Заманауи тұлға теориялары. тұлға және индивидуалдылық
1. Тұлға теориясындағы диспозиционалдық бағыт: Г.Олпорт.
2. Тұлға теориясындағы бихевиоризм бағыты: Б.Ф.Скиннер.
3. Тұлға теориясындағы гуманистік бағыт: А.Маслоу.
4. Тұлға индивид ретінде. Индивидуалдылық.
2. Тұлға теориясындағы бихевиоризм бағыты: Б.Ф.Скиннер.
3. Тұлға теориясындағы гуманистік бағыт: А.Маслоу.
4. Тұлға индивид ретінде. Индивидуалдылық.
Адам психологиясы –оның өздігінен дамып қана қоймай, сонымен қатар сыртқы қоршаған орта да әсер етеді.Адам психологиясының бай болуы басқа адамдармен қарым қатынасына, сондай-ақ өмірге белсене араласуына да байланысты.
Тұлға –адам қоршаған ортаның бір мүшесі ретінде әртүрлі қатынастарға әсер етеді.Тұлға идеялогиялық қатынастар қызметінің аймағына тәуелді. Идеялогиялық жүйе тұлғаға өте қатты әсер етеді.Сонымен қатар тұлғаның қалыптасуына қоғамдық қатынастарда әсер етеді.
Тұлға-бұл жеке дара адам,нақты қызмет түрімен айналысатын,қоршаған ортамен қарым-қатынас орнататың қоғамның мүшесі.Қоғам тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Қоғамсыз, қоғамдық топсыз адам жеке тұлға бола алмайды. Адамды табиғат жаратады, қоғам қалыптастырады. Адамның тұлға болып қалыптасуының ішкі және сыртқы күштер әсер етеді.
Сыртқы күштер әсерінен тұлғаның мінезі қалыптасады.Сыртқы күштер әсерінен адам тұлғаға айналады.
Тұлғаның қалыптасуы сыртқы күштің әсерінен дамып қана қоймайды оған ішкі күштер де әсерін тигізеді.Оның түрлері бар
Дүниетаным – бұл ойда қалыптасұан сезім жүйесі, яғни табиғатқа ғылыми көзқарасы, қоғамдық, адамдық қатынастар, оның ішкі құндылықтары және санасында нақты бір өмірінің мақсат және қызығушылықтар түрінде қалыптасады.
Құрылымы– бұл оның белгілі бір қызметтң орындауға ішкі немесе өздік белсенділігінің тежелуі.
Мақсат – бұл тұлғға қажет, ол тұлғаның қажеттіліктерін іске асырады.
Мотивациялық физиологиялық негіз. Қажеттіліктер мотивацияға айналады. Орталық нерв жүйесінің және басқа да мүшелердің белсенділігін арттырады. Мотивация функционалдық жүйеге ерекше жағдай туғызады. Ағзаның белгілі бір қызметін істеуге дайындығын қамтамасыз етеді. Осы жағдайдың әсер етуіне байланысты симпотикалық нерв жүйесінің толысуының жоғарлауы байқалады.
Тұлға индивид ретінде
Әрбір жеке дараның өзіндік ерекшелігінің шкаласы бар. Жеке дара арсындағы көптеген айырмашылықтар ген және қоршаған орта арқылы келеді. Бұл мынаны білдіреді. Кез келген сыртқы фактор тұлғаның қалыптасуына жан-жақты әсер етеді. Мысалы, үйдегі шыққан симфоникалық әуеннің саны мен сапасы баланың музыкалық дыбыстарды жақсы айыра және түсіне білуіне көп әсер етеді. Бірақ, саңырау балаларға әсер етпейді. Адамдар бір-бірінен жеке дара туа біткен ерекшеліктерімен ғана ерекшелене қоймайды, сондай-ақ адамның дамуындағы сырттан келетін әртүрлі түрткілер де әсер етеді. Тұлғаның психологиялық даму деңгейі – адамның даму кезеңінің әрбір қалыптасу процестерінің деңгейі мен көрсеткіші.
Тұлғаның белсенді даму кезеңі бұл адамның әртүрлі шешімдері. Мәселен, өз бетінше шеше алу деңгейінің көрсеткіші, яғни оның ұйымдастыра алушылық қабілетін және іскерлік деңгейінің қаншалықты екенін, тұлғаның құндылықтары және қаншалықты дамығанын анықтайды. Қазіргі заманғы қолданбалы тәжірибелік зерттеулер адамның психологиялық даму жағдайын оның маңызды мінездері туралы нақты ақпараттардың көмегін бере алады. Адамның даму деңгейі сонымен қатар бір шешімді өз бетінше шеше алмауын да қарастырады. Тұлғаның психологиялық ерекшеліктері белгілі бір анықталған бағыттарда және заңдылықтарға байланысты дамиды.
1. Тұлғаның танымдық және эмоционалды дамуы. Бұл сфера тұлғаның даму процесіндегі оқыған немесе жинақталған тәжірибелерінің интеллектуалдық эмоционалдық қылығымен анықталады. Бұл процесс мына бағытпен жүреді. Ойлау қызметінің күрделенуіне қоршаған дүние және әлеуметтік орта жалпы интелектуалдық құрылымының қалыптасуына: эмоция, сезім және жігер тұлғалық дамуға әсер етеді.
2. Тұлғаның мінезі мен іскерлігінің бағытының дамуы. Тұлғаның пайда болуын, құрылымын және мотивациялық қажеттіліктердің қиындауын оның бағыттылығын сонымен қатар адамның мінезі және іскерлігінің даму барысындағы ерекшеліктері мен доминантындағы даму белгілеріне зерттеу және мінездеме беруге болады.
3. Тұлғаның психологиялық даму құрылымының қызметі түрткі мен мақсаты арасындағы өзгерісі, операционалдық жағынан адам қызметінің қиындығынан дамиды.
Әлеуметтік-психологиялық теорияда тұлғаның сыртқы жағдайы, әлеуметтік ортасы қарастырылады.
Әлуметтік психологиялық теория тұрғысынан мұнда адамда қалыптасқан сырқы және ішкі факторлардың қатынас принципі бар.
Динамикалық теорияда тұлға дамуының өзгерісі, оның динамикасы сипатталады. Мәселен, баланың дүниеге келгеннен мектепке дейінгі жалпы өсуіне мінездеме беруде, авторлар адамның өмір жолында тұлға болып қалыптасуындағы бақылауға шешім қояды.
Тұлға –адам қоршаған ортаның бір мүшесі ретінде әртүрлі қатынастарға әсер етеді.Тұлға идеялогиялық қатынастар қызметінің аймағына тәуелді. Идеялогиялық жүйе тұлғаға өте қатты әсер етеді.Сонымен қатар тұлғаның қалыптасуына қоғамдық қатынастарда әсер етеді.
Тұлға-бұл жеке дара адам,нақты қызмет түрімен айналысатын,қоршаған ортамен қарым-қатынас орнататың қоғамның мүшесі.Қоғам тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Қоғамсыз, қоғамдық топсыз адам жеке тұлға бола алмайды. Адамды табиғат жаратады, қоғам қалыптастырады. Адамның тұлға болып қалыптасуының ішкі және сыртқы күштер әсер етеді.
Сыртқы күштер әсерінен тұлғаның мінезі қалыптасады.Сыртқы күштер әсерінен адам тұлғаға айналады.
Тұлғаның қалыптасуы сыртқы күштің әсерінен дамып қана қоймайды оған ішкі күштер де әсерін тигізеді.Оның түрлері бар
Дүниетаным – бұл ойда қалыптасұан сезім жүйесі, яғни табиғатқа ғылыми көзқарасы, қоғамдық, адамдық қатынастар, оның ішкі құндылықтары және санасында нақты бір өмірінің мақсат және қызығушылықтар түрінде қалыптасады.
Құрылымы– бұл оның белгілі бір қызметтң орындауға ішкі немесе өздік белсенділігінің тежелуі.
Мақсат – бұл тұлғға қажет, ол тұлғаның қажеттіліктерін іске асырады.
Мотивациялық физиологиялық негіз. Қажеттіліктер мотивацияға айналады. Орталық нерв жүйесінің және басқа да мүшелердің белсенділігін арттырады. Мотивация функционалдық жүйеге ерекше жағдай туғызады. Ағзаның белгілі бір қызметін істеуге дайындығын қамтамасыз етеді. Осы жағдайдың әсер етуіне байланысты симпотикалық нерв жүйесінің толысуының жоғарлауы байқалады.
Тұлға индивид ретінде
Әрбір жеке дараның өзіндік ерекшелігінің шкаласы бар. Жеке дара арсындағы көптеген айырмашылықтар ген және қоршаған орта арқылы келеді. Бұл мынаны білдіреді. Кез келген сыртқы фактор тұлғаның қалыптасуына жан-жақты әсер етеді. Мысалы, үйдегі шыққан симфоникалық әуеннің саны мен сапасы баланың музыкалық дыбыстарды жақсы айыра және түсіне білуіне көп әсер етеді. Бірақ, саңырау балаларға әсер етпейді. Адамдар бір-бірінен жеке дара туа біткен ерекшеліктерімен ғана ерекшелене қоймайды, сондай-ақ адамның дамуындағы сырттан келетін әртүрлі түрткілер де әсер етеді. Тұлғаның психологиялық даму деңгейі – адамның даму кезеңінің әрбір қалыптасу процестерінің деңгейі мен көрсеткіші.
Тұлғаның белсенді даму кезеңі бұл адамның әртүрлі шешімдері. Мәселен, өз бетінше шеше алу деңгейінің көрсеткіші, яғни оның ұйымдастыра алушылық қабілетін және іскерлік деңгейінің қаншалықты екенін, тұлғаның құндылықтары және қаншалықты дамығанын анықтайды. Қазіргі заманғы қолданбалы тәжірибелік зерттеулер адамның психологиялық даму жағдайын оның маңызды мінездері туралы нақты ақпараттардың көмегін бере алады. Адамның даму деңгейі сонымен қатар бір шешімді өз бетінше шеше алмауын да қарастырады. Тұлғаның психологиялық ерекшеліктері белгілі бір анықталған бағыттарда және заңдылықтарға байланысты дамиды.
1. Тұлғаның танымдық және эмоционалды дамуы. Бұл сфера тұлғаның даму процесіндегі оқыған немесе жинақталған тәжірибелерінің интеллектуалдық эмоционалдық қылығымен анықталады. Бұл процесс мына бағытпен жүреді. Ойлау қызметінің күрделенуіне қоршаған дүние және әлеуметтік орта жалпы интелектуалдық құрылымының қалыптасуына: эмоция, сезім және жігер тұлғалық дамуға әсер етеді.
2. Тұлғаның мінезі мен іскерлігінің бағытының дамуы. Тұлғаның пайда болуын, құрылымын және мотивациялық қажеттіліктердің қиындауын оның бағыттылығын сонымен қатар адамның мінезі және іскерлігінің даму барысындағы ерекшеліктері мен доминантындағы даму белгілеріне зерттеу және мінездеме беруге болады.
3. Тұлғаның психологиялық даму құрылымының қызметі түрткі мен мақсаты арасындағы өзгерісі, операционалдық жағынан адам қызметінің қиындығынан дамиды.
Әлеуметтік-психологиялық теорияда тұлғаның сыртқы жағдайы, әлеуметтік ортасы қарастырылады.
Әлуметтік психологиялық теория тұрғысынан мұнда адамда қалыптасқан сырқы және ішкі факторлардың қатынас принципі бар.
Динамикалық теорияда тұлға дамуының өзгерісі, оның динамикасы сипатталады. Мәселен, баланың дүниеге келгеннен мектепке дейінгі жалпы өсуіне мінездеме беруде, авторлар адамның өмір жолында тұлға болып қалыптасуындағы бақылауға шешім қояды.
1. Асмолов.А.Г. Психология личности. М. 1996
2. Алдамұратов.Ә. Жалпы психология. А.1996
3. Асанов.Ж. Жеке тұлғаның қалыптасу мәселесі.А.1999
4. ГримакЛ.П Резервы человеческой психики. М.; Политиздат. 1987.,
5. Леонтьев.А.Н. Личность.М.1997
6. Современные теории в психологи личности .М.2000
7. Левитов Н.Д. Вопросы психологии характера. Изд. 2-ое. М., Учпедгиз,1956.
8. Шевандрин. Н.И. психодиагностика. Коррекция и развитие личности.
9. М. Гуманит. Изд. Центр. Владос. 1998. Стр. 319-323.
10. Хъелл, Зиглер Д. Теория личности: ОСН.положения, исследования и ...
11. С.П.:Из-во «Питер»,2003.
12. Собчик Л.Н. Стандартизированный многофакторный метод исследования личности Москва 1990.
2. Алдамұратов.Ә. Жалпы психология. А.1996
3. Асанов.Ж. Жеке тұлғаның қалыптасу мәселесі.А.1999
4. ГримакЛ.П Резервы человеческой психики. М.; Политиздат. 1987.,
5. Леонтьев.А.Н. Личность.М.1997
6. Современные теории в психологи личности .М.2000
7. Левитов Н.Д. Вопросы психологии характера. Изд. 2-ое. М., Учпедгиз,1956.
8. Шевандрин. Н.И. психодиагностика. Коррекция и развитие личности.
9. М. Гуманит. Изд. Центр. Владос. 1998. Стр. 319-323.
10. Хъелл, Зиглер Д. Теория личности: ОСН.положения, исследования и ...
11. С.П.:Из-во «Питер»,2003.
12. Собчик Л.Н. Стандартизированный многофакторный метод исследования личности Москва 1990.
4ДӘРІС. ЗАМАНАУИ ТҰЛҒА ТЕОРИЯЛАРЫ. ТҰЛҒА ЖӘНЕ ИНДИВИДУАЛДЫЛЫҚ.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: Тұлға, индивидуалдылық, даралық, индивид,
тұлға теориясындағы диспозиционалдық бағыт, тұлға теориясындағы
бихевиоризм бағыты, тұлға теориясындағы гуманистік бағыт.
Дәрістің мақсаты: Тұлға психологиясындағы ұғымдарды теориялық-
әдіснамалық
тұрғыда қарастыру.
Қарастыратын тақырыптар:
1. Тұлға теориясындағы диспозиционалдық бағыт: Г.Олпорт.
2. Тұлға теориясындағы бихевиоризм бағыты: Б.Ф.Скиннер.
3. Тұлға теориясындағы гуманистік бағыт: А.Маслоу.
4. Тұлға индивид ретінде. Индивидуалдылық.
Адам психологиясы –оның өздігінен дамып қана қоймай, сонымен қатар
сыртқы қоршаған орта да әсер етеді.Адам психологиясының бай болуы басқа
адамдармен қарым қатынасына, сондай-ақ өмірге белсене араласуына да
байланысты.
Тұлға –адам қоршаған ортаның бір мүшесі ретінде әртүрлі қатынастарға
әсер етеді.Тұлға идеялогиялық қатынастар қызметінің аймағына тәуелді.
Идеялогиялық жүйе тұлғаға өте қатты әсер етеді.Сонымен қатар тұлғаның
қалыптасуына қоғамдық қатынастарда әсер етеді.
Тұлға-бұл жеке дара адам,нақты қызмет түрімен айналысатын,қоршаған
ортамен қарым-қатынас орнататың қоғамның мүшесі.Қоғам тұлғаның
қалыптасуына әсер етеді. Қоғамсыз, қоғамдық топсыз адам жеке тұлға
бола алмайды. Адамды табиғат жаратады, қоғам қалыптастырады. Адамның
тұлға болып қалыптасуының ішкі және сыртқы күштер әсер етеді.
Сыртқы күштер әсерінен тұлғаның мінезі қалыптасады.Сыртқы күштер әсерінен
адам тұлғаға айналады.
Тұлғаның қалыптасуы сыртқы күштің әсерінен дамып қана қоймайды оған ішкі
күштер де әсерін тигізеді.Оның түрлері бар
Дүниетаным – бұл ойда қалыптасұан сезім жүйесі, яғни табиғатқа ғылыми
көзқарасы, қоғамдық, адамдық қатынастар, оның ішкі құндылықтары және
санасында нақты бір өмірінің мақсат және қызығушылықтар түрінде
қалыптасады.
Құрылымы– бұл оның белгілі бір қызметтң орындауға ішкі немесе өздік
белсенділігінің тежелуі.
Мақсат – бұл тұлғға қажет, ол тұлғаның қажеттіліктерін іске асырады.
Мотивациялық физиологиялық негіз. Қажеттіліктер мотивацияға айналады.
Орталық нерв жүйесінің және басқа да мүшелердің белсенділігін арттырады.
Мотивация функционалдық жүйеге ерекше жағдай туғызады. Ағзаның белгілі
бір қызметін істеуге дайындығын қамтамасыз етеді. Осы жағдайдың әсер
етуіне байланысты симпотикалық нерв жүйесінің толысуының жоғарлауы
байқалады.
Тұлға индивид ретінде
Әрбір жеке дараның өзіндік ерекшелігінің шкаласы бар. Жеке дара
арсындағы көптеген айырмашылықтар ген және қоршаған орта арқылы келеді.
Бұл мынаны білдіреді. Кез келген сыртқы фактор тұлғаның қалыптасуына жан-
жақты әсер етеді. Мысалы, үйдегі шыққан симфоникалық әуеннің саны мен
сапасы баланың музыкалық дыбыстарды жақсы айыра және түсіне білуіне көп
әсер етеді. Бірақ, саңырау балаларға әсер етпейді. Адамдар бір-бірінен
жеке дара туа біткен ерекшеліктерімен ғана ерекшелене қоймайды, сондай-ақ
адамның дамуындағы сырттан келетін әртүрлі түрткілер де әсер етеді.
Тұлғаның психологиялық даму деңгейі – адамның даму кезеңінің әрбір
қалыптасу процестерінің деңгейі мен көрсеткіші.
Тұлғаның белсенді даму кезеңі бұл адамның әртүрлі шешімдері. Мәселен,
өз бетінше шеше алу деңгейінің көрсеткіші, яғни оның ұйымдастыра алушылық
қабілетін және іскерлік деңгейінің қаншалықты екенін, тұлғаның
құндылықтары және қаншалықты дамығанын анықтайды. Қазіргі заманғы
қолданбалы тәжірибелік зерттеулер адамның психологиялық даму жағдайын
оның маңызды мінездері туралы нақты ақпараттардың көмегін бере алады.
Адамның даму деңгейі сонымен қатар бір шешімді өз бетінше шеше алмауын да
қарастырады. Тұлғаның психологиялық ерекшеліктері белгілі бір анықталған
бағыттарда және заңдылықтарға байланысты дамиды.
1. Тұлғаның танымдық және эмоционалды дамуы. Бұл сфера тұлғаның даму
процесіндегі оқыған немесе жинақталған тәжірибелерінің интеллектуалдық
эмоционалдық қылығымен анықталады. Бұл процесс мына бағытпен жүреді.
Ойлау қызметінің күрделенуіне қоршаған дүние және әлеуметтік орта жалпы
интелектуалдық құрылымының қалыптасуына: эмоция, сезім және жігер
тұлғалық дамуға әсер етеді.
2. Тұлғаның мінезі мен іскерлігінің бағытының дамуы. Тұлғаның пайда
болуын, құрылымын және мотивациялық қажеттіліктердің қиындауын оның
бағыттылығын сонымен қатар адамның мінезі және іскерлігінің даму
барысындағы ерекшеліктері мен доминантындағы даму белгілеріне зерттеу
және мінездеме беруге болады.
3. Тұлғаның психологиялық даму құрылымының қызметі түрткі мен мақсаты
арасындағы өзгерісі, операционалдық жағынан адам қызметінің қиындығынан
дамиды.
Әлеуметтік-психологиялық теорияда тұлғаның сыртқы жағдайы, әлеуметтік
ортасы қарастырылады.
Әлуметтік психологиялық теория тұрғысынан мұнда адамда қалыптасқан
сырқы және ішкі факторлардың қатынас принципі бар.
Динамикалық теорияда тұлға дамуының өзгерісі, оның динамикасы
сипатталады. Мәселен, баланың дүниеге келгеннен мектепке дейінгі жалпы
өсуіне мінездеме беруде, авторлар адамның өмір жолында тұлға болып
қалыптасуындағы бақылауға шешім қояды.
ХХ –шы ғасырдың I-ші жартысында жана тұлға тұжырымдамасы шыға бастады.
Онымен бірге персоналдық деген атпен белгілі болды. Бұл бағыттың негізін
қалаған: К. Роджерс, А. Маслоу, Т. Олпорт. Онда тұлғаның феноменіне
анықтама берді, яғни тұлғаның өткенімен болашағына болжау емес, қазіргі
кездегі деңгейін зерттеуді ұсынған. Гуманистік теорияның басты негізі
өмір түсінігі, тұлға құндылықтары. К. Роджерстің пікірі бойынша әрбір
адамның өзіндік ішкі ұмтылыстары болады.
Ең алғаш құндылықтар бала ағзасының ішінде болады, ал өсе келе күрт
өзгеріп кетеді. К. Роджерс ұсынған тұлғаның өзін-өзі белсендіру
критерийлері:
1. Шындықты батыл қабылдау және оған өзін-өзі дайындау қабілеті
2. Өзін немесе өзгелерде қандай болмасын сол қалпында қабылдау
3. Ойы мен сезімінің жылдам болуы
4. Әділ сезімнің болуы
5. Жағдайдың жайсыздығы
6. Қоршаған ортадағы адамдармен достық қарым-қатынаста болу.
7. Өмірге ашық көзқарасымен қарау және дүниені өз көзқарасымен бағалай
алу
Г.Олпорт адамды қиын, күрделі ашық жүйе ретінде қарастырады. Адамның
дамуы басқа адамдармен қарым қатынасына байланысты. Оның түсінігі бойынша
адамның белгілері. Бұл осы шаққа әсер ететін іс-әрекет түрткісі.
К.Роджерс тұлғаны –ұйымдасқан ұзақ уақыт шындықты субъект түрінде
қабылдайтын организмнің ең жоғарғы даму шегі ретінде анықтаған .
Эриксонның түсінігінде, адам өзінің өмір жолында бір қатар
психоәлеуметтік дағдарыстан өтеді және оның тұлға ретінде дамуындағы
әртүрлі дағдарыс функцияларының әсерінен болады.
Жеке тұлға тұқым қуалаудың, ортаның және тәрбиенің әсерінен дамып,
қалыптасатын индивид екені ғылымда аталған. Бұл тұста даму деп
отырғанымыз адам ағзасында зат алмасу процесіне байланысты өз бетімен
жүретін заңды құбылыс. Басқаша айтқанда табиғи берілген қасиеттердің ішкі
қуат әсерінен өз бетімен қайталану процесі. Адам ағзасындағы даму мен
қалыптасу процесі де орын алады. Ол ағзаның даму кезінде сыртқы күштердің
әсеріне жауап беру, ыңғайына көну, бейімделу мүмкіндігінен болатын
құбылыс.
Тұлғадағы қайталанатын табиғи құбылыс болса қалыптасу орта,
тәрбиелердің әсерінен өзгеріске түсіп, өзгеріске түсетін күрделі
құбылыс.
Тұлғаның қасиеттері мен белгілері туа пайда болуы мүмкін емес. Тұлғаны
нақты тарихи жағдайлар, қоғамдағы өмірдегі атқаратын қызметі
қалыптастырады. Тұлға өзін қоршаған әлемнің басқа адамдармен қарым-
қатынас процесінде нақты қылықтары мен әрекеттерінде көрсетіледі.
Сонымен, тұлға - сөйлеу қабілеті бар, еңбектенуге бейім, саналы адам
болып табылатынын, басқа сөзбен айтқанда, ол әртүрлі қоғамдық байланыстар
мен қатынастар жиынтығымен сипатталатыны туралы айтып кеткен жөн.
Тұлғаның басқа адамдармен өзара әрекеттесу кезіндегі, сонымен бірге,
қоғамдық байланыстар мен қатынастар жүйесіндегі ролін анықтау үшін оның
ерекшеліктерін ажырату керек. Тұлғаның ерекшеліктері ондағы қасиеттер мен
белгілерінде көрінеді. Кез келген тұлғаның өзіне тән және жалпы
белгілерін бөлуге болады. Кез-келген тұлғаны зерттеуде – оны тұтас
құрылым ретінде, тұлға мен оның өмір сүретін, тәрбиеленетін әлеуметтік
ортасының арасындағы өзара байланыстарында бейнеліп көрінетін барлық
қасиеттер мен ерекшеліктерді бірлік ретінде түсіну басты орын алады. Жеке
алынған тұлғаның қасиеті мінез-құлқының құрылымын, оның әлеуметтік немесе
антисоциалды бағытталуын анықтамайды және анықтай алмайды. Тұлғаны
зерттеудің негізгі мәселесі адам психикасы дамуындағы табиғи,
биологиялық (туа пайда болған) және әлеуметтік арақатынасы. Бұл мәселе
типологиялық немесе индивидуалдық өзгешеліктерін қарастыруымен, психика
мен мінез-құлық детерминациясын, тұлға қалыптасуының сұрақтарын шешуімен
тығыз байланысты. Қазіргі уақыттағы ғалымдардың көбі позицияға сүйенеді,
адамның табиғи қасиеттерін психика дамуының қозғаушы күші ретінде
қарастырмайды, оның негізі ретінде қарастырады.
Қазіргі психологтар тұлға құрамының белгілі бастаулары болып тұлғаның
әлеуметтік қасиеттерін есептейді. Б.Г.Ананьев былай деп жазды:”Тұлға
құрамындағы бірліктер: статус, әлеуметтік функция және іс-әрекет тәжірибе
негізінде әлеуметтік қасиеттер болып табылады”.
В.С.Мерлин:”Индивидтің қасиеттерін әлеуметтендіруді оның маңызды
әлеуметтік мақсаттарына жету үшін және іс-әрекет мәселерін шешу үшін
индивидтің табиғи қасиеттерін қолдану мен реттеу” деп есептейді. Костюк
Г.С: ”Адамның онтогенезін зерттеу оның биологиясына сүйенбей мүмкін емес.
Адамның онтогенездік дамуы - әр түрлі формаларда (морфологиялық,
физиологиялық, психикалық, әлеуметтік) көрінетін процесс”.
Биологтар, философтар, психологтар, медиктер тұлғаның психикалық
қасиеттерінің табиғатын, психикалық дамудың табиғи негіздері туралы
сұрақтарын талқылау кезінде басқа да ойлар ұсынылады. Сонымен, тұлғаның
психикалық қасиеттерінің дамуы мен қалыптасу процесі адамның “гендік
программасы” процесін жүзеге асырумен түсіндіріледі. Адамның туа біткен
және тұқым қуалаған қабілеттері мен психикалық қасиеттерінің табиғаты
туралы айтылады. Биологиялық себептер арқылы қылмыс себептері де
түсіндіріледі. Мысалы, И.С.Ной, олардың маңызды екенін мойындай қана
қоймай, осы факторларға шешуші рөлді тағайындайды, генетиктермен туа
біткен мінез-құлық программасын түсіндіру мүмкіндігі бар екенін ескереді.
Идеологиялық жүйе тұлғаға өте қатты әсер етеді. Оның психологиясына,
дүниетанымына, жеке тұлға және адамның қоғамдық орнының қалыптасуына
әсер ете алады. Сонымен қатар тұлғаның қалыптасуына қоғамдағы топтардағы
қатынастарда әсер етеді. Тұлға –бұл жеке дара адам, нақты қызмет түрімен
айналысатын, қоршаған ортамен қарым –қатынас орнататын қоғамның мүшесі.
Қоғам тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Қоғамсыз, қоғамдық топсыз адам
жеке тұлға бола аламайды. Адамды табиғат жаратады, қоғам қалыптастырады.
Адамның тұлға болып қалыптасуынан ішкі және сыртқы күштер әсер етеді.
Сыртқы күштің әсерінен тұлғаның мінезі қалыптасады. Сыртқы факторлардың
әсерінен адам тұлғаға айналады. Ішкі күштің әсерінен тұлғаның қалыптасуы
сыртқы күштің әсерінен дамып қана қоймайды оған ішкі жағдайлар да әсер
етіп отырады. Оның түрлері:
1) Тұрақсыздық – тұлғаның дамуындағы мынаны білдіреді: Адамның дамуы
индивидуалдық және психофизикалық ерекшеліктеріне байланысты.
Мәселен, бір адам екінші бір адамға қарағанда жылдам дамуы мүмкін.
2) Интеграция – тұлғаның дамуында мынаны білдіреді: адамның ішкі
мүшелерінің мүмкіншіліктері, яғни олар тұлғаның қасиеттерінің
қалыптасуына әсер етеді. Адамның анықталған генетикалық немесе
психофизикалық жетіспеушіліктері не ерекшеліктерінің болуына қарамай
тұлғаның қалыптасуы мен дамуында нақты немесе бағытталған мобилизация
және ағзасына көмектесу, жағдай жасау арқылы адам кеш те болса да жеке
тұлға болып қалыптасады. Адамның тұлға ретінде дамуын бір жағынан оның
ерекшелігін қадағалап отыруға болады, екінші жағынан, адамның оқу және
тәрбиелену процестеріне белсенді түрде әсер етуге болады. Тұлға
психологиясының даму факторы – тұлға дамуының психологиялық дамуы да ішкі
және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы факторларға қоршаған орта, қоғам әсер етсе, ал ішкі факторға
адам дамуының биогенетикалық және физиологиялық ерекшеліктері кіреді.
Тұлғаның дамуындағы алғашқы физиологиялық ішкі және сыртқы қалыптар нақты
әсер етеді.
Сыртқы қалып – тұлғаның психологиялық дамуына қатысады, яғни адамды
тәрбиелеу және оның құндылықтары.
Ішкі қалып – тұлғаның психологиялық дамуына қатысады және оның
белсенділігі мен қалауы, сонымен қатар тұлға болып қалыптасуындағы түрткі
мен мақсат.
Тұлғаның қасиеттері мен белгілері туа пайда болуы мүмкін емес. Тұлғаны
нақты тарихи жағдайлар, қоғамдағы өмірдегі атқаратын қызметі
қалыптастырады. Тұлға өзін қоршаған әлемнің басқа адамдармен қарым-
қатынас процесінде нақты қылықтары мен әрекеттерінде көрсетіледі.
Сонымен, тұлға - сөйлеу қабілеті бар, еңбектенуге бейім, саналы адам
болып табылатынын, басқа сөзбен айтқанда, ол әртүрлі қоғамдық байланыстар
мен қатынастар жиынтығымен сипатталатыны туралы айтып кеткен жөн.
Тұлғаның басқа адамдармен өзара әрекеттесу кезіндегі, сонымен бірге,
қоғамдық байланыстар мен қатынастар жүйесіндегі ролін анықтау үшін оның
ерекшеліктерін ажырату керек. Тұлғаның ерекшеліктері ондағы қасиеттер мен
белгілерінде көрінеді. Кез келген тұлғаның өзіне тән және жалпы
белгілерін бөлуге болады.
Барлық тұлғаларға тән жалпы белгілерге:
- көптеген әлеуметтік функциялармен байланысты жас ерекшелігі;
- қоғамдық қатынастар жүйесіндегі, үлкен және кіші әлеуметтік топтардағы
индивидтің алатын орны;
- әлеуметтік байланыстар мен әлеуметтік көрсетілуі;
- әлеуметтік құндылықтарға қатынасы;
- психологиялық ерекшеліктер және т.б.
Адам психологиясы –оның өздігінен дамып қана қоймай, сонымен қатар сыртқы
қоршаған орта да әсер етеді. Адам психологиясының бай болуы басқа
адамдармен қарым қатынасына, сондай-ақ өмірге белсене араласуына да
байланысты.
Тұлға–адам қоршаған ортаның бір мүшесі ретінде әртүрлі қатынастарға
әсер етеді. Тұлға идеологиялық қатынастар қызметінің аймағына тәуелді.
Идеологиялық жүйе тұлғаға өте қатты әсер етеді. Сонымен қатар тұлғаның
қалыптасуына қоғамдық қатынастарда әсер етеді.
Тұлға-бұл жеке дара адам, нақты қызмет түрімен айналысатын, қоршаған
ортамен қарым-қатынас орнататың қоғамның мүшесі. Қоғам тұлғаның
қалыптасуына әсер етеді. Қоғамсыз, қоғамдық топсыз адам жеке тұлға бола
алмайды. Адамды табиғат жаратады, қоғам қалыптастырады. Адамның тұлға
болып қалыптасуының ішкі және сыртқы күштер әсер етеді.
Сыртқы күштер әсерінен тұлғаның мінезі қалыптасады. Сыртқы күштер
әсерінен адам тұлғаға айналады.
Тұлғаның қалыптасуы сыртқы күштің әсерінен дамып қана қоймайды оған ішкі
күштер де әсерін тигізеді. Оның түрлері бар
1. Дүниетаным – бұл ойда қалыптасұан сезім жүйесі, яғни табиғатқа ғылыми
көзқарасы, қоғамдық, адамдық қатынастар, оның ішкі құндылықтары және
санасында нақты бір өмірінің мақсат және қызығушылықтар түрінде
қалыптасады.
2. Құрылымы– бұл оның белгілі бір қызметтң орындауға ішкі немесе өздік
белсенділігінің тежелуі.
3.Мақсат – бұл тұлғаға қажет, ол тұлғаның қажеттіліктерін іске асырады.
Мотивациялық физиологиялық негіз. Қажеттіліктер мотивацияға айналады.
Орталық нерв жүйесінің және басқа да мүшелердің белсенділігін арттырады.
Мотивация функционалдық жүйеге ерекше жағдай туғызады. Ағзаның белгілі
бір қызметін істеуге дайындығын қамтамасыз етеді. Осы жағдайдың әсер
етуіне байланысты симпотикалық нерв жүйесінің толысуының жоғарлауы
байқалады.
Тұлға индивид ретінде
Әрбір жеке дараның өзіндік ерекшелігінің шкаласы бар. Жеке дара
арасындағы көптеген айырмашылықтар ген және қоршаған орта арқылы келеді.
Бұл мынаны білдіреді. Кез келген сыртқы фактор тұлғаның қалыптасуына жан-
жақты әсер етеді. Мысалы, үйдегі шыққан симфоникалық әуеннің саны мен
сапасы баланың музыкалық дыбыстарды жақсы айыра және түсіне білуіне көп
әсер етеді. Бірақ, саңырау балаларға әсер етпейді. Адамдар бір-бірінен
жеке дара туа біткен ерекшеліктерімен ғана ерекшелене қоймайды, сондай-ақ
адамның дамуындағы сырттан келетін әртүрлі түрткілер де әсер етеді.
Адамның мінез-құлқының қалыптасуының өзі өскен жанұясы, мұғалімі оның
мамандығы араласқан ортасы да әсер етеді. Екі бір-біріне ұқсас адам даму
барысында мінез-құлқында көптеген айырмашылықтары болады, ал өмір жолы
бір-біріне ұқсас әр жақтағы адамның мінездері ұқсас болып келуі мүмкін.
Жеке дара адамға оның мамандығы көп әсер етеді. Мәселен, мұғалімдер өз-
өзіне сенімді болады, себебі ол үнемі бала ортасында болады. Сондай-ақ
мұғалімдерге сенімділікпен қатар қарапайымдылық тән. Ал офицерлерге
ұқыптылық тән. Мамандық адамның өзіндік ішкі қасиеттеріне әсер етпейді.
Жеке дараның жүзіндегі ерекшеліктері сияқты, психикасында да
айырмашылықтар болады. Адамды түсіну үшін ең алдымен оның өзіндік
психикалық ерекшелігін анықтап алу керек. Бұл өмірде екі бірдей адам жоқ.
Әрбір адам психикалық ерекшеліктеріне байланысты өзіне тән қасиеттері
болады. Ерте заманғы ғалымдар адам мен адамның, яғни тұлғаның арасындағы
ерекшеліктердің не себепті, ненің әсерінен болатынына көп көңіл бөлетін
болған. Соңғы екі мың жыл бұрын Гиппократ мінездің төрт классикалық
темперамент түрін ашты. Олар: сангвеник, холерик, флегматик, меланхолик.
Бұлар әлі күнге дейін психология ғылымында мінезді анықтауда үлкен роль
атқарады, ал Платон өзінің “Металдар териясы” деп аталатын еңбегінде үш
түрлі тұлғаның мінезі анықтады және әр тқлғаға өзіне тән металл
(философтар алтын, жауынгерлер күміс, қарапайым қолөнер адамдарына мыс),
сондай-ақ тұқым қуалаушылықпен тұлға арасындағы айырмашылықтарға өз
көзқарасын ұсынған. Гиппократтың тапқан ерекшеліктерінен біз қазіргі
заманда ағза ерекшеліктерін анықтайтын болсақ, ал Платон берген
мінездемеден қазіргі заманғы адамның құндылықтарын анықтаймыз. Мәселен,
философтардың алтын ұсынуы олар ақыл мен білімге ұмдылады, жауынгерлерге
күміс бергені олар арға, төзімге, батылдыққа ұмтылады, қарапайымдарға мыс
ұсынуы олар тек қана өзіне керегін қанағаттандыруға ұмтылады және
тұлғаның қалыптасуында әртүрлі өзгешеліктер психология ғылымының бұрыннан
келе жатқан басты мәселесі болған және болып қала береді. Жеке дара
арасындағы айырмашылықтар мен ерекшеліктерді дифференциалдық психология
зерттейді. Дифференциалдық психология жеке ғылым ретінде XIX ғасырда
қалыптаса бастады. Тұлғаның өмір жолы бұл оның жеке дара адам болып
қалыптасуы.
Қазіргі заманда тұлға проблемасымен тек қана психологтар ғана
емес, сонымен қатар философтар, педагогтар, биологтар, социологтар да
айналысады. Сондай-ақ, қазіргі заман тұлға теориясы, оның қалыптасуын
дамуын қаншалықты зерттегенімен “Тұлға” деген түсінікке нақты барлығы
бірдей қабылдаған түсінік әлі де қалыптаспаған. Берілген тұлға
теориясының әрқайсысы бір-бірімен методологиялық құрылымы жағынан
өзгешеліктері бар.
Тұлға теорияларының ең біріншісі психоаналитикалық теория. Оны құрған
австриялық психолог Зигмунд Шломо Фрейд (1856-1934) көптеген психологтар
Зигмунд Фрейдтің теориясын қолдау немесе сынау арқылы тұлға, адам
жөнінде өз түсінігін қалыптастырады. Фрейдің теориясы ең бірінші шетел
психологиясында тұлға экспериментальдық және теориялық зеттеулер
жүргізуге түрткі болды. Фрейдтің тұжырымдауындауынша тұлғаның құрылымында
белгілі –бір күш бар. Ол күш адаммен анықталады.Онымен екі қажеттілікті
анықтайды. Олар адамның психологиялық әрекетін анықтайды. Оның екі түрі
бар ; бірі құмарлық, екіншісі агрессия. Құмарлыққа байланысты
қажеттіліктер сырқы ортаның әсерінен санасыз түрде қалып қояды. Сонда да
ол симпатикалық түрде келіп отырады. Фрейд тұлғаның құрылымында үш
компоненті бөліп көрсеткен. Олар мыналар:
Ол – санасыз түрде болады (инстинкт түрткі және қажеттілік). Бұл өнім
жануарлардан келген биологиялық тәжірибе.
Мен - бұл адамды қоғам талаптарын орындауға және норманы орындауға
бағындырады.
Жоғарғы МЕН -Бұл саналы және санасыз деңгейде көрсетілуі, яғни ата-
ананың, мұғалімнің жалпы қоршаған ортаның бала психикасына әсер етуі
Ол үнемі жан-жал күйінде болады. “Ол” және “Жоғары Мен талаптары бір-
біріне сәйкес келмейді. Сондықтан оған мына жағдай тән: қанағаттанбау,
алаңдаушылық, уайым –қайғы және т.б.
Адамда Ол және Жоғарғы Меннің күресі үнемі болып тұрады. Соған
байланысты Мен өзіне айтулы қорғаныс механизмдерін қалыптастырады.
Олар; 1. Келіспеушілік – мына жағдайдан туады; шындық адамға ұнамаса,
мәселен, өзіне келіп түскен сынды мойындамау немесе адам ауырғанда
ауруын сезінседе айтпайды, яғни мойындамайды. 2. Үстем күш –“оның” ішкі
импульс жағынан қорғалған және Жоғарғы Мен (жағынан келетін қатер.
1. Қорғаныс механизмі –бұл рационалдық, яғни қандай да бір іс-әрекет
істеген (қалып нормасына әсер ететін), бірақ оларды анықтауға тырысатын
адам. 4. Қалыптасатын реакция-кейбір кезде адамдардың мінез-құлығының
түрлеріне болады. 5. Проекция - әр адамда өзіне ұнамайтын қылығы болады
және ол оны басқа бір адамдарға санасыз түрде асыра суреттейді. 6.
Интеллектуализациялық –интеллектуалдық терминдер арқылы эмоциональдық күш
көрсету жағдайынан құтылуға әрекет жасау .
А.К.Юнгтің анықтауы бойынша адам психологиясында үш деңгей бар:
Бірінші деңгей - ес,
Екінші деңгей - өздік санасыздық,
Үшінші деңгей – ұжымдық санасыздық.
А.К.Юнгтің мұндағы еңбегі –ол типологиялық тұлғаның негізін құрды
(интроверт пен экстровертті бөлді) және ол бұлардың туа пайда болатынын
анықтады.
ХХ –шы ғасырдың I-ші жартысында жана тұлға концепциясы шыға бастады.
Онымен бірге персоналдық деген атпен белгілі болды. Бұл бағыттың негізін
қалаған: Карл Роджерс, Абрахам Маслоу, Тердон Олпорт. Онда тұлғаның
феноменіне анықтама берді, яғни тұлғаның өткенімен болашағына болжау
емес, қазіргі кездегі деңгейін зерттеуді ұсынған. Гуманистік теорияның
басты негізі өмір түсінігі, тұлға құндылықтары. К.Роджерстің пікірі
бойынша әрбір адамның өзіндік ішкі ұмтылыстары болады.
Ең алғаш құндылықтар бала ағзасының ішінде болады, ал өсе келе күрт
өзгеріп кетеді. К. Роджерс ұсынған тұлғаның өзін-өзі белсендендіру
критерийлері:
1 Шындықты батыл қабылдау және оған өзін-өзі дайындау қабілеті
2 Өзін немесе өзгелерде қандай болмасын сол қалпында қабылдау
3 Ойы мен сезімінің жылдам болуы
4 Әділ сезімнің болуы
5 Жағайдың жайсыздығы
6 Қоршаған ортаның адамдарымен мейлі барлығымен болмасада , достық қарым-
қатынаста болуы
7 Өмірге ашық көзқарасымен қарау және дүниені өз көзқарасымен бағалай алу
А.Маслоу осы критерийлерді қозғайды оның пікірі бойынша өзін-өзі
бағалай білетін адамдар осы критерийлерге берік болып келеді.Олар үшін
осы критерийлер ең қүнды. Бұл тұлғалардың құндылықтары : сұлулық, шындық,
қарапайымдылық
Г.Олпорт дамуы қиын, күрделі ашық жүйе ретінде қарастырады. Адамның
дамуы басқа адамдармен қарым-қатынасына байланысты. Оның түсінігі бойынша
адамның белгілері-бұл осы шаққа әсер ететін іс-әрекет түрткісі.
Когнитивтік тұлға теориясы 50-60-шы жылдары пайда болды осы теорияны
жақтаушылардың пікірі бойынша адамның іс-әрекеті психикалық көріністерін
ішкі құрылымына байланыстырды. Когнитивтік тұлға теориясының негізгі
өкілдері: М.Айзенк, Д.Келпи, М.Махони,У.Найссер. Бұл теорияның негізгі
анализдік пәні –жеке дара адам.
ХХ ғасырда бихевиористік бағыт пайда болды. Оның өкілдері психологиялың
негізгі пәні психика емес қарапайым мінез –құлық деп түсінді.
Э. Торндайк адамның іскерлігін жануарлармен салыстыра суреттеуіне
қарсы шықты. Ол үш заңдылықты бөліп көрсетті
Жаттығу заңы-орындалған іс-әрекет қаншалықты ұзақ болса, соншалықты берік
бола бастайды.
Эффект заңы – марапаттау мен мадақтаудың рольі.
Дайындық заңы- қандайда бір іс-әрекетке адамның дайын болуы.
Е.Торндайктың негізгі еңбегінің жемісі - ең алғаш іс-әрекет мәселерінің
мотивациасын қойды. Бихевиористік бағыттың негізгі өкілі американдық
психолог Д. Уотсон. Оның ойынша кез-келген тірі ағзаның басқа бір ортаға
қалыптаса бастауында ең алғаш оның мінез-құлқының өзгешелігін зерттеу
қажет. Д. Уотсонның негізгі тезисі –анықталатын мінез-құлық тек қана
сырқы жағдайлармен стимулдармен анықталады.Ол ешқашанда ес пен психиканы
бір тұтас деп қарастырмаған. мінез-құлықтың барлық формасы психикалық
көріністер генмен берілмейді, ол бағытталған сыртқы іс-әрекеттер арқылы
пайда болады.
Тұлға психологиясы сыртқы елдерде аса маңызды орынға ие.
Тұлға деген не? Тұлға латын тілінен аударғанда “persona” маска деген
мағынаны береді. Көп мағаналы мәні бар тұлға психологиясын түсіу үшін осы
саланы зерттеушілердің көзқарасына көңіл бөлейік. Мәселен К.Роджерс
тұлғаны –ұйымдасқан ұзақ уқтылы шындықты субъект түрінде қабылдайтын
организмнің ең жоғарғы даму шегі ретінде анықтаған.
Э. Эриксонның түсінігінде, жеке дара өзінің өмір жолында бір қатар
психиоәлеуметтік дағдарыстан өтеді және оның тұлға ретінде дамуындағы
әртүрлі дағдарыс функциаларының әсерінен болады.
Осы анықталған тұлға теорияларының ортақ тұжырымы:
Көп анықтамаларда жеке дара сөзінің мағанасы мен жеке дара ерекшеліктері
көрсетілген әр тұлғаның өзіндік қасиеттері болады. Сол қасиетінің
арқасында адам басқа адамдардан ерекшеленіп тұрады .
Жеке тұлға тұқым қуалаудың, ортаның және тәрбиенің әсерінен дамып,
қалыптасатын индивид екені ғылымда аталған. Бұл тұста даму деп
отырғанымыз адам ағзасында зат алмасу процесіне байланысты өз бетімен
жүретін заңды құбылыс. Басқаша айтқанда табиғи берілген қасиеттердің ішкі
қуат әсерінен өз бетімен қайталану процесі. Адам ағзасындағы даму
менқалыптасу процесі де орын алады. Ол ағзаның даму кезінде сыртқы
күштердің әсеріне жауап беру, ыңғайына көну, бейімделу мүмкіндігінен
болатын құбылыс.
Идеологиялық жүйе тұлғаға өте қатты әсер етеді. Оның психологиясына,
дүниетанымына, жеке тұлға және адамның қоғамдық орнының қалыптасуына
әсер ете алады. Сонынымен қатар тұлғаның қалыптасуына қоғамдағы
топтардағы қатынастарда әсер етеді.Тұлға –бұл жеке дара адам, нақты
қызмет түрімен айналысатын, қоршаған ортамен қарым –қатынас орнататын
қоғамның мүшесі.
Қоғам тұлғаның қалыптасуына әсер етеді.Қоғамсыз, қоғамдық топсыз адам
жеке тұлға бола аламайды. Адамды табиғат жаратады, Қоғам қалыптастырады.
Адамның тұлға болып қалыптасуынан ішкі және сыртқы күштер әсер етеді.
Сыртқы кү.штің әсерінен тұлғаның мінезі қалыптасады.Сыртқы факторлардың
әсерінен адам тұлғаға айналады. Ішкі күштің әсерінен тұлғаның қалыптасуы
сыртқы күштің әсерінен дамып қана қоймайды оған ішкі жағдайлар да әсер
етіп отырады. Оның түрлері:
1) Тұрақсыздық – тұлғаның дамуындағы мынаны білдіреді: Адамның дамуы
индивидуалдық және психофизикалық ерекшеліктеріне байланысты.
Мәселен, бір адам екінші бір адамға қарағанда жылдам дамуы мүмкін.
2) Интеграция – тұлғаның дамуында мынаны білдіреді: адамның ішкі
мүшелерінің мүмкіншіліктері, яғни олар тұлғаның қасиеттерінің
қалыптасуына әсер етеді. Адамның анықталған гинетикалық немесе
психофизикалық жетіспеушіліктері не ерекшеліктерінің болуына қарамай
тұлғаның қалыптасуы мен дамуында нақты немесе бағытталған мобилизация
және ағзасына көмектесу, жағдай жасау арқылы адам кеш те болса да жеке
тұлға болып қалыптасады. Адамның тұлға ретінде дамуын бір жағынан оның
ерекшелігін қадағалап отыруға болады, екінші жағынан, адамның оқу және
тәрбиелену процестеріне белсенді түрде әсер етуге болады. Тұлға
психологиясының даму факторы – тұлға дамуының психологиялық дамуы да ішкі
және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы факторларға қоршаған орта, қоғам әсер етсе, ал ішкі факторға
адам дамуының биогенетикплық және физиологиялық ерекшеліктері кіреді.
Тұлғаның дамуындағы алғашқы физиологиялық ішкі және сыртқы қалыптар нақты
әсер етеді.
Сыртқы қалып – тұлғаның психологиялық дамуына қатысады, яғни адамды
тәрбиелеу және оның құндылықтары.
Ішкі қалып – тұлғаның психологиялық дамуына қатысады және оның
белсенділігі мен қалауы, сонымен қатар тұлға болып қалыптасуындағы түрткі
мен мақсат.
Тұлғаның психологиялық даму деңгейі – адамның даму кезеңінің әрбір
қалыптасу процестерінің деңгейі мен көрскткіші.
Тұлғаның белсенді даму кезеңі бұл адамның әртүрлі шешімдері. Мәселен,
өз бетінше шеше алу деңгейінің көрсеткіші, яғни оның ұйымдастыра алушылық
қабілетін және іскерлік деңгейінің қаншалықты екенін, тұлғаның
құндылықтары және қаншалықты дамығанын анықтайды. Қазіргі заманғы
қолданбалы тәжрибелік зерттеулер адамның психологиялық даму жағдайын оның
маңызды мінездері туралы нақты ақпараттардың көмегін бере алады. Адамның
даму деңгейі сонымен қатар бір шешімді өз бетінше шеше алмауын да
қарастырады. Тұлғаның психологиялық ерекшеліктері белгілі бір анықталған
бағыттарда және заңдылықтарға байланысты дамиды.
1. Тұлғаның танымдық және эмоционалды дамуы. Бұл сфера тұлғаның даму
процесіндегі оқыған немесе жинақталған тәжрибелерінің интеллектуалдық
эмоционалдық қылығымен анықталады. Бұл процесс мына бағытпен жүреді.
Ойлау қызметінің күрделенуіне қоршаған дүние және әлеуметтік орта жалпы
интелектуалдық құрылымының қалыптасуына: эмоция, сезім және жігер
тұлғалық дамуға әсер етеді.
2. Тұлғаның мінезі мен іскерлігінің бағытының дамуы. Тұлғаның пайда
болуын, құрылымын және мотивациялық қажеттіліктерін қиындауын оның
бағыттылығын сонымен қатар адамның мінезі және іскерлігінің даму
барысындағы ерекшеліктері мен доминандтағы даму белгіліріне зерттеу және
мінездеме беруге болады.
3. Тұлғаның психологиялық даму құрылымының қызметі түрткі мен мақсаты
арасындағы өзгерісі, опереционалдық жағынан адам қызыметінің
қиындығынан дамиды.
Тұлға қоғамда белгілі-бір орын алады,белгілі –бір қоғамдағы пайдалы
қызмет атқаратын және өзіне тән индивидуалдық және қоғамдық
психологиялық ерекшеліктерімен ерекшеленетін индивид.
Индивид- адам түсінігінде екі ұғымда бейнеленеді:
1. Адам басқа тірі дүниенің өзіне тән өкілі,фило және онтогенездік
дамудың өнімі.
2. Адам- қоғамның нақты өкілі.
Қазіргі заманғы тұлға теориясы 1930 жылдардың соңында тұлға
психологиясын белсенді түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: Тұлға, индивидуалдылық, даралық, индивид,
тұлға теориясындағы диспозиционалдық бағыт, тұлға теориясындағы
бихевиоризм бағыты, тұлға теориясындағы гуманистік бағыт.
Дәрістің мақсаты: Тұлға психологиясындағы ұғымдарды теориялық-
әдіснамалық
тұрғыда қарастыру.
Қарастыратын тақырыптар:
1. Тұлға теориясындағы диспозиционалдық бағыт: Г.Олпорт.
2. Тұлға теориясындағы бихевиоризм бағыты: Б.Ф.Скиннер.
3. Тұлға теориясындағы гуманистік бағыт: А.Маслоу.
4. Тұлға индивид ретінде. Индивидуалдылық.
Адам психологиясы –оның өздігінен дамып қана қоймай, сонымен қатар
сыртқы қоршаған орта да әсер етеді.Адам психологиясының бай болуы басқа
адамдармен қарым қатынасына, сондай-ақ өмірге белсене араласуына да
байланысты.
Тұлға –адам қоршаған ортаның бір мүшесі ретінде әртүрлі қатынастарға
әсер етеді.Тұлға идеялогиялық қатынастар қызметінің аймағына тәуелді.
Идеялогиялық жүйе тұлғаға өте қатты әсер етеді.Сонымен қатар тұлғаның
қалыптасуына қоғамдық қатынастарда әсер етеді.
Тұлға-бұл жеке дара адам,нақты қызмет түрімен айналысатын,қоршаған
ортамен қарым-қатынас орнататың қоғамның мүшесі.Қоғам тұлғаның
қалыптасуына әсер етеді. Қоғамсыз, қоғамдық топсыз адам жеке тұлға
бола алмайды. Адамды табиғат жаратады, қоғам қалыптастырады. Адамның
тұлға болып қалыптасуының ішкі және сыртқы күштер әсер етеді.
Сыртқы күштер әсерінен тұлғаның мінезі қалыптасады.Сыртқы күштер әсерінен
адам тұлғаға айналады.
Тұлғаның қалыптасуы сыртқы күштің әсерінен дамып қана қоймайды оған ішкі
күштер де әсерін тигізеді.Оның түрлері бар
Дүниетаным – бұл ойда қалыптасұан сезім жүйесі, яғни табиғатқа ғылыми
көзқарасы, қоғамдық, адамдық қатынастар, оның ішкі құндылықтары және
санасында нақты бір өмірінің мақсат және қызығушылықтар түрінде
қалыптасады.
Құрылымы– бұл оның белгілі бір қызметтң орындауға ішкі немесе өздік
белсенділігінің тежелуі.
Мақсат – бұл тұлғға қажет, ол тұлғаның қажеттіліктерін іске асырады.
Мотивациялық физиологиялық негіз. Қажеттіліктер мотивацияға айналады.
Орталық нерв жүйесінің және басқа да мүшелердің белсенділігін арттырады.
Мотивация функционалдық жүйеге ерекше жағдай туғызады. Ағзаның белгілі
бір қызметін істеуге дайындығын қамтамасыз етеді. Осы жағдайдың әсер
етуіне байланысты симпотикалық нерв жүйесінің толысуының жоғарлауы
байқалады.
Тұлға индивид ретінде
Әрбір жеке дараның өзіндік ерекшелігінің шкаласы бар. Жеке дара
арсындағы көптеген айырмашылықтар ген және қоршаған орта арқылы келеді.
Бұл мынаны білдіреді. Кез келген сыртқы фактор тұлғаның қалыптасуына жан-
жақты әсер етеді. Мысалы, үйдегі шыққан симфоникалық әуеннің саны мен
сапасы баланың музыкалық дыбыстарды жақсы айыра және түсіне білуіне көп
әсер етеді. Бірақ, саңырау балаларға әсер етпейді. Адамдар бір-бірінен
жеке дара туа біткен ерекшеліктерімен ғана ерекшелене қоймайды, сондай-ақ
адамның дамуындағы сырттан келетін әртүрлі түрткілер де әсер етеді.
Тұлғаның психологиялық даму деңгейі – адамның даму кезеңінің әрбір
қалыптасу процестерінің деңгейі мен көрсеткіші.
Тұлғаның белсенді даму кезеңі бұл адамның әртүрлі шешімдері. Мәселен,
өз бетінше шеше алу деңгейінің көрсеткіші, яғни оның ұйымдастыра алушылық
қабілетін және іскерлік деңгейінің қаншалықты екенін, тұлғаның
құндылықтары және қаншалықты дамығанын анықтайды. Қазіргі заманғы
қолданбалы тәжірибелік зерттеулер адамның психологиялық даму жағдайын
оның маңызды мінездері туралы нақты ақпараттардың көмегін бере алады.
Адамның даму деңгейі сонымен қатар бір шешімді өз бетінше шеше алмауын да
қарастырады. Тұлғаның психологиялық ерекшеліктері белгілі бір анықталған
бағыттарда және заңдылықтарға байланысты дамиды.
1. Тұлғаның танымдық және эмоционалды дамуы. Бұл сфера тұлғаның даму
процесіндегі оқыған немесе жинақталған тәжірибелерінің интеллектуалдық
эмоционалдық қылығымен анықталады. Бұл процесс мына бағытпен жүреді.
Ойлау қызметінің күрделенуіне қоршаған дүние және әлеуметтік орта жалпы
интелектуалдық құрылымының қалыптасуына: эмоция, сезім және жігер
тұлғалық дамуға әсер етеді.
2. Тұлғаның мінезі мен іскерлігінің бағытының дамуы. Тұлғаның пайда
болуын, құрылымын және мотивациялық қажеттіліктердің қиындауын оның
бағыттылығын сонымен қатар адамның мінезі және іскерлігінің даму
барысындағы ерекшеліктері мен доминантындағы даму белгілеріне зерттеу
және мінездеме беруге болады.
3. Тұлғаның психологиялық даму құрылымының қызметі түрткі мен мақсаты
арасындағы өзгерісі, операционалдық жағынан адам қызметінің қиындығынан
дамиды.
Әлеуметтік-психологиялық теорияда тұлғаның сыртқы жағдайы, әлеуметтік
ортасы қарастырылады.
Әлуметтік психологиялық теория тұрғысынан мұнда адамда қалыптасқан
сырқы және ішкі факторлардың қатынас принципі бар.
Динамикалық теорияда тұлға дамуының өзгерісі, оның динамикасы
сипатталады. Мәселен, баланың дүниеге келгеннен мектепке дейінгі жалпы
өсуіне мінездеме беруде, авторлар адамның өмір жолында тұлға болып
қалыптасуындағы бақылауға шешім қояды.
ХХ –шы ғасырдың I-ші жартысында жана тұлға тұжырымдамасы шыға бастады.
Онымен бірге персоналдық деген атпен белгілі болды. Бұл бағыттың негізін
қалаған: К. Роджерс, А. Маслоу, Т. Олпорт. Онда тұлғаның феноменіне
анықтама берді, яғни тұлғаның өткенімен болашағына болжау емес, қазіргі
кездегі деңгейін зерттеуді ұсынған. Гуманистік теорияның басты негізі
өмір түсінігі, тұлға құндылықтары. К. Роджерстің пікірі бойынша әрбір
адамның өзіндік ішкі ұмтылыстары болады.
Ең алғаш құндылықтар бала ағзасының ішінде болады, ал өсе келе күрт
өзгеріп кетеді. К. Роджерс ұсынған тұлғаның өзін-өзі белсендіру
критерийлері:
1. Шындықты батыл қабылдау және оған өзін-өзі дайындау қабілеті
2. Өзін немесе өзгелерде қандай болмасын сол қалпында қабылдау
3. Ойы мен сезімінің жылдам болуы
4. Әділ сезімнің болуы
5. Жағдайдың жайсыздығы
6. Қоршаған ортадағы адамдармен достық қарым-қатынаста болу.
7. Өмірге ашық көзқарасымен қарау және дүниені өз көзқарасымен бағалай
алу
Г.Олпорт адамды қиын, күрделі ашық жүйе ретінде қарастырады. Адамның
дамуы басқа адамдармен қарым қатынасына байланысты. Оның түсінігі бойынша
адамның белгілері. Бұл осы шаққа әсер ететін іс-әрекет түрткісі.
К.Роджерс тұлғаны –ұйымдасқан ұзақ уақыт шындықты субъект түрінде
қабылдайтын организмнің ең жоғарғы даму шегі ретінде анықтаған .
Эриксонның түсінігінде, адам өзінің өмір жолында бір қатар
психоәлеуметтік дағдарыстан өтеді және оның тұлға ретінде дамуындағы
әртүрлі дағдарыс функцияларының әсерінен болады.
Жеке тұлға тұқым қуалаудың, ортаның және тәрбиенің әсерінен дамып,
қалыптасатын индивид екені ғылымда аталған. Бұл тұста даму деп
отырғанымыз адам ағзасында зат алмасу процесіне байланысты өз бетімен
жүретін заңды құбылыс. Басқаша айтқанда табиғи берілген қасиеттердің ішкі
қуат әсерінен өз бетімен қайталану процесі. Адам ағзасындағы даму мен
қалыптасу процесі де орын алады. Ол ағзаның даму кезінде сыртқы күштердің
әсеріне жауап беру, ыңғайына көну, бейімделу мүмкіндігінен болатын
құбылыс.
Тұлғадағы қайталанатын табиғи құбылыс болса қалыптасу орта,
тәрбиелердің әсерінен өзгеріске түсіп, өзгеріске түсетін күрделі
құбылыс.
Тұлғаның қасиеттері мен белгілері туа пайда болуы мүмкін емес. Тұлғаны
нақты тарихи жағдайлар, қоғамдағы өмірдегі атқаратын қызметі
қалыптастырады. Тұлға өзін қоршаған әлемнің басқа адамдармен қарым-
қатынас процесінде нақты қылықтары мен әрекеттерінде көрсетіледі.
Сонымен, тұлға - сөйлеу қабілеті бар, еңбектенуге бейім, саналы адам
болып табылатынын, басқа сөзбен айтқанда, ол әртүрлі қоғамдық байланыстар
мен қатынастар жиынтығымен сипатталатыны туралы айтып кеткен жөн.
Тұлғаның басқа адамдармен өзара әрекеттесу кезіндегі, сонымен бірге,
қоғамдық байланыстар мен қатынастар жүйесіндегі ролін анықтау үшін оның
ерекшеліктерін ажырату керек. Тұлғаның ерекшеліктері ондағы қасиеттер мен
белгілерінде көрінеді. Кез келген тұлғаның өзіне тән және жалпы
белгілерін бөлуге болады. Кез-келген тұлғаны зерттеуде – оны тұтас
құрылым ретінде, тұлға мен оның өмір сүретін, тәрбиеленетін әлеуметтік
ортасының арасындағы өзара байланыстарында бейнеліп көрінетін барлық
қасиеттер мен ерекшеліктерді бірлік ретінде түсіну басты орын алады. Жеке
алынған тұлғаның қасиеті мінез-құлқының құрылымын, оның әлеуметтік немесе
антисоциалды бағытталуын анықтамайды және анықтай алмайды. Тұлғаны
зерттеудің негізгі мәселесі адам психикасы дамуындағы табиғи,
биологиялық (туа пайда болған) және әлеуметтік арақатынасы. Бұл мәселе
типологиялық немесе индивидуалдық өзгешеліктерін қарастыруымен, психика
мен мінез-құлық детерминациясын, тұлға қалыптасуының сұрақтарын шешуімен
тығыз байланысты. Қазіргі уақыттағы ғалымдардың көбі позицияға сүйенеді,
адамның табиғи қасиеттерін психика дамуының қозғаушы күші ретінде
қарастырмайды, оның негізі ретінде қарастырады.
Қазіргі психологтар тұлға құрамының белгілі бастаулары болып тұлғаның
әлеуметтік қасиеттерін есептейді. Б.Г.Ананьев былай деп жазды:”Тұлға
құрамындағы бірліктер: статус, әлеуметтік функция және іс-әрекет тәжірибе
негізінде әлеуметтік қасиеттер болып табылады”.
В.С.Мерлин:”Индивидтің қасиеттерін әлеуметтендіруді оның маңызды
әлеуметтік мақсаттарына жету үшін және іс-әрекет мәселерін шешу үшін
индивидтің табиғи қасиеттерін қолдану мен реттеу” деп есептейді. Костюк
Г.С: ”Адамның онтогенезін зерттеу оның биологиясына сүйенбей мүмкін емес.
Адамның онтогенездік дамуы - әр түрлі формаларда (морфологиялық,
физиологиялық, психикалық, әлеуметтік) көрінетін процесс”.
Биологтар, философтар, психологтар, медиктер тұлғаның психикалық
қасиеттерінің табиғатын, психикалық дамудың табиғи негіздері туралы
сұрақтарын талқылау кезінде басқа да ойлар ұсынылады. Сонымен, тұлғаның
психикалық қасиеттерінің дамуы мен қалыптасу процесі адамның “гендік
программасы” процесін жүзеге асырумен түсіндіріледі. Адамның туа біткен
және тұқым қуалаған қабілеттері мен психикалық қасиеттерінің табиғаты
туралы айтылады. Биологиялық себептер арқылы қылмыс себептері де
түсіндіріледі. Мысалы, И.С.Ной, олардың маңызды екенін мойындай қана
қоймай, осы факторларға шешуші рөлді тағайындайды, генетиктермен туа
біткен мінез-құлық программасын түсіндіру мүмкіндігі бар екенін ескереді.
Идеологиялық жүйе тұлғаға өте қатты әсер етеді. Оның психологиясына,
дүниетанымына, жеке тұлға және адамның қоғамдық орнының қалыптасуына
әсер ете алады. Сонымен қатар тұлғаның қалыптасуына қоғамдағы топтардағы
қатынастарда әсер етеді. Тұлға –бұл жеке дара адам, нақты қызмет түрімен
айналысатын, қоршаған ортамен қарым –қатынас орнататын қоғамның мүшесі.
Қоғам тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Қоғамсыз, қоғамдық топсыз адам
жеке тұлға бола аламайды. Адамды табиғат жаратады, қоғам қалыптастырады.
Адамның тұлға болып қалыптасуынан ішкі және сыртқы күштер әсер етеді.
Сыртқы күштің әсерінен тұлғаның мінезі қалыптасады. Сыртқы факторлардың
әсерінен адам тұлғаға айналады. Ішкі күштің әсерінен тұлғаның қалыптасуы
сыртқы күштің әсерінен дамып қана қоймайды оған ішкі жағдайлар да әсер
етіп отырады. Оның түрлері:
1) Тұрақсыздық – тұлғаның дамуындағы мынаны білдіреді: Адамның дамуы
индивидуалдық және психофизикалық ерекшеліктеріне байланысты.
Мәселен, бір адам екінші бір адамға қарағанда жылдам дамуы мүмкін.
2) Интеграция – тұлғаның дамуында мынаны білдіреді: адамның ішкі
мүшелерінің мүмкіншіліктері, яғни олар тұлғаның қасиеттерінің
қалыптасуына әсер етеді. Адамның анықталған генетикалық немесе
психофизикалық жетіспеушіліктері не ерекшеліктерінің болуына қарамай
тұлғаның қалыптасуы мен дамуында нақты немесе бағытталған мобилизация
және ағзасына көмектесу, жағдай жасау арқылы адам кеш те болса да жеке
тұлға болып қалыптасады. Адамның тұлға ретінде дамуын бір жағынан оның
ерекшелігін қадағалап отыруға болады, екінші жағынан, адамның оқу және
тәрбиелену процестеріне белсенді түрде әсер етуге болады. Тұлға
психологиясының даму факторы – тұлға дамуының психологиялық дамуы да ішкі
және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы факторларға қоршаған орта, қоғам әсер етсе, ал ішкі факторға
адам дамуының биогенетикалық және физиологиялық ерекшеліктері кіреді.
Тұлғаның дамуындағы алғашқы физиологиялық ішкі және сыртқы қалыптар нақты
әсер етеді.
Сыртқы қалып – тұлғаның психологиялық дамуына қатысады, яғни адамды
тәрбиелеу және оның құндылықтары.
Ішкі қалып – тұлғаның психологиялық дамуына қатысады және оның
белсенділігі мен қалауы, сонымен қатар тұлға болып қалыптасуындағы түрткі
мен мақсат.
Тұлғаның қасиеттері мен белгілері туа пайда болуы мүмкін емес. Тұлғаны
нақты тарихи жағдайлар, қоғамдағы өмірдегі атқаратын қызметі
қалыптастырады. Тұлға өзін қоршаған әлемнің басқа адамдармен қарым-
қатынас процесінде нақты қылықтары мен әрекеттерінде көрсетіледі.
Сонымен, тұлға - сөйлеу қабілеті бар, еңбектенуге бейім, саналы адам
болып табылатынын, басқа сөзбен айтқанда, ол әртүрлі қоғамдық байланыстар
мен қатынастар жиынтығымен сипатталатыны туралы айтып кеткен жөн.
Тұлғаның басқа адамдармен өзара әрекеттесу кезіндегі, сонымен бірге,
қоғамдық байланыстар мен қатынастар жүйесіндегі ролін анықтау үшін оның
ерекшеліктерін ажырату керек. Тұлғаның ерекшеліктері ондағы қасиеттер мен
белгілерінде көрінеді. Кез келген тұлғаның өзіне тән және жалпы
белгілерін бөлуге болады.
Барлық тұлғаларға тән жалпы белгілерге:
- көптеген әлеуметтік функциялармен байланысты жас ерекшелігі;
- қоғамдық қатынастар жүйесіндегі, үлкен және кіші әлеуметтік топтардағы
индивидтің алатын орны;
- әлеуметтік байланыстар мен әлеуметтік көрсетілуі;
- әлеуметтік құндылықтарға қатынасы;
- психологиялық ерекшеліктер және т.б.
Адам психологиясы –оның өздігінен дамып қана қоймай, сонымен қатар сыртқы
қоршаған орта да әсер етеді. Адам психологиясының бай болуы басқа
адамдармен қарым қатынасына, сондай-ақ өмірге белсене араласуына да
байланысты.
Тұлға–адам қоршаған ортаның бір мүшесі ретінде әртүрлі қатынастарға
әсер етеді. Тұлға идеологиялық қатынастар қызметінің аймағына тәуелді.
Идеологиялық жүйе тұлғаға өте қатты әсер етеді. Сонымен қатар тұлғаның
қалыптасуына қоғамдық қатынастарда әсер етеді.
Тұлға-бұл жеке дара адам, нақты қызмет түрімен айналысатын, қоршаған
ортамен қарым-қатынас орнататың қоғамның мүшесі. Қоғам тұлғаның
қалыптасуына әсер етеді. Қоғамсыз, қоғамдық топсыз адам жеке тұлға бола
алмайды. Адамды табиғат жаратады, қоғам қалыптастырады. Адамның тұлға
болып қалыптасуының ішкі және сыртқы күштер әсер етеді.
Сыртқы күштер әсерінен тұлғаның мінезі қалыптасады. Сыртқы күштер
әсерінен адам тұлғаға айналады.
Тұлғаның қалыптасуы сыртқы күштің әсерінен дамып қана қоймайды оған ішкі
күштер де әсерін тигізеді. Оның түрлері бар
1. Дүниетаным – бұл ойда қалыптасұан сезім жүйесі, яғни табиғатқа ғылыми
көзқарасы, қоғамдық, адамдық қатынастар, оның ішкі құндылықтары және
санасында нақты бір өмірінің мақсат және қызығушылықтар түрінде
қалыптасады.
2. Құрылымы– бұл оның белгілі бір қызметтң орындауға ішкі немесе өздік
белсенділігінің тежелуі.
3.Мақсат – бұл тұлғаға қажет, ол тұлғаның қажеттіліктерін іске асырады.
Мотивациялық физиологиялық негіз. Қажеттіліктер мотивацияға айналады.
Орталық нерв жүйесінің және басқа да мүшелердің белсенділігін арттырады.
Мотивация функционалдық жүйеге ерекше жағдай туғызады. Ағзаның белгілі
бір қызметін істеуге дайындығын қамтамасыз етеді. Осы жағдайдың әсер
етуіне байланысты симпотикалық нерв жүйесінің толысуының жоғарлауы
байқалады.
Тұлға индивид ретінде
Әрбір жеке дараның өзіндік ерекшелігінің шкаласы бар. Жеке дара
арасындағы көптеген айырмашылықтар ген және қоршаған орта арқылы келеді.
Бұл мынаны білдіреді. Кез келген сыртқы фактор тұлғаның қалыптасуына жан-
жақты әсер етеді. Мысалы, үйдегі шыққан симфоникалық әуеннің саны мен
сапасы баланың музыкалық дыбыстарды жақсы айыра және түсіне білуіне көп
әсер етеді. Бірақ, саңырау балаларға әсер етпейді. Адамдар бір-бірінен
жеке дара туа біткен ерекшеліктерімен ғана ерекшелене қоймайды, сондай-ақ
адамның дамуындағы сырттан келетін әртүрлі түрткілер де әсер етеді.
Адамның мінез-құлқының қалыптасуының өзі өскен жанұясы, мұғалімі оның
мамандығы араласқан ортасы да әсер етеді. Екі бір-біріне ұқсас адам даму
барысында мінез-құлқында көптеген айырмашылықтары болады, ал өмір жолы
бір-біріне ұқсас әр жақтағы адамның мінездері ұқсас болып келуі мүмкін.
Жеке дара адамға оның мамандығы көп әсер етеді. Мәселен, мұғалімдер өз-
өзіне сенімді болады, себебі ол үнемі бала ортасында болады. Сондай-ақ
мұғалімдерге сенімділікпен қатар қарапайымдылық тән. Ал офицерлерге
ұқыптылық тән. Мамандық адамның өзіндік ішкі қасиеттеріне әсер етпейді.
Жеке дараның жүзіндегі ерекшеліктері сияқты, психикасында да
айырмашылықтар болады. Адамды түсіну үшін ең алдымен оның өзіндік
психикалық ерекшелігін анықтап алу керек. Бұл өмірде екі бірдей адам жоқ.
Әрбір адам психикалық ерекшеліктеріне байланысты өзіне тән қасиеттері
болады. Ерте заманғы ғалымдар адам мен адамның, яғни тұлғаның арасындағы
ерекшеліктердің не себепті, ненің әсерінен болатынына көп көңіл бөлетін
болған. Соңғы екі мың жыл бұрын Гиппократ мінездің төрт классикалық
темперамент түрін ашты. Олар: сангвеник, холерик, флегматик, меланхолик.
Бұлар әлі күнге дейін психология ғылымында мінезді анықтауда үлкен роль
атқарады, ал Платон өзінің “Металдар териясы” деп аталатын еңбегінде үш
түрлі тұлғаның мінезі анықтады және әр тқлғаға өзіне тән металл
(философтар алтын, жауынгерлер күміс, қарапайым қолөнер адамдарына мыс),
сондай-ақ тұқым қуалаушылықпен тұлға арасындағы айырмашылықтарға өз
көзқарасын ұсынған. Гиппократтың тапқан ерекшеліктерінен біз қазіргі
заманда ағза ерекшеліктерін анықтайтын болсақ, ал Платон берген
мінездемеден қазіргі заманғы адамның құндылықтарын анықтаймыз. Мәселен,
философтардың алтын ұсынуы олар ақыл мен білімге ұмдылады, жауынгерлерге
күміс бергені олар арға, төзімге, батылдыққа ұмтылады, қарапайымдарға мыс
ұсынуы олар тек қана өзіне керегін қанағаттандыруға ұмтылады және
тұлғаның қалыптасуында әртүрлі өзгешеліктер психология ғылымының бұрыннан
келе жатқан басты мәселесі болған және болып қала береді. Жеке дара
арасындағы айырмашылықтар мен ерекшеліктерді дифференциалдық психология
зерттейді. Дифференциалдық психология жеке ғылым ретінде XIX ғасырда
қалыптаса бастады. Тұлғаның өмір жолы бұл оның жеке дара адам болып
қалыптасуы.
Қазіргі заманда тұлға проблемасымен тек қана психологтар ғана
емес, сонымен қатар философтар, педагогтар, биологтар, социологтар да
айналысады. Сондай-ақ, қазіргі заман тұлға теориясы, оның қалыптасуын
дамуын қаншалықты зерттегенімен “Тұлға” деген түсінікке нақты барлығы
бірдей қабылдаған түсінік әлі де қалыптаспаған. Берілген тұлға
теориясының әрқайсысы бір-бірімен методологиялық құрылымы жағынан
өзгешеліктері бар.
Тұлға теорияларының ең біріншісі психоаналитикалық теория. Оны құрған
австриялық психолог Зигмунд Шломо Фрейд (1856-1934) көптеген психологтар
Зигмунд Фрейдтің теориясын қолдау немесе сынау арқылы тұлға, адам
жөнінде өз түсінігін қалыптастырады. Фрейдің теориясы ең бірінші шетел
психологиясында тұлға экспериментальдық және теориялық зеттеулер
жүргізуге түрткі болды. Фрейдтің тұжырымдауындауынша тұлғаның құрылымында
белгілі –бір күш бар. Ол күш адаммен анықталады.Онымен екі қажеттілікті
анықтайды. Олар адамның психологиялық әрекетін анықтайды. Оның екі түрі
бар ; бірі құмарлық, екіншісі агрессия. Құмарлыққа байланысты
қажеттіліктер сырқы ортаның әсерінен санасыз түрде қалып қояды. Сонда да
ол симпатикалық түрде келіп отырады. Фрейд тұлғаның құрылымында үш
компоненті бөліп көрсеткен. Олар мыналар:
Ол – санасыз түрде болады (инстинкт түрткі және қажеттілік). Бұл өнім
жануарлардан келген биологиялық тәжірибе.
Мен - бұл адамды қоғам талаптарын орындауға және норманы орындауға
бағындырады.
Жоғарғы МЕН -Бұл саналы және санасыз деңгейде көрсетілуі, яғни ата-
ананың, мұғалімнің жалпы қоршаған ортаның бала психикасына әсер етуі
Ол үнемі жан-жал күйінде болады. “Ол” және “Жоғары Мен талаптары бір-
біріне сәйкес келмейді. Сондықтан оған мына жағдай тән: қанағаттанбау,
алаңдаушылық, уайым –қайғы және т.б.
Адамда Ол және Жоғарғы Меннің күресі үнемі болып тұрады. Соған
байланысты Мен өзіне айтулы қорғаныс механизмдерін қалыптастырады.
Олар; 1. Келіспеушілік – мына жағдайдан туады; шындық адамға ұнамаса,
мәселен, өзіне келіп түскен сынды мойындамау немесе адам ауырғанда
ауруын сезінседе айтпайды, яғни мойындамайды. 2. Үстем күш –“оның” ішкі
импульс жағынан қорғалған және Жоғарғы Мен (жағынан келетін қатер.
1. Қорғаныс механизмі –бұл рационалдық, яғни қандай да бір іс-әрекет
істеген (қалып нормасына әсер ететін), бірақ оларды анықтауға тырысатын
адам. 4. Қалыптасатын реакция-кейбір кезде адамдардың мінез-құлығының
түрлеріне болады. 5. Проекция - әр адамда өзіне ұнамайтын қылығы болады
және ол оны басқа бір адамдарға санасыз түрде асыра суреттейді. 6.
Интеллектуализациялық –интеллектуалдық терминдер арқылы эмоциональдық күш
көрсету жағдайынан құтылуға әрекет жасау .
А.К.Юнгтің анықтауы бойынша адам психологиясында үш деңгей бар:
Бірінші деңгей - ес,
Екінші деңгей - өздік санасыздық,
Үшінші деңгей – ұжымдық санасыздық.
А.К.Юнгтің мұндағы еңбегі –ол типологиялық тұлғаның негізін құрды
(интроверт пен экстровертті бөлді) және ол бұлардың туа пайда болатынын
анықтады.
ХХ –шы ғасырдың I-ші жартысында жана тұлға концепциясы шыға бастады.
Онымен бірге персоналдық деген атпен белгілі болды. Бұл бағыттың негізін
қалаған: Карл Роджерс, Абрахам Маслоу, Тердон Олпорт. Онда тұлғаның
феноменіне анықтама берді, яғни тұлғаның өткенімен болашағына болжау
емес, қазіргі кездегі деңгейін зерттеуді ұсынған. Гуманистік теорияның
басты негізі өмір түсінігі, тұлға құндылықтары. К.Роджерстің пікірі
бойынша әрбір адамның өзіндік ішкі ұмтылыстары болады.
Ең алғаш құндылықтар бала ағзасының ішінде болады, ал өсе келе күрт
өзгеріп кетеді. К. Роджерс ұсынған тұлғаның өзін-өзі белсендендіру
критерийлері:
1 Шындықты батыл қабылдау және оған өзін-өзі дайындау қабілеті
2 Өзін немесе өзгелерде қандай болмасын сол қалпында қабылдау
3 Ойы мен сезімінің жылдам болуы
4 Әділ сезімнің болуы
5 Жағайдың жайсыздығы
6 Қоршаған ортаның адамдарымен мейлі барлығымен болмасада , достық қарым-
қатынаста болуы
7 Өмірге ашық көзқарасымен қарау және дүниені өз көзқарасымен бағалай алу
А.Маслоу осы критерийлерді қозғайды оның пікірі бойынша өзін-өзі
бағалай білетін адамдар осы критерийлерге берік болып келеді.Олар үшін
осы критерийлер ең қүнды. Бұл тұлғалардың құндылықтары : сұлулық, шындық,
қарапайымдылық
Г.Олпорт дамуы қиын, күрделі ашық жүйе ретінде қарастырады. Адамның
дамуы басқа адамдармен қарым-қатынасына байланысты. Оның түсінігі бойынша
адамның белгілері-бұл осы шаққа әсер ететін іс-әрекет түрткісі.
Когнитивтік тұлға теориясы 50-60-шы жылдары пайда болды осы теорияны
жақтаушылардың пікірі бойынша адамның іс-әрекеті психикалық көріністерін
ішкі құрылымына байланыстырды. Когнитивтік тұлға теориясының негізгі
өкілдері: М.Айзенк, Д.Келпи, М.Махони,У.Найссер. Бұл теорияның негізгі
анализдік пәні –жеке дара адам.
ХХ ғасырда бихевиористік бағыт пайда болды. Оның өкілдері психологиялың
негізгі пәні психика емес қарапайым мінез –құлық деп түсінді.
Э. Торндайк адамның іскерлігін жануарлармен салыстыра суреттеуіне
қарсы шықты. Ол үш заңдылықты бөліп көрсетті
Жаттығу заңы-орындалған іс-әрекет қаншалықты ұзақ болса, соншалықты берік
бола бастайды.
Эффект заңы – марапаттау мен мадақтаудың рольі.
Дайындық заңы- қандайда бір іс-әрекетке адамның дайын болуы.
Е.Торндайктың негізгі еңбегінің жемісі - ең алғаш іс-әрекет мәселерінің
мотивациасын қойды. Бихевиористік бағыттың негізгі өкілі американдық
психолог Д. Уотсон. Оның ойынша кез-келген тірі ағзаның басқа бір ортаға
қалыптаса бастауында ең алғаш оның мінез-құлқының өзгешелігін зерттеу
қажет. Д. Уотсонның негізгі тезисі –анықталатын мінез-құлық тек қана
сырқы жағдайлармен стимулдармен анықталады.Ол ешқашанда ес пен психиканы
бір тұтас деп қарастырмаған. мінез-құлықтың барлық формасы психикалық
көріністер генмен берілмейді, ол бағытталған сыртқы іс-әрекеттер арқылы
пайда болады.
Тұлға психологиясы сыртқы елдерде аса маңызды орынға ие.
Тұлға деген не? Тұлға латын тілінен аударғанда “persona” маска деген
мағынаны береді. Көп мағаналы мәні бар тұлға психологиясын түсіу үшін осы
саланы зерттеушілердің көзқарасына көңіл бөлейік. Мәселен К.Роджерс
тұлғаны –ұйымдасқан ұзақ уқтылы шындықты субъект түрінде қабылдайтын
организмнің ең жоғарғы даму шегі ретінде анықтаған.
Э. Эриксонның түсінігінде, жеке дара өзінің өмір жолында бір қатар
психиоәлеуметтік дағдарыстан өтеді және оның тұлға ретінде дамуындағы
әртүрлі дағдарыс функциаларының әсерінен болады.
Осы анықталған тұлға теорияларының ортақ тұжырымы:
Көп анықтамаларда жеке дара сөзінің мағанасы мен жеке дара ерекшеліктері
көрсетілген әр тұлғаның өзіндік қасиеттері болады. Сол қасиетінің
арқасында адам басқа адамдардан ерекшеленіп тұрады .
Жеке тұлға тұқым қуалаудың, ортаның және тәрбиенің әсерінен дамып,
қалыптасатын индивид екені ғылымда аталған. Бұл тұста даму деп
отырғанымыз адам ағзасында зат алмасу процесіне байланысты өз бетімен
жүретін заңды құбылыс. Басқаша айтқанда табиғи берілген қасиеттердің ішкі
қуат әсерінен өз бетімен қайталану процесі. Адам ағзасындағы даму
менқалыптасу процесі де орын алады. Ол ағзаның даму кезінде сыртқы
күштердің әсеріне жауап беру, ыңғайына көну, бейімделу мүмкіндігінен
болатын құбылыс.
Идеологиялық жүйе тұлғаға өте қатты әсер етеді. Оның психологиясына,
дүниетанымына, жеке тұлға және адамның қоғамдық орнының қалыптасуына
әсер ете алады. Сонынымен қатар тұлғаның қалыптасуына қоғамдағы
топтардағы қатынастарда әсер етеді.Тұлға –бұл жеке дара адам, нақты
қызмет түрімен айналысатын, қоршаған ортамен қарым –қатынас орнататын
қоғамның мүшесі.
Қоғам тұлғаның қалыптасуына әсер етеді.Қоғамсыз, қоғамдық топсыз адам
жеке тұлға бола аламайды. Адамды табиғат жаратады, Қоғам қалыптастырады.
Адамның тұлға болып қалыптасуынан ішкі және сыртқы күштер әсер етеді.
Сыртқы кү.штің әсерінен тұлғаның мінезі қалыптасады.Сыртқы факторлардың
әсерінен адам тұлғаға айналады. Ішкі күштің әсерінен тұлғаның қалыптасуы
сыртқы күштің әсерінен дамып қана қоймайды оған ішкі жағдайлар да әсер
етіп отырады. Оның түрлері:
1) Тұрақсыздық – тұлғаның дамуындағы мынаны білдіреді: Адамның дамуы
индивидуалдық және психофизикалық ерекшеліктеріне байланысты.
Мәселен, бір адам екінші бір адамға қарағанда жылдам дамуы мүмкін.
2) Интеграция – тұлғаның дамуында мынаны білдіреді: адамның ішкі
мүшелерінің мүмкіншіліктері, яғни олар тұлғаның қасиеттерінің
қалыптасуына әсер етеді. Адамның анықталған гинетикалық немесе
психофизикалық жетіспеушіліктері не ерекшеліктерінің болуына қарамай
тұлғаның қалыптасуы мен дамуында нақты немесе бағытталған мобилизация
және ағзасына көмектесу, жағдай жасау арқылы адам кеш те болса да жеке
тұлға болып қалыптасады. Адамның тұлға ретінде дамуын бір жағынан оның
ерекшелігін қадағалап отыруға болады, екінші жағынан, адамның оқу және
тәрбиелену процестеріне белсенді түрде әсер етуге болады. Тұлға
психологиясының даму факторы – тұлға дамуының психологиялық дамуы да ішкі
және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы факторларға қоршаған орта, қоғам әсер етсе, ал ішкі факторға
адам дамуының биогенетикплық және физиологиялық ерекшеліктері кіреді.
Тұлғаның дамуындағы алғашқы физиологиялық ішкі және сыртқы қалыптар нақты
әсер етеді.
Сыртқы қалып – тұлғаның психологиялық дамуына қатысады, яғни адамды
тәрбиелеу және оның құндылықтары.
Ішкі қалып – тұлғаның психологиялық дамуына қатысады және оның
белсенділігі мен қалауы, сонымен қатар тұлға болып қалыптасуындағы түрткі
мен мақсат.
Тұлғаның психологиялық даму деңгейі – адамның даму кезеңінің әрбір
қалыптасу процестерінің деңгейі мен көрскткіші.
Тұлғаның белсенді даму кезеңі бұл адамның әртүрлі шешімдері. Мәселен,
өз бетінше шеше алу деңгейінің көрсеткіші, яғни оның ұйымдастыра алушылық
қабілетін және іскерлік деңгейінің қаншалықты екенін, тұлғаның
құндылықтары және қаншалықты дамығанын анықтайды. Қазіргі заманғы
қолданбалы тәжрибелік зерттеулер адамның психологиялық даму жағдайын оның
маңызды мінездері туралы нақты ақпараттардың көмегін бере алады. Адамның
даму деңгейі сонымен қатар бір шешімді өз бетінше шеше алмауын да
қарастырады. Тұлғаның психологиялық ерекшеліктері белгілі бір анықталған
бағыттарда және заңдылықтарға байланысты дамиды.
1. Тұлғаның танымдық және эмоционалды дамуы. Бұл сфера тұлғаның даму
процесіндегі оқыған немесе жинақталған тәжрибелерінің интеллектуалдық
эмоционалдық қылығымен анықталады. Бұл процесс мына бағытпен жүреді.
Ойлау қызметінің күрделенуіне қоршаған дүние және әлеуметтік орта жалпы
интелектуалдық құрылымының қалыптасуына: эмоция, сезім және жігер
тұлғалық дамуға әсер етеді.
2. Тұлғаның мінезі мен іскерлігінің бағытының дамуы. Тұлғаның пайда
болуын, құрылымын және мотивациялық қажеттіліктерін қиындауын оның
бағыттылығын сонымен қатар адамның мінезі және іскерлігінің даму
барысындағы ерекшеліктері мен доминандтағы даму белгіліріне зерттеу және
мінездеме беруге болады.
3. Тұлғаның психологиялық даму құрылымының қызметі түрткі мен мақсаты
арасындағы өзгерісі, опереционалдық жағынан адам қызыметінің
қиындығынан дамиды.
Тұлға қоғамда белгілі-бір орын алады,белгілі –бір қоғамдағы пайдалы
қызмет атқаратын және өзіне тән индивидуалдық және қоғамдық
психологиялық ерекшеліктерімен ерекшеленетін индивид.
Индивид- адам түсінігінде екі ұғымда бейнеленеді:
1. Адам басқа тірі дүниенің өзіне тән өкілі,фило және онтогенездік
дамудың өнімі.
2. Адам- қоғамның нақты өкілі.
Қазіргі заманғы тұлға теориясы 1930 жылдардың соңында тұлға
психологиясын белсенді түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz