Психикалық процесс, таным процестері, түйсік, ойлау, қабылдау, сөйлеу, қиял, ес, зейін, интеллект
1. Таным процестері. Түйсік туралы жалпы ұғым.
2. Ойлау, қабылдау, ес, зейін, сөйлеу, қиял.
3. Интеллект психодиагностиканың пәні ретінде.
2. Ойлау, қабылдау, ес, зейін, сөйлеу, қиял.
3. Интеллект психодиагностиканың пәні ретінде.
Жан қуаттарының күрделі ағымын аңғару үшін алдымен оларды белгілі топтарға жіктеуіміз керек. Мүны жан қуаттарының топтастырылуы деп атайды. Бүл топ-тастыру бойынша психика бір-бірімен тығыз байланысты үш топқа бөлінеді. Олардың бірі психикалық процестер деп аталса, екіншілері психикалық қалып, үшіншілері психикалық қасиеттер деп аталынады. Жан қуаттарының кейбірі (түйсік, қабылдау, елестету, т. б.) сыртқы дүние заттары мен құбылыстарын тікелей танып, білуде, енді біреулері (ойлау, қиял т. б.) бұлардың арасындағы күрделі байланыстарды, дәнекерлі қатынастарды, езгерістерді тереңдей бойлап білуде ерекше орын алады. Адамның сыртқы дүниемен (объективтік шындықпен) үздіксіз жасалып отыратын белсенді байланысында оның сезім, ерік процестері шешуші қызмет атқарады.
Психикалық кейіп (немесе қалып)—адамның түрлі көңіл күйінің (шабыт, зерігу, үрейлену, абыржу, сергектік, белсенділік т. б.) тұрақты компоненттері. Жан қуат-тарының осы екінші тобы ғылымда әлі де болса толық зерттелінбеген.
Психикалық қасиеттер — бір адамды екінші бір адамнан ажыратуға негіз болатын ең маңызды, ең тур-лаулы ерекшеліктер. Бұған әрбір адамның мінезі мен темпераменті, қабілеті мен дүние танымы, сенімі мен талғамы, қызығуы жатады. Психикалық қасиеттердің қалыптасуында адамның өскен ортасымен қатар, оның кейбір таптық, ұлттық, жас өзгешелік, мамандық ерекшеліктері де бірсыдырғы орып алады. Психикалық процестер (таным процестері) дегеніміз — сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мидагы түрлі бейнелері. Бұлардың түрлері көп. Аспанда жұлдыздар жымыңдап, бір ешіп, бір жанып тұр. Оқтын-оқтын самал желдің ақырын ғана толқып ескен лебі денеге тиеді, шөп сыбдыры баяу ғана құлаққа шалынады, жас жусанның исі мұрын жарып тұр, көлде әлсін-әлі құрбақа бақылдайды. Осындайларды адам түйсік, қабылдау деп аталатын процестері арқылы сезінеді. Түйсікте сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының толып жатқан жеке саналары сәулеленетін болса, қабылдауда олар тұтастай, біріккен сапаларымен бейнеленеді.Бір кезде қабылданған заттар санамыздан мүлде жойылып, ешіп кетпейді, оларды кейін керек кезінде түрліше елестетуге болады. Мысалы, студент үйіне хат жазып отырып, үйіндегілердің бет-пішінін, ондағы нәрселерді көз алдына елестете алады. Мұндай жағдайда оның басында елес процестері пайда болады. Оған нәрселер мен заттардың образы қасында тұрғандай көрінбей, жай елестеп отырады. Студент сабаққа дайындалады. Кейін мұғалім сабақ сұрағанда студент оқығанын есіне түсіріп, айтып береді, қажетті нәрселерді есіне жинайды да, қажетсіз, қызықсыз жерлерін ұмытады. Бұл жерде ес процестері әңгіме болып отыр.Ғалымның тыңнан бір жаңалық ашуы, инженердің машина ойлап шығаруы, оқушының шығарма жазуы т. б. үлкен қиялды қажет етеді. Бұрын қабылданған нәрселерді қайтадан өңдеп, образ жасауда көрінетін психикалық процесс қиял деп аталады. Алдымызда тұрған мәселені шешу, заттардың себеп-салдар байла-ныстарын көрсету, болмысты жалпылай және жанама түрде тану - ойлау процесінің арқасында болып отырады. Сөйлеумен тығыз байланысты ойлау адам танымының ең жоғары түрі. Біз айналадағы нәрселерге талғаусыз қарамаймыз. Ісіміз оңға басса, көңіліміз толып, оған қатты куанамыз, жаман нәрсені көрсек ренжиміз, әділетсіз іске ашу білдіреміз. Қуаныш, кайғы, ұнату, ұнатпау, уяйым, масаттану, достык, жолдастық, адалдық, шыншылдық т. б. адамның сан алуан сезімдері мен эмоцияларын бейнелейтін атаулар.Кандай болмасын бір әрекет жасау үшін алдымен оның жоспарын ойланамыз да алда тұрған кедергілер мен қиыншылықтарды жеңуге кірісеміз, көздеген мақасатқа жету үшін барлық күш-жігерімізді жұмсаймыз, Мұнда адамның мақсат, тілек, қалау, тоқтам, ерік, жігер қажыр-қайрат процестері көрінеді.Жан қуаттарының ішінен зейін ерекше орын алады. Зейін санамыздың барлық жақтарының (қабылдау, елес, ойлау, қиял т. б.) белгілі объектіге бағытталып, шоғырлануы. Зейін жан қуаттарының қай-қайсысына болса да дәнекер болады, оны күшейте де, әлсірете де алады, ерік процесі де онсыз пәрменсіз болады.Психикалық процестердің осы түрлері бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Бұлар адамның даралығын көрсететін психикалық қасиеттерімен (қабілет, мінез, темперамент, қызығу), кейбір анатомиялық-физиологиялық тума қасиеттерімен де (нышандар) орайлас көрініп отырады. Бұлардың әрқайсысының көрінуі нақтылы жағдайлардың әсерінен түрлі мәнге ие болып, адам санасын әр қырынан көрсетіп жатады.
Психикалық кейіп (немесе қалып)—адамның түрлі көңіл күйінің (шабыт, зерігу, үрейлену, абыржу, сергектік, белсенділік т. б.) тұрақты компоненттері. Жан қуат-тарының осы екінші тобы ғылымда әлі де болса толық зерттелінбеген.
Психикалық қасиеттер — бір адамды екінші бір адамнан ажыратуға негіз болатын ең маңызды, ең тур-лаулы ерекшеліктер. Бұған әрбір адамның мінезі мен темпераменті, қабілеті мен дүние танымы, сенімі мен талғамы, қызығуы жатады. Психикалық қасиеттердің қалыптасуында адамның өскен ортасымен қатар, оның кейбір таптық, ұлттық, жас өзгешелік, мамандық ерекшеліктері де бірсыдырғы орып алады. Психикалық процестер (таным процестері) дегеніміз — сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мидагы түрлі бейнелері. Бұлардың түрлері көп. Аспанда жұлдыздар жымыңдап, бір ешіп, бір жанып тұр. Оқтын-оқтын самал желдің ақырын ғана толқып ескен лебі денеге тиеді, шөп сыбдыры баяу ғана құлаққа шалынады, жас жусанның исі мұрын жарып тұр, көлде әлсін-әлі құрбақа бақылдайды. Осындайларды адам түйсік, қабылдау деп аталатын процестері арқылы сезінеді. Түйсікте сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының толып жатқан жеке саналары сәулеленетін болса, қабылдауда олар тұтастай, біріккен сапаларымен бейнеленеді.Бір кезде қабылданған заттар санамыздан мүлде жойылып, ешіп кетпейді, оларды кейін керек кезінде түрліше елестетуге болады. Мысалы, студент үйіне хат жазып отырып, үйіндегілердің бет-пішінін, ондағы нәрселерді көз алдына елестете алады. Мұндай жағдайда оның басында елес процестері пайда болады. Оған нәрселер мен заттардың образы қасында тұрғандай көрінбей, жай елестеп отырады. Студент сабаққа дайындалады. Кейін мұғалім сабақ сұрағанда студент оқығанын есіне түсіріп, айтып береді, қажетті нәрселерді есіне жинайды да, қажетсіз, қызықсыз жерлерін ұмытады. Бұл жерде ес процестері әңгіме болып отыр.Ғалымның тыңнан бір жаңалық ашуы, инженердің машина ойлап шығаруы, оқушының шығарма жазуы т. б. үлкен қиялды қажет етеді. Бұрын қабылданған нәрселерді қайтадан өңдеп, образ жасауда көрінетін психикалық процесс қиял деп аталады. Алдымызда тұрған мәселені шешу, заттардың себеп-салдар байла-ныстарын көрсету, болмысты жалпылай және жанама түрде тану - ойлау процесінің арқасында болып отырады. Сөйлеумен тығыз байланысты ойлау адам танымының ең жоғары түрі. Біз айналадағы нәрселерге талғаусыз қарамаймыз. Ісіміз оңға басса, көңіліміз толып, оған қатты куанамыз, жаман нәрсені көрсек ренжиміз, әділетсіз іске ашу білдіреміз. Қуаныш, кайғы, ұнату, ұнатпау, уяйым, масаттану, достык, жолдастық, адалдық, шыншылдық т. б. адамның сан алуан сезімдері мен эмоцияларын бейнелейтін атаулар.Кандай болмасын бір әрекет жасау үшін алдымен оның жоспарын ойланамыз да алда тұрған кедергілер мен қиыншылықтарды жеңуге кірісеміз, көздеген мақасатқа жету үшін барлық күш-жігерімізді жұмсаймыз, Мұнда адамның мақсат, тілек, қалау, тоқтам, ерік, жігер қажыр-қайрат процестері көрінеді.Жан қуаттарының ішінен зейін ерекше орын алады. Зейін санамыздың барлық жақтарының (қабылдау, елес, ойлау, қиял т. б.) белгілі объектіге бағытталып, шоғырлануы. Зейін жан қуаттарының қай-қайсысына болса да дәнекер болады, оны күшейте де, әлсірете де алады, ерік процесі де онсыз пәрменсіз болады.Психикалық процестердің осы түрлері бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Бұлар адамның даралығын көрсететін психикалық қасиеттерімен (қабілет, мінез, темперамент, қызығу), кейбір анатомиялық-физиологиялық тума қасиеттерімен де (нышандар) орайлас көрініп отырады. Бұлардың әрқайсысының көрінуі нақтылы жағдайлардың әсерінен түрлі мәнге ие болып, адам санасын әр қырынан көрсетіп жатады.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: Психикалық процесс, таным процестері,
түйсік, ойлау, қабылдау, сөйлеу, қиял, ес, зейін, интеллект.
Дәрістің мақсаты: Таным процестеріне және интеллект мәселесіне байланысты
теориялық білімдерді меңгеру.
Қарастыратын тақырыптар:
1. Таным процестері. Түйсік туралы жалпы ұғым.
2. Ойлау, қабылдау, ес, зейін, сөйлеу, қиял.
3. Интеллект психодиагностиканың пәні ретінде.
1.Таным процестері. Түйсік туралы жалпы ұғым.
Жан қуаттарының күрделі ағымын аңғару үшін алдымен оларды белгілі
топтарға жіктеуіміз керек. Мүны жан қуаттарының топтастырылуы деп атайды.
Бүл топ-тастыру бойынша психика бір-бірімен тығыз байланысты үш топқа
бөлінеді. Олардың бірі психикалық процестер деп аталса, екіншілері
психикалық қалып, үшіншілері психикалық қасиеттер деп аталынады. Жан
қуаттарының кейбірі (түйсік, қабылдау, елестету, т. б.) сыртқы дүние
заттары мен құбылыстарын тікелей танып, білуде, енді біреулері (ойлау, қиял
т. б.) бұлардың арасындағы күрделі байланыстарды, дәнекерлі қатынастарды,
езгерістерді тереңдей бойлап білуде ерекше орын алады. Адамның сыртқы
дүниемен (объективтік шындықпен) үздіксіз жасалып отыратын белсенді
байланысында оның сезім, ерік процестері шешуші қызмет атқарады.
Психикалық кейіп (немесе қалып)—адамның түрлі көңіл күйінің (шабыт,
зерігу, үрейлену, абыржу, сергектік, белсенділік т. б.) тұрақты
компоненттері. Жан қуат-тарының осы екінші тобы ғылымда әлі де болса толық
зерттелінбеген.
Психикалық қасиеттер — бір адамды екінші бір адамнан ажыратуға негіз
болатын ең маңызды, ең тур-лаулы ерекшеліктер. Бұған әрбір адамның мінезі
мен темпераменті, қабілеті мен дүние танымы, сенімі мен талғамы, қызығуы
жатады. Психикалық қасиеттердің қалыптасуында адамның өскен ортасымен
қатар, оның кейбір таптық, ұлттық, жас өзгешелік, мамандық ерекшеліктері де
бірсыдырғы орып алады. Психикалық процестер (таным процестері) дегеніміз —
сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мидагы түрлі бейнелері. Бұлардың
түрлері көп. Аспанда жұлдыздар жымыңдап, бір ешіп, бір жанып тұр. Оқтын-
оқтын самал желдің ақырын ғана толқып ескен лебі денеге тиеді, шөп сыбдыры
баяу ғана құлаққа шалынады, жас жусанның исі мұрын жарып тұр, көлде әлсін-
әлі құрбақа бақылдайды. Осындайларды адам түйсік, қабылдау деп аталатын
процестері арқылы сезінеді. Түйсікте сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының толып жатқан жеке саналары сәулеленетін болса, қабылдауда
олар тұтастай, біріккен сапаларымен бейнеленеді.Бір кезде қабылданған
заттар санамыздан мүлде жойылып, ешіп кетпейді, оларды кейін керек кезінде
түрліше елестетуге болады. Мысалы, студент үйіне хат жазып отырып,
үйіндегілердің бет-пішінін, ондағы нәрселерді көз алдына елестете алады.
Мұндай жағдайда оның басында елес процестері пайда болады. Оған нәрселер
мен заттардың образы қасында тұрғандай көрінбей, жай елестеп отырады.
Студент сабаққа дайындалады. Кейін мұғалім сабақ сұрағанда студент оқығанын
есіне түсіріп, айтып береді, қажетті нәрселерді есіне жинайды да, қажетсіз,
қызықсыз жерлерін ұмытады. Бұл жерде ес процестері әңгіме болып
отыр.Ғалымның тыңнан бір жаңалық ашуы, инженердің машина ойлап шығаруы,
оқушының шығарма жазуы т. б. үлкен қиялды қажет етеді. Бұрын қабылданған
нәрселерді қайтадан өңдеп, образ жасауда көрінетін психикалық процесс қиял
деп аталады. Алдымызда тұрған мәселені шешу, заттардың себеп-салдар байла-
ныстарын көрсету, болмысты жалпылай және жанама түрде тану - ойлау
процесінің арқасында болып отырады. Сөйлеумен тығыз байланысты ойлау адам
танымының ең жоғары түрі. Біз айналадағы нәрселерге талғаусыз қарамаймыз.
Ісіміз оңға басса, көңіліміз толып, оған қатты куанамыз, жаман нәрсені
көрсек ренжиміз, әділетсіз іске ашу білдіреміз. Қуаныш, кайғы, ұнату,
ұнатпау, уяйым, масаттану, достык, жолдастық, адалдық, шыншылдық т. б.
адамның сан алуан сезімдері мен эмоцияларын бейнелейтін атаулар.Кандай
болмасын бір әрекет жасау үшін алдымен оның жоспарын ойланамыз да алда
тұрған кедергілер мен қиыншылықтарды жеңуге кірісеміз, көздеген мақасатқа
жету үшін барлық күш-жігерімізді жұмсаймыз, Мұнда адамның мақсат, тілек,
қалау, тоқтам, ерік, жігер қажыр-қайрат процестері көрінеді.Жан қуаттарының
ішінен зейін ерекше орын алады. Зейін санамыздың барлық жақтарының
(қабылдау, елес, ойлау, қиял т. б.) белгілі объектіге бағытталып,
шоғырлануы. Зейін жан қуаттарының қай-қайсысына болса да дәнекер болады,
оны күшейте де, әлсірете де алады, ерік процесі де онсыз пәрменсіз
болады.Психикалық процестердің осы түрлері бір-бірімен тығыз байланысып
жатады. Бұлар адамның даралығын көрсететін психикалық қасиеттерімен
(қабілет, мінез, темперамент, қызығу), кейбір анатомиялық-физиологиялық
тума қасиеттерімен де (нышандар) орайлас көрініп отырады. Бұлардың
әрқайсысының көрінуі нақтылы жағдайлардың әсерінен түрлі мәнге ие болып,
адам санасын әр қырынан көрсетіп жатады.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттерінің сезім
мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелерді түйсік деп
атайды.
Түйсік арқылы заттардың түсін, иісін, дәмін, қатты-жұмсақтығын, кедір-
бұдырлығын т.б. осы секілді қасиеттері ажыратылады. Сондай-ақ түйсік денеде
болып жататын түрлі өзгерістер жөнінде де, яғни дененің қозғалысы мен оның
кеңістікке орналасуын, жеке бөліктерінің жүмысы жайлы хабарлайды. Сыртқы
дүниені танып-білу түйсіктен басталады. Ол-білім атаулының алғашқы көзі.
Мәселен, жолдасыңнан көзін жүмуын өті-ніп, оның алақанына белгісіз бір
затты тигізсең, сосын одан оның не екенін сүрасаң, ол: Қатты, жылтыр,
мүздай, жүмсақ, жылы, кедір-бүдыр бір нәрсе деп жауап береді. Заттардың
нақты атауы емес, тек түрлі қасиеттерін білдіретін осы сөз тіркестері
түйсік болып табылады.
Түйсіктер-заттар мен нәрселердің тек жеке қасиетте-рін ғана мида
бейнелейді. Мәселен, адам секонттың 1іоо бөлігінде жалт сткен жарықты
көрдім деп айта алады, бірак оның қалай деп аталатынын білмейді.
И. П. Павловтың нерв қызметі туралы ілімі түйсіктердің пайда болуын
анализатор (талдағыш) деп аталатын анатомиялық-физиологиялық нерв
аппаратының жұмысымен байланысты түсіндіреді. Адамдар мен жануарларда
көптеген анализаторлар бар. Олардың қай-қайсысы болмасын (көру, есту,
қозғалыс т. б.) үш бөліктен күралады. Олар: бірінші сезім жүйесі
(рецептор). Сезім мушееі сырттан келген тітіркендіргіштерді нервтік козуға
айналдырып отыратын жер. Анализатордың екінші бөлігі — миға баратын нерв
талшықтары. Олар 120 метр тездікпен рецепторларға түскен қозуларды мидың
түрлі бөліктеріне жеткізіп отырады. Анализатордың үшінші компоненті
(құрамы) — мидағы түр-лі нерв орталықтары. Бұл тітіркендіргіштерді нәзік
айыра алуға қабілстті нсйрондардан тұрады.
Егер осы айтылған анализатордың үш бөлігінің бір-біріне зақым келсс,
(мәселен, көзге зақым келсе) көру түйсігіне нұқсан келеді. Анализаторлардың
мидағы ядролары тиісті аймақтарға орналасқанмен, олар бір-бірімен тығыз
байланысып жатады. Анализаторлар бірінің қызметін екіншісі атқара алуға да
қабілетті. Мұны ми қабығының к о м п е н с а т о р л ы қ ф у н к ц и я с ы
деп атайды. Сезім мүшелерінің мимен байланыстылығы жәйлі Ш. Қүдайбердиев:
Тән сезіп, көзбен көрмек, мүрын-исі, тіл—дәмнен хабар бермек. Бесеуінен
мүндағы ой хабар алып, жақсы жаман әр істі сол тексер-мек,— деп мидың
жетекші, басқарушылық ролін ерекше атап көрсетеді.
Кейбір философтар мен психологтар адам түйсіктері заттардың
объективтік қасиеттерін бейнелемейді, олар тек осы заттардың әсерінен сезім
мүшелерінде пайда бо-латын өзгерістерді ғана бейнелейді дейді. Олардың ай-
туынша, түйсіктердің мазмүны сыртқы тітіркендіргіштердің, яғни сыртқы
дүниедегі заттар мен құбылыстардың қасиеттеріне байланысты емес, түгелдей
сезім мүшелерінің өздерінің қасиеттерімен белгіленетін болып шығады. Осы
түрғыдан қарағанда түйсіктер сыртқы дүниедегі заттардың бейнесі емес,
қайдағы бір шартты белгілер, символдар, иероглифтер болып шығады. Бүл
түсінік бойынша біз түйсіктеріміздің нені бейнелейтінін, оларға не сәйкес
келетінін де, заттарды қалайша танып-білуге болатынын да түсіндіре
алмаймыз. Мүндайда тіпті біз заттардың өзінің қандай нәрсе екенін де біле
алмайтын боламыз. Өйткені белгі дегеніміз қандай затты болса да, қандай
оқиғаны болса да таңбалай алады, бірақ оның өзі таңбалайтын затына үқсас
бола бермейді. Түйсік жөніндегі осы теориялардың қай қайсысы да сезім
мүшелерінің көрсеткеніне сенбейді, заттар мен қү-былыстардың бізден тыс
емір сүретіндігіне күдік туғызады, егер түйсіктер заттардың объективті
қасиеттерін бейнелемейтін болса, онда адамдардың табиғат пен қоғамды танып
білудегі табыстары мен олардың белгілі бір мақсатқа сай енбек етуі мүмкін
болмас еді.
Адам түйсіктерінің ерекше жетіліп, дамуына еңбек процесі, тарихи-
әлеуметтік жағдайлар, екінші сигнал жүйесінің (тілдің), сананың пайда болуы
күшті себеп болды. Адам түйсіктерінің жануарлар түйсіктерінен сапалық
айырмашылығы болатындығы, олардың тіршілііс жағдайына байланысты түрліше
көрінетіндігі ғылымда әлде қашан дәлелденгсн жәйт.
Мәселен, қүстардын дене қүрылысын да, психикасын да айқындайтын
негізгі факт-олардың әуелде үшып жү-ріп тіршілік стуге бейімделгендігі. Бүл
үшін құстардың көзі қырағы, құлағы естігіш болуы аса қажет. Жырт-кыш
күстардың көзі аса қырағы, өйткені олар өз жемтігін алыстан көруі қажет, ал
иттерде иіс түйсігі ерекше дамыған. Әйтседе, қүстар да, иттер де заттардың
мән-мағынасын, бір-бірімен байланысын ажырата алмайды. Адам түйсіктерінің
ерекшелігі-олардың ойлау, сөйлеу әрекетімен тығыз байланыстылығында.
Түйсіктердің негізгі заңдылықтары
А. Сезгіштік және табалдырық
Психологияда адамның түйсіне алу кабілетіи сезгіштік деп атайды.
Сезгіштікті: 1) абсолюттік, 2) айырма сезгіштік деп екіге бөледі.
Абсолюттік сезгіштік дегеніміз — сезім мүшелерінің өте әлсіз
тітіркендіргіштерді түйсіне алуы. Сезгіштік түйсіктің табалдырығымен тығыз
байланысты. Мәселен, абсолюттік сезгіштік түйсіктік табалдырығына тәуелді.
Абсолюттік табалдырық — түйсік табалдырығының шегі. Абсолюттік табалдырык
тітіркендіргіштің болмашы ғана түйсік тудыратындай ең аз шамасы. Түйсік
табалдырығының шамасы азайған сайын адамның абсолют сезгіштігі арта түседі.
Мәселен, біреу алақанындағы бір мм квадрат аумаққа түсетін салмақты 3 гр-
нан бастап сезетін болса, екінші біреу осындай жерғе түскен салмақты алты
грамнан бастап сезеді. Бүдан соңғы адамның түйсік табалдырығы екі есе артық
та, абсолюттік сезгіштігі екі есе кем екендігі көрінеді. Еғер тітіркенудің
шамасы табалдырықтан төмен жатса, онда түйсік иайда болмайды. Мәселен, адам
денесіне қонған тозаңды сезе алмайды, көз ультра күлгін сәулелерді
көрмейді, қүлақ әлсіз дыбыстарды естімейді. Өйткені осы
тітіркендіргіштердің бірде-біреуінде түйсік туғызарлықтай күш жоқ.
Айырма сезгіиітік деп сезім мүшелерінің тітіркендіргіштердің
арасындағы болмашы айырмашылықты түйсіне алуын айтады. Айырма сезгіштікті
сипаттау үшін не айыру табылдырығының мөлшерімен пайдаланады.
XIX гасырдың орта шенінде өмір сүрген не дары Э. Вебер (1795—1878)
мен С. Фехнер (1801 — И тітіркендіргшітердің күшімен адам түйсігінің арасыі
:ы байланысты зац түрінде түжырымдады. Мүны сіктің п с и х о ф и з II к
а л ы қ з а ң ы дейді. Осы зақ бойынша тітірксндірғіштердің күші
геометриялық про-грессия жолымен көбейсе, одан туатын түйсіктер ариф-
метикалық прогрессия жолымен өседі.
Әлсіз немесе күшті тітіркендіргіштердің әсерін бұл заңмен түсіндіру
қиынға соғады.
Ә. Адаптация
Сезім мүіиелерінің сезгіштігі эсер етуші тітіркендіо-гіштерге
біртіндеп бейімделуге байланысты да өзгеріп отырады. Бұл құбылысты
адаптация дейді.
Адаптация қүбылысы адам ссзғіштігінің артуын, месе темендеуін көрсетіп
отырады. Түйсіктердің кайсысы да адаптацияланады. Мәселен, көру
түйсігіі гі адаптацияны алайық. Жарық жерден қараңғы кіру бізде
қараңғылық адаптациясын туғызады. Жарық жердең караңғы бөлмеғе кірғенде
кездің қарашығь есе ұлғаяды. Бүл қарашықтан өтетін жарықтың мөліш 17 есе
көбейсді деген сөз. Көздің қараңғыда көргішті торлы қабықтыы шетіне
орналаскан таяКшалардын рі өте кушті. Олардың нашар жарыкты да жақсы і
алатын қасиеті бар. Мәселен, 30—40 минуттан кейін : -раңғыдағы көру
сезгіштігі 200 мың есе артады. Ал қаоаңғыдан раңғыдан жарыққа қарай
сезгіштіқтіқ өзгеруі жврық адаптациясын көрсетеді. Алғашқыда күн көзге
шағь көз еріксіз жүмылады. Бірақ төрт-бес минуттан йгн көз бүған үйренеді
де, көздің көруі қалнына келе
1 Адаптация — латынша адаптатио, қазакша икемделу дегенді
білдіреді.
Адаптация қүбылысына перифериялық нерв жүйесімен ар ми қабығы да
катысады.
Иіс түйсіктерінде адаптация түрлі дәрежеде көрінеді. селен, камфараның
иісі 1—2 минуттан кейін сезілмей-ті:- болса, горщииа мен нашатыр спиртінің
иісіне адап-шялану тезірек болады.
Ауырсыну түйсіктеріндегі адаптация өте олсіз, ауыр-іу организмыің
қалыпты жүмысының бүзылғанды-і, осы сигналдын биологиялық ролін
көрсетеді. Адап;пя қүбылысы үнемІ өзғеріп отыратын сырткы дүние
тітіркендіргіштеріне анализаторлардың қалай да бейім-
деле алатыидығын байқатады.
Б. Түйсіктердің өзара байланысы. Сенсибилизация
Егер адаптация анализаторлардың сезгіштігінің түр-лі жағдайларға
байланысты артуының төмендеуінің К€ рсеткіші болса, с е н с и б
и л и з а ц и я сезгіштіктің артуын ғана көрсететін құбылыс болып
табылады. Сезім мүшелеріңщ біреуінің әсеріиен баскаларының сезгіштігі
артып отырады. Мүны былайша түсіну керек. :із тітіркендіргіштср өзімен
бірге әсер етіп түрған қа тітіркендіргіштердің сезгіштігін арттырады.
Мәсеселен., көзге жеткілікті мөлшерде түскен жарық оғіың көру қгбілетін
арттырумен қатар есту түйсігінің сезімталды-ғының артуына да себепші
болады. Қызыл түс адамның. қара түстерді дұрыс ажыратуына
жәрдемдеседі. Түнгі үшуға дайындык кезінде ұшқыштардын кездеріне 2.—30
минут бойына қызыл көзілдірік киетіндері осы-дан.
С. В. Кравков, К. X. Кекчеев зерттсулерінде аламныц лыл-дамыл таза
ауада дем алуы, женіл дене кимылын сауы, беті-коллы салқын сумен сүртінуі
көру сезгіш-ін арттыратындығы дәлелдснген. Сыртқы дүниенің заттары бір гана
анализатормен ісінілмейді. БІр сезім мүшесіне түскен ^эсер, калған ім
мүшслеріне де әсср етеді. Түйсіктердің бір,-бірімен
1 Сенсибилизация — латынның сенспбилис деген сөзі қазяқшасы сезгіш
дегсн мағынада.
байланысқа түсуі сыртқы дүниенің күбылыстарын толі гырақ түйсінуге
жағдай жасайды. Болар-болмас дәм
түйсігі (кышкыл нәрсс) көру сезгіштігін арттырады, ерітіндісін
ішкеннен кейін таза судың өзі т,тті С көрінеді. Осындай өзара байланыс
көру, сипай қозғалыс түйсіктерінде де көп байкалады. Түйсікі өзара
байланысының өте айқын көзге түсетіні контраст (қарама-қарсылық)
күбылысы. Мәселен, айналасын ақ түске бояған сүр тік бүрыш
айналасын кара түске бояған сүр тік бүрыштан күнгірттеу көрінеді. Ал осы
сүр тік бүрыштың айналасын қоныр түске бояса, жасыл тар-тып, сары түске
бояса, көгілдір болып көрінёді. Ть тырыс кезде дыбыс жақсы естіледі,
ыссы нәрседен кейін салқынды түйсіну өзінен-өзі белгілі. Жоғарыда көрсе-
тілген мысалдарда түйсіктердің карама-қарсылығы нерв процестерінің өзара
индукция зацдылығымен (бір мез-гілдік индукция) түсіндіріледі.
В. Синестезия 1
Тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуінде ғана түйсік туғызудың
орнына сол сәтте баска түйсіктердің пайда болуына да жағдай жасайды.
Мәсслен, кейбір адамдар біреудің сөзін естігенде, бүған қоса түрлі дәмдер
мен түстерді де сезінуі мүмкін. Мүндай адам-дардың бірі кызғылт түстен
жылылықты, екіншіле-рі — көгілдір-жасыл түстен суыкты сезінеді. Туйсіктер-
дің осылайша қосарланып жүруін синестезия дейді. Ес-ту, көру, сипай сезу,
иіс, дәм түйсіктерінде кездесіп отыратын осы қүбылыс өмірде онша жиі
кездесе бер-мейді. Синестезия — түйсіктердін, өзара байланысыньш, мөлшсрден
тыс дамыған бір көрінісі.
Г. Бір ізді образдар
Тітіркендіргіш эсерінің тоқталғанына қарамай, аз гана уақыт болса да
түйсіктің өз күшінде қалатын кез-дерін б і р і з д і образдар деп атайды.
Бүлар көруч есту, иіс, дәм тактиль түйсіктерінде жиі кездеседі. Мәсе-лен,
адам 2—3 секунд бойы көз алмай шамға қарап оты-рып, содан кейін көзін жүмса
(көзді жүмғанда кабак-тан жарық түсірмеу үшін шамды алаканмен қалқалау
керек), жарыктың ізін айқын көре алады. Бір ізді об-раздардын бүл түрі оң
бір ізді образдар дсп аталады.
1 Синестезия — грек сөзі, казакша қосарласқан түйсік деген
магынаны білдіреді.
Қолымызға екі парақ ақ қағаз алып, бірін ақ күйін-де қалдырып,
екіншісінің ортасына шаршылап қиылған қызыл қағаз жапсырайық. Бүдан кейін
осы қызыл ка-ғаздан көз алмай 20—30 секундтай қарап отырып, көзі-мізді сәл
ак кағазға аударсақ, оныц бетінен көгілдір түсті көруге болады. Бұл теріс
бір ізді образдардың мысалы. Соңғы түс алғашқы қызыл шаршының теріс бір
ізді образы. Қино ленталарындағы жеке кадрлар-дың арасындағы үзілістерді
байқамау осындай оң бір ізді образдардың қызметі болып табылады. Өйтксні,
мұндайда бір тітіркендіргіш екіншісімен жалғасып оты-рады. Бір ізді
образдар көбінесе адамға байкалмайды. Өйткені, көздің тор қабығы үнемі
козғалып түрады да осыдан адамның көзі талмайды. Орталық нерв жүйесі-нің
жоғары беліктерінде түрлі қозулардан қалған із-дер — бір ізді образдардың
физиологиялық негізі болып есептелінеді.
Бір ізді образдарға үқсас зацдылықтың бірі — эйдети-калық қүбылыс. Бұл
— эйдонс деген грек сөзінен алын-ған ,мағынасы керу, сурет, бейие, идея
деген мағынаны білдіреді. Кейбір адамдарда бүрын кабылдаған заттар мен
қүбылыстарды, сол объектілер кезден таса пайда болған жағдапда да керіп
түратындай кабілет болады. Осы жағдайға байланысты шыққан кисынды психоло-
гияда эйдетизм деп атайды да, осындай кабілеті бар адамдарды эйдетиктер деп
атайды. Эйдетика образдары естің елестеріне сондай-ақ түйсікте, ілеспе, бір
ізді образдарға табиғаты жағынан үқсас келеді. Эйдети-калық бейнелерді
естің елестері мен ілеспе бейнелер-ден бір ерекшелігі мұнда адам жоқ
заттарды үсақ-тү-йектеріне дейін нақтылы тәптіштеп түсіне алады. Яғни,
алдында жоқ нәрсені бүге-шігесінс дсйін жаксы көре алады бірінен
екіншісіне көзін онай жүгіртсді.
Түйсіктердің түрлері
Түйсіктердің түрлерін үлксн үш топка бөлугс болады.
1. Сыртқы дүниедегі заттар мен кұбылыстардың же-ке қасиеттерінің
бейнесі болып табылатын түйсіктер. Бұлардың рецепторлары дсненің
бетінде немесе оған жақын орналасқан. Осындай сырткы анализаторлардың
рецепторларын экстероцептор деп атайды. Бүған көру, есту, иіс, дәм, тері
түйсіктері жатады.
2. Ішкі мүшелеріміздің күйін бейнелейтін (хабар-лайтын)
түйсіктерге түрлі органикалық туйсіктер жатады. Олардың рецепторларын
интероцептор деп атаііды.
3. Дене мүшелерінің козғалысы мен бірқалыпты ор-наласуын қозғалыс
немесе к и н е с т е з и я л ы к т ү й -с і к т е р х а б а р л а п
отырады. Мүның рецепторы п р о пр и о ц е п т о р деп аталынады. Енді осы
топтағы түйсіктерге жеке тоқталып өтейік.
Көру түйсіктері
Көру түйсіктері біздің көзімізге электромагнит тол-қындарының әсер
етуінің нәтижесінде пайда болады. 1 бір уақыттың ішінде көзімізге ұзындығы
380-нен 780 миллимикронға дейін (миллимикрон лелі-дің 11000 000 бөлімі)
электромагнит толқындары әсер ет-се, біз жарыкты сеземіз. Белгілі ұзындығы
бар әр түрлі толқындар әс.ер етсе ғана көз заттардың түсін (бояуын)
ажыратады. Мәселен, қызыл түс ұзындығы 700 миллн-микрон, жасыл түс 300
миллимикрондай үзындыктағы электромагнит толкындарының әсер етуінен пайда
бо-ладьт. Спектрге қараған кезде одан табигаттағы жеті негізғі түсті және
олардың сансыз рендерін айыруға бо-лады. Ересек адам тустің 180 дей жеке
түрлерін және он мыңнан астам ренктерін ажырата алады.
Түстер хроматикалык, яғни бояулы (қызыл, қошқыл сары, жасыл, көгілдір,
көк, күлгін), ахроматыкалық яғ-ни бояусыз (ақ, қара және барлык сүр
түстері) болып екігс бөлінеді.
Хроматикалық түстер үш түрлі сапамен (түстің жа-рықтылығы, өні,
қоюлығы), ахроматикалық түстер тек жарықтылышмен ғана ажыратылады. Түстің
жарык-тылЬіғы — түстердің қара түстен айырмашылық дәреже-сі. Мәоелен, ақ
түс ең жарык түс, кара түс жапықтылы-ғы ен төмён түс болып табылады.
Түстердің өңі дегені-міз бір түстің екінші түстен өзіндік ерекшелігін
көрсететін сапасы. Түстің қоюлығы — жарықтылығы бірдей сүр түстерден жеке
түстердің айырмашылығы. Ең кою түс — қызыл түс болады.
Квру мүшесі — көз. Оның негізғі бөлімі — көз алмасы. Қөз алмасы үш
түрлі қабықпен (ақ түсті, тамырлы Және торлы) қапталған шар тэріздес ңәрсе.
Ақ қабықтың түсі пісірілген жүмыртқанын ағына ұксас.
1 Спастр — спектрум деген латын сөзі, казақша көріну деген иағынаны
бІлдіреді. Бұл терминнің толык мағынасы: иіыны призма арқылы жарық сәулесі
жүргенде түрлі-түсті жолактар паида болады.
Заттардың түстерін көру үш тусті көру тсориясы-мен түсіндіріледі.
Осы теорияны алғаш ұсынған улы орыс ғалымы М. В. Ломоносов болса, оны одан
ары да-мытқан нсміс галымы Г. Гельмголъц. Осы аталған ра-лымдар көздід тор
қабығында үш түрлі жұмыр клетка-лар бар, олардың бір-бірінен айырмашылығы
жарық сәулелерінің әсерін түрліще сезетіндігіиде деп жорамал жасады.
1 Пигмент — латыниың пигментум деген сөзі, қазакша бояу
деген мағынаны білдіреді.
тын түсін сезбейтін адамдарды ахроматтар дсп атайды. Оларға
аііналадағы нәрсенің барлыгы бір түсті болып көрінеді. Тіпті осы
клеткалардың біреуінін кызметі бұ-зылса да адамға заттың түстерін дүрыс
түйсіну киын со-ғады. Түстерді көре алмайтын адам зор азап шегеді. Мүндай
адамдарды ксйбір мамандыктар бойынша жү-мысқа кабылдамайды. Мәселен,
паровоз машинистері, шоферлер меи трамвай жүргізушілер түстерді жаксы
ажырата білуі қажет. Өйткені светофорда тек кызыл және жасыл түс қана
болады. Осьт түстерді ажырата алмай қалушылық транспорттың апатқа үшырауына
себеп болады. Сондықтан осындай жүмыстарға адам алғанда олардың түсті айыра
білу қабілеттерін дәрігер-лік комиссия арқыльт анықтап отырады.
Түстерді бірімен-бірін араластыру, яғни бүлардың қоспасынан жаңадан
бір түс шығару да белгілі занды-лықтарға нсгізделген. Мәселен, косарлап
алынған таза спекторлық түстердің косындысынан (қызыл мен жа-сыл, көк пен
сары) ахроматикалық, бояусыз түстер (ақ, кара түс) шығады. Хроматикалық
түстердін осы айтыл-ғаннан басқа кез келген екі жүбын араластырса, қан-дай
болмасын бір аралық түс — түстің реңі келіп шы-ғады. Мәселен, қызыл мен
сары түстің қосындысынан күлгін түс пайда болады.
Басқа түйсіктер тәрізді көру түйсігі де тарихи даму-дың нәтижесі. Адам
көзінің заттың түсін ажырата алу қабілеті бірден қалыптаспаған. Талай
ғасырлық даму-дың нәтижесінде енбек процесінің үстінде, заттын түсін
ажырата алу кабілеті біртіндеп қалыптасқан. Бүл пікір-дің дұрыстығын мына
бір мьтсал жақсы көрсетеді. Жаңа туған балаға айналасыидағы заттар мен
қүбылыстар біркелкі болып көрінеді. Ол заттың түсін тек 5—6 айдан былай
қарай айьтра бастайды. Баланың осы қабілетін дамытуда бояулы ойыншыктар
үлкен роль аткарады. Ал көру түйсіктерінің дамуына енбек процесінің,
адамның нақтылы мамандығыныц қалайша әсер етіп отьтратьтн-дығын мына бір
мысал жақсы дәлелдейді. Мәселен, ка-ра мата токитын тәжірибелі токымашылар
бір қара түстің өзінен-ақ оның 40 қа жуық ренкін ажыратса, қал-ған адамдар
осының 2—3 түрін зорға айырады.
Есту түйсіктері
Есту мүшесін тітіркендіретін ауа бөлшектерінің тербелістері – дыбыс
толқындары. Ауа бөлшектерінің тербелістері тербелудің жиілігі, амплитудасы
(құлашы) және тербелудің түріне қарай ажыратылады. Осыған сәйкес есту
түйсіктерінің үш жағы болады. Олар: дыбыстың жоғарылығы – бұл тербелу
жиілігінің сәулеленуі, дыбыстың қаттылығы – бұл тербелу амплитудасының
сәулеленуі, тембрі – тербеліс түрінің сәулеленуі. Біздің құлағымыз бір
секунд ішінде 16 тербелістен немесе герцтен 22 мың герц (тербеліс) ішінде
дыбыс толқындарын сезе алады. Жиілігі бұдан асатын тербелістерді құла шала
алмайды. Дыбыстардың мұндай түрін инфрадыбыстар деп атайды.
Түйсік туғызатын дыбыстар музыкалық (ән, музыка аспаптарынан шығатын
дыбыстар) және шулар (сан алуан сықыр-тықыр, дүрсіл, гүрсіл – сарыл т.б)
болып жіктеледі. Бұлардың құлаққа жағымдыларын консонас, жағымсыздарын
диссонанс дыбыстары дейді.
Есту мүшесі – құлақ үш бөлімнен тұрады. Оның біріншісі – сыртқы құлақ,
сыртқы құлаққа дыбыс түтігімен қосылған құлақ қалқаны жатады. Ортаңғы
құлаққа (бұған дыбыс жарғағы, және үш есту сүйекшелері): балғашық, төстік,
үзегі кіреді. Есту мүшесінің үшінші бөлігі – ішкі құлақ. Ішкі құлақтың
бітісі өте күрделі. Оның өзі үш бөліктен: босағадан, иірім түтіктен және
жартылай имек каналдардан тұрады. Бүкіл негізгі жарғақты бойлай корти
мүшесі (дыбыс тітіркендіргіштерін қабылдайтын аппарат) орналасқан. Оның
құрылысы да өте күрделі. Корти мүшесінің аса маңызды бөлігі - өте жіңішке
талшықтары бар сезімтал клеткалардан тұрады. Ол клеткалар дыбыс қабылдайтын
рецепторлар деп аталынады.
Есту түйсіктерінің табиғатын Г. Гельмгольцтың резонанс теориясының
негізінде түсінуге болады. Г. Гельмгольц корти мүшесіндегі ұзын нерв
талшықтары музыка аспабының қылы тәрізді төменгі дыбыстарды қабылдайды да,
ал қысқа нерв талшықтары керісінше, жоғарғы дыбыстарды қабылдайды деген
пікір айтқан. Бұл жорамал кейіннен И.П. Павлов лабораториясында да
эксперимент арқылы дәлелденген. Мәселен, иттің негізгі жарғағындағы ұзын
талшықтарды сылып алып тастағанда, ол төменгі дыбыстарды қабылдай алмаған,
ал қысқа талшықтары кесіліп алынғанда, бұрынғы үйренген жоғарғы дыбыстарды
қабылдаудан қалған.
Есту түйсігі де сыртқы дүниені танып, білуде зор маңыз атқарады. Есту
түйсігі әсіресе тілді меңгеруге аса қажетті түйсік. Сөздің мәнін ұғу, оны
дұрыс түсіну және біреуге айтып беру дұрыс естімейінше жүзеге аспайды.
Әрбір адамның ана тілі оның есту түйсігінің дамуына күшті әсер етеді.
Дыбыстардың нәзік айырмашылықтарын ажырата алу – есту түйсігі жөнді
жетілмеген адамға қиынға түседі.
Музыканы есту қабілеті адамдарда біркелкі емес. Бұл олардың (күйдің)
арқауын сезініп, дыбыстың гармониялық ара қатынасын ажырата білуге
байланысты. Музыкалық қабілет абсолюттік және салыстырмалы болып екіге
бөлінеді. Бірінші түрі өте сирек кездеседі.
Иіс түйсіктері
Мұрын кеңсірігіндегі кілегей қабықтың клеткаларына түрлі химиялық
заттардың әсер етуі нәтижесінде иіс түйсіктері пайда болады. Осы кілегей
қабықтың таяқша тәрізді сезгіш клеткалары бар. Ауамен бірге мұрынға кіретін
иісті заттар иіс мүшесінің сезгіш клеткаларын тітіркендіріп отырады. Иіс
түйсіктерінің түрлері көп (қош иіс, сасық иіс, өткір иіс т.б.). Бірақ бұлар
әлі күнге дейін белгілі классификацияға түспеген. Өйткені оларды дәм
түйсіктерінен ажырату кейде қиынға соғады. Сондықтан да біз көбінесе
белгілі бір иістің атын атаудан гөрі, иіс шығарып тұрған затты атаймыз
(темекі иісі, түтін иісі, шөп иісі т.б). Иіс түйсіктері адамның тұрмыс
салтына, қызмет бабына қарай да ерекше дамып отырады. Мәселен, Африкадағы
бушмен тайпалары арыстанның, жирафтың, зебрдің ізін иіскеп жүріп-ақ оңай
тауып алады, олар иісті ең жақсы аңшы иттерден артық біледі. Индияда
жыланның жатқан жерін иісінен біліп табатын адамдар бар.
Иісті жақсы сезу соқыр, мылқау, керең адамдарда ерекше жетілген.
Мысалы, олар бөтен адамдарды, түрлі нәрселерді алыстан-ақ иісінен таниды.
Үйге кірген адамды да, таныс көшесін де, тұрған үйін де олар иісіне қарап
оп-оңай айыра алады. Түрлі иістердің табиғатын зерттейтін ғылым саласы
олфактроника деп аталады. Иіс түйсіктері адамның көңіл күйіне, жалпы
жағымды не жағымсыз әсер қалдыруы мүмкін. Мысалы, жұпар иісті гүл – адамның
көңілін сергітсе, шылымның түтіні – басты ауыртады. Парфюмериялық
заттардың сапасын арттырып отыру – адам психикасына қолайлы әсер етудің бір
факторы екендігі даусыз.
Дәм түйсіктері
Дәмді айыратын мүше – тіліміздегі дәм бүршіктері. Оны тітіркендіретін
– белгілі дәмі бар, суға ерігіш түрлі химиялық заттар. Дәмді тәтті, ащы,
тұзды, қышқыл деп төртке бөледі. Дәм, иіс түйсіктері бірімен – бірі
араласып жататындықтан адам көбінесе дәмді де дұрыс айыра алмайды.
Мәселен, тымауратқан адамның дәмді айыруы бәсең болатындығы — дәм, иіс
түйсіктерінің араласып жататындығына жақсы мысал. Тілдің түрлі бөліктері
дәмнің жоғарыда аталған төрт түрін түрліше сезеді. Мәселен, тәтті дәмді —
тілдің ұшы, ащыны — тілдің түбі, қышқылды — тілдің екі жақ шеті, тұзды
тілдің ұшы мен екі шеті жақсы сезеді. Егер дәмі бар затты тілдің ортасына
салса, адам көпке дейін оның дәмін ажырата алмайды. Өйткені, дәм сезетін
бүршіктер тілдің ортасында болмайды. Балада дәм түйсігі ерте дами бастайды.
Бұлар түрлі тамақ заттарының қасиеттерін айыра алу жолымен жетіледі. Дәм
түйсіктері де адам психологиясына түрліше әсер етіп, із қалдырып отырады.
Мәселен, дәмді тағамдар — адамның тәбетін арттырады. Тәбет — дәм нервтерін
қоздыратын психикалық акт. Асты көңіл қойып, сүйсіне ішу адамға қай жағынан
да, қандай жағдайда да қолайлы әсер етеді. Түйсіктердің басқа түрлері
сияқты дәм түйсігін де адам қажетіне қарай жақсы дамыта алады. Мәселен,
тамақ өнеркәсібінде істейтін адамдардың (дегустаторлардың) дәм түйсігі
айтарлықтай жетілген.
Тері түйсіктері
Тері түйсігінің рецепторы — денедегі терінің өн бойына орналасқан.
Тері түйсігі сондай-ақ тілдің, мұрынның кілегей қабықтарында да мол. Тері
түйсіктерінің өзі бірнешеге бөлінеді. Олар: тактиль (сүйкеніс), қысым, дуыл
түйсіктері), температура (жылыны, салқынды білдіретін түйсіктер) және
ауырғанды білдіретін түйсіктер. Тері түйсігі рецепторларының есебі жоқ. Тек
ауырғанды білдіретін нүктелердің өзі ғана денемізде 900 мыңнан асып жатады.
Терінің түрлі алаптарында сезгіштік бірдей емес. Мәселен, нәрсе тигенді
тілдің, саусақтың ұшы, арқа тұс тез сезеді. Бір жеріміздің ауырғанын жақсы
сезетін — арқа мен бет терілері, ал нашар сезетін — саусақ үштары мен
алақан. Дененің киім жауып тұратын жерлері де ыстық пен суықты өте сезгіш
келеді. Тері түйсіктерінің қалыптасуына да ми қабығы астындағы нерв
құрылымдары елеулі роль атқарады. Мәселен, жұлынның бір бөлегін кесу арқылы
тері нүктелерінің біреуінің сезімталдығын жоюға болады. Кейбір аурулар
адамды жылылықты, суықтықты, ауырғанды сезбейтін күйге түсіреді. Мұндай
жағдайда тіпті адам денесі күйіп қалса да оның ауырғанын сезбейді, бірақ
адамда осы түйсік-тің, қалған түрлері өз қалпында сақталуы мүмкін. Тері
түйсіктері арқылы адам заттардың формасын, кедір-бұдырлығын, қатты-
жұмсақтығын жақсы айыра алады. Сондықтан да түйсіктің осы түрі әсіресе көзі
көрмейтін адамдар үшін ерекше маңызды болады.
Сипай сезу түйсіктері
Адамдардың – еңбек әрекетінде ерекше орын алатын түйсіктерінің бірі —
сипай сезу (осязание) түйсігі. Мұның екі түрі бар. Біріншісі — пассив сипай
сезу. Бұған тері түйсігі түгелдей кіреді. Екіншісі — актив сипай сезу.
Актив сипай сезу тері және қозғалыс түйсіктерінің ұштасып келуінен
көрінеді. Актив сипай сезу, түйсігінің рецепторы адамның қолында (саусақ,
алақан) орналасқан. Осы түйсік — әрекеттің нақтылы бір түрінің ықпалымен
күшті дамып отырады. Мәселен, тәжірибелі диірменшілер ұнды ұкалап көріп,
оның сапасын қай жердің бидайынан тартылғандығына дейін қатесіз айтып бере
алады.
Сипай сезу түйсіктерінің жалпы еңбек процесінің ұсақтүйек
ерекшеліктерін меңгеруде, мектепте оқушыларды қол еңбегінің дағдыларына
үйретуде, сондай-ақ соқыр, мылқау, керең адамдардың тіршілігінде ерекше
орын алатыны түсінікті.
Органикалық түйсіктер
Түйсіктердің екінші тобына — органикалық түйсіктер жатады. Бұлардың
рецепторлары ішкі мүшелердің қабаттарына (өңеш, қарын, ішек, тамыр, өкпе,
жүрек т. б.) орналасқан. Ашыққанда, шөлдегенде не сусын қанғанда, жүрек
айнығанда, іш ауырғанда және т. б. осындай жағдайларда болатын сезінулер
органикалық түйсіктерге жатады. Адам тоқ, дені сау кезінде немесе іс-әрекет
үстінде түйсіктердің бұл түрін байқай бермейді. И. М. Сеченов сондықтаң да
түйсіктердің бұл тобын көмескі түйсіктер деп атаған. И. П. Павлов
мектебінің зерттеулері көрсеткендей, дені сау адамның органикалық
түйсіктері оның жалпы хал-күйінің негізі болып табылады.
Кинестезиялық түйсіктер
Кинестезиялық түйсіктер- дененің жеке мүшелерінің бір күйдегі қалпын,
қозғалысын білдіреді. Кинестезиялық түйсіктерді кейде қозғалыс түйсігі деп
те атайды. Оның рецепторлары — ет, тарамыс, сіңірлердегі нервтердің ұштары.
Мәселен, қозғалыс түйсігінің анализаторына зақым келсе, адам өз денесіндегі
бір мүшесінің қандай қалыпта тұрғанын сезбейді. Осы түйсіктер адамның
сөйлеу әрекетінде де, жазу, сызу жұмыстарын атқаруда да зор маңыз атқарады.
Бір сөзбен айтқанда, адамның қозғалысқа түсетін мүшелерінің барлығы да осы
түйсікке сүйенеді.
Тең басу түйсіктері
Мұндай — түйсіктерді статикалық түйсіктері деп те атайды. Статикалық
түйсіктердің рецепторлары ішкі құлақтағы вестибулярлық аппаратта
орналасқан. Статикалық түйсік — бастың қозғалысын, дененің кеңістіктегі
алып тұрған орнын, яғни адамның тең басуын бей-нелейді. Космос әлемін
меңгеру дәуірінде адамдардың статикалық түйсігінің сезгіштігін арттырудың
маңызы ерекше артып отыр. Мәселен, космонавттарды даярлауда вестибулярлық
аппаратты жаттықтыру, оны көру және қозғалыс анализаторларымен байланыстыра
дамыту мәселесіне ерекше мән беріледі.
Мәселен, 30—40 секундқа созылатын артық салмақ түсу мен
салмақсыздықтың алмасып отыруын адамдар түрліше түйсінеді. Осы тұрғыдан
барлық адамдарды негізінен үш топқа бөлуге болады. Нерв жүйесі неғұрлым
төзімді адамдар — мұндайға онша қиналмайды, екінші біреулер — тосын
тітіркендіргішке кездескенде қолайсыз күйге түседі, тез шаршай бастайды,
өңі бозарады терлеп, жүрегі айниды, бейне бір тиянақ таппай қалқып
жүргендей сезінеді. Үшінші біреулер — сәл басы айналғанын сезгенімен,
кейіннен бұған бейімделіп кетеді. Соңғы топтағы адамдардың да нерв жүйесі
күшті, төзімді келеді. Өз денесін кеңістікте билей алатын, ерік жігері
күшті, эмоциялық төзімділігі мол, қимыл-қозғалысын үйлесімді жетілдіріп
жаттықтырған адамдар қандай жағдайларда да денені бағдарлай алу қабілетінен
айрылмайды.
Вибрациялық түйсіктер
Вибрациялық түйсіктер қозғалған дененің ауаны толкытуын бүкіл өн
бойымызбен сезінген кезде пайда болады. Негізгі анализаторлары (түйсіну
мүшелері) сау адамдар көбінесе өздерінде бұл түйсіктердің болуын
байқамайды. Көзі, құлағы, тілінен бірдей айрылған американдық Елена Келлер
мен орыстың ғылыми қызметкері Ольга Скороходованың өмірі мен творчестволық
әрекеті анализаторлардың адам таң қаларлық жағдайда бір-бірімен байланысып
отыратындықтарын, әсіресе мұнда вибрациялық түйсіктердің қандай маңыз
алатындығын жақсы көрсетеді. О.Скороходованың ақыл-ойының аса жоғарылығын,
дарындылығының күшті екендігін бірнеше шетел тілдеріне аударылған Как я
воспринимаю и представляю окружающий мир деген кітабы және осы тақырыпта
қорғаған кандидаттық диссертациясы тамаша дәлелдейді. О. Скороходова өзінің
кітабында соқыр, керең, мылқау адамдардың музыканы қалай тыңдайтындығын,
кітапты қалай оқитындығын көптеген қызықты мысалдармен түсіндіреді.
Мәселен, осындай адамдар музыканы бар ықыласымен тың-дағанда қолдарын
рояльдың үстіне салады немесе сах-наға теріс қарап отырады екен. Өйткені,
музыкалық әуендерді олар терісіндегі нүктелермен түйсінетін көрінеді.
Түйсіктердің дамуы және оны қалыптастыру.
Балаларда түйсіктер дүниеге келген күннен бастап дамиды. Мәселен,
туғаннан кейін бірнеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады.
Оның аузына хинин ерітіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция білдіреді.
Осы айтылғандар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады.
Баланың есту түйсігі біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері оның құлақ түтігі
суға толы болады да ештеңені есітпейді. Бірер аптадан кейін ғана бала
дыбысқа біртіндеп реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа
елеңдемесе оның саңырау болып қалуы ықтимал. Мұндайда анасы баласын
дәрігерге апарып керсеткені дұрыс. Үш айлық бала анасының еркелеткен даусын
естіп көңілденеді, қатты жекіре сөйлесе, кемсеңдеп жылайтын болады. 2—3
айдан былай: қарай бала көзін жарық түсіріп тұрған затқа бұра бастайды,
қозғалмалы заттарға көзін тұрақтатуға тырысады. Жарықты түйсіну тіпті жаңа
туған нәрестелерден де байқалады. Мәселен, шала туған баланың өзі де
бірнеше күннен кейін жарық пен қараңғыға түрліше реакция білдіреді. Заттың
түсін айыру кейінірек дамиды. Мәселен, 5 айлық бала алдымен заттың түріне,
біртіндеп оның көлеміне, одан соң барып бояуына көңіл аударатын болады.
Бала тілінің шығуы, оның жүре бастауы — түйсіктердің дамуына қолайлы әсер
етеді. Мектепке түскенге дейін түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту,
сипай сезу, қозғалыс т.б.) біршама қалыптасып үлгереді.Түйсіктердің
қайсысын болса да калағанымызша жетілдіруге болады. Адам егер алдына өзінің
сезгіштік қабілетін арттыруды нақтылы міндет етіп қойса және осыған
жаттығатын болса, оның түйісіктері ойдағыдай дами түседі. Түйсіктердің
адамның іс-әрекетіне байланысты да дамып отыратындығын көптеген
мамандықтардың тәжірибелері айқын сипаттайды. Мәселен, ұшқыштың көзі өткір
көргіш болады, композиторлар мен шекарашылар естігіш сақ құлақ болса; шарап
жасаушылар мен тамақ өнеркәсібінің қызметкерлері дәмді татып білуге шебер
келеді. Мектеп оқушыларының түйсіктерін де жанжақты дамытуға мүмкіндік мол.
Бұл үшін оқушылардың оқу әрекеті белсенді де творчестволы, қызғылықты да
сан дилы болып үйымдастырылуы тиіс.Түйсік дамытуды баланың өзі
қажетсінсе, тіптен жақсы. Егер оқушы мектепке дейін сурет салумен әуестенсе
және оның салғандары сотті шықса, мектепте де сурет салуға ынталанып,бояу
біткеннің қасиетін білуге ықыластанып тұрады. Осындай баланың түсті айыру
кабілеті өз құрбыларынан әлдеқайда жоғары болады. Түйсікті дамытуға
нұқсан келтіретін факторлардыд бар екенін ұмытпау кажет. Мәселен, бала
партада дұрыс отыра алмайтын болса, оқыған немесе, жазған кезде қисайып
жатып алса, кітапқа, дәптерге көзін өте жақын ұстап дағдыланса, окың көру
қабілеті нашарлайды. Дыбыстың жоғарылылығын сезе алу музыкалық әуендерді
түсінуге мүмкіндік береді. Төменгі класс окушыларының арасында дыбыстың
жоғарылығын сезе алмайтын балалар әр класта 20 процентке жуық болып
отырады. Балалардың есту түйсігіндегі осы кемістікті мұғалім музыка, ән-
күй сабақтарында арнаулы жаттығулар арқылы түзеп отыруына болады. Ана тілі,
көркем жазу, ауызша сөйлеуге жаттығу балалардың фонематикалык, (дыбыстардың
айырмашылығын ести алу) түйсіктерін дамытады. Мәселен, бірінші класс
окушылары-ның көпке дейін дыбыстарды бір-бірінен ажырата алмауы оқу, жазу
дағдыларының қалыптасуына кедергі келтіретіні эксперименттік
зерттеулерде анықталып отыр. Сөйтіп оқушылардың түйсіктері тәжірибе
жүзінде дамитындығы, атап айтқанда, ән айту — есту туйсігін, сурет салу —
көру түйсігін, еңбек сабақтары — қозғалыс, сипай сезу түйсіктерін кемеліне
келтіріп отыратындығы байқалды. Осы айтылғандар мұғалімге бала түйсігін
үнемі іс-әрекет үстінде, оқу процесінде қалыптастырып отыру керектігін еске
салады.
2.Ойлау, қабылдау, ес, зейін, сөйлеу, қиял.
Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз
болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау арқылы
ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде сыртқы дүниенің заттары мен
құбылыстары жайлы қарапайым қорытындылар жасалады. Бірақ қарапайым
қорытындылар сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының ішкі құрылысын, оның
қажетті қатынастары мен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-
әрекеті әсіресе түрлі мәселелерді бір-біріне жанастыра отырып шешуде өте
жақсы көрінеді.
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-
қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау
танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды.
Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау сезімдік
мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе. Елестерде жалпылағыш
элементтер мол болғанмен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан әлдеқайда төмен.
Ойлаудың қамтитын шеңбері өте кең.
Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Біреу екінші екінші
біреуге пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық
сөз күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп дәлелдене түседі.
Ойлау мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою
дұрыс емес. Ой-сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы, сөз-ойды
басқа адамдарға жеткізетін құрал. Ойдың сөз арқылы бейнеленуі арқасында
адам өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен біліиді сақтап қала алды,
ойды өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланады.
Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы
дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Ойлаудың бұл
түрі оның танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы
үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін
болады.
Сөз бен ойдың бірлестігі алғашқы адамдардың психикасында да үлкен орын
алған. Сөзбен ойлаудың арқасында ғана олар бірінің білмегенін екіншісі
біліп, ақыл-ойын молайта түскен. Тіл мен ойдың бір-бірімен тығыз байланыста
болатындығын халық ерте кездің өзінде-ақ байқаған. Мәселен, халқымыздың
Ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің бәрі түсімде деген мақалы адамның
нақтылы іс-әрекетімен щарттас блумен қатар, оның сөйлеу мәдениетін меңгере
білуімен де, сөз өнеріне жетілуімен де тығыз байланысты.
Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау процесі тек адам
баласының психикасына ғана тән процесс болып табылады. Кейбір
психологтардың (Л. Леви-Брюль т.б.) айтатындай, мәдени дамудан артта қалған
халықтардың ойлауы төмен, логикасы шорқақ дейтін теориялар ғылыми жағынан
дәйексіз болып есептелінеді. Адам ойлауының эволюциялық даму жолы өте ұзақ.
Ойлаудың ішкі мазмұны қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады. Қоғам ілгері
дамып, оның ғылымы мен техникасы өскен сайын жаңа ұғымдар пайда болып
қалыптасады, бұрынғылары ескіріп қатардан шығады. Мәселен, бұрын атом
ядроларын сансыз бөліктерге бөліп отыр.
Адам сыртқы дүние құбылыстарыеың сырын көбірек білген сайын оның
ойлауы да жетіле түседі, қазір ойлаудың практикалық әрекетпен байланысқан
сан-салалы түрлері пайда болды. Адам өз ойлауының ақиқаттығын, яғни шындығы
мен құдіреттілігін, өмірге жарасымдылығын практика жүзінде дәлелдеуге тиіс.
Ой амалдары мен логикалық операциялар, оларды орындаудың белгілі ережелері
мен жүйесінің пайда болуы-адам ойлауының зор табысқа жетуінің, тарихи
дамуының нәтижесі. Ойлау заңдылықтары мен ережелері сансыз қайталаудың және
тәжірибеде тексерілудің нәтижесінде адам санасында бекіп, зор шындыққа
айналды.
Ойлау адамның сыртқы дүниемен қаррым-қатынас жасау процесінде туындап
отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін-объективтік шындық. Адамға алдына
мақсат қойып, оны шешуге ұитылдыратын-оның қажеттері.
Ойлау-өзіндік ішкі қарама-қарсы қайшылықтарға толы прцесс. Бұл оның
дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда
болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде
де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұрақтарға
жауап іздеп, ой әрекетімен шұғылдануға адамды итермелейді. Ойлау-сұраққа
жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-мағынасына түсіне білуден
жақсы байқалады. Мәселен, Сырдария Арал теңізіне құяды деген сөйлемде ой
туғызуға негіз боларлықтай түрткі жоқ. Мұнда біреуден естіген, не көріп
білген мағлұматтарды жәй қайталау бар. Ал, затты не құбылысты тұспалдап
айтатын жұмбақтардан, айтыс өнерінен ой процесінің небір көріністерін
байқауға болады.
Адам әркез өзінің алдына мақсат, міндет қоя білуі қажет. Бұларды басқа
адам да қоюы мүмкін. Өмір тәжірибесі мен білімі жеткілікті кісі алда тұрған
міндетті тез аңғарады да, мәселе қоя біледі, ой процесінің бағытын
айқындайды. Бұдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
түйсік, ойлау, қабылдау, сөйлеу, қиял, ес, зейін, интеллект.
Дәрістің мақсаты: Таным процестеріне және интеллект мәселесіне байланысты
теориялық білімдерді меңгеру.
Қарастыратын тақырыптар:
1. Таным процестері. Түйсік туралы жалпы ұғым.
2. Ойлау, қабылдау, ес, зейін, сөйлеу, қиял.
3. Интеллект психодиагностиканың пәні ретінде.
1.Таным процестері. Түйсік туралы жалпы ұғым.
Жан қуаттарының күрделі ағымын аңғару үшін алдымен оларды белгілі
топтарға жіктеуіміз керек. Мүны жан қуаттарының топтастырылуы деп атайды.
Бүл топ-тастыру бойынша психика бір-бірімен тығыз байланысты үш топқа
бөлінеді. Олардың бірі психикалық процестер деп аталса, екіншілері
психикалық қалып, үшіншілері психикалық қасиеттер деп аталынады. Жан
қуаттарының кейбірі (түйсік, қабылдау, елестету, т. б.) сыртқы дүние
заттары мен құбылыстарын тікелей танып, білуде, енді біреулері (ойлау, қиял
т. б.) бұлардың арасындағы күрделі байланыстарды, дәнекерлі қатынастарды,
езгерістерді тереңдей бойлап білуде ерекше орын алады. Адамның сыртқы
дүниемен (объективтік шындықпен) үздіксіз жасалып отыратын белсенді
байланысында оның сезім, ерік процестері шешуші қызмет атқарады.
Психикалық кейіп (немесе қалып)—адамның түрлі көңіл күйінің (шабыт,
зерігу, үрейлену, абыржу, сергектік, белсенділік т. б.) тұрақты
компоненттері. Жан қуат-тарының осы екінші тобы ғылымда әлі де болса толық
зерттелінбеген.
Психикалық қасиеттер — бір адамды екінші бір адамнан ажыратуға негіз
болатын ең маңызды, ең тур-лаулы ерекшеліктер. Бұған әрбір адамның мінезі
мен темпераменті, қабілеті мен дүние танымы, сенімі мен талғамы, қызығуы
жатады. Психикалық қасиеттердің қалыптасуында адамның өскен ортасымен
қатар, оның кейбір таптық, ұлттық, жас өзгешелік, мамандық ерекшеліктері де
бірсыдырғы орып алады. Психикалық процестер (таным процестері) дегеніміз —
сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мидагы түрлі бейнелері. Бұлардың
түрлері көп. Аспанда жұлдыздар жымыңдап, бір ешіп, бір жанып тұр. Оқтын-
оқтын самал желдің ақырын ғана толқып ескен лебі денеге тиеді, шөп сыбдыры
баяу ғана құлаққа шалынады, жас жусанның исі мұрын жарып тұр, көлде әлсін-
әлі құрбақа бақылдайды. Осындайларды адам түйсік, қабылдау деп аталатын
процестері арқылы сезінеді. Түйсікте сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының толып жатқан жеке саналары сәулеленетін болса, қабылдауда
олар тұтастай, біріккен сапаларымен бейнеленеді.Бір кезде қабылданған
заттар санамыздан мүлде жойылып, ешіп кетпейді, оларды кейін керек кезінде
түрліше елестетуге болады. Мысалы, студент үйіне хат жазып отырып,
үйіндегілердің бет-пішінін, ондағы нәрселерді көз алдына елестете алады.
Мұндай жағдайда оның басында елес процестері пайда болады. Оған нәрселер
мен заттардың образы қасында тұрғандай көрінбей, жай елестеп отырады.
Студент сабаққа дайындалады. Кейін мұғалім сабақ сұрағанда студент оқығанын
есіне түсіріп, айтып береді, қажетті нәрселерді есіне жинайды да, қажетсіз,
қызықсыз жерлерін ұмытады. Бұл жерде ес процестері әңгіме болып
отыр.Ғалымның тыңнан бір жаңалық ашуы, инженердің машина ойлап шығаруы,
оқушының шығарма жазуы т. б. үлкен қиялды қажет етеді. Бұрын қабылданған
нәрселерді қайтадан өңдеп, образ жасауда көрінетін психикалық процесс қиял
деп аталады. Алдымызда тұрған мәселені шешу, заттардың себеп-салдар байла-
ныстарын көрсету, болмысты жалпылай және жанама түрде тану - ойлау
процесінің арқасында болып отырады. Сөйлеумен тығыз байланысты ойлау адам
танымының ең жоғары түрі. Біз айналадағы нәрселерге талғаусыз қарамаймыз.
Ісіміз оңға басса, көңіліміз толып, оған қатты куанамыз, жаман нәрсені
көрсек ренжиміз, әділетсіз іске ашу білдіреміз. Қуаныш, кайғы, ұнату,
ұнатпау, уяйым, масаттану, достык, жолдастық, адалдық, шыншылдық т. б.
адамның сан алуан сезімдері мен эмоцияларын бейнелейтін атаулар.Кандай
болмасын бір әрекет жасау үшін алдымен оның жоспарын ойланамыз да алда
тұрған кедергілер мен қиыншылықтарды жеңуге кірісеміз, көздеген мақасатқа
жету үшін барлық күш-жігерімізді жұмсаймыз, Мұнда адамның мақсат, тілек,
қалау, тоқтам, ерік, жігер қажыр-қайрат процестері көрінеді.Жан қуаттарының
ішінен зейін ерекше орын алады. Зейін санамыздың барлық жақтарының
(қабылдау, елес, ойлау, қиял т. б.) белгілі объектіге бағытталып,
шоғырлануы. Зейін жан қуаттарының қай-қайсысына болса да дәнекер болады,
оны күшейте де, әлсірете де алады, ерік процесі де онсыз пәрменсіз
болады.Психикалық процестердің осы түрлері бір-бірімен тығыз байланысып
жатады. Бұлар адамның даралығын көрсететін психикалық қасиеттерімен
(қабілет, мінез, темперамент, қызығу), кейбір анатомиялық-физиологиялық
тума қасиеттерімен де (нышандар) орайлас көрініп отырады. Бұлардың
әрқайсысының көрінуі нақтылы жағдайлардың әсерінен түрлі мәнге ие болып,
адам санасын әр қырынан көрсетіп жатады.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттерінің сезім
мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелерді түйсік деп
атайды.
Түйсік арқылы заттардың түсін, иісін, дәмін, қатты-жұмсақтығын, кедір-
бұдырлығын т.б. осы секілді қасиеттері ажыратылады. Сондай-ақ түйсік денеде
болып жататын түрлі өзгерістер жөнінде де, яғни дененің қозғалысы мен оның
кеңістікке орналасуын, жеке бөліктерінің жүмысы жайлы хабарлайды. Сыртқы
дүниені танып-білу түйсіктен басталады. Ол-білім атаулының алғашқы көзі.
Мәселен, жолдасыңнан көзін жүмуын өті-ніп, оның алақанына белгісіз бір
затты тигізсең, сосын одан оның не екенін сүрасаң, ол: Қатты, жылтыр,
мүздай, жүмсақ, жылы, кедір-бүдыр бір нәрсе деп жауап береді. Заттардың
нақты атауы емес, тек түрлі қасиеттерін білдіретін осы сөз тіркестері
түйсік болып табылады.
Түйсіктер-заттар мен нәрселердің тек жеке қасиетте-рін ғана мида
бейнелейді. Мәселен, адам секонттың 1іоо бөлігінде жалт сткен жарықты
көрдім деп айта алады, бірак оның қалай деп аталатынын білмейді.
И. П. Павловтың нерв қызметі туралы ілімі түйсіктердің пайда болуын
анализатор (талдағыш) деп аталатын анатомиялық-физиологиялық нерв
аппаратының жұмысымен байланысты түсіндіреді. Адамдар мен жануарларда
көптеген анализаторлар бар. Олардың қай-қайсысы болмасын (көру, есту,
қозғалыс т. б.) үш бөліктен күралады. Олар: бірінші сезім жүйесі
(рецептор). Сезім мушееі сырттан келген тітіркендіргіштерді нервтік козуға
айналдырып отыратын жер. Анализатордың екінші бөлігі — миға баратын нерв
талшықтары. Олар 120 метр тездікпен рецепторларға түскен қозуларды мидың
түрлі бөліктеріне жеткізіп отырады. Анализатордың үшінші компоненті
(құрамы) — мидағы түр-лі нерв орталықтары. Бұл тітіркендіргіштерді нәзік
айыра алуға қабілстті нсйрондардан тұрады.
Егер осы айтылған анализатордың үш бөлігінің бір-біріне зақым келсс,
(мәселен, көзге зақым келсе) көру түйсігіне нұқсан келеді. Анализаторлардың
мидағы ядролары тиісті аймақтарға орналасқанмен, олар бір-бірімен тығыз
байланысып жатады. Анализаторлар бірінің қызметін екіншісі атқара алуға да
қабілетті. Мұны ми қабығының к о м п е н с а т о р л ы қ ф у н к ц и я с ы
деп атайды. Сезім мүшелерінің мимен байланыстылығы жәйлі Ш. Қүдайбердиев:
Тән сезіп, көзбен көрмек, мүрын-исі, тіл—дәмнен хабар бермек. Бесеуінен
мүндағы ой хабар алып, жақсы жаман әр істі сол тексер-мек,— деп мидың
жетекші, басқарушылық ролін ерекше атап көрсетеді.
Кейбір философтар мен психологтар адам түйсіктері заттардың
объективтік қасиеттерін бейнелемейді, олар тек осы заттардың әсерінен сезім
мүшелерінде пайда бо-латын өзгерістерді ғана бейнелейді дейді. Олардың ай-
туынша, түйсіктердің мазмүны сыртқы тітіркендіргіштердің, яғни сыртқы
дүниедегі заттар мен құбылыстардың қасиеттеріне байланысты емес, түгелдей
сезім мүшелерінің өздерінің қасиеттерімен белгіленетін болып шығады. Осы
түрғыдан қарағанда түйсіктер сыртқы дүниедегі заттардың бейнесі емес,
қайдағы бір шартты белгілер, символдар, иероглифтер болып шығады. Бүл
түсінік бойынша біз түйсіктеріміздің нені бейнелейтінін, оларға не сәйкес
келетінін де, заттарды қалайша танып-білуге болатынын да түсіндіре
алмаймыз. Мүндайда тіпті біз заттардың өзінің қандай нәрсе екенін де біле
алмайтын боламыз. Өйткені белгі дегеніміз қандай затты болса да, қандай
оқиғаны болса да таңбалай алады, бірақ оның өзі таңбалайтын затына үқсас
бола бермейді. Түйсік жөніндегі осы теориялардың қай қайсысы да сезім
мүшелерінің көрсеткеніне сенбейді, заттар мен қү-былыстардың бізден тыс
емір сүретіндігіне күдік туғызады, егер түйсіктер заттардың объективті
қасиеттерін бейнелемейтін болса, онда адамдардың табиғат пен қоғамды танып
білудегі табыстары мен олардың белгілі бір мақсатқа сай енбек етуі мүмкін
болмас еді.
Адам түйсіктерінің ерекше жетіліп, дамуына еңбек процесі, тарихи-
әлеуметтік жағдайлар, екінші сигнал жүйесінің (тілдің), сананың пайда болуы
күшті себеп болды. Адам түйсіктерінің жануарлар түйсіктерінен сапалық
айырмашылығы болатындығы, олардың тіршілііс жағдайына байланысты түрліше
көрінетіндігі ғылымда әлде қашан дәлелденгсн жәйт.
Мәселен, қүстардын дене қүрылысын да, психикасын да айқындайтын
негізгі факт-олардың әуелде үшып жү-ріп тіршілік стуге бейімделгендігі. Бүл
үшін құстардың көзі қырағы, құлағы естігіш болуы аса қажет. Жырт-кыш
күстардың көзі аса қырағы, өйткені олар өз жемтігін алыстан көруі қажет, ал
иттерде иіс түйсігі ерекше дамыған. Әйтседе, қүстар да, иттер де заттардың
мән-мағынасын, бір-бірімен байланысын ажырата алмайды. Адам түйсіктерінің
ерекшелігі-олардың ойлау, сөйлеу әрекетімен тығыз байланыстылығында.
Түйсіктердің негізгі заңдылықтары
А. Сезгіштік және табалдырық
Психологияда адамның түйсіне алу кабілетіи сезгіштік деп атайды.
Сезгіштікті: 1) абсолюттік, 2) айырма сезгіштік деп екіге бөледі.
Абсолюттік сезгіштік дегеніміз — сезім мүшелерінің өте әлсіз
тітіркендіргіштерді түйсіне алуы. Сезгіштік түйсіктің табалдырығымен тығыз
байланысты. Мәселен, абсолюттік сезгіштік түйсіктік табалдырығына тәуелді.
Абсолюттік табалдырық — түйсік табалдырығының шегі. Абсолюттік табалдырык
тітіркендіргіштің болмашы ғана түйсік тудыратындай ең аз шамасы. Түйсік
табалдырығының шамасы азайған сайын адамның абсолют сезгіштігі арта түседі.
Мәселен, біреу алақанындағы бір мм квадрат аумаққа түсетін салмақты 3 гр-
нан бастап сезетін болса, екінші біреу осындай жерғе түскен салмақты алты
грамнан бастап сезеді. Бүдан соңғы адамның түйсік табалдырығы екі есе артық
та, абсолюттік сезгіштігі екі есе кем екендігі көрінеді. Еғер тітіркенудің
шамасы табалдырықтан төмен жатса, онда түйсік иайда болмайды. Мәселен, адам
денесіне қонған тозаңды сезе алмайды, көз ультра күлгін сәулелерді
көрмейді, қүлақ әлсіз дыбыстарды естімейді. Өйткені осы
тітіркендіргіштердің бірде-біреуінде түйсік туғызарлықтай күш жоқ.
Айырма сезгіиітік деп сезім мүшелерінің тітіркендіргіштердің
арасындағы болмашы айырмашылықты түйсіне алуын айтады. Айырма сезгіштікті
сипаттау үшін не айыру табылдырығының мөлшерімен пайдаланады.
XIX гасырдың орта шенінде өмір сүрген не дары Э. Вебер (1795—1878)
мен С. Фехнер (1801 — И тітіркендіргшітердің күшімен адам түйсігінің арасыі
:ы байланысты зац түрінде түжырымдады. Мүны сіктің п с и х о ф и з II к
а л ы қ з а ң ы дейді. Осы зақ бойынша тітірксндірғіштердің күші
геометриялық про-грессия жолымен көбейсе, одан туатын түйсіктер ариф-
метикалық прогрессия жолымен өседі.
Әлсіз немесе күшті тітіркендіргіштердің әсерін бұл заңмен түсіндіру
қиынға соғады.
Ә. Адаптация
Сезім мүіиелерінің сезгіштігі эсер етуші тітіркендіо-гіштерге
біртіндеп бейімделуге байланысты да өзгеріп отырады. Бұл құбылысты
адаптация дейді.
Адаптация қүбылысы адам ссзғіштігінің артуын, месе темендеуін көрсетіп
отырады. Түйсіктердің кайсысы да адаптацияланады. Мәселен, көру
түйсігіі гі адаптацияны алайық. Жарық жерден қараңғы кіру бізде
қараңғылық адаптациясын туғызады. Жарық жердең караңғы бөлмеғе кірғенде
кездің қарашығь есе ұлғаяды. Бүл қарашықтан өтетін жарықтың мөліш 17 есе
көбейсді деген сөз. Көздің қараңғыда көргішті торлы қабықтыы шетіне
орналаскан таяКшалардын рі өте кушті. Олардың нашар жарыкты да жақсы і
алатын қасиеті бар. Мәселен, 30—40 минуттан кейін : -раңғыдағы көру
сезгіштігі 200 мың есе артады. Ал қаоаңғыдан раңғыдан жарыққа қарай
сезгіштіқтіқ өзгеруі жврық адаптациясын көрсетеді. Алғашқыда күн көзге
шағь көз еріксіз жүмылады. Бірақ төрт-бес минуттан йгн көз бүған үйренеді
де, көздің көруі қалнына келе
1 Адаптация — латынша адаптатио, қазакша икемделу дегенді
білдіреді.
Адаптация қүбылысына перифериялық нерв жүйесімен ар ми қабығы да
катысады.
Иіс түйсіктерінде адаптация түрлі дәрежеде көрінеді. селен, камфараның
иісі 1—2 минуттан кейін сезілмей-ті:- болса, горщииа мен нашатыр спиртінің
иісіне адап-шялану тезірек болады.
Ауырсыну түйсіктеріндегі адаптация өте олсіз, ауыр-іу организмыің
қалыпты жүмысының бүзылғанды-і, осы сигналдын биологиялық ролін
көрсетеді. Адап;пя қүбылысы үнемІ өзғеріп отыратын сырткы дүние
тітіркендіргіштеріне анализаторлардың қалай да бейім-
деле алатыидығын байқатады.
Б. Түйсіктердің өзара байланысы. Сенсибилизация
Егер адаптация анализаторлардың сезгіштігінің түр-лі жағдайларға
байланысты артуының төмендеуінің К€ рсеткіші болса, с е н с и б
и л и з а ц и я сезгіштіктің артуын ғана көрсететін құбылыс болып
табылады. Сезім мүшелеріңщ біреуінің әсеріиен баскаларының сезгіштігі
артып отырады. Мүны былайша түсіну керек. :із тітіркендіргіштср өзімен
бірге әсер етіп түрған қа тітіркендіргіштердің сезгіштігін арттырады.
Мәсеселен., көзге жеткілікті мөлшерде түскен жарық оғіың көру қгбілетін
арттырумен қатар есту түйсігінің сезімталды-ғының артуына да себепші
болады. Қызыл түс адамның. қара түстерді дұрыс ажыратуына
жәрдемдеседі. Түнгі үшуға дайындык кезінде ұшқыштардын кездеріне 2.—30
минут бойына қызыл көзілдірік киетіндері осы-дан.
С. В. Кравков, К. X. Кекчеев зерттсулерінде аламныц лыл-дамыл таза
ауада дем алуы, женіл дене кимылын сауы, беті-коллы салқын сумен сүртінуі
көру сезгіш-ін арттыратындығы дәлелдснген. Сыртқы дүниенің заттары бір гана
анализатормен ісінілмейді. БІр сезім мүшесіне түскен ^эсер, калған ім
мүшслеріне де әсср етеді. Түйсіктердің бір,-бірімен
1 Сенсибилизация — латынның сенспбилис деген сөзі қазяқшасы сезгіш
дегсн мағынада.
байланысқа түсуі сыртқы дүниенің күбылыстарын толі гырақ түйсінуге
жағдай жасайды. Болар-болмас дәм
түйсігі (кышкыл нәрсс) көру сезгіштігін арттырады, ерітіндісін
ішкеннен кейін таза судың өзі т,тті С көрінеді. Осындай өзара байланыс
көру, сипай қозғалыс түйсіктерінде де көп байкалады. Түйсікі өзара
байланысының өте айқын көзге түсетіні контраст (қарама-қарсылық)
күбылысы. Мәселен, айналасын ақ түске бояған сүр тік бүрыш
айналасын кара түске бояған сүр тік бүрыштан күнгірттеу көрінеді. Ал осы
сүр тік бүрыштың айналасын қоныр түске бояса, жасыл тар-тып, сары түске
бояса, көгілдір болып көрінёді. Ть тырыс кезде дыбыс жақсы естіледі,
ыссы нәрседен кейін салқынды түйсіну өзінен-өзі белгілі. Жоғарыда көрсе-
тілген мысалдарда түйсіктердің карама-қарсылығы нерв процестерінің өзара
индукция зацдылығымен (бір мез-гілдік индукция) түсіндіріледі.
В. Синестезия 1
Тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуінде ғана түйсік туғызудың
орнына сол сәтте баска түйсіктердің пайда болуына да жағдай жасайды.
Мәсслен, кейбір адамдар біреудің сөзін естігенде, бүған қоса түрлі дәмдер
мен түстерді де сезінуі мүмкін. Мүндай адам-дардың бірі кызғылт түстен
жылылықты, екіншіле-рі — көгілдір-жасыл түстен суыкты сезінеді. Туйсіктер-
дің осылайша қосарланып жүруін синестезия дейді. Ес-ту, көру, сипай сезу,
иіс, дәм түйсіктерінде кездесіп отыратын осы қүбылыс өмірде онша жиі
кездесе бер-мейді. Синестезия — түйсіктердін, өзара байланысыньш, мөлшсрден
тыс дамыған бір көрінісі.
Г. Бір ізді образдар
Тітіркендіргіш эсерінің тоқталғанына қарамай, аз гана уақыт болса да
түйсіктің өз күшінде қалатын кез-дерін б і р і з д і образдар деп атайды.
Бүлар көруч есту, иіс, дәм тактиль түйсіктерінде жиі кездеседі. Мәсе-лен,
адам 2—3 секунд бойы көз алмай шамға қарап оты-рып, содан кейін көзін жүмса
(көзді жүмғанда кабак-тан жарық түсірмеу үшін шамды алаканмен қалқалау
керек), жарыктың ізін айқын көре алады. Бір ізді об-раздардын бүл түрі оң
бір ізді образдар дсп аталады.
1 Синестезия — грек сөзі, казакша қосарласқан түйсік деген
магынаны білдіреді.
Қолымызға екі парақ ақ қағаз алып, бірін ақ күйін-де қалдырып,
екіншісінің ортасына шаршылап қиылған қызыл қағаз жапсырайық. Бүдан кейін
осы қызыл ка-ғаздан көз алмай 20—30 секундтай қарап отырып, көзі-мізді сәл
ак кағазға аударсақ, оныц бетінен көгілдір түсті көруге болады. Бұл теріс
бір ізді образдардың мысалы. Соңғы түс алғашқы қызыл шаршының теріс бір
ізді образы. Қино ленталарындағы жеке кадрлар-дың арасындағы үзілістерді
байқамау осындай оң бір ізді образдардың қызметі болып табылады. Өйтксні,
мұндайда бір тітіркендіргіш екіншісімен жалғасып оты-рады. Бір ізді
образдар көбінесе адамға байкалмайды. Өйткені, көздің тор қабығы үнемі
козғалып түрады да осыдан адамның көзі талмайды. Орталық нерв жүйесі-нің
жоғары беліктерінде түрлі қозулардан қалған із-дер — бір ізді образдардың
физиологиялық негізі болып есептелінеді.
Бір ізді образдарға үқсас зацдылықтың бірі — эйдети-калық қүбылыс. Бұл
— эйдонс деген грек сөзінен алын-ған ,мағынасы керу, сурет, бейие, идея
деген мағынаны білдіреді. Кейбір адамдарда бүрын кабылдаған заттар мен
қүбылыстарды, сол объектілер кезден таса пайда болған жағдапда да керіп
түратындай кабілет болады. Осы жағдайға байланысты шыққан кисынды психоло-
гияда эйдетизм деп атайды да, осындай кабілеті бар адамдарды эйдетиктер деп
атайды. Эйдетика образдары естің елестеріне сондай-ақ түйсікте, ілеспе, бір
ізді образдарға табиғаты жағынан үқсас келеді. Эйдети-калық бейнелерді
естің елестері мен ілеспе бейнелер-ден бір ерекшелігі мұнда адам жоқ
заттарды үсақ-тү-йектеріне дейін нақтылы тәптіштеп түсіне алады. Яғни,
алдында жоқ нәрсені бүге-шігесінс дсйін жаксы көре алады бірінен
екіншісіне көзін онай жүгіртсді.
Түйсіктердің түрлері
Түйсіктердің түрлерін үлксн үш топка бөлугс болады.
1. Сыртқы дүниедегі заттар мен кұбылыстардың же-ке қасиеттерінің
бейнесі болып табылатын түйсіктер. Бұлардың рецепторлары дсненің
бетінде немесе оған жақын орналасқан. Осындай сырткы анализаторлардың
рецепторларын экстероцептор деп атайды. Бүған көру, есту, иіс, дәм, тері
түйсіктері жатады.
2. Ішкі мүшелеріміздің күйін бейнелейтін (хабар-лайтын)
түйсіктерге түрлі органикалық туйсіктер жатады. Олардың рецепторларын
интероцептор деп атаііды.
3. Дене мүшелерінің козғалысы мен бірқалыпты ор-наласуын қозғалыс
немесе к и н е с т е з и я л ы к т ү й -с і к т е р х а б а р л а п
отырады. Мүның рецепторы п р о пр и о ц е п т о р деп аталынады. Енді осы
топтағы түйсіктерге жеке тоқталып өтейік.
Көру түйсіктері
Көру түйсіктері біздің көзімізге электромагнит тол-қындарының әсер
етуінің нәтижесінде пайда болады. 1 бір уақыттың ішінде көзімізге ұзындығы
380-нен 780 миллимикронға дейін (миллимикрон лелі-дің 11000 000 бөлімі)
электромагнит толқындары әсер ет-се, біз жарыкты сеземіз. Белгілі ұзындығы
бар әр түрлі толқындар әс.ер етсе ғана көз заттардың түсін (бояуын)
ажыратады. Мәселен, қызыл түс ұзындығы 700 миллн-микрон, жасыл түс 300
миллимикрондай үзындыктағы электромагнит толкындарының әсер етуінен пайда
бо-ладьт. Спектрге қараған кезде одан табигаттағы жеті негізғі түсті және
олардың сансыз рендерін айыруға бо-лады. Ересек адам тустің 180 дей жеке
түрлерін және он мыңнан астам ренктерін ажырата алады.
Түстер хроматикалык, яғни бояулы (қызыл, қошқыл сары, жасыл, көгілдір,
көк, күлгін), ахроматыкалық яғ-ни бояусыз (ақ, қара және барлык сүр
түстері) болып екігс бөлінеді.
Хроматикалық түстер үш түрлі сапамен (түстің жа-рықтылығы, өні,
қоюлығы), ахроматикалық түстер тек жарықтылышмен ғана ажыратылады. Түстің
жарык-тылЬіғы — түстердің қара түстен айырмашылық дәреже-сі. Мәоелен, ақ
түс ең жарык түс, кара түс жапықтылы-ғы ен төмён түс болып табылады.
Түстердің өңі дегені-міз бір түстің екінші түстен өзіндік ерекшелігін
көрсететін сапасы. Түстің қоюлығы — жарықтылығы бірдей сүр түстерден жеке
түстердің айырмашылығы. Ең кою түс — қызыл түс болады.
Квру мүшесі — көз. Оның негізғі бөлімі — көз алмасы. Қөз алмасы үш
түрлі қабықпен (ақ түсті, тамырлы Және торлы) қапталған шар тэріздес ңәрсе.
Ақ қабықтың түсі пісірілген жүмыртқанын ағына ұксас.
1 Спастр — спектрум деген латын сөзі, казақша көріну деген иағынаны
бІлдіреді. Бұл терминнің толык мағынасы: иіыны призма арқылы жарық сәулесі
жүргенде түрлі-түсті жолактар паида болады.
Заттардың түстерін көру үш тусті көру тсориясы-мен түсіндіріледі.
Осы теорияны алғаш ұсынған улы орыс ғалымы М. В. Ломоносов болса, оны одан
ары да-мытқан нсміс галымы Г. Гельмголъц. Осы аталған ра-лымдар көздід тор
қабығында үш түрлі жұмыр клетка-лар бар, олардың бір-бірінен айырмашылығы
жарық сәулелерінің әсерін түрліще сезетіндігіиде деп жорамал жасады.
1 Пигмент — латыниың пигментум деген сөзі, қазакша бояу
деген мағынаны білдіреді.
тын түсін сезбейтін адамдарды ахроматтар дсп атайды. Оларға
аііналадағы нәрсенің барлыгы бір түсті болып көрінеді. Тіпті осы
клеткалардың біреуінін кызметі бұ-зылса да адамға заттың түстерін дүрыс
түйсіну киын со-ғады. Түстерді көре алмайтын адам зор азап шегеді. Мүндай
адамдарды ксйбір мамандыктар бойынша жү-мысқа кабылдамайды. Мәселен,
паровоз машинистері, шоферлер меи трамвай жүргізушілер түстерді жаксы
ажырата білуі қажет. Өйткені светофорда тек кызыл және жасыл түс қана
болады. Осьт түстерді ажырата алмай қалушылық транспорттың апатқа үшырауына
себеп болады. Сондықтан осындай жүмыстарға адам алғанда олардың түсті айыра
білу қабілеттерін дәрігер-лік комиссия арқыльт анықтап отырады.
Түстерді бірімен-бірін араластыру, яғни бүлардың қоспасынан жаңадан
бір түс шығару да белгілі занды-лықтарға нсгізделген. Мәселен, косарлап
алынған таза спекторлық түстердің косындысынан (қызыл мен жа-сыл, көк пен
сары) ахроматикалық, бояусыз түстер (ақ, кара түс) шығады. Хроматикалық
түстердін осы айтыл-ғаннан басқа кез келген екі жүбын араластырса, қан-дай
болмасын бір аралық түс — түстің реңі келіп шы-ғады. Мәселен, қызыл мен
сары түстің қосындысынан күлгін түс пайда болады.
Басқа түйсіктер тәрізді көру түйсігі де тарихи даму-дың нәтижесі. Адам
көзінің заттың түсін ажырата алу қабілеті бірден қалыптаспаған. Талай
ғасырлық даму-дың нәтижесінде енбек процесінің үстінде, заттын түсін
ажырата алу кабілеті біртіндеп қалыптасқан. Бүл пікір-дің дұрыстығын мына
бір мьтсал жақсы көрсетеді. Жаңа туған балаға айналасыидағы заттар мен
қүбылыстар біркелкі болып көрінеді. Ол заттың түсін тек 5—6 айдан былай
қарай айьтра бастайды. Баланың осы қабілетін дамытуда бояулы ойыншыктар
үлкен роль аткарады. Ал көру түйсіктерінің дамуына енбек процесінің,
адамның нақтылы мамандығыныц қалайша әсер етіп отьтратьтн-дығын мына бір
мысал жақсы дәлелдейді. Мәселен, ка-ра мата токитын тәжірибелі токымашылар
бір қара түстің өзінен-ақ оның 40 қа жуық ренкін ажыратса, қал-ған адамдар
осының 2—3 түрін зорға айырады.
Есту түйсіктері
Есту мүшесін тітіркендіретін ауа бөлшектерінің тербелістері – дыбыс
толқындары. Ауа бөлшектерінің тербелістері тербелудің жиілігі, амплитудасы
(құлашы) және тербелудің түріне қарай ажыратылады. Осыған сәйкес есту
түйсіктерінің үш жағы болады. Олар: дыбыстың жоғарылығы – бұл тербелу
жиілігінің сәулеленуі, дыбыстың қаттылығы – бұл тербелу амплитудасының
сәулеленуі, тембрі – тербеліс түрінің сәулеленуі. Біздің құлағымыз бір
секунд ішінде 16 тербелістен немесе герцтен 22 мың герц (тербеліс) ішінде
дыбыс толқындарын сезе алады. Жиілігі бұдан асатын тербелістерді құла шала
алмайды. Дыбыстардың мұндай түрін инфрадыбыстар деп атайды.
Түйсік туғызатын дыбыстар музыкалық (ән, музыка аспаптарынан шығатын
дыбыстар) және шулар (сан алуан сықыр-тықыр, дүрсіл, гүрсіл – сарыл т.б)
болып жіктеледі. Бұлардың құлаққа жағымдыларын консонас, жағымсыздарын
диссонанс дыбыстары дейді.
Есту мүшесі – құлақ үш бөлімнен тұрады. Оның біріншісі – сыртқы құлақ,
сыртқы құлаққа дыбыс түтігімен қосылған құлақ қалқаны жатады. Ортаңғы
құлаққа (бұған дыбыс жарғағы, және үш есту сүйекшелері): балғашық, төстік,
үзегі кіреді. Есту мүшесінің үшінші бөлігі – ішкі құлақ. Ішкі құлақтың
бітісі өте күрделі. Оның өзі үш бөліктен: босағадан, иірім түтіктен және
жартылай имек каналдардан тұрады. Бүкіл негізгі жарғақты бойлай корти
мүшесі (дыбыс тітіркендіргіштерін қабылдайтын аппарат) орналасқан. Оның
құрылысы да өте күрделі. Корти мүшесінің аса маңызды бөлігі - өте жіңішке
талшықтары бар сезімтал клеткалардан тұрады. Ол клеткалар дыбыс қабылдайтын
рецепторлар деп аталынады.
Есту түйсіктерінің табиғатын Г. Гельмгольцтың резонанс теориясының
негізінде түсінуге болады. Г. Гельмгольц корти мүшесіндегі ұзын нерв
талшықтары музыка аспабының қылы тәрізді төменгі дыбыстарды қабылдайды да,
ал қысқа нерв талшықтары керісінше, жоғарғы дыбыстарды қабылдайды деген
пікір айтқан. Бұл жорамал кейіннен И.П. Павлов лабораториясында да
эксперимент арқылы дәлелденген. Мәселен, иттің негізгі жарғағындағы ұзын
талшықтарды сылып алып тастағанда, ол төменгі дыбыстарды қабылдай алмаған,
ал қысқа талшықтары кесіліп алынғанда, бұрынғы үйренген жоғарғы дыбыстарды
қабылдаудан қалған.
Есту түйсігі де сыртқы дүниені танып, білуде зор маңыз атқарады. Есту
түйсігі әсіресе тілді меңгеруге аса қажетті түйсік. Сөздің мәнін ұғу, оны
дұрыс түсіну және біреуге айтып беру дұрыс естімейінше жүзеге аспайды.
Әрбір адамның ана тілі оның есту түйсігінің дамуына күшті әсер етеді.
Дыбыстардың нәзік айырмашылықтарын ажырата алу – есту түйсігі жөнді
жетілмеген адамға қиынға түседі.
Музыканы есту қабілеті адамдарда біркелкі емес. Бұл олардың (күйдің)
арқауын сезініп, дыбыстың гармониялық ара қатынасын ажырата білуге
байланысты. Музыкалық қабілет абсолюттік және салыстырмалы болып екіге
бөлінеді. Бірінші түрі өте сирек кездеседі.
Иіс түйсіктері
Мұрын кеңсірігіндегі кілегей қабықтың клеткаларына түрлі химиялық
заттардың әсер етуі нәтижесінде иіс түйсіктері пайда болады. Осы кілегей
қабықтың таяқша тәрізді сезгіш клеткалары бар. Ауамен бірге мұрынға кіретін
иісті заттар иіс мүшесінің сезгіш клеткаларын тітіркендіріп отырады. Иіс
түйсіктерінің түрлері көп (қош иіс, сасық иіс, өткір иіс т.б.). Бірақ бұлар
әлі күнге дейін белгілі классификацияға түспеген. Өйткені оларды дәм
түйсіктерінен ажырату кейде қиынға соғады. Сондықтан да біз көбінесе
белгілі бір иістің атын атаудан гөрі, иіс шығарып тұрған затты атаймыз
(темекі иісі, түтін иісі, шөп иісі т.б). Иіс түйсіктері адамның тұрмыс
салтына, қызмет бабына қарай да ерекше дамып отырады. Мәселен, Африкадағы
бушмен тайпалары арыстанның, жирафтың, зебрдің ізін иіскеп жүріп-ақ оңай
тауып алады, олар иісті ең жақсы аңшы иттерден артық біледі. Индияда
жыланның жатқан жерін иісінен біліп табатын адамдар бар.
Иісті жақсы сезу соқыр, мылқау, керең адамдарда ерекше жетілген.
Мысалы, олар бөтен адамдарды, түрлі нәрселерді алыстан-ақ иісінен таниды.
Үйге кірген адамды да, таныс көшесін де, тұрған үйін де олар иісіне қарап
оп-оңай айыра алады. Түрлі иістердің табиғатын зерттейтін ғылым саласы
олфактроника деп аталады. Иіс түйсіктері адамның көңіл күйіне, жалпы
жағымды не жағымсыз әсер қалдыруы мүмкін. Мысалы, жұпар иісті гүл – адамның
көңілін сергітсе, шылымның түтіні – басты ауыртады. Парфюмериялық
заттардың сапасын арттырып отыру – адам психикасына қолайлы әсер етудің бір
факторы екендігі даусыз.
Дәм түйсіктері
Дәмді айыратын мүше – тіліміздегі дәм бүршіктері. Оны тітіркендіретін
– белгілі дәмі бар, суға ерігіш түрлі химиялық заттар. Дәмді тәтті, ащы,
тұзды, қышқыл деп төртке бөледі. Дәм, иіс түйсіктері бірімен – бірі
араласып жататындықтан адам көбінесе дәмді де дұрыс айыра алмайды.
Мәселен, тымауратқан адамның дәмді айыруы бәсең болатындығы — дәм, иіс
түйсіктерінің араласып жататындығына жақсы мысал. Тілдің түрлі бөліктері
дәмнің жоғарыда аталған төрт түрін түрліше сезеді. Мәселен, тәтті дәмді —
тілдің ұшы, ащыны — тілдің түбі, қышқылды — тілдің екі жақ шеті, тұзды
тілдің ұшы мен екі шеті жақсы сезеді. Егер дәмі бар затты тілдің ортасына
салса, адам көпке дейін оның дәмін ажырата алмайды. Өйткені, дәм сезетін
бүршіктер тілдің ортасында болмайды. Балада дәм түйсігі ерте дами бастайды.
Бұлар түрлі тамақ заттарының қасиеттерін айыра алу жолымен жетіледі. Дәм
түйсіктері де адам психологиясына түрліше әсер етіп, із қалдырып отырады.
Мәселен, дәмді тағамдар — адамның тәбетін арттырады. Тәбет — дәм нервтерін
қоздыратын психикалық акт. Асты көңіл қойып, сүйсіне ішу адамға қай жағынан
да, қандай жағдайда да қолайлы әсер етеді. Түйсіктердің басқа түрлері
сияқты дәм түйсігін де адам қажетіне қарай жақсы дамыта алады. Мәселен,
тамақ өнеркәсібінде істейтін адамдардың (дегустаторлардың) дәм түйсігі
айтарлықтай жетілген.
Тері түйсіктері
Тері түйсігінің рецепторы — денедегі терінің өн бойына орналасқан.
Тері түйсігі сондай-ақ тілдің, мұрынның кілегей қабықтарында да мол. Тері
түйсіктерінің өзі бірнешеге бөлінеді. Олар: тактиль (сүйкеніс), қысым, дуыл
түйсіктері), температура (жылыны, салқынды білдіретін түйсіктер) және
ауырғанды білдіретін түйсіктер. Тері түйсігі рецепторларының есебі жоқ. Тек
ауырғанды білдіретін нүктелердің өзі ғана денемізде 900 мыңнан асып жатады.
Терінің түрлі алаптарында сезгіштік бірдей емес. Мәселен, нәрсе тигенді
тілдің, саусақтың ұшы, арқа тұс тез сезеді. Бір жеріміздің ауырғанын жақсы
сезетін — арқа мен бет терілері, ал нашар сезетін — саусақ үштары мен
алақан. Дененің киім жауып тұратын жерлері де ыстық пен суықты өте сезгіш
келеді. Тері түйсіктерінің қалыптасуына да ми қабығы астындағы нерв
құрылымдары елеулі роль атқарады. Мәселен, жұлынның бір бөлегін кесу арқылы
тері нүктелерінің біреуінің сезімталдығын жоюға болады. Кейбір аурулар
адамды жылылықты, суықтықты, ауырғанды сезбейтін күйге түсіреді. Мұндай
жағдайда тіпті адам денесі күйіп қалса да оның ауырғанын сезбейді, бірақ
адамда осы түйсік-тің, қалған түрлері өз қалпында сақталуы мүмкін. Тері
түйсіктері арқылы адам заттардың формасын, кедір-бұдырлығын, қатты-
жұмсақтығын жақсы айыра алады. Сондықтан да түйсіктің осы түрі әсіресе көзі
көрмейтін адамдар үшін ерекше маңызды болады.
Сипай сезу түйсіктері
Адамдардың – еңбек әрекетінде ерекше орын алатын түйсіктерінің бірі —
сипай сезу (осязание) түйсігі. Мұның екі түрі бар. Біріншісі — пассив сипай
сезу. Бұған тері түйсігі түгелдей кіреді. Екіншісі — актив сипай сезу.
Актив сипай сезу тері және қозғалыс түйсіктерінің ұштасып келуінен
көрінеді. Актив сипай сезу, түйсігінің рецепторы адамның қолында (саусақ,
алақан) орналасқан. Осы түйсік — әрекеттің нақтылы бір түрінің ықпалымен
күшті дамып отырады. Мәселен, тәжірибелі диірменшілер ұнды ұкалап көріп,
оның сапасын қай жердің бидайынан тартылғандығына дейін қатесіз айтып бере
алады.
Сипай сезу түйсіктерінің жалпы еңбек процесінің ұсақтүйек
ерекшеліктерін меңгеруде, мектепте оқушыларды қол еңбегінің дағдыларына
үйретуде, сондай-ақ соқыр, мылқау, керең адамдардың тіршілігінде ерекше
орын алатыны түсінікті.
Органикалық түйсіктер
Түйсіктердің екінші тобына — органикалық түйсіктер жатады. Бұлардың
рецепторлары ішкі мүшелердің қабаттарына (өңеш, қарын, ішек, тамыр, өкпе,
жүрек т. б.) орналасқан. Ашыққанда, шөлдегенде не сусын қанғанда, жүрек
айнығанда, іш ауырғанда және т. б. осындай жағдайларда болатын сезінулер
органикалық түйсіктерге жатады. Адам тоқ, дені сау кезінде немесе іс-әрекет
үстінде түйсіктердің бұл түрін байқай бермейді. И. М. Сеченов сондықтаң да
түйсіктердің бұл тобын көмескі түйсіктер деп атаған. И. П. Павлов
мектебінің зерттеулері көрсеткендей, дені сау адамның органикалық
түйсіктері оның жалпы хал-күйінің негізі болып табылады.
Кинестезиялық түйсіктер
Кинестезиялық түйсіктер- дененің жеке мүшелерінің бір күйдегі қалпын,
қозғалысын білдіреді. Кинестезиялық түйсіктерді кейде қозғалыс түйсігі деп
те атайды. Оның рецепторлары — ет, тарамыс, сіңірлердегі нервтердің ұштары.
Мәселен, қозғалыс түйсігінің анализаторына зақым келсе, адам өз денесіндегі
бір мүшесінің қандай қалыпта тұрғанын сезбейді. Осы түйсіктер адамның
сөйлеу әрекетінде де, жазу, сызу жұмыстарын атқаруда да зор маңыз атқарады.
Бір сөзбен айтқанда, адамның қозғалысқа түсетін мүшелерінің барлығы да осы
түйсікке сүйенеді.
Тең басу түйсіктері
Мұндай — түйсіктерді статикалық түйсіктері деп те атайды. Статикалық
түйсіктердің рецепторлары ішкі құлақтағы вестибулярлық аппаратта
орналасқан. Статикалық түйсік — бастың қозғалысын, дененің кеңістіктегі
алып тұрған орнын, яғни адамның тең басуын бей-нелейді. Космос әлемін
меңгеру дәуірінде адамдардың статикалық түйсігінің сезгіштігін арттырудың
маңызы ерекше артып отыр. Мәселен, космонавттарды даярлауда вестибулярлық
аппаратты жаттықтыру, оны көру және қозғалыс анализаторларымен байланыстыра
дамыту мәселесіне ерекше мән беріледі.
Мәселен, 30—40 секундқа созылатын артық салмақ түсу мен
салмақсыздықтың алмасып отыруын адамдар түрліше түйсінеді. Осы тұрғыдан
барлық адамдарды негізінен үш топқа бөлуге болады. Нерв жүйесі неғұрлым
төзімді адамдар — мұндайға онша қиналмайды, екінші біреулер — тосын
тітіркендіргішке кездескенде қолайсыз күйге түседі, тез шаршай бастайды,
өңі бозарады терлеп, жүрегі айниды, бейне бір тиянақ таппай қалқып
жүргендей сезінеді. Үшінші біреулер — сәл басы айналғанын сезгенімен,
кейіннен бұған бейімделіп кетеді. Соңғы топтағы адамдардың да нерв жүйесі
күшті, төзімді келеді. Өз денесін кеңістікте билей алатын, ерік жігері
күшті, эмоциялық төзімділігі мол, қимыл-қозғалысын үйлесімді жетілдіріп
жаттықтырған адамдар қандай жағдайларда да денені бағдарлай алу қабілетінен
айрылмайды.
Вибрациялық түйсіктер
Вибрациялық түйсіктер қозғалған дененің ауаны толкытуын бүкіл өн
бойымызбен сезінген кезде пайда болады. Негізгі анализаторлары (түйсіну
мүшелері) сау адамдар көбінесе өздерінде бұл түйсіктердің болуын
байқамайды. Көзі, құлағы, тілінен бірдей айрылған американдық Елена Келлер
мен орыстың ғылыми қызметкері Ольга Скороходованың өмірі мен творчестволық
әрекеті анализаторлардың адам таң қаларлық жағдайда бір-бірімен байланысып
отыратындықтарын, әсіресе мұнда вибрациялық түйсіктердің қандай маңыз
алатындығын жақсы көрсетеді. О.Скороходованың ақыл-ойының аса жоғарылығын,
дарындылығының күшті екендігін бірнеше шетел тілдеріне аударылған Как я
воспринимаю и представляю окружающий мир деген кітабы және осы тақырыпта
қорғаған кандидаттық диссертациясы тамаша дәлелдейді. О. Скороходова өзінің
кітабында соқыр, керең, мылқау адамдардың музыканы қалай тыңдайтындығын,
кітапты қалай оқитындығын көптеген қызықты мысалдармен түсіндіреді.
Мәселен, осындай адамдар музыканы бар ықыласымен тың-дағанда қолдарын
рояльдың үстіне салады немесе сах-наға теріс қарап отырады екен. Өйткені,
музыкалық әуендерді олар терісіндегі нүктелермен түйсінетін көрінеді.
Түйсіктердің дамуы және оны қалыптастыру.
Балаларда түйсіктер дүниеге келген күннен бастап дамиды. Мәселен,
туғаннан кейін бірнеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады.
Оның аузына хинин ерітіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция білдіреді.
Осы айтылғандар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады.
Баланың есту түйсігі біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері оның құлақ түтігі
суға толы болады да ештеңені есітпейді. Бірер аптадан кейін ғана бала
дыбысқа біртіндеп реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа
елеңдемесе оның саңырау болып қалуы ықтимал. Мұндайда анасы баласын
дәрігерге апарып керсеткені дұрыс. Үш айлық бала анасының еркелеткен даусын
естіп көңілденеді, қатты жекіре сөйлесе, кемсеңдеп жылайтын болады. 2—3
айдан былай: қарай бала көзін жарық түсіріп тұрған затқа бұра бастайды,
қозғалмалы заттарға көзін тұрақтатуға тырысады. Жарықты түйсіну тіпті жаңа
туған нәрестелерден де байқалады. Мәселен, шала туған баланың өзі де
бірнеше күннен кейін жарық пен қараңғыға түрліше реакция білдіреді. Заттың
түсін айыру кейінірек дамиды. Мәселен, 5 айлық бала алдымен заттың түріне,
біртіндеп оның көлеміне, одан соң барып бояуына көңіл аударатын болады.
Бала тілінің шығуы, оның жүре бастауы — түйсіктердің дамуына қолайлы әсер
етеді. Мектепке түскенге дейін түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту,
сипай сезу, қозғалыс т.б.) біршама қалыптасып үлгереді.Түйсіктердің
қайсысын болса да калағанымызша жетілдіруге болады. Адам егер алдына өзінің
сезгіштік қабілетін арттыруды нақтылы міндет етіп қойса және осыған
жаттығатын болса, оның түйісіктері ойдағыдай дами түседі. Түйсіктердің
адамның іс-әрекетіне байланысты да дамып отыратындығын көптеген
мамандықтардың тәжірибелері айқын сипаттайды. Мәселен, ұшқыштың көзі өткір
көргіш болады, композиторлар мен шекарашылар естігіш сақ құлақ болса; шарап
жасаушылар мен тамақ өнеркәсібінің қызметкерлері дәмді татып білуге шебер
келеді. Мектеп оқушыларының түйсіктерін де жанжақты дамытуға мүмкіндік мол.
Бұл үшін оқушылардың оқу әрекеті белсенді де творчестволы, қызғылықты да
сан дилы болып үйымдастырылуы тиіс.Түйсік дамытуды баланың өзі
қажетсінсе, тіптен жақсы. Егер оқушы мектепке дейін сурет салумен әуестенсе
және оның салғандары сотті шықса, мектепте де сурет салуға ынталанып,бояу
біткеннің қасиетін білуге ықыластанып тұрады. Осындай баланың түсті айыру
кабілеті өз құрбыларынан әлдеқайда жоғары болады. Түйсікті дамытуға
нұқсан келтіретін факторлардыд бар екенін ұмытпау кажет. Мәселен, бала
партада дұрыс отыра алмайтын болса, оқыған немесе, жазған кезде қисайып
жатып алса, кітапқа, дәптерге көзін өте жақын ұстап дағдыланса, окың көру
қабілеті нашарлайды. Дыбыстың жоғарылылығын сезе алу музыкалық әуендерді
түсінуге мүмкіндік береді. Төменгі класс окушыларының арасында дыбыстың
жоғарылығын сезе алмайтын балалар әр класта 20 процентке жуық болып
отырады. Балалардың есту түйсігіндегі осы кемістікті мұғалім музыка, ән-
күй сабақтарында арнаулы жаттығулар арқылы түзеп отыруына болады. Ана тілі,
көркем жазу, ауызша сөйлеуге жаттығу балалардың фонематикалык, (дыбыстардың
айырмашылығын ести алу) түйсіктерін дамытады. Мәселен, бірінші класс
окушылары-ның көпке дейін дыбыстарды бір-бірінен ажырата алмауы оқу, жазу
дағдыларының қалыптасуына кедергі келтіретіні эксперименттік
зерттеулерде анықталып отыр. Сөйтіп оқушылардың түйсіктері тәжірибе
жүзінде дамитындығы, атап айтқанда, ән айту — есту туйсігін, сурет салу —
көру түйсігін, еңбек сабақтары — қозғалыс, сипай сезу түйсіктерін кемеліне
келтіріп отыратындығы байқалды. Осы айтылғандар мұғалімге бала түйсігін
үнемі іс-әрекет үстінде, оқу процесінде қалыптастырып отыру керектігін еске
салады.
2.Ойлау, қабылдау, ес, зейін, сөйлеу, қиял.
Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз
болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау арқылы
ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде сыртқы дүниенің заттары мен
құбылыстары жайлы қарапайым қорытындылар жасалады. Бірақ қарапайым
қорытындылар сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының ішкі құрылысын, оның
қажетті қатынастары мен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-
әрекеті әсіресе түрлі мәселелерді бір-біріне жанастыра отырып шешуде өте
жақсы көрінеді.
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-
қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау
танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды.
Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау сезімдік
мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе. Елестерде жалпылағыш
элементтер мол болғанмен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан әлдеқайда төмен.
Ойлаудың қамтитын шеңбері өте кең.
Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Біреу екінші екінші
біреуге пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық
сөз күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп дәлелдене түседі.
Ойлау мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою
дұрыс емес. Ой-сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы, сөз-ойды
басқа адамдарға жеткізетін құрал. Ойдың сөз арқылы бейнеленуі арқасында
адам өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен біліиді сақтап қала алды,
ойды өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланады.
Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы
дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Ойлаудың бұл
түрі оның танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы
үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін
болады.
Сөз бен ойдың бірлестігі алғашқы адамдардың психикасында да үлкен орын
алған. Сөзбен ойлаудың арқасында ғана олар бірінің білмегенін екіншісі
біліп, ақыл-ойын молайта түскен. Тіл мен ойдың бір-бірімен тығыз байланыста
болатындығын халық ерте кездің өзінде-ақ байқаған. Мәселен, халқымыздың
Ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің бәрі түсімде деген мақалы адамның
нақтылы іс-әрекетімен щарттас блумен қатар, оның сөйлеу мәдениетін меңгере
білуімен де, сөз өнеріне жетілуімен де тығыз байланысты.
Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау процесі тек адам
баласының психикасына ғана тән процесс болып табылады. Кейбір
психологтардың (Л. Леви-Брюль т.б.) айтатындай, мәдени дамудан артта қалған
халықтардың ойлауы төмен, логикасы шорқақ дейтін теориялар ғылыми жағынан
дәйексіз болып есептелінеді. Адам ойлауының эволюциялық даму жолы өте ұзақ.
Ойлаудың ішкі мазмұны қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады. Қоғам ілгері
дамып, оның ғылымы мен техникасы өскен сайын жаңа ұғымдар пайда болып
қалыптасады, бұрынғылары ескіріп қатардан шығады. Мәселен, бұрын атом
ядроларын сансыз бөліктерге бөліп отыр.
Адам сыртқы дүние құбылыстарыеың сырын көбірек білген сайын оның
ойлауы да жетіле түседі, қазір ойлаудың практикалық әрекетпен байланысқан
сан-салалы түрлері пайда болды. Адам өз ойлауының ақиқаттығын, яғни шындығы
мен құдіреттілігін, өмірге жарасымдылығын практика жүзінде дәлелдеуге тиіс.
Ой амалдары мен логикалық операциялар, оларды орындаудың белгілі ережелері
мен жүйесінің пайда болуы-адам ойлауының зор табысқа жетуінің, тарихи
дамуының нәтижесі. Ойлау заңдылықтары мен ережелері сансыз қайталаудың және
тәжірибеде тексерілудің нәтижесінде адам санасында бекіп, зор шындыққа
айналды.
Ойлау адамның сыртқы дүниемен қаррым-қатынас жасау процесінде туындап
отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін-объективтік шындық. Адамға алдына
мақсат қойып, оны шешуге ұитылдыратын-оның қажеттері.
Ойлау-өзіндік ішкі қарама-қарсы қайшылықтарға толы прцесс. Бұл оның
дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда
болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде
де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұрақтарға
жауап іздеп, ой әрекетімен шұғылдануға адамды итермелейді. Ойлау-сұраққа
жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-мағынасына түсіне білуден
жақсы байқалады. Мәселен, Сырдария Арал теңізіне құяды деген сөйлемде ой
туғызуға негіз боларлықтай түрткі жоқ. Мұнда біреуден естіген, не көріп
білген мағлұматтарды жәй қайталау бар. Ал, затты не құбылысты тұспалдап
айтатын жұмбақтардан, айтыс өнерінен ой процесінің небір көріністерін
байқауға болады.
Адам әркез өзінің алдына мақсат, міндет қоя білуі қажет. Бұларды басқа
адам да қоюы мүмкін. Өмір тәжірибесі мен білімі жеткілікті кісі алда тұрған
міндетті тез аңғарады да, мәселе қоя біледі, ой процесінің бағытын
айқындайды. Бұдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz