Қыпшақ мемлекеті жайлы

Кіріспе

Алғашында Қыпшақ мемлекеті қимақ жерлерін ғана қамгыған болса, XI ғасырдың соңында оның құрамына орыс жерлерінің оңтүстік далалы аудандарында (Дон өзеніне дейін) кірген. Орталығы Сырдария бойындағы Сығанақ қаласы болған.
Қыпшақ сөзі туралы алғашқы мәліметтер б.з.б. ІІІ-ІІ ғасырларда Қытай жазба деректерінде кездеседі. Қышпақтар Қазақстан аумағьшда алғашқы пайда болған кезі VII ғасыр. VII ғасырда Алтай жеріндегі теле тайпаларының батысқа (Қазақстанға) жылжығандығын, олардың ішінде "хэ-си-сик" (қыпшақ) тайпаларының болғандығын Қытай тюркологы Цянь Чжунь Мянь жазған.
X ғасырдан бастап шығысы Селенгі өзенінен, батысы Карпат тауына дейінгі аралықта өмір сүрген қыпшак тайпалары әр түрлі аталып жүрді. Мұсылман авторлары оларды қьшшақтар деп, олар мекен еткен аймақты "Дешті Қыпшақ" (Қыпшақ даласы) деп атаған. Ал Батыс Европа деректерінде командар, орыс жылнамаларында половцылар деп аталған. Қыпшақ деген атау панда болғанға дейін, олар әртүрлі деректерде книга, сары, хардиш, палоч, плавцы, құны т. б. деп те аталған.
XI ғасырдың екінші жартысынан бастап қьшшақтардың этникалық құрамына қимақтар, байаядулар, баяуттар, қаңлылар, ұран тайпалары кірген. Әбу-л-Ғазиз Ыстықкөл мен Талас жағалауына қоныстаған қаңлыларды да кіргізеді.
Қыпшақ мемлекетінің саяси жағынан күшейіп тарих сахнасына көтерілген кезі -XI ғасыр. Бұл кезде олар Орта Азия елдерімен, Русьпен, Каба бойындағы бұлғарлармен, Кавказ халықтарымен т.б. мемлекеттермен саяси және экономикалық байланыстар жасап отырған. Қыпшақтардың саяси беделінің тез өрлеуіне Сырдария жвне Арал бойында оғыз қағандарын талқандап, ол жерлерге ие болып алғаны үлкен әсер етті. Сонымен қатар олар Оңтүстік орыс далаларын, Кавказ, Қырым жерлеріне иелік етіп, территориясын Донға дейін ұлғайтты.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Қыпшақ мемлекеті

Алғашында Қыпшақ мемлекеті қимақ жерлерін ғана қамгыған болса, XI
ғасырдың соңында оның құрамына орыс жерлерінің оңтүстік далалы аудандарында
(Дон өзеніне дейін) кірген. Орталығы Сырдария бойындағы Сығанақ қаласы
болған.
Қыпшақ сөзі туралы алғашқы мәліметтер б.з.б. ІІІ-ІІ ғасырларда Қытай
жазба деректерінде кездеседі. Қышпақтар Қазақстан аумағьшда алғашқы пайда
болған кезі VII ғасыр. VII ғасырда Алтай жеріндегі теле тайпаларының
батысқа (Қазақстанға) жылжығандығын, олардың ішінде "хэ-си-сик" (қыпшақ)
тайпаларының болғандығын Қытай тюркологы Цянь Чжунь Мянь жазған.
X ғасырдан бастап шығысы Селенгі өзенінен, батысы Карпат тауына
дейінгі аралықта өмір сүрген қыпшак тайпалары әр түрлі аталып жүрді.
Мұсылман авторлары оларды қьшшақтар деп, олар мекен еткен аймақты "Дешті
Қыпшақ" (Қыпшақ даласы) деп атаған. Ал Батыс Европа деректерінде
командар, орыс жылнамаларында половцылар деп аталған. Қыпшақ деген атау
панда болғанға дейін, олар әртүрлі деректерде книга, сары, хардиш, палоч,
плавцы, құны т. б. деп те аталған.
XI ғасырдың екінші жартысынан бастап қьшшақтардың этникалық құрамына
қимақтар, байаядулар, баяуттар, қаңлылар, ұран тайпалары кірген. Әбу-
л-Ғазиз Ыстықкөл мен Талас жағалауына қоныстаған қаңлыларды да
кіргізеді.
Қыпшақ мемлекетінің саяси жағынан күшейіп тарих сахнасына көтерілген
кезі -XI ғасыр. Бұл кезде олар Орта Азия елдерімен, Русьпен, Каба бойындағы
бұлғарлармен, Кавказ халықтарымен т.б. мемлекеттермен саяси және
экономикалық байланыстар жасап отырған. Қыпшақтардың саяси беделінің тез
өрлеуіне Сырдария жвне Арал бойында оғыз қағандарын талқандап, ол жерлерге
ие болып алғаны үлкен әсер етті. Сонымен қатар олар Оңтүстік орыс
далаларын, Кавказ, Қырым жерлеріне иелік етіп, территориясын Донға дейін
ұлғайтты.
Шаруашылыгы: Қыпшақтардың шаруашылығында басты орын-мал өсіру болды.
Ибн Баттутаның жазуына қарағанда, "қыпшақтардың жер жағдайының малға
қолайлы және олардың жеріндегі мал жейтін шөптің жұғымдылығының соншалықты
пайдалы екендігін айта келіп, олар сондықтан да малдарына арпа сияқты жем
бермейді, малдың көптігін айтып, мұндай жер ешбір елде жоқ шығар",- деп
таңданады. Барлық жерде бірдей болмаса да, қышпақтар ірі қара да өсірген.
Оны Ибн Баттутаның "қышпақтар арбалардың ауыр, жеңілдігіне қарай егіз бен
түйе де жегеді",-деген хабары аңғартады.
Қышпақтардың өмірінде аса маңызды орын алған жылқы болды. Ол жазба
деректерде хабарланса, археологиялық зерттеулерде де қымбат бағалы заттар
бірге қойылған обалардан міндетті түрде тамаша жасалған ат - әбзелдер, аты
бірге қойылған зираттар кездеседі. Қыпшақ жылқылары төзімділігі,
жүріскерлігі, жорғалығының арқасында халықаралық сауда қатынасында ерекше
бағаланған.
Мал шаруашылығын айтқанда, қыпшақтардың қалай болса солай, ретсіз
көшіп жүрмей, өздерінің жаз жайлау, қыс қыстауларына, ертеден қалыптасқан
тұрақты өз жерлерінде көшіп жүргендерін ескерген жөн. Деректер осы күнге
дейін кейбір тарихшыларымыздың Қазақстанда мал өсірумен айналысқан
тайпаларды "олар қысы-жазы тынымсыз қалай болса солай, шөбі шүйгін, суы мол
жер іздеп көшіп жерді"-деген пікірлерінің дұрыс еместігін көрсетеді.
Қыпшақтарда үй-жай арба үстіне тігілетін жәңе тез арада
құрастырылатын киіз үйлер болған, қыстауларда жеркепелерде тұрған. ХІІ
ғасырдың екішпі жартысынан бастап кышпақтардың кейбір бөліктері Сығанақ,
Сауран, Жент, Құмкент сияқты қалаларда және олардың аумағына, Сырдарияның
бойында отырақшылана бастанды. Малсыз кедейлер егіншілікпен айналыса
бастаған. Әсіресе, тарыны көп есірген. Қьшшақтарда үй кәсібі, қолөнер жақсы
дамыған. Малдан алынған заттардан қажетті бұйымдарды өздері жасаған.
Қышпақтарда ағаш шеберлері, темір ұсталары болған, зергерлік өнері де жақсы
дамыған.
ҚЫПШАҚ ТІЛІ ТАРМАҒЫ — орта ғасырда көне түркі тілдері негізінде
қалыптасқан тілдер. Қ. т. т. өлі және тірі тілдер тобына бөлінеді. 1) Көне
қыпшақ ескерткіштерінің тілі (қ. Қыпшақ жазба ескерткіштері). Көне қыпшақ
тілі Қимақтар мемлекеті тұсында туындап (9 — 11 ғасырлар), қазіргі
тілдердің негізі болған. Моңғолдар үстемдігі тұсында ол тілде сөйлейтін ру,
тайпалар ыдырады, Алтын Орда кезінде (13 — 15 ғасырлар) ресми тіл ретійде
қолданылып, кейін тұтастығынан тағы да айрылды. Сөйтіп, қазіргі Қ. т. т.
пайда болды. Қыпшақ тілі Осман түріктері тілінің диалектілеріне арналған.
2) Тірі Қыпшақ тілдерін үш топқа бөледі (Н.А. Баскаков): а) Қыпшақ-
половецтер тармағы (қарайым, құмық, қарашай-балқар және қырым татарларының
тілі); ә) бұлғар қыпшақтары тілі (татар, башқұрт); б) ноғай қыпшақтары тілі
(ноғай, қарақалпақ, қазақ). Қ т. т-н ғалымдар Батыс (кейде солтүстік-
батыс) түркі тілдеріне жатқызады. Қ. т. т-н геогр. орналасу тәртібіне
қарай: 1) Каспий тобына жататындар (құман, яғни қарайым, қарашай-балқар,
құмық, қырым татарларының тілі); 2) Орал тобына жататындар (башқұрт, Қазан
татарларының тілі); 3) Арал Каспий тобына жататындар (қазақ, қарақалпақ,
ноғай, қырғыз) деп бөледі. Қ. т. т-ның басқа түркі тілдерінен айырмашылығы:
а) дауыстылар саны 8 — 9 болады, ы, і, у, ү ерекше дыбыстары қолданылады;
ә) ерін үндестігі сирек кездеседі (құлұн — құлын); б) созылыңқы дауыстылары
жоқ; в) ғ, г дыбыстары мүлдем айтылмайды не у, й дыбыстарымен алмасады.
(тағтау); ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.