрлі аспектіде қарастыруға болады. Заңдылық
мәні бойынша зейнетақымен қамтамасыз ету еңбекке жарамсыздар қоғамын
қамтамасыз ету үшін қатынастарды реттейтін сала ретінде қарастырады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету көптеген құқық нормалары еңбек заңнамасының
бөліктері болып табылады.
Әлеуметтік мәні – қоғам арқылы жасы келгендерді (қартайғандарды,
балаларды) немесе төленетін жұмысқа денсаулығы жарамсыздығы әсерінен істей
алмайтын еңбекке жарамсыздарды қамтамасыз етудің түрлері мен формалары.
Экономикалық мәні- еңбекке жарамсыздарды қамтамасыз ету үшін қолданылатын
зейнетақымен қамтамасыз ету ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылады.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің тұтыну түрінде де, экономикалық, әлеуметтік,
құқықтық, ғылыми және ұйымдастырушылық негізі бар. Экономикалық сөздікте
зейнетақы қалыпты ақша төлемі ретінде анықталады. Ол белгілі жасқа
келгендерге, мүгедектерге, асыраушыны жоғалтқанда, мемлекет алдында ерекше
сіңірген еңбегі барларға беріледі. Зейнетақымен қамтамасыз етуді іске асыру
үшін зейнетақы жүйесі керек. Ол түрлі кезеңдерден тұратын күрделі
техникалық тізбек болып табылады. Есептеу тәртібі, төлемдер, аударымдар,
еңбек және әлеуметтік зейнетақы индексациялары түрлі нормативтік актілермен
реттеледі.
Зейнетақы қорларын құрудың негізгі мақсаттары бағалы қағаздарға
зейнетақы жарналарын инвестициялау есебінен жұмыскерлерге төлемдер жасау
болып табылады. Зейнетақы қорлары сенімгерлік компанияларға, коммерциялық
банктерге немесе сақтандыру компанияларына берілу мүмкін. Мұндай
сақтандыру қоры сақтандырылмаған деп аталады. Бірақ корпорациялар
сақтандыру компаниялармен келісім жасау мүмкін, яғни сақтандыру компаниялар
зейнетақы төлемдерін қабылдап, зейнетақы төлемдерін беруді қаматамасыз
етеді.Ондай сақтандыру қоры сақтандыратын деп аталады.
Зейнетақы қорларындағы пассивті операциялардың негізі
корпорациялардың, кәсіпорындардың, сонымен қатар бүкіл түсімдердің 20-30%
құрайтын жұмыскерлер мен қызметкерлердің жарналары болып табылады. Жарна
үлесі түрлі корпорациялар, кәсіпорындар және мемлекеттер бойынша ауытқиды.
Корпорация қуаттырақ әрі байырақ болған сайын, жұмыскерлер мен
қызметкерлердің жарналар үлесі аз болады. Зейнетақы қоры капиталының
жинақталу ерекшелігі кәсіпкерлердің, жұмыскерлердің, қызметкерлердің ұзақ
мерзімге өмірді сақтандыруға кеткен жарналарының сомаларынан құралады.
Зейнетақы қорлары ұзақмерзімді ақша қаражаттарын иемденеді және оларды
үіметтік, жеке бағалы қағаздарға салады. Зейнетақы қорларының активінің
80% жеке корпорациялардың бағалы қағаздары құрайды. Активтердің 30% астамы
жай акцияларға жататындықтан корпорация саясатына зейнетақы қорлары әсер
етеді. Зейнетақы қорлары өзінің корпорацияларының активтеріне де ақша
қаражаттарын салады.
Жекеменшік зейнетақы қорларымен қатар мемлекеттік зейнетақы қорлары да
бар. Олар орталық үкіметпен және жергілікті басқару органдарымен құралады.
Бұндай қорлардың пассивті операцияларының негізін түрлі үкіметтік
деңгейдегі бюджет қаражаттары және жұмыскерлердің жарналары құрайды.
Активті операциялар мемлекеттік және корпорациялардың бағалы қағаздарының
салымдарында шоғырланады. Мемлекеттік зейнетақы қорларының қызметінде
ақша қаражаттарын инвестициялау мен қызметінің формаларын ұйымдастыруы
бойынша айырмашылықтар болады.
Еркін активтерді құрай отырып зейнетақы жарналары зейнетақы қорларында
жинақталады. Сондықтан зейнетақы қорларының активтері экономикада маңызды
роль атқарады.
Экономикадағы салалардың мәнін ЖІӨ-гі үлесінің көрсеткіші бойынша
мәнін анықтауғы болады. Мысалы, дамыған елдерде ЖІӨ-гі зейнетақы
активтерінің үлесі 10% құрайды.
Зейнетақы қорлары инвестициялар сияқты экономикада макроэкономикалық
және микроэкономикалық қызмет атқарады.
Зейнетақы қорларының макроэкономикалық қызметіне :
1.Олар инвестициялық ресурстарды тиімді орналастыруға үлес қосады,
яғни инвестицияланатын қаражаттың иелері мен қолданушылардың (фирмалардың,
компаниялардың, өндірістік ұйымдардың т.б) нақты емес ақпарат алу
тәуекелдігін азайту есебінен болады. Жинақталған мәліметтер негізінде банк
әлеуетті қарыз алушылардың қаржылық жағдайын құрастырады, сөйтіп қаржылық
нарыққа тиімділігі аз және сенімсіз компаниялардың кіруіне жол бермейді.
Сонымен қатар банктерде мәліметтер болу есебінен кәсіпорынның шаруашылықты
дұрыс жүргізуіне , басымды бағыттар мен қызмет формаларын таңдауына әсер
етеді.
2. Қаржылық делдалдардың жекеменшік міндеттемелерін шығару
экономикаға қажетті және ұсынылатын қосымша ресурстар арасында қарама
қайшылықтарды шешеді.Сөйтіп жинақ көлемі ұлғаюы әсерінен ақшаға сұраныс та,
нарықтағы пайыз ставкалары да төмендейді. Қысқа мерзімде кезеңде
инвестициялық сұраныстың өсімі табыстың мультипликативті кеңеюі және
жиынтық сұраныстың төмендеуін өтейді. Ұзақмерзімді кезеңде жаңа техника мен
технологияға материалданған инвестициялар экономикалық өсудің сапалық
және сандық әлеуетін қалыптастырып, өндіріс көлемінің сұраныс және ұсыныс
жағдайында ұлғаюының факторы болды.
3. Зейнетақы қорлары қоғамдағы әлеуметтік экономикалық тұрақтылыққа
үлес қосатын қосымша әлеуметтік қамтамасыз етуге жағдай жасайды.
Зейнетақы қорларының микроэономикалық қызметіне:
1.Халықтың еркін ақша қаражаттарын шығара отырып, зейнетақы қорлары
қарыз алушының қажеттіліктеріне сай оларды инвестиция түрінде салады.
2. Зейнетақы қорлары көптеген иеленушілердің ресурстарын
біріктіргендіктен жаппай инвестициялаудың формасына жатады.Осыдан
тәуекелділік деңгейі төмендейді.
3. Өндірісті инвестициялай отырып, зейнетақы қорлары олардың
кәсіпкерлік белсенділігін қаржылық институт ретінде ынталандырады.
Ұзақмерзімді қарыздық міндеттемелерді зейнетақы қорлары (амцияларды,
корпорациялардың ұзақмерзімді облигациялары) сатып алғаннан кейін
кәсіпорынға қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етіп, инвестициялық
қызметті ұтымды жоспарлауға мүмкіндік береді. Қысөа мерзімді қарыз
міндеттемелерін сатып алғанан кейін зейнетақы қорлары корпорацияның
уақытша ақша қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.Қысқа мерзімді инвестциялар
айналым қорларын толықтыру үшін қажет. Сөйтіп зейнетақы қорлары қаржылық
делдал бола отырып, кәсіпкерлік секторды несие төлемдерімен қамтамасыз етіп
қана қоймай,инвестициялық сұраныс пен экономикалық белсенділіктің жалпы
деңгейін көтереді.
Зейнетақы қорлары басқа қаржылық ұйымдарға қарағанда қатаң
мемлекеттік реттеуге алынған.Жинақтаушы зейнетақы жүйесін реттеу мына үш
негізгі бағыт бойынша жүргізіледі:
• ЖЗҚ институционалдық формасын реттеу;
• ЖЗҚ қаржылық шаруашылық қызметін реттеу, сонымен қатар олардың
жұмыстарының залалсыз болуын қадағалайды;
• ЖЗҚ инвестициялық портфелінің құрылымын реттеу;
ЖЗҚ активтерінің құрылымын қалыптастыру белгілі жағдайға жеткеннен
кейін пассивтерінің нақты соммасы төленуіне байланысты. Жарналардың түсуі
мен төлемдердің басталуы арасында, сонымен қатар жарналардың түсу мерзімі
аяқталуы мен зейнетақы төлеу уақыты аралығында бірнеше жылдар бар. Ол ЖЗҚ
на ұзақмерзімді және ортамерзімді қаржылық инвестиицялар жасауға мүмкіндік
береді. Тұрақты экономикалық және саяси жағдайда инвестициялық
ресурстардың кейбір бөлігі қысқа мерзімді салымдарға бағытталады.
ЖЗҚ ы коммерциялық ұйым болып табылады, сондықтан да максималды
пайда алуға ұмтылады. Пайданы өтімді емес қарыз міндеттемелерінің жоғары
табысының айырымы мен салымы жоғары өтімді пассивті міндеттемелерінің аз
төлемдерінен алады. Зейнетақы қорлары активтері мен пассивтерін қор және
олардың қатысушылары арасындағы балама принципі негізінде келістіреді.
Зейнетақы қорларының инвестициялық қызметі қоғамның әлеуметтік
экономикалық дамуының элементі болып табылады. Ол кәрілікті сақтандырудың
жинақтаушы қызметімен үзіліссіз байланыста болады, яғни жеке жарналар
есебінен коллективті қорлар қалыптасады. Оларды орналастырудың тиімділігі
қатысушылардың материалдық мүддесін қорғау міндетіне байланысты. Зейнетақы
қорларының маңызды ерекшелігі клиенттерге бірден екі қызмет жасауына
байланысты : сенімділік, кәрілікті қамтамасыз ету және инвестициялық
капитал өсіміне әкелу.
Зейнетақы қорларының инвестициялық қызметінің экономикалық мәні
инвестициялық ресурстардың үлкен көлемімен байланысты. Мысалы, батыс
елдерде зейнетақы қорлар инвестициялық процесте маңызды роль атқарады.
Еуропалық елдерде зейнетақы қорлармен жасалатын инвестициялар көлемі 1998
жылы Еуропалық Экономикалық Одақ елдерінің ЖІӨ көлемінің 50%-н құрады.
Ұлыбритания, Швейцария, Люксембург сияқты қор нарығы және халықаралық
қаржылық белсенділігі дамыған елдерде сақтандырушылардың инвестициялары ЖҰӨ-
нің жылдық көлемінен асты.Дамыған елдерде көптеген инвестициялар зейнетақы
қорлар шотындағы қаражаттар есебінен алынады.
Зейнетақы қорларының инвестициялық процесте қатысу мүмкіндігі
олардың инвестициялық әлеуетіне байланысты.Зейнетақы қорының
инвестицияланатын активтері деп инвестициялық табыс алу мақсатында
қолданылатын уақытша немесе зейнетақы төлемдерінен бос ақша қаражаттарын
айтамыз.
Инвестиицялау үшін зейнетақы қоры тек қаражаттың белгілі бөлігін ғана
қолдана алады. Жеке қаражаты салыстырмалы бос ақша қаражаты болып табылады.
Олар қаражат жетіспегенде зейнетақы төлемдері ретінде қолданылуы мүмкін,
сонымен қатар олар жоспарланатын болғандықтан зейнетақы қорының
инвестициялық әлеуетіне аз әсер етеді.
Инвестицияланатын активтер құрылымын қалыптастыру графигі мен өзгеру
факторлары 1 суретте көрсетілген. Инвестицияланатын активтер зейнетақы
қорының инвестицияға арналған қаржылық әлеуетінің бір бөлігі болып
табылады. Ол қаржылық әлеуеттің істі жүргізгеннен, займдық қаражатты және
зейнетақы төлемдеріне кеткен шығындардан кейін қалатын соманың бөлігін
құрайды. Егер белгіленген шегерімдер көлемі уақытша зейнетақы төлемдерінен
бос қаражат пен жеке капитал көлемінен де үлкеетін болса, онда зейнетақы
қорының қаржылық әлеуеті көбейгенде, оның инвестициялық активтері
төмендейді.
Инвестицияланатын активтер көптеген факторлар әсерінен қалыптасатын
айнымалы өлшем болып табылады. Олардың негізгілеріне:
• Зейнетақы жарнасының көлемі;
• Инвестициялық портфелінің құрылымы;
• Зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеу жағдайы;
• Жеке қаражат көлемі;
Зейнетақы қорының активтерін тиімді басқару алынатын инвестициялық
табыс бөлігін зейнетақы төлемдерін көбейтуге мүмкіндік береді. Осы жағдайда
инвестицияланатын активтің ролі инвестициялық пайыз көлемінің көрсеткіші
арқылы сипатталады.
Инвестициялық табыс зейтенақы қорының жеке капитал өсімінің көзі
ретінде болып табылады. Бұл кезде инвестицияланатын активтер қаржылық
табыс үлесінің көрсеткішін сипаттайды. Олар жеке капитал үлеюіне
бағытталады.
Осылай инвестициялық қызмет макродеңгейде ұлттық экономикаға қажетті
әрі пайдалы бос ақша қаражаттары болса, микродеңгейде зейнетақы жүйесінің
әр қатысушысына қажетті.
Зейнетақы қорының активтерін нақты инвестициялық жобада іске асыру
дегеніміз зейнетақы қорының инвестиицялық қоржынын қалыптастыру Ол
зейнетақы қорымен активтерді инвестициялау процесі кезінде және
инвестиициялық табыс алуға арналған қаржылық құралдардың жиынтығынан
тұрады. Инвестициялық қоржынды қалыптастыру зейнетақы қорының активтерін
басқару принципі арқылы жүзеге асырылады.
Сурет. 1 Зейнетақы қорының инвестицияланатын активтерін
қалыртастыру формалары
Зейнетақы қорларының кірістерінің ұлғаюы оларға салымшылар алдында өз
міндеттерін атқаруға, сондай-ақ қаржы нарығында өз жағайын күшейтуге
мүмкіндік береді.Инвестициялық кірісті алу зейнетақы қорларының активтерін
тиімді басқару,яғни тиімді инвестициялық портфелді құру арқасында жүзеге
асады.Зейнетақы қорының инвестициялық портфелі деп зейнетақы қорына
жататын,бүтіндей басқару объектісі ретінде шығатын бағалы қағаздар
жиынтығын айтамыз.
Зейнетақы қорының портфелі өз алдына қамсыздандырудың және тәуекелдің
түрлі дәрежелердегі корпоративті акцияларын және облигацияларын, сондай-ақ
бекітілген кірістердің ,кепілдіктегі мемлекеттің , яғни негізгі сомма мен
ағымдағы түсімдер бойынша минималды тәуекелдегі қағазын қосады.Зейнетақы
қорының инвестициялық қожынын басқару және қалыптастыру кезінде келесі
қағидаларды ескеру қажет:
- салымдардың қауіпсіздігі (инвестициялардың инвестициялық капитал
нарығында тұрақтылығы);
- табыс алудың тұрақтылығы;
- салымдардың ликвидтілігі, яғни олардың тауарды(жұмысты, қызметті)
дереу табу үшін қатысуға немесе тез және бағадағы шығынсыз қома-қол ақшаға
айналуға қабілеттілігі;
Тәжірибеде инвестициялық құндылықтың ешқайсысы да жоғары аталған
қасиеттерге ие болмайды.Егер құнды қағаз сенімді болса, онда табыстылығы
төмен болады,өйткені сенімгерлікті қалағандар жоғары бағаны ұсынады және
табыстылықты қағып түсіреді. Сондықтан да қоржынды қалыптастырудағы басты
мақсат инвестор үшін тәуекел мен табыс арасында ең үлкен оптималды
үйлесімге жету. Инвестициялық құралдардың тиімді жиынтығы салымшылардың
тәуекелін минимумға дейін төмендету, сонымен қатар оның табысын максимумға
дейін көтеру үшін керек.
Портфельдік қалыптастыру кезінде түрлі қасиеттері бар құнды қағаздар
арасындағы пропорцияны анықтау қажет. Классикалық консервативті (тәуекелі
аз) портфельді құрудың негізгі қағидалары мыналар: консервативтілік,
диверсификациялау және жеткілікті ликвидтіліктің қағидалары.
Консервативтілік қағидасы басым ықтималдылығы бар тәуекелді үлестен
мүмкін болатын шығындар сенімді активтердің табыстарымен жабылатындай
жоғары сенімді және тәуекелді үлестер арасындағы өзара байланысын ұйғарады.
Бұндай жағдайда инвестициялық тәуекел негіз сомма бөлігінің шығынына
емес, ол тек қана жоғары табысты жеткіліксіз алудан тұрады. Тәжірибе
көрсеткендей, клиенттердің көбісі депозиттік мөлшерлемесі бірден екіге
дейін шамасында ауытқитын сенімгерліктің жоғары категориясындағы
банкілерінің табысымен қанағаттанады.
Диверсификациялау қағидасы портфельдік инвестициялаудың негізгі
қағидасы болып келеді. Диверсификация бір құнды қағаздар бойынша мүмкін
болатын көлемді емес табыстар басқа қағаздар бойынша көлемді табыстарымен
өтеу арқасында тәуекелді төмендетеді. Ікерлік активтілігінің циклдық
ауытқуларының синхронділігін болдырмау мақсатында бір-бірімен тығыз
байланыспаған, әр түрлі саласындағы құнды қағаздарды портфельге қосу
арқасында тәуекелділіктің минимизациясы пайда болады.
Оптималды мөлшері - сегізден жиырмаға дейін құнды қағаздардың
түрлері. Диверсификация активті сегменттер арасында да, олардың ішінде де
қолданылуы мүмкін. Мысалы, мемлекеттік қысқа мерзімді облигациялар мен
қазыналық міндеткерлікті түрлі сериядағы құнды қағаздар арасында
диверсификациялауға болады, корпоративті құнды қағаздар үшін - әр түрлі
эмитенттер акциялары арасында. Жеңілдетілген диверсификация мәнді анализсіз
бірнеше құнды қағаздар арасында қаражатты бөлуден тұрады. Қоржындағы
қаражаттың жеткілікті көлемі салалық және аудандық диверсификацияны
өткізуге жағдай жасайды. Салалық диверсификацияда бір саладағы өнеркәсіптің
қағаздары жағына қарай қоржынның басым болып түсуіне жол берілмеуі тиіс,
әйтпесе бүтіндей бір салада дағдарыс басталуы мүмкін. Мысалы, дүние жүзі
нарығында мұнай бағасының түсуі, сонымен қатар бүкіл мұнай қайта қорыту
кәсіпорындағы акциялар бағасының төмендеуіне әкеп соқтыруы мүмкін, ал бұл
өз кезегінде инвестициялық қоржыгға кері әсер етеді. Солай сияқты бір
аудандағы кәсіпорындарға да қатысты болады. Бір уақыттағы акциялар
бағасының төмендеуі саяси тұрақсыздықтың, ереуілдердің, табиғи апаттардың
және т.б. нәтижесінде болуы мүмкін. Корреляциялық анализ әдістері
қоржындағы әр түрлі құнды қағаздар арасында оптималды баланс табуға жол
береді.
Жеткілікті ликвидтілік қағидасы ақшалай қаражатқа деген
клиенттердің сұраныстарын қанағаттандырарлықтай дәрежеден төмен емес тез
жасалынатын активтердің үлесін қоржынға сақтап тұру үшін жағдайжасайды.
Тәжірибе көрсеткендей, қаражаттың нақты бір бөлігін ликвидті ( табысы
азырақ болса да мейлі) құнды қағаздар ұстау тиімдірек, ол өз кезегінде
нарық конъюнктурасының өзгеруіне және жеке тиімді ұсыныстарына тез жауап
беруге мүмкіншілік береді.
Портфельді құрастыру сұрағын қарастырғанда, инвестор олармен
басқаратындай өзіне параметрлерді анықтау қажет:
- портфельдің оптималды типін таңду қажет;
- өзіне тиімді портфельдің табысы мен тәуекелдің үйлесімділігін
бағалау және сәйкесінше әр түрлі дәрежедегі тәуекелі мен табысы бар құнды
қағаздар портфелінің салмағын анықтау;
- қоржынның алғашқы құрамын анықтау;
- әрі қарай қоржынды басқару сызбасын таңдау.
Инвестициялық портфельді қалыптастыру міндеті өз клиенттердің қаржы
ресурстарын аккумуляциялауымен және оларды капиталдар нарығында
пайдалануымен айналысатын зейнетақы қорлары үшін әсіресе актуалды.
Зейнетақы қорларының инвестициялық қоржының қалыптастыру бірнеше жолдармен
жүзеге асады:
- оны құру мақсатын қалыптастыру және олардың приоритеттілігін ( оның
ішінде, не маңыздырақ – дивидендтерді үнемі алып отыру әлде активтер
бағасының өсуі), тәуекел дәрежесін, минималды кірісін, болатын кірісінен
бас тартуын және т.б. анықтау;
- қаржы компаниясын таңдау (ол отандық немесе шетелдік фирма болуы мүмкін:
шешімді қабылдау кезінде фирма абыройын, фирманың қаржылық жағдайы туралы
ақпараттың болуы; фирма ұсынатын қоржын түрлері, оның табыстылығы,
қолданылатын инвестициялық құралдардың түрлері, т.б. критерийлерді
пайдалануға болады);
- инвестициялық есепті жүргізетін банкті таңдау.
Зейнетақы қорының инвестициялық портфелін қалыптастыру кезіндегі
құнды қағаздарды тиімдірек бөлуді статистикалық әдістер арқылы жүзеге
асыруға болады. Оның негізгі элементтері активтерді бағалау, инвестициядық
шешім, портфельді оптимизациялау және нәтижелерді бағалау болып келеді.
Жалпы осы жағдайда жүйелі тәуекел мен табыстылық бір-бірімен байланысты
болу керек. Құнды қағаздарға инвестиция тәуекелі күтілетін маңызынан
кірістің бас тартуының ықтималдылығымен анықталады. Кірістің болжамды
мәнісін инвестициядан кірістің динамикасы туралы статистикалық мәліметтерді
қайта құру негізінде анықтауға болады. Ал тәуекелді – болатын кірістен
ортаквадратикалық бас тарту ретінде.
Табыс пен тәуекелдің абзал үйлесімі тәуекелдің әсерін төмендеуге
жағдай жасайтын салымдарды диверсификациялау жолымен, активтердің көп
бөлігі бар, зейнетақы қоры арқылы жүзеге асады.
Зейнетақы қорлардың активтерді тиімсіз басқарудан шығын тәуекелдерін
төмендету мақсатымен мемлекет зейнетақы резервтерін қаражатын орналастыру
тәртібін орнатады.
Қорлар зейнетақы активтерін өз бетінен немесе басқару компаниясы
арқылы басқаруды жүзеге асыра алады. Зейнетақы қорларының ативтерін
мемлекеттік құнды қағаздарға, банктік депозиттерге және басқа да
инвестициялау объектілеріне орналастыруды заңға сәйкес қорларымен жүзеге
асырылады. Зейнетақы жиналым қаражаттарын басқару компанияларына тасымалдау
заңға сәйкес сенімді басқару шарты негізінде ғана қорымен жүзеге асырылады.
Бұл жағдайда зейнетақы резервтерін және зейнетақы жиналым қаражаттарын
сенімді басқаруға берілгенмен, басқару компанияларына оларға деген жеке
меншік құқығы берілмейді.
Қорлардың, зейнетақы ережелеріне сәйкес құрылған, зейнетақы
резервтерін орналастыру, қатысушылар мүддесіндегі зейнетақы резервінің өсуі
және сақталуы мақсатымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Қорлар зейнетақы
резервтерін орналастыруды басқару компаниясы арқылы ұйымдастырады. Ол өз
кезегінде қор берген қаражатын қайтаруды қамтамасыз етуі қажет. Басқару
компаниясы заңға сәйкес өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда қор
алдында жауап береді. Мұндай жағдайда басқару компаниясы қордың міндеттері
бойынша қатысушылар алдында жауап бермейді.
Осыған орай зейнетақы қорларының активтерін басқаруының негізгі
ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады.
Біріншіден, зейнетақы қорларының активтері зейнетақы жүйесінің
қатысушыларының зейнетақы жарнасынан тұрады. Сондықтан да активтерді
басқару нәтижелері тікелей пропорционалды түрде болашақ зейнеткерлердің
инвестициялық кірістеріне әсер етеді, яғни инвестициялық кірістерді алу
зейнетақы төлемдерің көбейтуге мүмкіндік жасайды.
Екіншіден, зейнетақы активтерінің ұзақмерзімділігі және көлемдігі
басқару құрылымдарына бұларды экономикада активті қолдануға мүмкіндік
береді.
Үшіншіден, инвестициялайтын активтер көлемдерінің жеткілікті болжамы
инвестициялау процессін тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, зейнетақы қорларының активтерін инвестициялау қоржынды
инвестициялау болып табылады.Сол уақытта бұл процесс белгілі бір дәрежеде
мемлекетпен реттелуі мүмкін. Мұндағы инвестициялық қаржылар зейнетақы
жүйесінің қатысушыларына тиесілі болғандықтан,олардың сақталынуына кепілдік
берілуі тиіс.Содықтан да активтерді басқару кезінде қоржынды
инвестициялаудың қағидаларын ескеру қажет.
Бесіншіден, зейнетақы қорының активтерін басқаруының мақсаты
берілген тәуекел дәрежесі негізінде максималды табыстарымен
қамсыздандыратын қоржын құру болып табылады.
Алтыншыдан, зейнетақы қорының инвестициялық портфелін тиәмді басқару
мынадай факторлар негізінде жүзеге асады: құнды қағаздар нарығының
қалыптасуы, оның қызметінің нақты мерзімі, нарық статистикасы, т.б.
1.2. Жинақтық зейнетақы жүйесін басқару қағидалары
Экономиканы модернизациялау үшін нарық қатынасының логикасы ірі
инвестициялық ресурстарының мобилизацияның қажеттілігін анықтайды.Реалды
секторға, әлеуметтік және білім бағдарламаларына бағытталатын олар мемлекет
тарапынан жан-жақты қолдауды қажет етеді, ал басқа өайнар көздерін
өалыптастырудағы ауыртпалықтарының барлығын жеке инвесторлар көтеру қажет.
Қазіргі уақытта шетелдерінің қаржылық көмегінің қысқаруын ескере отырып,
басымды міндеті Қазақстан Республикасының экономикасына азаматтардың қаржы
ресурстарын тартуға жағдай жасауға болып келеді. Мемлекеттің инвестициялық
саясатқа араласуы төрт негізгі мақсатты көздейді:
Біріншіден, нарықта құнды өағаздар операциясы арқасында ақша массасын
реттеу, бұл мақсат үшін мемлекет мемлекеттік құнды қағаздар үлесі бойынша,
депозитті институттар активтерінің құрылымында, минималды лимитті орнату
(бәріне бұрын коммерциялық банкілер)
Екіншіден, құнды қағаздар нарығында мемлекет операциясының арқасында
бюджеттік салымдарының тұрақты қайнар көздерінің қалыптасуы. Мұндай
жағдайда мемлекет қаржы институтының бүкіл типтер активтерінің құрылымында
мемлекеттік құнды қағаз үлесі бойынша минималды лимитті қалыптастыра алады.
Бұндай инвестициялық портфельді реттеу шарасы тұрақты бюджеттік тапшылық
жағдайында енеді.
Үшіншіден, қаржы нарығының сенімгерлігін, қаржы институттар
операцияларының тәуекелінің төмендеуі арқасында, арттыру. Бұл мақсатқа жету
үшін мемлекет бекіте алады:
- инвестициялаудың өзінің лимиті, тәуекелді инвистициялардың
максималды үлесін шектеу және т.б.
- резервті сақтандыру қорларына минималді міндетті аударымның лимиті
Төртіншіден,мемлекет ішінде инвестициялық қызметті ынталандыру. Бұндай
мақсатпен институциялық инвесторлар үшін максималді лимиттер қалыптасады.
Мемлекет қажетті жағдайда мүдделері Қазақстан Республикасыны мен оның
азаматтарының ұлттық мүдделеріне қайшы келетін инвесторлар үшін мықты
тосқаулдар жасауы қажет.
Ынталандыру, мадақтау, жеңілдіктер режимін жасау және т.б. әдістерімен
бір қатарда қолдануы қажет мемлекеттік басқаруының ерекше әдісі осы болып
келеді.
ҚР экономикасы үшін инвестициялар оны әрі қарай көтеру мен дамытуға
қажет. Содықтан да инвестициялық қызметті жүзеге асыру үшін сәйкес келетін
қағидалар жүйесі өзіне мынаны қосып алуы қажет: инвестициялардың мақсатқа
бағытталуы, оның тиімділігі, жүйелілігі, уақыттылығы, инвестициялық
қызметтің икемділігі мен реттелуі, әлеуметтік, экологиялық, экономикалық
қауіпсіздігі.Бұл қағидалар жүйесі инвестициялық қызметтің дәлелі, бағдары
ретінде қызмет етеді және оның көмегімен инвестициялау процессі реттеледі
және бағытталады. Қағидалар жүйесі инвестицияның нақты мақсаттарын орындау
үшін керек, ал инвестициялық қызметтің басты және негізгі мақсаты терең
экономикалық дағдарыстан шығу, өмір сүру сапасын жақсартатын, салауатты
өмір салтын қалыптастыратын, оның негізінде активті өмір ұзақтығын
қалыптастыратын, білім мен мәдениеттін деңгейін көтеретін жоғары тиімді
экономика құру.
Капиталының едәуір жоғары өсімі тән зейнетақы қоры инвестициялық
институт болып табылады...жеке зейнетақы қоры қаржы нарығының 26% құрады.
Олардың инвестициялық қызметі міндетті болып келеді, ал оның
нәтижелері салымын инфляциялық құнсыздылығы мен қаржылық катаклизімдерінен
ең болмағанда сақтауын қамтамасыз етуі қажет. Бұндай жағдайда
инвестициялаудың арнайы ережелері мен шарттары қолданылады.Олар активті
түрде Қазақстанда қалыптасады. Зейнетақы қорлары қаражатының инвестициялау
тәртібі реттелуі қажет. Инвестициялау институцианалді, функционалды
үйлесімге, диверсификациялау қағидаларына, ақшалай кірістер мен төлем
уақытының үйлесімділігіне негізделген қор міндеттемелерін мен
құрылымдарды(asset liability approach) есепке ала отырып жүзеге асырылуы
тиіс. Сандық реттеу мен саналық қағидалары мұқият дәлелденген болуы
қажет;өйткені олар зейнетақы қорларының қауіпсіздігі мен кірістілігіне
қатысты болды. Өзіндік инвестициялау шектелу қажет, егер сәйкес кепілдіктер
жоқ болса. Зейнетақы қорларының шетелдік капитал салымдарының
либерализациясы саналы басқарым шешәмдерінің пәні ретінде қолдау табуы
қажет.
Мемлекеттіңзейнетақы қорларының қызметіне бақылау дәрежесі зейнетақы
жүйесінің кірістілігі бойынша маңызды фактор болып табылады. Көп жағдайда
мелекеттің өзі басқаратын тиімділігі жеке басқару компаниялары басқаратын
тиімділігінен төмен. Ол менеджерлер алдына қойылатын мақсаттарының
әртүрлілігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік қорларда саяси аспектілерінің
күшті әсері байқалады: соның нәтижесінде инвестициялар мұнда үкіметті
несиелендіру жағына қарай салыстырмалы төмен пайыз көрсеткішімен ысырылған.
Сонымен қатар мемлекеттік қор міндетті түрде мемлекетпен ғана
басқарылатын ұйым емес. Әртүрлі мемлекеттерде мемлекет араласуының дәрежесі
әртүрлі. Бұндай мынадай нұсқаулар қарастырылған.
Түрлі мемлекеттерде ЖЗҚ активтерін басқарудағы мемлекеттің қатысу
дәрежесі әртүрлі.Тікелей мемлекеттік басқаруда жинақтаушы зейнетақы
шотындағы қаражат мемлекеттік бюджеттің бөлігін құрайды немесе жеке пул
құрайды. Активтердің көп бөлігі еліміздің мемлекеттік қарыз қағаздарына
инвестицияланады, мемлекеттік банк депозитінің шотына аударылады немесе
мемлекеттік инвестициялық жобалар арасында бөлінеді.
Нарықтық қағидалары негізінде мемлекеттік басқаруда қор қаражатын
мемлекет басқарады, бірақ инвестициялық шешімді шенеуніктер емес,
мемлекеттік қызметке (Канада) шақырылған мамандар шығарады.Мұндай
сызбанұсқа тәуекел бағасын және инвестициялық стратегияны жобалауды
ұйғарады, сонымен қатар әртүрлі варияцияларды иемдене алады.Мәселен,
басқарушы қаражатының тек аз бөлігімен айналысады, ал қалған бөлігі базалық
сызбанұсқа арасында таралады.(Сингапур,Фиджи). Сонымен қатар қор аудандық
қағида бойынша бөліне алады.Мұнда әрбір аудан өз басқарушыны
шақырады(Боливия).
Сыртқы басқару реттеудің қатаң әдістерімен қатар жүреді және қор
қаражатын сыртқы басқарушымен басқаруды болжамдайды. Сонымен қатар мемлекет
инвестициялық қоржының құрылымына қатар шектеуліктер қояды. Нормативтер
инвестициялау стратегиясын және қолжетімді құралдар санын таңдауға шек
қояды. Осы кезде инвестициялық қоржын негізінен нарықтық құнды қағаздарды
қовһсып алады.(Уругвай).
Елімізді, мемлекеттің минималды қатысуымен, сыртқы басқаруы басқару
жұйесінің тиімдірек түрі болып келеді. Мұндағы тиімділік басқарушылар
арасындағы бәсекелестікке негізделеді және капиталдың дамыған нарығын және
халықтың инвестициялық мәдениетін талап етеді.(Австралия).
Әрбір әдісті жасау мүмкіндігі тікелей мемлекет дамуының
ерекшеліктерімен байланысты болады. Капитал нарығының толық жойылуы немесе
тиімсіздігі жағдайында тікелей мемлекеттікбасқару зейнетақы қоры
қаражаттарын бөлу әдістерінің тиімдірек түрі болып келеді. Сонымен қатар
көп жағдайда мемлекеттік зейнетақы қорының активтерін пайдалану тиімділігі
жеке басқарушы компаниялардың басқару тиімділігінен төмен болып келеді.
Көп жағдайда басқарылым капитал нарығының ірі қатысушылары шегінде
арнайы құрылған компания арқылы жүзеге асады. Басқарушы менеджерлер
міндетіне инвестициялық қоржынды басқару, жеке немесе клиенттік шоттарды
басқару кіреді.
Дамушы және зейнетақы жүйесін реформалайтын мемлекеттерде көбінесе
бір компания және бір инвестициялық стратегия болады, яғни барлық қорының
салымшылары ұқсас қоржыны иемденеді. Бұндай таңдауға реттеудің маңызды
шығындары және мемлекет пен басқарушы компаниялар жұмысының мониторингі
себеп болады, одан басқа берілген жағдайда жеке шоттарды басқару
қажеттілігі болмайды, ал есеп коллективті шоттар деңгейінде жүргізіледі.
Маңызды өзіндік ерекшелігі активтерді басқару құрылымын жетілдіру мемлекет
жағынан көп шығындарды қажет етпейтін болып келеді.
Инвестициялық қоржын табыстылығын анықтауда маңызды рөл сонымен
қатар оның құрамы атқарады.Іс жүзінде барлық мемлекеттік зейнетақы
жүйелерінде үкімет қорларды қаражатының көп юөлігін мемлекеттің қарыздық
құралдарына және банктің депозиттік шотына аударуды міндеттейді. Кейбір
мемлекеттерде бұл қаражат аударудың бірден бір бағыты болып
келеді.(2кесте).Мұнда нарық активтеріне биржалық котировкаларымен екәләк
нарығы жоқ мемлекеттік қарыз қағаздары(жеке жағдайда, қағаздар зейнетақы
қоры үшін арнайы шығарылуы мүмкін) сонымен қатар дипозиттік
шоттар(негізінен мемлекеттәк банкілерде ашылатын) жатады.Дегенмен,
дипозиттер жалпы жағдайда нарықтық емес активтер(депозиттік емес
сертификаттар шығарудан басқасы) болып келеді .Инвестициялық портфель
құрылымын реттеу кезінде олар көбінесе мемлекеттік қағаздармен бір класқа
бірігед, сондықтан да берілген классификацияда нарықтық активтерге жатады.
“Зейнетақымен қамсыздандыру туралы” ҚР заңына сәйкес зейнетақы
резервтер қаражатын орналастыру мен зейнетақы жиналымдар қаражаттарын
инвестициялау мына қағидалар негізінде жүзеге асырылады:
- көрсетілген қаражаттар сақталымын қамтамасыз ету;
- инвестициялық портфельдің табыстылығын, диверсификациясын,
ликвидтілігін қамтамасыз ету;
- саналымдық бағалануға келетін объективті критерийлер негізінде
инвестициялық стратегияны анықтау;
- құнды қағаздар сенімділігінің есебі;
- зейнетақы резервтер қаражаттарын ораластыру процессінің
мөлдірлілігі және зейнетақы жиналым қаражаттарының мемлекеттік, қоғамдық
қадағалау және бақылау органдары үшін инвестициялау;
- инвестициялық процессті кәсіби басқару;
Зейнетақы активтерін басқару үшін шығындар үлесі заңмен бекітілген
және құрады:
- салымдардың 1%(салымшылардың кеткен жалақысының 10%-нан қор 1%
,басқару үшін алады)
- инвестициялау процессі кезінде алынған табысының 10% зейнетақы
да қорының өзімен шарт бойынша басқарушы компаниясы (КУПА) арасында
бөлінеді.
Дүниежүзі тәжірібесіне сәйкес жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызмет
етуі барысында зейнетақы қорлры инвестциялауды өз бетінше жүргізеді,
басқару компаниясы немесе мемлекеттің экономикалық жағына, қаржы рыногі мен
зейнетақы жүйесінің дамығандығына, еліміздің экономикалық процессіне
мемлекеттің араласу деңгейіне, т.б. факторына байланысты бірігіп жүргізеді.
Қазақстанда осы уақытқа дейін мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы
қорынан басқа инвестициялық қызметті өз бетінше жүргізуге қорлар құқылы
емес болды.
Қазіргі уақытта қорлар келісім берілген бағыттар бойынша зейнетақы
резервтерді өз бетінше орналастыра алады.Басқарылым компаниялардың
көмегімен басқарғанда, соңғысы заң талаптарына сәйкес берілген қызмет
түріне рұқсаты(лицензиясы) болуы керек. Зейнетақы жиналым қаражатының
басқару компанияларына өтуін қор Қазаұстан Республикасының Азаматтық
кодексінің және Зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР Заңының талаптарына
сәйкес құрылған сенімгерлік басқару шартының негізінде жүзеге асырады.
Зейнетақы резервтер қаражатының және зейнетақы жиналым қаражатының
сенімгерлік басқаруға өтуімен де, басқару компанияларына оларға деген
меншік құқығы өтпейді. ҚР Азаматтық кодексінде қарастырылған әдістерімен
басқарушы компания сенімгерлікпен басқару шартына сәйкес қормен берілген
зейнетақы резервтерқаражатын қайтарып беруді қамтамасыз етуі қажет. Ескере
кететін жәйт, ҚР Заңына сәйкес басқарушы компания қор мен оның қатысушылары
алдында өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда жауаб береді. Осы
кезде басқарушы компания қор міндеттері бойынша қатысушылар алдында жауаб
бермейді.
Зейнетақы резервтер қаражаттарын өз бетінше ҚР мемлекеттік құнды
қағаздарына, банктік депозиттеріне, басқа да инвестициялар объектілеріне
өтуі ҚР Үкіметі қарастырылған жағдайда жүзеге асады.
Қорының зейнетақы ережелеріне және мемлекет бекітілген лимитіне
сәйкес құрылған зейнетақы резервтер қаражатының орналастырылуы қатысушылар
мүдднлнріне сәйкес зейнетақы резервтер қаражатының өсуі мен сақталуы
мақсатында ғана жүзеге асады.
Қорларының зейнетақы резервтер қаражатын орналастыру мен зейнетақы
жиналымдар қаражаттарын инвестициялау жөніндегі қызметі кәсіптік қызметке
жатпайды. Зейнетақы резервтер қаражаттарын орналастырудан түскен табыс
қорының жарғылық қызметін қамтамасыз етумен байланысты шығындарды өтеуге
және қорының жарғылық қызметін қамтамасыз етуге арналған мүлікті
қалыптастыруға бағытталады. Зейнетақы резервтер қаражатын орналастыру
тәртібін ҚР Үкіметі бекітеді.
Инвестициялық активтер дәл көрсетілген пайыздық мөлшерлемеде
қаржылық құралдарға инвестицияланады. 998 жылдан бастап, яғни зейнетақы
жүйесін реформалау уақытынан бастап зейнетақы қорының активтері ҚР капитал
нарығының дамуына әсер етеді деп ұйғарылды. Жекелеген жағдайда, жеке
зейнетақы қорларының активтері корпоративті құнды қағаздар нарығының дамун
ынталандырады деп болжамдалды. Бірақ зейнетақы реформаның алғашқы жылдың
нәтижелері бойынша активтердің 99,3% мемлекеттік құнды қағаздарға салынды,
оның ішінде:еврооблигациялар - 15,53% , қысқа -,орта -,ұзақмерзімді қаржы
министірлігінің құнды қағаздарына -81,78% , Ұлттық банкінің ноталары -2%.
Зейнетақы қорларын инвестициялау үшін басқа бағыттар болған емес:
мемлекетте қордық нарық болмады, шетел эмитенттердің құнды қағаздарын сатып
алуға тиім салынды. Парадоксальді жағдай орнады:Қазақстанның егеменді
облигацияларына деген жоғары сұраныстан олар бойынша табыс сол уақыттағы
АҚШ облигацияларынан төмен болды.
Қазіргі уақытта мемлекеттік құнды қағаздар үлесі төмендеді және
мемлекеттік зейнетақы қорларының 70% -дай мөлшерін құрды.Заңға сәйкес
зейнетақы қорлары активтерін басқарушы ұйымдар зейнетақы активтерін
келесі инвестициялық құралдарға инвестициялай алады.(2 сурет).
Рұқсат етілген активтер деп ҚР зейнетақы заңының шегінде рұқсат
етілген инвестициялау объектәлері болып келеді. Басқа сөзбен айтқанда
зейнетақы жиналым қаражаттарын инвестициялау процесінде тәуекелді
минимализациялау мақсатымен заң нақты саны көрсетілген инвестициялау
объектілерін көрсетеді. Оларды көбінесе ірі Қазақстандық және шетел
кәсіпорындарының сенімді акциялары, сенімгерліктің жоғары дәрежесі бар
Қазақстанның коммерциялық бактерінің депозиттері құрады.
Рұқсат етілген активтер пакеті зейнетақы заңына, экономика мен қаржы
нарығында дамуына өзгерістер енгізуіне байланысты өзгеруі, қайта қарауы
мүмкін.
Зейнетақы қорының инвестицияларының табыстылығын көрсеткіші
экономиканың макроэкономикалық көрсеткіштерімен анықталады. Сонымен қатар,
дүниежүзі тәжірибессі көрсеткендей, ол зейнетақы қорының қызметінің ұйымдық
нысанасына тәуелді болады.
Зейнетақы қорының инвестициялық саясатының қаржы жүйесінің дамуына
әсері оларда жеткілікті ресурстардын аккумуляциялаумен ғана емес сонымен
қоса олардың өте ұзақ мерзімді болатынымен де байланысты. Ол біріншіден көп
бөлігін сыртқы пайдаланудан толтыруға (қазіргі уақытта салыстырмалы
ұзақмерзімді несиелердің қайнар көзі ретінде шығады) жағдай жасайды;
Екіншіден, тиімді ұзақмерзімді жобаларды инвестициялауға мүмкіндік
береді;
Үшіншіден, ішкі қарызының уақытша құрылымын өзгертуге жағдай жасайды
(ол әлі күнге дейін дәлелсіз себептермен уақытша алып пайдалану пайдасына
ығысты).
Жинақтаушы зейнетақыларының кіріспесі әлеуметтік сақтандыру жүйесінің
өзіне ғана емес, бүкіл экономикаға да жағымды әсер етеді. Бұл жүйе ұлттық
экономикада инвестициялық ресурстар көлемін көбейте алады. Қазір олардың
ішіндегі ұзақмерзімінің тапшылығы сезілініп жатыр. Өзіміз білетіндей,
“ұзақ” ақшалардың тапшылығы Қазақстандық қаржы жүйесінің ең басты “қысқа”
орыны болып келеді. Зерттеулер көрсеткендей, жалпы активтердегі
ұзақмерзімді несиелердің үлесі қзінің капиталының жеке қайнар көздерінің
арқасында бойы қарқынынан асып түсетін фирмалар үлесін көбейту арқылы
дамуға жағымды әсер етеді.
Қазақстандағы зейнетақы заңы жинақтаушы зейнетақы қамсыздандыру
жүйесінің активтерін сырттай басқару қағидаларын бекітеді.Үкімет жасаған
талаптарды басқару компаниялары қанағаттандыру қажет.Бұндай жүйе:
- мемлекеттік емес компаниялардың жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қаражатын басқаруға қатысуы;
- басқару компаниялары арасында бәсекелестікті ұйғарады;
Жинақтаушы зейнетақы сақтандыру жүйесіне қатысатын Қазақстан
Республикасының азаматтарына зейнетақы қорын таңдау құқығы берілген.
Дегенмен таңдау жасамаған азаматтардың зейнетақы жиналымдары Мемлекеттік
зейнетақы қорына беріледі және ол өз бетімен инвестициялық қызметті жүзеге
асырады.Бұл категорияға жұмысшылардың көп бөлігі кіреді. Мемлекеттік
компаниялардың шарттары қатаңырақ:
Олар мемлекеттік теңгелік және валюталық облигацияларымен және
Қазаұстан Республикасы кепілдік берген басқа да құнды қағаздармен,
ипотекалық облигацияларымен, банктік депозиттерімен шектелген.
Мемлекеттік басқару компаниялардың құрылуы нарықтық қағидалардағы
мемлекеттік басқару құрылымына сәйкес келеді. Бұндай жүйелер шегіндегі
консервативті инвестициялық саясат инвестицияның төменгі табыстылығын
қамтамасыз етеді. Одан басқа зейнетақы жиналымдар инвестицияның мемлекеттік
басқару инвестициялық саясатының бюджет мұқтаждығына бағыну тәуекелділігін
құрайды. Инвестицияларды мемлекеттік компанияларда жинаудың нәтижесінде ол
мемлекеттік қарыз нарығына, коммерциялық банкілерді ығыстырып билік етеді.
Бұндай жағдайда мемлекеттік бүкіл таза ішкі алып пайдаланушының көлемі
зейнетақы инвестицияларын орналастыру үшін жеткілісіз болады. Мемлекет
тапшылықсыз бюджет саясатын қолдайтынын ескеретін болсақ, келешекте де
зейнетақы инвестициялардың жоғары реалды табыстылығына сенуге болмайды.
Зейнетақы жүйесінің ұзақмерзімді активтерін сәтті басқару өзіне
тұрақты экономикалық өсім мен тиімді қаржылық реттеуді қосатын және өзінен
маркетингтік акциялардың және операциялардың тезділігін, арзандылығын,
сенімділігін қамтамасыз ететін қоя тұрған банктік жүйені; құнды қағаздардың
ликвидтілігінің жоғары дәрежесіне кепіл беретін инвестициялық механизімінің
терісбұрылған жүйесін шығаратын шарттар кешенін талап етеді. Бүтіндей,
жинақтаушы зейнетақы технологияларын нәтижелә қолдану жоғары сапа
стандартына және сенімділігіне жауап беретін қаржы институттарының болуы
кезінде ғана мүмкін. Ондайлардың болмауы зейнетақы жиналымдарының
құнсыздануына жоғары әкімшілік пен комиссиондық шығындардың болуына әкеп
соғады. Кез келген мемлекеттің зейнетақы жүйесі жалдамалы еңбек адамдарын
әлеуметтік қорғаудың маңызды элементі болып табылады. Зейнетақы жүйесінің
ұйымдық-құқықтық нысаны еңбек қоры мен экономиканың жағдайымен анықталады.
Ондай жағдайға:салық саясаты, табыстар, демографиялық жағдайлар саласындағы
саясаты, қаржылық және сақтандыру институттарының дамуы, қоғамды
зейнетақымен қамсыздандырудың нақты моделін қабылдау жатады.
Жалпы жасының және денсаулық жағдайының әсерінен сапалы еңбек ете
алмайтын жалдамалы жұмысының жалақысының орнына негізгі кіріс көзі
зейнетақы болып табылды. Көрсетілген себептермен жұмыс істей алмайтындардың
өмір жағдайын қамтамасыз ететін жұмыс күшін қайта өндіруге кеткен
шығындарды өтеу үшін арналған қажетті өтемінің бөлігін, зейнетақы жүйесін
материалды қамсыздандыру үшін қорға алынады. Бұндай мақсатқа жұмсалатын
қаражаттың бөлігі ІЖӨ құрылымында – қоғам өркенділігі дәрежесінің
макроэкономикалық көрсеткіші болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда зейнетақы сақтандыру мақсатына ІЖӨ-нің
3% жұмсалады, ол өз кезегінде дүниежүзі стандартына сай келеді. Қазақстанда
бір жұмыскерге ІЖӨ- нің көлемі ОЭСР қатарына кіретін, дамыған нарықтық
экономикасы бар мемлекеттерімен салыстырғанда әлде қайда төмен. Осыдан
Қазақстандағы зейнетақы мөлшерінің төменділігі түсіндіріледі. Орташа жалақы
мен зейнетақы мөлшерінің арақатынасы, минималды және орташа зейнетақы
мөлшерінің сатып алу мүмкінділігі ,зейнеткер болуының орта
көрсеткіші(әйелдер мен еркектерді санағанда) зейнеткерлердің әлеуметтік
сақтандыру дәрежесін көрсетеді.Ұлттық зейнетақы жүйесінің моделін құрастыру
-әлеуметтік саясатты жүргізу әдістері мен құру принциптері жөнінде қоғамдық
бірауыздылық нәтижесі.Бұндай келісім белгілі бір экономикалық, мәдениеттік,
ұлттық әдет – ғұрыптарының әсерінен пайда болады. Кез келген зейнетақы
жүйесін ұйымдастырудың ортақ және негізгі шарты мемлекеттің жұмыскерлердің
зейнетақыға құқықтарының сақталуын қамтамасыз ететін құқықтық, ұйымдық,
экономикалық базаны құру болып табылады.Зейнетақы жүйесінің тиімділік
дәрежесі тәуелді болады:
- экономикадағы жағдайларымен, қаржы және сақтандыру институттарының
қызметімен байланысты “сыртқы жағдайлар”;
- нақты зейнетақы жүйесінің спецификасымен (құрылымы, түрлері,
жүйенің түрлешелері, оның қаржылық механизімінің табиғаты) анықталатын
“ішкі жағдайлар”;
- зейнетақы жүйесінің “ішкі” және “сыртқы” жағдайларының
адекваттілігі, олардың қайшы болмауы.
Зейнетақы жүйесі әлеуметтік сақтандырудағы бір бағыты – кәрілікті
сақтандыру бағыты болып табылады. Макроэкономикалық жоспарда сақтандыру
ұйымдарының маңыздылығы сонда, ол инвестициялық жобаларды қаржыландыруда
тұрақты қайнар көзі болып табылады. Заңды және жеке тұлғаның қаржылық
қаражатының көп бөлігін мобилизациялау кезінде сақтандыру ұйымдары оларды
әр түрлі инвестицияларға жібереді. Одан басқа қолайсыз жағдайлар келгенде
келмей қалған табыстарды қайтаруға кепілденген инвесторлармен сақтандыру
шарттарын жасасқанда, сақтандыру ұйымдары шетел инвесторларының
инвестициялық активтілігін ынталандырады.
Жария мәліметтері бойынша сақтандыру компаниялары үлесіне дүниежүзі
инвестициялардың 30% келеді. Көптеген мемлекеттерде сақтандыру
компанияларында үлкен капитализациясы бар және олар мықты ішкі инвесторлар
ретінде шығады. Халықтың 70% қаражаттарын банкілерде емес, сақтандыру
компанияларында сақтайды.
Міне солай, қаржы институттары мен құралдарының маңыздылығы туралы,
сенімгерлігіне қарсы келмейтіндей зейнетақы қаражатын инвестициялауға
қатысатындардың санын көбейтуінің маңыздылығы туралы қорытынды жасауға
болады. Жиналымдарының көп бөлігінің мемлекеттік компаниялар шеңберінде көп
шоғырлануы олардың жоғары табыстылығын қамтамасыз етуге аз мүмкіндіктер
жасайды, ол сәйкесінше жүргізілетін зейнетақы реформасының тиімділігіне
күмән туғызады. Оны ескере отырып, атап айтқанда мемлекет жеке зейнетақы
қорларын дамытуға және зейнетақы қаражатын инвестициялағанда олардың рөлін
жоғарлатуға жағдай жасау үшін бар күшін жұмсау керек.
2 Қазақстан зейнетақы жүйесінің құрылымы мен дамуы
2.1 Қазақстанда зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау
Қазақстанның зейнетақы жүйесі тәуелсіздік алғаннан кейін күрделі
өзгеріске ұшырады. Қазақстан Республикасының зейнетақы қорының құрылымы
1991 жылдан басталды. Бұл уақытта зейнетақы қорының құрылу тәртібі ( Қазақ
ССР( ын зейнетақымен қамтамасыз ету туралы( Заңымен анықталды.
Құрылған зейнетақы қоры қоғамдық өндіріс талаптарына әлеуметтік
саясаттың сәйкес келуі мен ақшалай қор құру, зейнеткерлердің, мүгедектердің
әлеуметтік жағдайын көтерумен байланысты әлеуметтік саясаттың кезеңдерін
іске асыруды, зейнетақының барлық түрлерін қаржыландыруды қамтамасыз етуге
бағытталған.
Негізгі мінездемесі келесідей сипатталды:
( зейнетақылық қамтамасыз етуге мемлекеттік монополия;
( азаматтардың өз кәрілігін материалдық қамтамасыз етуге жеке
жауапкершіліктерінің болмауына байланысты міндетті зейнетақылық жарналардың
жауапкершілігінен айыру;
( жүйе ішіндегі қаражаттарды қайта бөлу.
Бұндай жүйе директивті жоспарлы экономика жағдайында, еңбекке
қабілетті халықтың толықтай жұмыспен қамтылуы, мемлекеттік аппарат жағынан
тотальды бақылануы мен жұмыс жасаушы азаматтар мен зейнеткерлердің арасында
қалыптасқан қатынаста тиімді болды. Ол зейнетақының салыстырмалы жоғары
деңгейін қамтамасыз етті ( олардың көлемі жұмыстың соңғы жылдары алған
жұмысақыдан, еңбек стажы мен жасынан, ал жеңілдіктердің көптеген саны
зейнетақыға шығуды тартымды етті.
Алайда тәуелсіздік алумен байланысты елдегі қалыптасқан күрделі
экономикалық жағдай біртіндеп зейнетақы жүйесінің халсіздігіне алып келді.
Оны қайта құрудың қажеттілігі туындады.
Қазақстанда зейнетақы реформасының басты себебі болып әлеуметтік
қамсыздандыру саласын дағдарысқа ұшыратқан посткеңестік экономикалық
дағдарыс саналады. Халықтың қартаюы мен жұмыспен қамсыздандырудың төмендеуі
өлшемінен жұмыссыздардың әлеуметтік қорғалуына ЖІӨ(дегі мемлекеттік
шығындардың үлесі өсті. Қазақстанда бір зейнеткерге (.( жұмысшы тең келді.
Халықтың еңбекке қабілетті бөлігіне салықтық ауыртпашылық лезде жоғарылады,
ол зейнеткерлерге ағымдық төлемдерінің тапшылығын тудырды. Зейнетақылық
реформаның басында зейнеткерлер алдындағы борыш (( млрд.теңге көлемінде
қалыптасты.Кейбір аймақтарда зейнетақы төлеу мерзімінің кідірісі (( айға
жетті. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінде қаржылық жағдай мен тиімділікке
байланысты қалыптасқан күрделі экономикалық және әлеуметтік қауіп төндірген
жүзеге асырылушы жүйе қаржылық стресте болды. Сондықтан зейнетақылық
қамсыздандыру реформасы объективті қажеттілікке ие болды.
Орталықтандырылған зейнетақы жүйесінің қызмет етуі келесідей
кемшіліктерді айқындады:
( жарналар көлемі мен зейнетақылық төлемдер арасындағы сәйкессіздік.
Яғни қызметкер оның жұмыс берушісінің зейнетақы қорына аударымдардың
уақытылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz