Сананың психологиялық концепциясы

1. Адам санасының дамуы. Өзіндік сана.сезім және санасыздық мәселелері.
2. Сана әрекеттерінің санасыз механизмдері.
3. Сана әрекеттерінің санасыз әсер етушілері.
4. Сана үсті процестері.
5. Сананың бұзылуы

Тұлғаның психикалық процестері, қалыптары және қасиеттері оның әрекеттері мен қылықтарын анықтап, басқа адамдармен қатынастарын реттеп отырады. Пациенттің психикалық ерекшеліктері мен өзгешеліктерін анықтауда жалпы практика дәрігері олардың табиғатын (психологиялық немесе патологиялық) сипаттап, емдеу-диагностикалық процесіне тигізетін әсерін, науқастың өз басы және айналасындағыларға қауіп төндіру деңгейін, көмек көрсету тактикасын таңдап алуы қажет. Сондықтан студентердің сананың психологиялық концепциясын және сана бұзылуларынан хабардар болуы,түсінуі, критерийлерін, синдромдарын ажырата алу басты мақсат.
Жер бетіндегі тіршілік эволюциясының қолы жеткен ең жоғары жетістігі – ойлай білетін адамның дүниеге келуі.Адам санасының қалайша пайда болғандығын ғылыми тұрғыдан бірден-бір дұрыс түсіндірген марксизм-ленинизм классиктері болды.Маркс пен Энгельс адамның санасы еңбек ету процесінде пайда болған , адам қоғам мүшесі , сондықтан оның санасы да әлеуметтік – тарихи құбылыс деп түсіндірді.Адамның еңбек етуі ,еңбек құралдарын жасап , оны пайдалануы оның санасының дамуына зор ықпал жасады.Адамды жаратқан да осы өндіруші еңбек .Еңбек ету арқылы ол өзінің түрлі тіршілік қажеттерін қанағаттандырып қоймай, айналасындағы дүниені тани түсуге де мүмкіндік алады.Еңбек ету арқылы адам тек материалдық игіліктерді өндіріп қана қоймай, өзінің ой-санасын ,психологиясын да қалыптастырады.Ф.Энгельс «маймылдан адамға айналу процесіндегі еңбектің ролі» (1875) деп аталатын кітапшасында адамның дүниеге келу жолын сөз етеді.Ағылшынның ұлы ғалымы Ч.Дарвин (1809-1889) біздің арғы тегіміз адам тектес маймылдардан пайда болғанын дәлелдегенімен , мұндағы еңбек процесінің шешуші ролін көрсете алмады.Энгельстің айтуынша, адамның дене және ойлау қабілеттерін жетілдіруде , оның миын дамытуда еңбек пен дыбысты тіл зор роль атқарған.Маймылдың адамға айналу процесінің өзі де өте күрделі нәрсе болған.Мәселен ,олар алғашқыда ағаштың басында секіріп жүріп күн көруден жер бетіне түсіп тіршілік етуге ,төрт аяқтап жүрудің орнына екі аяқтап жүруге мәжбүр болған.Мұның барлығы тіршілік талаптарынан туған ірекет еді.Бұл жөнінде Ф.Энгельс былай дейді: «Ең алдымен өздерінің бір нәрсеге өрмелеп шыққанда қолдың аяққа қарағанда өзге міндеттер атқаруын керек ететін тіршілік қалпының әсерінен болу керек , бұл маймылдар жермен жүргенде қолдың көмегін ұмыта бастап, барған сайын тік жүруді үйрене бастаған. Осы арқылы маймылдан адамға айналу үшін шешуші қадам жасалған ».
Сөйтіп күнделікті өмірдің жағдайлары адамның арғы тегін төрт аяқтап жүруден еқі аяқтап жүруге , алдыңғы екі аяғының бірте-бірте қолдың қызметін атқаруына ,өз қолымен қарапайым құралдар жасауына алып келеді.Адамның арғы тегі осы құралдарды күн көру үшін аң аулау және жауыннан қорғану үшін пайдаланатын болды.Құрал жасаумен бірге шын мәнісіндегі еңбек ету басталды.Қол еңбек операциясын жасайтын арнаулы мүше ғана емес ,сонымен бірге еңбектің жемісі болып та табылады.Алғашқы адамдар топтасып өмір сүрді.Кейін келе олар еңбек құралдарын бірлесіп істеп , оны бірлесіп пайдалана бастады.Еңбек адамзат қоғамының тууына , еңбектегі ұжымдық байланыстың тууына жағдай жасады.
Еңбек құралдарын жасау , онымен пайдалану адам организмінің анатомиялық құрылысына үлкен өзгерістер енгізді.Мысалы,біртіндеп омыртқа жотасы өзгеріске түсті,мойын омыртқалары ерекше жетілді,бас сүйегінің формасы мен көлемінің өзгеруі ми қабығы клеткеларының күрделенуіне мүмкіншілік туғызды.Сондай-ақ , олардың бет әлпеті күрделі өзгеріске түсті.Сөйтіп ,адам еңбек ету процесінде сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас жасай отырып, бірте – бірте өз табиғатын да өзгертті , біртіндеп оның сана сезімі өсе бастады. Еңбекпен айналысу психиканың материалдық негізі мидың ,ми сыңарларының ерекше дамуына жағдай жасады.Бұл өз тарапынан сезім мүшелерінің дамуына , дыбысты тілдің пайда болуына ықпал етті, мұның өзі тіршілік қажетіне байланысты шықты.Сөйлеу әрекетінсіз адамдардың бірлесіп еңбек ету мүмкін болмас еді.Осы айтылғандардың нәтижесінде біртіндеп адамға тән психикалық процестердің мазмұны кеңейіп , қалыптаса бастады.Адамның бес сезім мүшесінің пайда болуы Маркс айтқандай,бүкіл дүние жүзілік тарихтың жемісі болды.Қоғамдық-тарихи тәжірибе негізінде адамның музыкашыл қылығы,табиғаттың көркемдігін көре білетін көздері,сезімтал талғамы және басқа сезім органдары дамып жетілді.Бұл жағдай адамның өзіне , табиғат және өзін қоршаған басқа адамдарға қатынасын сезінуге , алдына мақсат қоя білуге мүмкіндік жасады.Осы факторлардың бәрі жиналып келіп мидың онан сайын дамуына әсер ете берді.Сөйтіп,еңбек процесінде дамып қалыптасқан адам санасы жоғары дәрежеде ұйымдасқан материяның (мидың) ерекше қасиеті, яғни мидың жемісі болып шықты.
Ғылыми психология сондай-ақ сананың бақылауынан тысқары тұратын психологиялық құбылыстар болатындығын жоққа шығармайды.Орыс «безсознательное» және «подсознательное» деген сөзбен бейнеленетін осы ұғым философия,психология , психопотология,психиатрия, юриспруденция, өнер тану ,тарих тағы басқа ғылымдарда жиі қолданылады.Мұны психологияға тұнғыш енгізген австрия психологы З.Фрейд (1856-1939). Осы мәселенің табиғатын түсіндіруде ғалымдар түрліше пікір айтады.Мәселен, ғалымдардың бір тобы осы құбылыстардың санаға ешқандай қатысы жоқ феномен десе (Лейбниц,Бенске,Лотце,Фехнер т.б.), олардың енді біреулері мұны патологиялық құбылыс деп қарастырады.Материалистік философия мен психология осы құбылыстардың мәнін диалектикалық тұрғыдан түсіну қажет дейді.Біз саналы процестермен қатар санадан тыс құбылыстардың да болатынын , бұған түрлі инстинктік амалдар,соқыр сезімдер, ырықсыз қозғалыстар жататындығын білеміз.Санадан тыс құбылыстар жөнінде тәжірибеге негізделген материалистік пікір айтқан ғалымның бірі – И.М.Сеченев.Осындай кездегі мидағы қозу , тежелу процестерінің жұмысы баяу болып келетіндігін И.П.Павлов зерттеулерде де дәлелдеген.Әйтсе де осы құбылыстардың мән-мәнісі ғылымда әлі де жете зерттелген жоқ . Ал творчестволық іске әрдайым сананының қатысуы, оның айқын жұмысының қажет екендігі даусыз.

1. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы 2006
2. Абрамова Ю.А., Юдчиц Ю.А. Психология в медицине. М., 1998
3. Илешова Р.Г. Медициналық психология. А. 1993 ж.
4. Сәбет Б.Б. Жантану негіздері. Алматы 2008
5. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы 2000
6. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы 1993
7. Жарықбаев Қ., Озғанбаев Ө. «Жантануға кіріспе». Алматы. 2000 ж.
8. Жантекеев С.К. «Психология». Астана. «Елорда». 2001 ж.
9. Немов Р.С. «Психология». 1-2-3 книга. Москва. 2003 г.
10. «Психология және педагогика» (түсіндірме сөздігі)». Алматы. «Мектеп. 2002 ж.
11. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. 4 е изд, Спб, 2005
12. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. Москва, 2004
13. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Р.н/Д. 2004
14. Гальперин.П.Я. Введение в психологию. М,.1999
15. www.google .kz