Тұлға және тұлғааралық қарым-қатынас
1. Тұлғааралық қатынастарды зерттеу және бағалау әдістемелері.
2. Тұлға және жеке адам туралы жалпы түсінік.
3. Жеке адам және оның бағыт.бағдары.
4. Жеке адам және қарым.қатынас психологиясы.
5. Қарым.қатынастың жақтары мен түрлері.
6. Қарым.қатынастың формалары мен түрлері.
2. Тұлға және жеке адам туралы жалпы түсінік.
3. Жеке адам және оның бағыт.бағдары.
4. Жеке адам және қарым.қатынас психологиясы.
5. Қарым.қатынастың жақтары мен түрлері.
6. Қарым.қатынастың формалары мен түрлері.
Белгісіз нәрсе мақсат бола ала ма? Егер мәселе жеке адамның өміріндегі тұрмыстық мақсаты жайында болса, мұнымен келісуге болады. Егер қоғам үшін маңызды процесс, жоғары білім мақсаты туралы айтсақ ол маңызды мәселе. Жоғары білімнің басты мақсаты ретінде тұлғаның сәтті дамуы психологиялық зерттеудің пәні ретінде тұлғаның мәніне ғылыми енуінің деңгейіне өте қатты байланысты. Сонымен мұнда тек теориялық емес, сонымен бірге ғылыми-қолданбалы, практикалық аспектінің мәні де зор. Соңғысына ең алдымен тұлғаны диагностикалау жатады. Тұлғаны диагностикалаудың нақты әдістерінсіз нәтижелі бақылау және өзін-өзі бақылауды, сонымен қатар, тұлғаның дамуы мен өзін-өзі дамытуын анықтау қиынға түседі. Кез-келген тұлғаның теориясы диагностикалық практикасыз және т.б. жасалмайды. Біздің елімізде жарамсыз ғылыми бағыттарды қудағалаумен, әсіресе 1936 жылы педалогия мен диагностикалық тестілеуге тыйым салумен байланысты қиын жылдар тұлға психологиясының дамуына да кері әсерін тигізді. Осы саладағы атаулы келеңсіздіктер көрсеткіші тұлғаны зерттеудің отандық әдістемелердің жеткілікті деңгейде өңделмегендігінен, практиктердің шектен тыс валидтілігі жеткілікті деңгейде емес шетел әдістемелеріне сүйенуінен көруге болады.
Тек тұлғаның жалпы психологиялық теориясы тұрғыдан жіктеуді айтпағанда құруға ғана емес, сонымен бірге оның практикалық мақсаттарда қолдануға кедергі болатын кейбір қиындықтарды атап өтейік:
1. Тұлға көрініс беретін және зерттеуге болатын, шындық аумағын шектелген түсінік. Көп жағдайда мұндай аумақ зерттелетін адамдар контингентіне байланысты еңбек, оқу және т.б. «іс-әрекетке» алып келеді. Осыған байланысты А.Н. Леонтьевтің «Деятельность. Сознание. Личность.» атты еңбегі еске түсірсек жетіп жатыр. Әрқашан психологиялық құбылыстарды жүйелі түрде түсінуге ұмтылған Б.Ф. Ломов психологтарды едәуір кең шынайылылықты зерттеуге шақырған (мәселен, мінез-құлық және т.б.). Тұлға көріністерінің едәуір бара-бар және кең көлемді аумағы болып, К.А. Абульханова-Славская атап өткендей, жалпы өмір сүру кейпі мен өмір сүру әрекеті табылады. Шын мәнінде, студенттің декларативті мінез-құлқы оқу іс-әрекетінде демалыс уақыты мен формальді емес өзараәрекеттерде көрінетін шынайы мотивтер жасырып қалады.
2. Көптеген психологиялық зерттеулерде және диагностикалық әдістемелерде кездесетін тұлғаның бытыраңқылығы мен оның көріну жағдайлары. Бұл тұлғаны «қасиеттер теориясының» арнасында зерттеу барысында көрінді. Америка психологиясының жетекші психологы Ю. Дженнинге (1961 ж.) осы салада жазылған көптеген зерттеулерге қорытынды жасай отырып былай деген: «Аталған зерттеулерде лидерлерге тән көптеген қасиеттер айтылған практикалық міндеттерді шешпейді. 50 жыл бойы жүргізілген зерттеулер лидерлерді лидер еместерден ажыратуға мүмкіндік беретін тұлғаға тән қырлары мен қасиеттері жиынтығын бермеді». Осыған ұқсас зерттеулер біздің елде де жетерлік.
3. Әлеуметтік факторлардың рөлін асыра бағалау, яғни онтогенезде тұлғаның дамуы генетикалық түрде шартталмаған және оқудың, әлеуметтенудің нәтижесінде меңгерген табиғи, өзараәрекеттестіктердің диалектикасын есепке алмай, адамның әлеуметтену процесі ретінде ғана көрінеді. Әлеуметтенуді осылай жоғары бағалау, белсенділігі төмен және шығармашыл емес тұлғаның қалыптасуына алып келетін қатаң түрде берілген сыртқы эталондар ретінде әлеуметтік факторлардың бір жақты әсерімен сәйкес келетіндігі қызықты.Психологиялық әдебиеттерде тұлғаны зерттеу қиындықтарын мойындау қандай да бір оң ұсыныстарымен қатар жүреді. В.А. Богданов әлем бірлігіне тоқталу, модельдеу әдісінде мінез-құлық пен психикалық сананың философиялық дуализімін жеңудің негізгі жолын көреді: «Дуализмнің әсері жағдайды талдау және психикалық құбылыстардың талдау категорияларының әртүрлігіне байланысты шығады. Осы қиындықтан өту үшін психологиялық координаттарда жағдайларды жіктеу керек». Біз төменде байқайтынымыздай, соңғы сөйлем өте құнды. Алайда дуализмді жеңудің нақты жолдарын іздестірген тиімді. Стильдің (өмір, тұлға, қарым-қатынас, іс-әрекет және т.б.) түрлі психологиялық зерттеулерде мұндай нақты жол жасалып жатқанына көп болды (Г. Олпорт, 1937; А. Адлер, 1927; С. Стаднер, 1962; В.С. Мерлин, 1982 және т.б.). «Тұлғаның іс-әрекеті мен қасиеттерінің объективті талаптарының өзараәрекеттесуі» ретінде іс-әрекеттің стиліне едәуір сәтті және жалпыланған анықтама С. Мерлин берді .В.С. Мерлиннің іс-әрекет стиліне берген анықтамасына сүйене отырып, біз өмір сүру стилінің едәцір кең концепциясын жасадық: «Адам өмір сүруінің стилі дегеніміз бұл тұлғаның қасиеттерін және өмір сүрудің объективті талаптарын салыстырумен анықталатын оның тіршілік әрекеті амалдарының тұрақты жүйесі. Өмір сүру кейіпіне қарағанда өмір сүру стилі өмір сүрудің объективті жағдайларын қамтымайды, тек олардың субъективті бейнесі ғана енеді. Стильдің мәні адамның өмір сүру әркетінің әртүрлі түрлері бойынша оның тұлғалық потенциалын қалай жұмсайтындығығынан көрінеді». Осыған сәйкес, тұлғаны диагностикалауға байланысты жүйелі-стильдік әдіс жасалынды. Оның сыртқы көрінісі Дж. Келлидің «репертуарлық торына» ұқсайды, алайда әдебиеттерде кездесетін тұлғаны зерттеу әдістемелерінен Д. Келли және оның ізбасарлары ұсынған әдістемесі мазмұны жағынан ерекшелінеді. Оның басты ерекшелігі бұл тұлғаның басқа концепциясын, яғни жүйелі-стильдік тұжырымдамасы түрде жүзеге асыруда. Онда тұлға өмір сүру стилінің ішкі жүйесі ретінде қарастырылады. Біздің концепциямызға сай, тұлғаны жүйе-стильдік әдіс бойынша зерттеу өзін-өзі бағалаудың екі жақты карталар ретінде жүзеге асады. Оның бірінші өлшемі - тұлғалық қасиеттер (құндылықтар, ұстанымдар, бейімділіктер және т.б.), ал екіншісі - өмір сүру әрекетінің түрлері (тұлға қалыптасатын жағдайлар). Біздің жеткілікті дәрежедегі кең психодиагностилық тәжірибеміз көрсеткендей, сол не басқа тұлғалық ерекшеліктері көрінетін индивидтің өзінің өмірлік мәселелері мен жұмысының түрлерін белгілі бір түрде реттеу (жіктеу, ранжирлеу және т.б.) бұл индивидтің тұлғасы жөнінде пікірлерді білдіруге жоғары ақпараттық және оның өмірлік жолын және кәсіби дамуын болжауға жоғары дәрежелі валидті болып табылады.Сонымен, тек диагностикаға ғана емес, сонымен бірге тұлғаның дамуына қатысты маңызды мәселе бар. Өмір сүру стилі аясында тұлға және өмір сүру әрекеті деген екі түрлі құбылыстарды біріктірудің теориялық негізі бар ма екен? Олардың бірегейлігін, тіпті «туыстығын» көрсету үшін тұлғаның жаңа түсініктемесінен шығуы керек.
Тек тұлғаның жалпы психологиялық теориясы тұрғыдан жіктеуді айтпағанда құруға ғана емес, сонымен бірге оның практикалық мақсаттарда қолдануға кедергі болатын кейбір қиындықтарды атап өтейік:
1. Тұлға көрініс беретін және зерттеуге болатын, шындық аумағын шектелген түсінік. Көп жағдайда мұндай аумақ зерттелетін адамдар контингентіне байланысты еңбек, оқу және т.б. «іс-әрекетке» алып келеді. Осыған байланысты А.Н. Леонтьевтің «Деятельность. Сознание. Личность.» атты еңбегі еске түсірсек жетіп жатыр. Әрқашан психологиялық құбылыстарды жүйелі түрде түсінуге ұмтылған Б.Ф. Ломов психологтарды едәуір кең шынайылылықты зерттеуге шақырған (мәселен, мінез-құлық және т.б.). Тұлға көріністерінің едәуір бара-бар және кең көлемді аумағы болып, К.А. Абульханова-Славская атап өткендей, жалпы өмір сүру кейпі мен өмір сүру әрекеті табылады. Шын мәнінде, студенттің декларативті мінез-құлқы оқу іс-әрекетінде демалыс уақыты мен формальді емес өзараәрекеттерде көрінетін шынайы мотивтер жасырып қалады.
2. Көптеген психологиялық зерттеулерде және диагностикалық әдістемелерде кездесетін тұлғаның бытыраңқылығы мен оның көріну жағдайлары. Бұл тұлғаны «қасиеттер теориясының» арнасында зерттеу барысында көрінді. Америка психологиясының жетекші психологы Ю. Дженнинге (1961 ж.) осы салада жазылған көптеген зерттеулерге қорытынды жасай отырып былай деген: «Аталған зерттеулерде лидерлерге тән көптеген қасиеттер айтылған практикалық міндеттерді шешпейді. 50 жыл бойы жүргізілген зерттеулер лидерлерді лидер еместерден ажыратуға мүмкіндік беретін тұлғаға тән қырлары мен қасиеттері жиынтығын бермеді». Осыған ұқсас зерттеулер біздің елде де жетерлік.
3. Әлеуметтік факторлардың рөлін асыра бағалау, яғни онтогенезде тұлғаның дамуы генетикалық түрде шартталмаған және оқудың, әлеуметтенудің нәтижесінде меңгерген табиғи, өзараәрекеттестіктердің диалектикасын есепке алмай, адамның әлеуметтену процесі ретінде ғана көрінеді. Әлеуметтенуді осылай жоғары бағалау, белсенділігі төмен және шығармашыл емес тұлғаның қалыптасуына алып келетін қатаң түрде берілген сыртқы эталондар ретінде әлеуметтік факторлардың бір жақты әсерімен сәйкес келетіндігі қызықты.Психологиялық әдебиеттерде тұлғаны зерттеу қиындықтарын мойындау қандай да бір оң ұсыныстарымен қатар жүреді. В.А. Богданов әлем бірлігіне тоқталу, модельдеу әдісінде мінез-құлық пен психикалық сананың философиялық дуализімін жеңудің негізгі жолын көреді: «Дуализмнің әсері жағдайды талдау және психикалық құбылыстардың талдау категорияларының әртүрлігіне байланысты шығады. Осы қиындықтан өту үшін психологиялық координаттарда жағдайларды жіктеу керек». Біз төменде байқайтынымыздай, соңғы сөйлем өте құнды. Алайда дуализмді жеңудің нақты жолдарын іздестірген тиімді. Стильдің (өмір, тұлға, қарым-қатынас, іс-әрекет және т.б.) түрлі психологиялық зерттеулерде мұндай нақты жол жасалып жатқанына көп болды (Г. Олпорт, 1937; А. Адлер, 1927; С. Стаднер, 1962; В.С. Мерлин, 1982 және т.б.). «Тұлғаның іс-әрекеті мен қасиеттерінің объективті талаптарының өзараәрекеттесуі» ретінде іс-әрекеттің стиліне едәуір сәтті және жалпыланған анықтама С. Мерлин берді .В.С. Мерлиннің іс-әрекет стиліне берген анықтамасына сүйене отырып, біз өмір сүру стилінің едәцір кең концепциясын жасадық: «Адам өмір сүруінің стилі дегеніміз бұл тұлғаның қасиеттерін және өмір сүрудің объективті талаптарын салыстырумен анықталатын оның тіршілік әрекеті амалдарының тұрақты жүйесі. Өмір сүру кейіпіне қарағанда өмір сүру стилі өмір сүрудің объективті жағдайларын қамтымайды, тек олардың субъективті бейнесі ғана енеді. Стильдің мәні адамның өмір сүру әркетінің әртүрлі түрлері бойынша оның тұлғалық потенциалын қалай жұмсайтындығығынан көрінеді». Осыған сәйкес, тұлғаны диагностикалауға байланысты жүйелі-стильдік әдіс жасалынды. Оның сыртқы көрінісі Дж. Келлидің «репертуарлық торына» ұқсайды, алайда әдебиеттерде кездесетін тұлғаны зерттеу әдістемелерінен Д. Келли және оның ізбасарлары ұсынған әдістемесі мазмұны жағынан ерекшелінеді. Оның басты ерекшелігі бұл тұлғаның басқа концепциясын, яғни жүйелі-стильдік тұжырымдамасы түрде жүзеге асыруда. Онда тұлға өмір сүру стилінің ішкі жүйесі ретінде қарастырылады. Біздің концепциямызға сай, тұлғаны жүйе-стильдік әдіс бойынша зерттеу өзін-өзі бағалаудың екі жақты карталар ретінде жүзеге асады. Оның бірінші өлшемі - тұлғалық қасиеттер (құндылықтар, ұстанымдар, бейімділіктер және т.б.), ал екіншісі - өмір сүру әрекетінің түрлері (тұлға қалыптасатын жағдайлар). Біздің жеткілікті дәрежедегі кең психодиагностилық тәжірибеміз көрсеткендей, сол не басқа тұлғалық ерекшеліктері көрінетін индивидтің өзінің өмірлік мәселелері мен жұмысының түрлерін белгілі бір түрде реттеу (жіктеу, ранжирлеу және т.б.) бұл индивидтің тұлғасы жөнінде пікірлерді білдіруге жоғары ақпараттық және оның өмірлік жолын және кәсіби дамуын болжауға жоғары дәрежелі валидті болып табылады.Сонымен, тек диагностикаға ғана емес, сонымен бірге тұлғаның дамуына қатысты маңызды мәселе бар. Өмір сүру стилі аясында тұлға және өмір сүру әрекеті деген екі түрлі құбылыстарды біріктірудің теориялық негізі бар ма екен? Олардың бірегейлігін, тіпті «туыстығын» көрсету үшін тұлғаның жаңа түсініктемесінен шығуы керек.
1. Асмолов.А.Г. Психология личности. М. 1996
2. Алдамұратов.Ә. Жалпы психология. А.1996
3. Асанов.Ж. Жеке тұлғаның қалыптасу мәселесі.А.1999
4. Шевандрин. Н.И. Психодиагностика. Коррекция и развитие личности. М. Гуманит. Изд. Центр. Владос. 1998. Стр. 319-323.
5. Хъелл, Зиглер Д. Теория личности: ОСН.положения, исследования и ...С.П.:Из-во «Питер»,2003.
6. Авдеев В.В. Психотенология решений проблемных ситуаций. М. 1992.
7. Мясищев В.Н. Психология отношений. М.: Смысл,1995
8. Агеев В.С. Межгрупповое взаимодействие. Социально-психологические проблемы. – М.: МГУ, 1990. - 240С.
9. Берн Э. Игры, в которые играют люди.Люди, которые играют люди. - М.: Прогресс, 1988.- 398с
10. Донцов А.И. Психология коллектива. – М.: МГУ, 1984. – 207с.
11. Сборник психологических методов на казахском и руском языках. Астана 2008.
2. Алдамұратов.Ә. Жалпы психология. А.1996
3. Асанов.Ж. Жеке тұлғаның қалыптасу мәселесі.А.1999
4. Шевандрин. Н.И. Психодиагностика. Коррекция и развитие личности. М. Гуманит. Изд. Центр. Владос. 1998. Стр. 319-323.
5. Хъелл, Зиглер Д. Теория личности: ОСН.положения, исследования и ...С.П.:Из-во «Питер»,2003.
6. Авдеев В.В. Психотенология решений проблемных ситуаций. М. 1992.
7. Мясищев В.Н. Психология отношений. М.: Смысл,1995
8. Агеев В.С. Межгрупповое взаимодействие. Социально-психологические проблемы. – М.: МГУ, 1990. - 240С.
9. Берн Э. Игры, в которые играют люди.Люди, которые играют люди. - М.: Прогресс, 1988.- 398с
10. Донцов А.И. Психология коллектива. – М.: МГУ, 1984. – 207с.
11. Сборник психологических методов на казахском и руском языках. Астана 2008.
5ДӘРІС. ТҰЛҒА ЖӘНЕ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: Тұлға, жеке адам, қарым-қатынас, тұлғааралық
қатынас.
Дәрістің мақсаты: Тұлға және тұлғаарлық қатынасты теориялық-
әдіснамалық
тұрғыда қарастыру.
Қарастыратын тақырыптар:
1. Тұлға және жеке адам туралы жалпы түсінік.
2. Жеке адам және оның бағыт-бағдары.
3. Жеке адам және қарым-қатынас психологиясы.
4. Қарым-қатынастың жақтары мен түрлері.
5. Қарым-қатынастың формалары мен түрлері.
6. Тұлғааралық қатынастарды зерттеу және бағалау әдістемелері.
Белгісіз нәрсе мақсат бола ала ма? Егер мәселе жеке адамның өміріндегі
тұрмыстық мақсаты жайында болса, мұнымен келісуге болады. Егер қоғам үшін
маңызды процесс, жоғары білім мақсаты туралы айтсақ ол маңызды мәселе.
Жоғары білімнің басты мақсаты ретінде тұлғаның сәтті дамуы психологиялық
зерттеудің пәні ретінде тұлғаның мәніне ғылыми енуінің деңгейіне өте қатты
байланысты. Сонымен мұнда тек теориялық емес, сонымен бірге ғылыми-
қолданбалы, практикалық аспектінің мәні де зор. Соңғысына ең алдымен
тұлғаны диагностикалау жатады. Тұлғаны диагностикалаудың нақты әдістерінсіз
нәтижелі бақылау және өзін-өзі бақылауды, сонымен қатар, тұлғаның дамуы мен
өзін-өзі дамытуын анықтау қиынға түседі. Кез-келген тұлғаның теориясы
диагностикалық практикасыз және т.б. жасалмайды. Біздің елімізде жарамсыз
ғылыми бағыттарды қудағалаумен, әсіресе 1936 жылы педалогия мен
диагностикалық тестілеуге тыйым салумен байланысты қиын жылдар тұлға
психологиясының дамуына да кері әсерін тигізді. Осы саладағы атаулы
келеңсіздіктер көрсеткіші тұлғаны зерттеудің отандық әдістемелердің
жеткілікті деңгейде өңделмегендігінен, практиктердің шектен тыс валидтілігі
жеткілікті деңгейде емес шетел әдістемелеріне сүйенуінен көруге болады.
Тек тұлғаның жалпы психологиялық теориясы тұрғыдан жіктеуді айтпағанда
құруға ғана емес, сонымен бірге оның практикалық мақсаттарда қолдануға
кедергі болатын кейбір қиындықтарды атап өтейік:
1. Тұлға көрініс беретін және зерттеуге болатын, шындық аумағын
шектелген түсінік. Көп жағдайда мұндай аумақ зерттелетін адамдар
контингентіне байланысты еңбек, оқу және т.б. іс-әрекетке алып
келеді. Осыған байланысты А.Н. Леонтьевтің Деятельность. Сознание.
Личность. атты еңбегі еске түсірсек жетіп жатыр. Әрқашан
психологиялық құбылыстарды жүйелі түрде түсінуге ұмтылған Б.Ф. Ломов
психологтарды едәуір кең шынайылылықты зерттеуге шақырған (мәселен,
мінез-құлық және т.б.). Тұлға көріністерінің едәуір бара-бар және кең
көлемді аумағы болып, К.А. Абульханова-Славская атап өткендей, жалпы
өмір сүру кейпі мен өмір сүру әрекеті табылады. Шын мәнінде,
студенттің декларативті мінез-құлқы оқу іс-әрекетінде демалыс уақыты
мен формальді емес өзараәрекеттерде көрінетін шынайы мотивтер жасырып
қалады.
2. Көптеген психологиялық зерттеулерде және диагностикалық әдістемелерде
кездесетін тұлғаның бытыраңқылығы мен оның көріну жағдайлары. Бұл
тұлғаны қасиеттер теориясының арнасында зерттеу барысында көрінді.
Америка психологиясының жетекші психологы Ю. Дженнинге (1961 ж.) осы
салада жазылған көптеген зерттеулерге қорытынды жасай отырып былай
деген: Аталған зерттеулерде лидерлерге тән көптеген қасиеттер
айтылған практикалық міндеттерді шешпейді. 50 жыл бойы жүргізілген
зерттеулер лидерлерді лидер еместерден ажыратуға мүмкіндік беретін
тұлғаға тән қырлары мен қасиеттері жиынтығын бермеді. Осыған ұқсас
зерттеулер біздің елде де жетерлік.
3. Әлеуметтік факторлардың рөлін асыра бағалау, яғни онтогенезде
тұлғаның дамуы генетикалық түрде шартталмаған және оқудың,
әлеуметтенудің нәтижесінде меңгерген табиғи, өзараәрекеттестіктердің
диалектикасын есепке алмай, адамның әлеуметтену процесі ретінде ғана
көрінеді. Әлеуметтенуді осылай жоғары бағалау, белсенділігі төмен
және шығармашыл емес тұлғаның қалыптасуына алып келетін қатаң түрде
берілген сыртқы эталондар ретінде әлеуметтік факторлардың бір жақты
әсерімен сәйкес келетіндігі қызықты.Психологиялық әдебиеттерде
тұлғаны зерттеу қиындықтарын мойындау қандай да бір оң ұсыныстарымен
қатар жүреді. В.А. Богданов әлем бірлігіне тоқталу, модельдеу
әдісінде мінез-құлық пен психикалық сананың философиялық дуализімін
жеңудің негізгі жолын көреді: Дуализмнің әсері жағдайды талдау және
психикалық құбылыстардың талдау категорияларының әртүрлігіне
байланысты шығады. Осы қиындықтан өту үшін психологиялық
координаттарда жағдайларды жіктеу керек. Біз төменде
байқайтынымыздай, соңғы сөйлем өте құнды. Алайда дуализмді жеңудің
нақты жолдарын іздестірген тиімді. Стильдің (өмір, тұлға, қарым-
қатынас, іс-әрекет және т.б.) түрлі психологиялық зерттеулерде мұндай
нақты жол жасалып жатқанына көп болды (Г. Олпорт, 1937; А. Адлер,
1927; С. Стаднер, 1962; В.С. Мерлин, 1982 және т.б.). Тұлғаның іс-
әрекеті мен қасиеттерінің объективті талаптарының өзараәрекеттесуі
ретінде іс-әрекеттің стиліне едәуір сәтті және жалпыланған анықтама
С. Мерлин берді .В.С. Мерлиннің іс-әрекет стиліне берген анықтамасына
сүйене отырып, біз өмір сүру стилінің едәцір кең концепциясын
жасадық: Адам өмір сүруінің стилі дегеніміз бұл тұлғаның қасиеттерін
және өмір сүрудің объективті талаптарын салыстырумен анықталатын оның
тіршілік әрекеті амалдарының тұрақты жүйесі. Өмір сүру кейіпіне
қарағанда өмір сүру стилі өмір сүрудің объективті жағдайларын
қамтымайды, тек олардың субъективті бейнесі ғана енеді. Стильдің мәні
адамның өмір сүру әркетінің әртүрлі түрлері бойынша оның тұлғалық
потенциалын қалай жұмсайтындығығынан көрінеді. Осыған сәйкес,
тұлғаны диагностикалауға байланысты жүйелі-стильдік әдіс жасалынды.
Оның сыртқы көрінісі Дж. Келлидің репертуарлық торына ұқсайды,
алайда әдебиеттерде кездесетін тұлғаны зерттеу әдістемелерінен Д.
Келли және оның ізбасарлары ұсынған әдістемесі мазмұны жағынан
ерекшелінеді. Оның басты ерекшелігі бұл тұлғаның басқа концепциясын,
яғни жүйелі-стильдік тұжырымдамасы түрде жүзеге асыруда. Онда тұлға
өмір сүру стилінің ішкі жүйесі ретінде қарастырылады. Біздің
концепциямызға сай, тұлғаны жүйе-стильдік әдіс бойынша зерттеу өзін-
өзі бағалаудың екі жақты карталар ретінде жүзеге асады. Оның бірінші
өлшемі - тұлғалық қасиеттер (құндылықтар, ұстанымдар, бейімділіктер
және т.б.), ал екіншісі - өмір сүру әрекетінің түрлері (тұлға
қалыптасатын жағдайлар). Біздің жеткілікті дәрежедегі кең
психодиагностилық тәжірибеміз көрсеткендей, сол не басқа тұлғалық
ерекшеліктері көрінетін индивидтің өзінің өмірлік мәселелері мен
жұмысының түрлерін белгілі бір түрде реттеу (жіктеу, ранжирлеу және
т.б.) бұл индивидтің тұлғасы жөнінде пікірлерді білдіруге жоғары
ақпараттық және оның өмірлік жолын және кәсіби дамуын болжауға жоғары
дәрежелі валидті болып табылады.Сонымен, тек диагностикаға ғана емес,
сонымен бірге тұлғаның дамуына қатысты маңызды мәселе бар. Өмір сүру
стилі аясында тұлға және өмір сүру әрекеті деген екі түрлі
құбылыстарды біріктірудің теориялық негізі бар ма екен? Олардың
бірегейлігін, тіпті туыстығын көрсету үшін тұлғаның жаңа
түсініктемесінен шығуы керек.
1. Адамның тұлғасы – бұл оның өмір сүру әрекеті тәжірибесінің едәуір
жалпыланған және дамушы жүйе. Сондықтан да тұлғалық ерекшеліктерінің
адамның жекелік тәжірибесін жоғарылататын білімдермен, ептіліктермен,
дағдылармен бірлігін көруге болмайды. Тәжірибелердің аталған әртүрлі
формаларының арасындағы принципиалды айырмашылық – жалпылау
процестерінің мазмұны мен бағыттылығында.
2. Тұлғаның құрылымға келтірілуі – адамгершіліктің, мотивациясының,
танымдық стилінің, эмоцияналдылығы, әрекеттерді еріктік басқару және
т.б. сол не басқа параметрлері бойынша жалпылаудың қалыптасқандығына
байланысты. Жалпылаудың қандай да бір аумағына болсын кез-келген
субъектілікке негізделген түрлі объекттер кіруі мүмкін: адам
өміріндегі жеке жағдайлар, сыртқы объектілер немесе олардың
көріністері (мысалы, түстердің түрлері, олардың қанықтығы немесе
ашықтығы және т.б.), субъективті жағдайлар мен көңіл-күйлер және т.б.
Жалпылаудың ерекшелігіне байланысты, қандай да бір индивид бір
жағдайда мысалға, адал (еңбекқор, қарым-қатынасқа оңай түсетін және
т.б.) болса, басқа бір жағдайда басқа, тіпті қарама-қайшы қасиеттерін
көрсетуі мүмкін.
3. Тұлға – дамушы және динамикалық (өзгергіш) жүйе. Оның дамуы тек сыртқы
өлшемдермен, үлгілермен ғана анықталмайды. Мұнда мәселе қандай да
болмасын тұлғалық қасиеттердің қалыптасуындағы жалпылаудың кең көлемін
қамтуда емес, нақтырақ айтсақ, бірдей қасиеттердің түрлі жағдайларда
индивид үшін жағымды әсер беретін жағдайлардың едәуір ажыратылуында.
4. Тұлға жеке тәжірибені жинақтау мен жалпылаудың ерекше жүйесі ретінде
өзінің дамуының сыртқы детерминациясымен шектелмеген, ол тұлғаның
кейбір құрылымдарында анық көрінетін (темперамент, қабілеттер және
т.б.) адамның барлық табиғи ресурстарын диалектикалық түрде қосып
алады. Әрине, өмір сүру әрекеттерінің стильдік ерекшеліктерінде де бұл
ресурстар өзінің көрінісін табу керек.Көптеген практикалық мақсаттар
үшін тұлғалардың типтерін ажырату өте маңызды. Тұлға тұтастай өмір
сүру әрекетінде толық және бара-бар түрде көрініс табатындығын ескере
отырып, өмір сүру әрекетінің стилінің типологиясын құруға мақсатты
түрде ұмтылады. Абстракты тұлғалық қасиеттерді диагностикалауға
қарағанда стильдердің диагностикасы түзетушілік мүмкіндіктерге ие
болады. Өйткені, ол белгілі индивидтің (студенттің, талапкердің,
маманның) тұлға потенциалының көрінуінің жағымды және жағымсыз
жағдайлар жайлы ақпарат бере алады.
Әрине, біз тұлға түсінігінің басқа түрлі психодиагностикалық құралдарды
құрастыру мен қолдануға байланысты басқа да теориялық тұрғыларды жоққа
шығармаймыз. Жаңа әлеуметтік-экономикалық, соның ішінде нарықтық
жағдайларда психодиагностикалық құралдарды ғылыми тұрғыдан талдаушы-
теоретиктер мен практик-психологтар, педагогтар арасында ашық бәсекелестік
пен серіктестік қатынастарға мүмкіндік туғызады.
Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі , ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі ,білімі, өзіне тән ерекшеліктері
болады.Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді.Мәселен,жаңа туған
нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес.
Өйткені ,онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе,білім, іс-әрекет т.б.
жоқ . Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан,сезімінен ,талғам ,
мұратынан, бағытынан ,қабілет, қызығуынан жақсы байқалады .Жеке адам –
тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі.Ол әлеуметтік ортада ғана
қалыптасады.К.Маркстың айтуынша , жеке адам – барлық қоғамдық
қатынастардың жиынтығы .
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері , оның өмір сүретін
ортасына қоғамдық қатынастардың (экономикалық , идеологиялық) тікелей әсер
етуінен қалыптасып отырады. Жеке адамның психикалық қасиеттері бір сыдырғы
тұрақты және тұрлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамның психикалық
тұрақты да, тұрлаулы ерекшеліктері өмір ағымында жетіліп қалыптасады.
Бұлардың өзгеруі қиын немесе бұл ерекшеліктер өзгермейді деу де қате.Демек,
адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отыратындықтан, осымен бірге
оның түрлі ерекшеліктері де дамып , өзгеріп отырады.Мұндай қасиеттер адам
өмірге келісімен пайда болмайды. Адам белгілі бір дәрежеде өсу , жетілу
процесінде дамиды. Психикалық қасиеттердің қалыптасуында оқу-тәрбие процесі
шешуші роль атқарады. Кейбір психологтар адамның осындай тұрақты да
тұрлаулы ерекшеліктерін өзгермейтін нәрсе деп есептейді . Адамның
белсенділігі тума қасиетінен , яғни психикалық энергиясының дәрежесінен
, психикалық қуатынан болады деп қоғамдық мәнін жоққа шығарады.
Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы
тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады,
қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Жеке адмның дамуы
қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан әлеуметтен адам өмірінің болуы
мүмкін емес.
Кез-келген адам қандай да болмасын белгілі бір топқа кіреді. Топтар үлкен
(макро), кіші (микро), ресми емес, ресми, ұымдасқан, ұымдаспаған,
контакталы (адамдары ылғи жүздесіп жүретін топ), оқшауланған. формалы,
формасыз, жасанды, табиғи, шартты, референттік т.б. болып бірнешеге
бөлінеді. Мәселен, класс оқушылары, жұмысшы бригадасы, әскери бқлімше,
отбасы контакталы немесе реалды топқа жатса, футбол алаңында, кино залында
отырған адамдар ұйымдастырған топқа жатады. Белгілі бригада мүшелері, дос
жарандар ағайынтуыстар ресми емес топ деп аталынады. Топ екі адамнан бастап
құрылады; екіден қрық адамға дейінгі топ шағын топтар (мектеп класы),
мыңдаған, миллиондаған адамдардың тобын(саяси партиялар, ұлт, кәсіподақ,
діни ұйымдар т.б.) үлкен топтар деп атайды. Әрбір топтың ресми, не ресми
емес жетекшілері (лидері) болады. Топтар ассоцация, кооперация, корпорация
болып бөлінеді мұның ішінде референттік топ дегеннің мәні ерекше. Бұл -
әрбір адамның қастерлеп, қадір тұтытатын, оның тіршілігіне әркез бағыт-
бағдар сілтеп отырған топ. Реалды, контактылы топтың жоғары дәрежеде
ұйымдасқан түрі ұжым деп аталады. А.С. Макаренконың айтуы бойынша ұжым –
мақсат-мүдделері ортақ, әрекеттес, белгілі-бір дәстүр салттары бар, өзін-
өзі басқара алатын, әлеумет, ұжым тіршілігіне арқау еткен адамдар тобы.
Жерден жұлынып алынып, құнарсыз құмға тасталған өсімдіктің өмір сүруі
мүмкін емес сияқты, адамның да қоғамнан тыс болуы мүмкін емес (А.
Толстой). Сондықтан да адамның жеке басының психологиясын ұғыну үшін ең
алдымен оның әлеуметтік жағдайын, яғни қандай қоғам мүшесі, қандай таптың
өкілі екенін, нақтылы кәсібін, білімін , іс-тәжірибесін білуіміз қажет.
Әлеуметшіліксіз, - дейді Х. Досмұхамедов (1883-1939) – қазақта ұлт
тіршілігі, ұлт мемлекеті болуы мүмкін емес... Оңды әлеуметшілік құру үшін
елдің өткен-кеткен тұрмысын бұрынғы болған әлеумеуттік қимылдарын тану
керек. Осы айтылғандар бізге оның психологиясы туралы белгілі бір пікір
айтуға мұмкіндік береді. Жеке адкаамның өмір бағытын көрсететін
компоненттер көп. Олардың бастлытары: мотивтер мен қажеттер, бейімділік пен
қызығулар,дүниетаным мен сенім, мұрат пен талғам.
Түрткілер мен қажеттер
Адамды әрәкетке бағыттайтын қажетін өтеуге талаптандыратын бір түркі
болады. Бұл түрткіні психологияда мотив (себеп) деп атайды. Қанда болмасын
обьектінің себебін белмей тұрып,адамның бір мақсатқа жетем деген ойын
қалайша тоқтата алатынын және оның мінез-құлқының мән-жайын толық түсіну
қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі өзгеріске
түсіп отырады. Осыған орй оның түрткілері де, мақсатқа жету қажетті
шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің бағыт-
бағдарынан нәтижесіне әсер етеді. Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-
әрекет нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әректке итермелейтін негізгі қозғаушы мотив –
оның түрлі қажеттері яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның қажеттері
қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптастқан. Сартқы ортамен
байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен маңыз алған материалдық
қажеттер (тамақ, баспана, киім, еңбңк құралдары т.б.) болады. Адам
баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен
пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе,
қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді (білім, көркем өнер т.б.)
туғызады. Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажеттердің
қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың
елеулі бір кезеңі. Олар адамдардың алдына әр-түрлі мақсаттар қойып отыруына
себепші болатын негізгі түрткілер. Адам өзінің қажеттерін өтеу үшін бар
мүмкіндігін пайдаланады. Бұл оны белсенді іс-әрекет істеуге талпындырады.
Оның қажеттері саналы әрекетінің нәтижесінде біртіндеп өтеліп отырады.
Адам өз қажетін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты өзгертуге дейін
барады. Қажеттердің өтелуі, өтелмеуі адам психологиясына, оның күйініш-
сүйінішіне әсер етедіқажеттер орындалу тәсіліне қарай мазасыздану, не
тынышталу, рахат, ләзаттану, не азап шегу сезімдерін туғызады. Қажеттерді
өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп солардың күшімен, түрлі
теориялық практикалық сипаттағы мәселелерді шешуге мүмкіндік алады. Өйткені
қажет - адамның ойлау қызметін тудыратын негізгі себептердің бірі болып
табылады, білдіріп қана қоймай, ол заттарды өз қажетіне байланысты
өзгертуге, қайтадан жасауға әрекет етеді. Олай болса адамдардың қажеттері
– іс-әрекетінің негізгі мотивтері яғни оның психологиясының қайнар көзі,
бастамасы болып табылады. Қажет – (әсіресе табиғи қажеттер)өмір сүрудің,
тіршілік етудің арқауы. Егер, табиғи қажет өтелмесе, өмір сүруге қажетті
жағдайлар болмаса, адам да , да жануар да тіршілік ете алмайды.адам өмірі
үшін рухани қажеттерді өтеп отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің
өтелмеуінен адам көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана-сезімінің
өсуіне кедергі келтіреді. Қажет жануарларда да бар. Бірақ бұл – биологиялық
сипаттағы қажеттер. Жануарлардың қажеттері олардың қореқтенетін заттарын
іздестіруінен жақсы байқалады. Мәселен, тауыық жерден дән іздеп зыр
жүгіреді. Ит қожасын көргенде тілін салақтатып, сілекейін аузынан
щұбыртады. Мысық мұрнына еттің иісі келгенде елең ете түседі де, сол жерден
мияулап шықпайды. Сөйтіп аң біткеннің бәрі өз қажеттін өтеу үшін
әрекеттенеді. Мұндай қажеттер аңдарға іштен туады, олар шартсыз рефлексттік
сипатта болады.
Қызығулар
Қызығу – шындықтығы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге
бағытталған адамның біршама тұрақты және ерекшелігінің көрінісі. Сонымен
қатар қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады. Адамды
електіріп өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады.
Қызығудың физиологиялық негізі – Бұл не ? дейтін рефлекс. Мәселен,
біреуді футболға қызығады десек, ол адамның үнемі футбол ойынына үнемі
баратынын, футбол жөніндегі кітаптарды оқып отыратындығын, біреумен
әңгімелесуде де көбінесе осы тақырыптың айналасында сөз қозғауды тәуір
көретінін байқаймыз. Сөйтіп адамның қызығуы бір нәрселерге асыра зейін
қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп отырады.
Қызығулар да бейімдіктер сияқты балалардың кішкентай кезінде
байқалады.Мәселен, кейбір балалардың кішкентайында автомобильге, тракторға
жалпы техника атаулыға әуесқой келеді. Мұндай балардың шс-дерті машина
болып, уақытының көбісін соның жанында өткңзеді, олардың маркасын жақсы
айыра алатын болады. Кейін осы балалар мектепте физика, қол еңбегі сияқты
пәндерді бар ықыласымен оқиды, ал мектеп бітіргеннен кейін сол балалардың
біразы жасынан өзі жақсы көретін техника саласында нәтижелі жұмыс істеп, өз
қабілеттерін жақсы көрсетеді. Қызығу құбылысының табиғаты өте күрделі. Ол
өң алдымен өзінің көлемі жағынан ажыратылады. Осы тұрғыдан бір адамның
қызығуы кең, жан-жақты болып келеді де, екінші біреудікі керісінше өте тар
болады. Қызығуы өте тайыз, ой-өрісі тар адамның образын Н.В. Гоголь
шығармаларынан көптеп кездестіруге болады. Мәселен, Шинель әңгімесіндегі
Акакий Акакиевич қағаз көшіруді өз өмірінің негізгі арқауы еткен. Ол тіпті
қызметтен қайтқаннан кейінгі бос уақытының барлығын қғаз көшіріп жазуға
арнайтын болған, осы ісіне қуанып, ләззат алған.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ, осылардың ішінде басты
біреуі, ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе оқу әрекетіне
аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың
сабақ үлгеруіне, білім терең алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары
балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады.
Адамда қызығудың жөндеп көрінбеуі оның өмірін мазмұнсыз етеді. Мұндайда
ол енжар болып, іші пысады, зерігіп, берекесі кетеді. Қызығудың мазмұнды,
әрі кең, өрісті болуы – оның басты ерекшеліктерінің бірі. Мұнсыз адамның
рухани өмірі дамымайды. К. Маркс бір сөзінде: Адамға лайықтың бәрі де
маған жат емес деген екен. Бұл қызығуы шар тарапты дамыған адамның ғана
айтатын сөзі. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен
жақсы нәтиже шығара алады, ісі әр уақытта да берекелі болады. Кейбір
адамдар кез-келген нәрселерге қызығады да, сайып келгенде, оның бір де
біреуіне жөндеп тұрақтамайды. Мұндай көрсе қызар әуесқойлық адамды
тұрлаусыз,тұрақсыз етеді. Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл –
үлкен кемшілік. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болсын
пәрменді еңбек ете алмайды. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын
билееп, қандай бөгеттер болса да жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтере
білуге жәрдемдеседі.
Қызығулар өзнің мазмұны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық, саяси,
кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спорттық, танымдық т.б. болып келеді.
Бұлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен, таным
қызығулары оқуға, ғылымға қызығу, (математика, химия, биология, философия
т.б.); кәсіптік қызығулар сан салалы кәсіптің түрлеріне байланысты,
эстетикалық қызығулар кино, театр, музыка, бейнелеу, өнеріне т.б. орй
бөлініп жатады.
Адам объектіге мақсат көздеп қызығады. Осы тұрғыдан қызығу тікелей және
жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадағы неәрселердің
тартымдылығынан туады. Мәселен, футболға қызығуды осыған жатқызуға болады.
Жанама қызығу – бұл әрекеттің түпкі нәтижесін қажетсіну. Мұндай қызығуда
адам көздеген мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді. Мәселен, оқуға, еңбек
етуге қызығу осындай қызығулар. Жанама қызығу тұрақты, тұрлаулы болып
келсе, адамның іс оңға басып, ол нәрсені білген үстіне біле түсуге ықыласы
кетіп отырады.
Адамдардың қызығу саласыедағы ерекшеліктері де әр түрлі. Бұл өзгешеліктер
адамның іс-әрекетіне, көзқарасы мен талғамына, мұраты мен мүддесіне
байланысты белгілі мазмұнға толы болады. Мәселен, бір адамның саяси-
қоғамдық мәселерге қызығатын болса, екінші біреулері эстетикаға қызығады.
Ал үшінші біреулер ғылыми-теориялық мәселелерге ерекше назар аударып
отырады, төртінші біреулерде осы айтылғандардың барлығы бірдей тоғысып
жатады.
Қызығу баларда алғашқа кезде онша ажыратылмайды. Дегенмен бөбектерде де
қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін жері
– мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне
бастайды.Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады.
Біртіндеп оқу қызығыларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар
қалыптасады. Қызығу көбіне баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай
көрінеді. Мәселен, шахматқа қызығу баланың осы ойынмен айналысуға
бейімділігінен туады. Бірақ, қызығулардың беімдіктен бөлек те пайда болатын
кездері кездеседі. Мәселен, футболға қызығатындардың футбол ойынына жөнді
беімділігі болмаса да қызығуы өте күшті келеді. Бірақ мұндай қызығуды
белсенді, пәрменді қызығу деп айтуға болмайды. Қызығу пәрменді, белсенді
болу үшін, бала тікелей әрәкетпен айналысуы қажет. Мұғалім балардың
қызығуын тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама
қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала
рухани өмірге бай, босқа зерігуді білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты,
қабілетті адам болып шығады.
Дүниетаным, сенім және мұрат
Жеке адам психологиясының неге бағытталғандығын көрсететін негізгі
компоненттердің бірі – адамның дүниетанымы мен сенімі. Дүниетаным – адамның
табиғат, қоғамдық өмірі туралы білімдерінің жүйесі. Адамдарымыздың
дүниетанымы мистика мен идиолизмге жат, дәйекті ғылыми-материалистік
дүниетаным. Оның басты ерекшелігі – ғылымға негізделетіндігі. Бірден-бір
ақиқат – дүниенің даму заңдарын дұрыс түсіндіретін ғылымға негізделген
дүниетаным ғана адам психологиясына дұрыс бағыт береді. Кісі еңбегін
қанайтын адамдардың дүниетанымы мейлінше рекцияшыл болады. Өзімшілдік,
адамға деген өшпенділік, шыныдықты көре-тұра бұрмалау, пессимизмге салыну –
керітартпа дүниетанымның басты белгісі. Адамдардың дүниетанымы
ұжымшылдықты, гуманизмді (еңбек адамын құрметтей білу), оптимизмді (жарқын
болашаққа сену) дәріптеп қоймай, әр адамды дүниені қайта құру жолындағы жан
қиярлық күреске баулиды.Дүниетанымның негізгі бастауыш мектептің өзінде
қаланады да бала кімелетке келгенде оның дүниетанымы біршама қалыптасады.
Адамның алдына қойылған мақсатының айқын болуы, дүнетанымның өмірмен
байланыстылығы берік сенімнен туады. Адамның дүниетанымына берік сенім
нақты іс-әрекеті мен тәжірибесіне байланысты, бекімеген дүниетаным берік
болмайды. Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана
түседі. Өйткені бұл екуі құстың қос қанатындай адамның ең асыл қасиеттері
болып табылады. Берік сенім жоқ жерде тыңғылықты дүниетаным да, тұрақты
мінез-құлық та болмайды. Сенімі қалыптаспаған адамның шындықтың жай
жапсарын дұрыстап айыруға, өмірден өз орнын дұрыс таңдай алуына да шамасы
жете бермейді. Оны өмір толқыны біресе анда, біресе мұнда соқтырады да,
мінез-құлықты көлденең кез келген кездейсоқ жағдайлар билеп кетіп отырады.
Осындай адамдардың психологиясын орыстың ұлы жазушысы Н.В.Гоголь тамаша
крсеткен: Әрі-сәрі адамдар, бұлар ол да емес, бұл да емес, қандай адам
екенін түсіне алмайсың, қаладағы Богдан да емес, селодағы Селифан да емес.
Қай адамның болса да өзінше бір түсінігі болады. Бірақ осының бәрі дұрыс
болып келе бермейді. Тек ғылымға негізделген түсінік қана, адамның
сенімімен, іс-әрекетімен тығыз ұштсқан дүниетаным ғана бірден-бір дұрыс
дүниетаным болады. Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен
имандылықтың ұлы қозғаушы күші-сенім. Сенім–пікір талас, көзқарас
қақтығысынды, имперализмге кең қол ашылғанда ғана шыңдала түседі. Ол адамға
бірден келмейді, сенім өмір көріністерін топшылау, кесіп, пішіп көру,
тәжірибе жинақтап, соны қорыту арқылы, терң, тиянақты білім негізінде
қалыптасады. Сенім-пікір талас, көзқарас қақтығысында, империализмге кең
қол ашылғанда ғана шыңдала түседі. Ол адамға бірден келмейді, сенім өмір
көріністерін топшылау, кесіп, пішіп көру, тәжірибе жинақтап, соны қорыту
арқылы, терң, тиянақты білім негізінде қалыптасады. Сенім – кісінің еркін
білдірген, сезімін қозғаған, мақсат-мүддесіне, бағыт-бағдарына айналған
білім жүйесі. Мұндай дүниетанымды қалыптастыру үшін адамға бәрінен бұрын
білім негіздерін меңгеру қажет. Білімсіз дүниетаным қорланбайды. Өйткені
білім – дүниетанымды қалыптастыратын негізгі құрылыс материалы. Ал адамның
алған білімі бөлек-бөлек кірпіш сияқты шашылып жатса (әңгіме білімді қалай
болсасолай, жеңіл меңгеретіндер туралы болып отыр), әрине ондай білім
түкке тұрмайды. Тек зердесіне құйылған, саналылықпен меңгерілген, белгілі
жүйемен алған білм ғана адамның дүниетанымына негіз бола алады. Сайып
келгенде, ғылымға негізделген белгілі дүниетанымы,айқын мақсаты бар адамның
ғана психологиялық қасиеті жоғары болатыны белгілі. Ондай адам үнемі ар-
ұятымен жүріп тұрады. Мәселен, бір адам жұмыс үстінде ағаттық істеп,
қателескен екен дейік. Оның қатесін жасырып, бүркеп қалуға да мүмкіндігі
бар еді, бірақ осы ағаттығын адамгершілікке жатпйтын қылық деп түсінеді.
Жаңағы қателескен адам өзінің қатесін монына алуды бірден-бір дұрыс деп
табады.
Жеке адамның психикасын нұрландыратын қасиеттің енді бірі – м ұ р а т
(идеал). Бұл – адамның өзіне өмірден өнеге іздеу, біреуді ардақ тұтып,
қастерлеуі. Мұрат – адамның алдына қойған ең ардақты, ең асыл мақсаты. Адам
оған жету үшін қолдан келгеннің бәрін пайдаланады. Өзін тәрбиелеуге
кіріседі. Барлық күш-жігерін соның соңына сарп етеді. Мұрат дүниетаным,
айқын сенім, сөз бен істің байланысы бар жерде ғана болады. Оқушыларды асыл
мұраттар рухында тәрбиелеу – бастауыш мектеп мұғалімдерінің де басты
міндеттерінің бірі.
Жеке адам психологиясынан елеулі орын алатын қасиеттерінің бірі –
талғам.бьұл адамның дүниетанымы мен сеніміне, өмірлік позисиясына, бағыт
пен мұратына, бағдарына, мақсатына байланысып жатады. Коммунистік қоғамда
тәрбиеленген кеңес адамының талғамы буржуазиялық қоғамдағы үстеп тап
адамының талғамынан сапалық айырмасы бар. Талғамға адамның білімі,
тәрбиесі, ортасы, тәжірибесі де елеулі әсер етеді. Модаға (сән) байланысты
да адамдарда түрлі талғам орын алады. Мәселен, кейбір адамдардың ала-құла,
көзге қораш киінуін талғамы дұрыс талғамдұрыс, жүйелі жақсы тәрбиенің
нәтижесі.
Қызығу, сенім, талап, мұрат адамды әр кезде іс-әрекетке итермелеп
отыратын ең негізгі қозғаушы мотивтер болып табылады. Бұлар адамның басында
айқын да анық сәулеленіп отырады. Бұлар адамның басында айқын да анық
сәулеленіп отырады.Бірақ мотивтердің кез-келгені осындай пәрменді бола
бермейді. Мән мәнісі адамға онша айқын емес, көмескі күңгіртболып көрінетін
мотивтер де толып жатыр. Осы топтағы мотивтердің қатарына б а ғ д а р
(установка), ф р у с т р а ц и я, е л і г у, с т е р и о п т и п т е р д і
жатқызуға болады. Енді осылардың кейбіріне қысқаша тоқталып өтейік.
Мәселен, грузин психолыгы, академик Д. Н. Узнадзе (1886-1950) зерттеген
бағдар теориясының мәні мына төмендегі қарапайым тәжірибеден жақсы
байқалады. Салмағында айрмасы бар екі шарды қолымен 10-15 ұстап көрген адам
бұлардың айырмашылығын оп-оңай сезе алады. Кейін осы кісіге салмағы бірдей
екі шар берілгенде де ол бұларды бұрынғысынша екі түрлі деп қабылдайды.
Тәжірибенің негізгі мәнісі де осында. Салмағы бірдей екі шарды осылайша
теріс қабылдауы (иллюзия) – оның алдынғы қабылдауындағы субъективтік
жағдайына байланысты туған. Мұндайда адамдарждың зейіні қабылдайтын заттың
өзіне емес, сло зат туғызатын сезімге, көңіл-күйіне алып кетеді. Осы
тәжірибеде де өбір-біріне тең шарларды аңғармай, қате қабылдау осындай
жайттан туған.
Адамның қажеті мен мақсатын жөндеп сезіне алмаған жағдайы бағдар деп
аталады. Мұндай жағдайды күнделікті өмірде де жиі кездестіруге болады.
Мәселен, бірінші класс оқушылары үшін мұғалім қай жағынан да аса беделді
адам. Оның ақ дегені ақ, қара дегені қара. Сондықтан олар кейде кейбір
мұғалімдердің теріс өнегелерін де талғамай қабылдай береді. Оқушылардың
мұғалім жөніндегі бір жақты түсініктері осындай әлде де айқындала қоймаған
түйсіктің, тек мұғалім жөнінде жай бағдардың көрінісі.
Адам қажетін өтеу үстінде неше түрлі жағдайға тап болады. Мәселен, бұрын
соңдв өзіне кезпеген кедергіні алуға шамасы келмейтін кездерде адамның жолы
болмай, сәтсіздікке ұшырайды, не сол объект оған алынбас қамалдай болып
көрінеді. Адамның жолы болмай, босқа болған жан күйзелісін, психологияда
фрустрация деп атайды. Бұл көп жағдайда адамның көңіл-күйіне қолайсыз әсер
етіп, оны орынсыз мазасыздандырады. Егер осындай жолы болмаушылық қайталана
берсе, адамда ұнамсыз қасиеттердің орын тебуіне себепші болады. Мұндайдан
кейбіреулер сылбыр, немқұрайды, жігерсіз күйге түседі, енді біреулер
орынсыз ызақор, күйгелектікке салынады. Осындай көрініс жас өспірімдер
арасында да байқалады. Балаға үнемі шамасы келетіндейтапсырма беру, оны әлі
келмейтін нәрсеге орынсыз қинамау, онда фрустрациялық күйдің орнығуына жол
бермеу – мұғалімнің психологиялық қырығылығын, шебер тактикасын қажет
етеді.
Қарым-қатынас психологиясы. Қарым-қатынастың жақтары мен түрлері.
Қарым-қатынас тек бірғана салада емес, керісінше жан-жақты зерттелген.
А.А.Леонтьов қарым-қатынасқа “адамның кез-келген іс-әрекетінің алғы
шарты” ретінде қарайды. Сонымен қатар оның бұндай позициясына басқа да
авторлар қосылады: В.Н. Панферов “кез-келген іс-әрекет қарым-қатынассыз
жүзеге аспайды” деп атап өткен.
Ал, Л.С.Выготский мен Л.Н. Анцыферова 30-шы жылдардағы қарым-қатынасқа
байланысты; “қарым-қатынас адамзат іс-әрекетінің ең бірінші түрі” деген
тұжырым жасаған.
Б.Д. Парыгин “қарым-қатынас – тұлғаның өмір сүруі мен әлеуметтенудегі
қажетті алғы шарты” деген.
М.С. Каган қарым-қатынасты “субъектінің практикалық белсенділігін
айқындайтын іс-әрекеттің каммуникативті түрі” деген тұрғыдан қарастырады.
Қарым-қатынас ұғымына деген ғылыми көзқарас тұжырымдардың көп түрлілігі
қарым-қатынас процессінің адам өмірінде жан-жақты әрі орасан зор роль
атқаратындығын дәлелдей түседі.
Арнайы әлеуметтік – психологиялық әдебиеттерде қарым-қатынас
коммуникативтік әрекет ретінде қарастырылады. Коммуникативтік әркекет
адамдар арасындағы қарым-қатынастың күрделі көп салалы жүйесін құрайды.
Г.М.Андрееваның ойынша коммуникативті әрекеттің негізгі процесстері:
коммуникативті – қарым-қатынасқа түсушілердің бір-бірімен өзара ақпарат
алмасуы; интерактивті қарым-қатынасқа түсушілердің өзара әрекеттесуін
ұйымдастыру, яғни білім, идеялар және әрекеттермен алмасу (әрекеттестік).
Бірлескен әрекеттің ұйымдастырылуы; перцептивті – қарым-қатынасқа
түсушілердің бір-бірін қабылдауы, тануы (түсінушілік), соның негізінде
өзара түсініктің пайда болуы, қалыптасуы. Сонымен қатар жеке адам – аралық
қарым-қатынас императивті манипулятивті және диалог болып бөлінеді.
Императивті қарым-қатынас авторитарлы, директивті (өктем) жағдайда қарым-
қатынасқа түсушіге жасалатын әсер. Бұл жағдайда қарым-қатынас партнер -әсер
етілетін объект “пассивті” объект жүйемен жүзеге асырылады. Көптеген іс-
әрекетте мәселен әскери өмірде, кейбір шытырман, қиын-қыстау жағдайларда
осындай қарым-қатынас түрі байқалады.
Манипуляция — қарым-қатынас партнерлердің өзінің іштей мақсаттарын
жасырын түрде жүзеге асыру үшін жасалатын қарым-қатынас түрі. Қарым-
қатынастардың бұл түрі, әсіресе, бизнес, іскерлік қарым-қатынаста әбден
орынды болғанымен, достық, жолдастық, сүйіспеншілік саласында орынсыз болып
табылады. Императивті және манипулятивті қарым-қатынас түрлерін біріктіріп,
монологтық қарым-қатынас деп сипаттауға болады. А.А. Ухтомскийдің айтуынша:
“адам өз мақсатын жүзеге асырудағы қарым-қатынас партнерін басқа адам емес,
өзінің “сыңарлары” деп қабылдайды. Өзіне деген бағдардан басқа адамға деген
бағдарға көшетін қарым-қатынас түрі — диалогты қарым-қатынас болып
табылады.
Диалог – тең құқылы субъективті қарым-қатынас, оның мақсаты: қарым-
қатынасқа түсушілердің өзара бірін-бірі танып – түсінуі, партнерлер
арасында өзін түсіну өзіндік даму. Диалогта қарым-қатынас жасау қарым-
қатынастың белгілі ережелерін сақтағанда ғана мүмкін.
Қарым-қатынастың коммуникативті жағы
Қарым-қатынаста адамдар идеялар, қызығушылықтар, көңіл-күймен,
сезімдермен т.б. бөліседі. Мұның бәрін әр түрлі мәлімет, ақпарат ретінде
қарастыруға болады. Адамдар арасындағы коммуникативті процестер техникалық
қондырғылар арасындағы ақпарат алмасуынан өзгеше болады, оның мазмұны және
формасы бойынша өзіне тән ерекше, маңызды қасиеттері бар. Олардың ерекшелгі
— кері байланыс процесі. Коммуникативті баръер, коммуникативтік әсер және
мәлімет берудің әр түрлі деңгейі (вербалды – сөз жүзіндегі, вербалды емес-
сөз жүзіндегі емес) сияқты процестермен байланысты. Қарым-қатынастың
вербалды деңгейінде пайдаланатын негізгі құрал —тіл. Адамдар арасындағы
ақпарат алмасу процесі бір жақты болмайды, ал керісінше екі жақты пікір
алмасу түрінде өтеді. Мәліметті беруші – коммуникатор, оны қабылдаушы
реципиент деп аталады. Сондықтан да негізгі мәліметті беруден екінші бір
адамға беру ғана емес, қарым-қатынас барысында ортақ көзқарас, пікір, ортақ
мәнеге келу маңызды. Бұл міндетті орындауда ерекше механизм — “кері
байланыс” іске қосылады, ол реципенттің коммуникатордың іс-әрекетін қалай
қабылдап, бағалануына байланысты. Сонымен, кері байланыс дегеніміз –
коммуникатордың әрекетіне деген реакциясын көрсететін мәлімет. Кері
байланыстың берілуі әр түрлі жолдармен жүзеге асырылады. Олар тура және
жанама кері байланыстар: Тура кері байланыста реципиенттің пікірі ашық
түрде беріледі. Мысалы: “сенің пікірің маған ұнамайды”, “не айтып тұрғаның
маған түсініксіз” т.б. және де әр түрлі қимыл-қозғалыс (жест, мимика,
пантомимика), ренжу, қуану, жақтыртпау т.с.с. кері реакциялардан байқалады.
Жанама кері байланыс – психологиялық мәліметті берудің асыратын түрі
десек те болады. Бұл жағдайда әр түрлі сұрақтар, кекету, күтпеген
эмоциялық реакциялардың болуы мүмкін. Мұндай жағдайда коммуникатор
партнерінің не айтқысы келетінін оның нені көздеп отырғанын түсіну керек.
Әрине бұлай түсінуі әрқашан дұрыс болмауы мүмкін, сондықтан бұл жағдайда
түсінісу қиынырақ болады. Қарым-қатынас процесінде мәлімет алмасудың екінші
бір деңгейі – вербалды емес түрі. Вербалды емес деңгейіне оптикалық
кинестезиялық және акустикалық жүйелер жатады. Оптикалық – кинестезиялық
жүйеге адамның сыртқы түр пішіні, әсерлі қимыл – қозғалыстары және ым-ишара
т.б. жатады. Бұл жүйенің маңызды түріне көздік контакт жатады. Адамдардың
сезімдері негізінен осылар арқылы беріледі. Партнердің сөзіне сенбегенде
осындай жақтарға көңіл аударамыз. Акустикалық жүйеге сонымен қатар
коммуникатордың дауысының сапасын (тембрі, жоғарылығы, қаттылығы –
жұмсақтығы) интонациясын, сөйлеу темпін, дауыс екпінін және де әртүрлі сөз
арасындағы үзілістер (паузамен), жөтелдерін, күлкілер т.б. жатқызамыз.
Қарым-қатынастың интерактивтік жағы
Қарым-қатынастың интерактивті жағы –адам аралық қарым-қатынастардың
адамдардың бір-бірімен әрекеттесуімен байланысты аспектілерін белгілеуге
арналған шартты термин. Қарым-қатынас барысында қатынасқа түсу үшін тек
мәліметтермен алмасып және өзара түсіністікке қол жеткізумен шектелу
жеткіліксіз, әрекеттермен алмасу ортақ іс-әрекетті жоспарлар, бірілескен
әрекеттердің формалары мен нормаларын қалыптастыруда өте маңызды. Қарым-
қатынастың осы жағын сипаттағанда жеке адам аралық қатынастың түрлерін
талдаумен қарым-қатынасқа түсушілердің әрекеттесуге интермелейтін
мотивтерін (себептерін) қалыптастыру қажет. Жеке адам аралық әрекеттесу
стратегиясы төменгідей болады. Әр түрлі зерттеулер барысында адамның басқа
адамдармен қарым-қатынасқа түсуінде бірнеше маңызды әлеуметтік мотивтер
айқындалған. Олар:
- ортақ жетістікті барынша жоғарылату мотиві (коопорция);
- өзінің жетістігін барынша жоғарылату мотиві (индивидуализм);
- салыстырмалы жетістікті барынша жоғарлату мотиві (конкуренция);
- басқаның жетістігін барынша жоғарылату мотиві (альтруизм);
- басқаның жетістігін барынша төмендету (агрессия);
Қарым-қатынастар перцептивтік жағы
Бұған дейін айтылып өткендей, адамдар арасындағы өзара әрекеттестік,
өзара қатынас, өзара түсінушіліксіз алысқа бармайды. Сонымен қатар қарым-
қатынас барысында партнерлердің бірін-бірі қабылдауы өте қажет. Осы
айтылған адамның екінші бір адамды қабылдауы қарым-қатынастың міндетті, әрі
құрылымдық бөлімі, сонымен қатар қарым-қатынастың перцептивтік жағы болып
саналады. Бұндағы адамның екінші бір адамды қабылдауы дегендегі “қабылдау”
ұғымы жалпы психологиялық ұғым ретінде емес, ал адамдардың бірін-бірі танып-
білуі деген мағынада көбірек қолданылады. Әрбір адам қарым-қатынасқа тұлға
ретінде түседі және басқа адаммен де, ол жеке тұлға ретінде танылады. Л.С.
Рубинштейннің айтуынша: сыртқы жүріс-тұрыстың негізінде адамның сыртқы
белгілерін анықтаймыз, әрі онымен таныс боламыз. Адам басқаны танып білу
барысында өзінің де өзгенің де жүріс-тұрыс стратегиясын құрайды. Бұндай
процеске ең кемінде екі адам қатысады. Олардың екеуі де белсенді субъекті
болуы тиіс.
Адамның басқа біреуді танып-білуінде өзіндік сананың да ролі аз емес.
Яғни бір адамның өзі туралы ой-пікірі неғұрлым бай болса, оның басқа адамға
деген ой-пікірі, көзқарастары да соғұрлым баий түседі, ал екіншіден: екінші
адамды неғұрлым терең, жан-жақты етіп ашып көре алса, онда оның өзіне деген
көзқарасы да соғұрлым мағыналы әрі терең, жан-жақты болмақ. Демек осыдан
мынандай ой тұжырымдауға болады. Адам өзін-өзі басқа адам арқылы тани
біледі.Адамның екінші бір адамды қабылдау механизмнің екі жағы бар:
1) идентификация; 2) рефлекия.
Индентификация – саналы немесе санасыз түрде басқа адамның орнына өзін
өзін қойып екінші біреуді түсіну жолы. Жалпы “индектификация” терминінің
өзі “ұқсату” деген мағынаны білдіреді; ғылыми тұрғыдан индентификация және
оған мазмұндылығы жағнан ұқсас келетін эмпатия көрністерінің ұқсастығы
анықталған. Эмпатия да адамды түсінудің бір жолы болып табылады. Эмпатия
негізінде адам басқа адамды эмоциялық жағынан ғана демеу, көмектесуге,
түсінуге құштарланып талпынады.
Рефлексия — басқа адамды түсінудің тағы бір механизмі. Рефлексия
барысында қарым-қатынасқа түсуші екі жақта бір-бірін бағалап, баға береді,
әрі бір-бірінің бойындағы мінез-құлықтарына өзгеріс еңгізеді. Сонымен қатар
бір-біріне баға бере отырып, адам екінші адамның жүріс-тұрыс, мінез-құлының
себептері мен интерпретациясының жүйесін құруға ұмтылады. Сонымен біз қарым-
қатынастың түрлерін, оның себептерін қарастырып өттік. Ендігі біздің
беталысымыз, қарым-қатынастың адам өміріндегі алатын орны болмақ.
Қарым-қатынастың адам өміріндегі алатын орны
Психология ғылымындағы негізгі терең де, мәнді, мазмұнды әрі мағыналы
ұғымдардың бірі — қарым-қатынастық. Қарым-қатынассыз жеке адамды түсіну
оның дамыр-жетілуін талдап, білу мүмкін емес. Қарым-қатынас ұғымы
адамдардың бір-бірінен күрделі, көптеген түрлі жақындасу процестерін
көрсетіп, олардың бірігіп жасайтын іс-әрекеттерінің қажеттіліктерін орындау
үшін қолданылады. Дәл осы қарым-қатынас кезінде адамдар бірінен-бірі өзара
керекті мәлімет, ақпараттар ала алады, бірін-бірі дұрыс қабылдап,
түсініп,бірігіп қызмет атқару үшін бәріне бірдей жоспар құрады. Өзіміз
күнделікті қолданып жүрген қарым-қатынасты бірнеше түрге бөлуімізге болады.
Олар: тура, жанама, біреу арқылы (тура емес). Олардың алғашқысы тура қарым-
қатынас соның көмегімен адамзат тарихының мәдениетінің т.б. өркендеуі
негізінде тікелей емес қарым-қатынас пайда болған. Тікелей емес қарым-
қатынас жазбаша түрдегі немесе техникалық байланыс құралдарының көмегімен
жүзеге асатын толық емес психологиялық контакт.
Адамзат тәжрибесін игеруде жазудың, кітаптың, басқа да әр түрлі
техникалық құрал-жабдықтардың пайда болуы тікелей емес қарым-қатынас
жасаудың жүйесін тездетіп, әрі күрделендіре түсті.
Күнделікті өмірде кездесетін қарым-қатынасты ары қарай жеке адамдар
аралық және көпшіліктік деп екіге бөлеміз. Жеке адам аралық қарым-қатынаста
топтарда адамдардың жеке дара ерекшеліктерін білу, қайғы-қуанышына
ортақтасу, түсіну, бірігіп, іс-әрекет ету негіздерінде қалыптасатын болса,
көпшіліктік қарым-қатынас – көпше түрде таныс емес адамдардың және көпшілік
мәлімет ақпарат құралдары арқылы жасалатын бір жақты қарым-қатынас. Осындай
қарым-қатынас түріне өнердегі және эстетикалық қарым-қатынасты енгіземіз.
Қарым-қатынас барысында адамдар өзін көрсетеді. өзі үшін және басқа лар
үшін жеке дара қасиеттерін аша түседі. Сонымен қатар кейбір қасиеттері
қарым-қатынаста қалыптасады, өзгеріске ұшырайды.
“Адам тек басқалар арасында ғана адам бола алады”- деп И.Бехер айтқан
сөздің мағынасы өте тереңге тамыр жаяды. Адамдармен қарым-қатынас адамның
адамзаттық тәжірибені игеруі, қоғамдағы қалыптасқан құндылықтарды өз бойына
сіңіруі, білім мен іс-әрекет түрлерін игеруі; адамның дара тұлға ретінде
қалыптасуы іске асырылды. Яғни қарым-қатынас әрбір адамның адам болып
қалыптасуының, жан-жақты, әрі психологиялық дамуының маңызды факторы. Қарым-
қатынасты адам өміріндегі үзіліссіз жүретін процесс деп айтар болсақ,
қателеспеспіз. Осыған байланысты Л.С. Выготский былай деген: “Адам өзімен
өзі болғанда да қарым-қатынас функциясын сақтайды”. Яғни, бұл жағдайда
адамның өз-өзімен қарым-қатынасқа түсуін ішкі немесе сыртқы сөйлеу арқылы
жүзеге асатын,диалог типіндегі адамның ойлауының әдісі ретінде
қалыптастыруға болады.
Қарым-қатынас адамның психологиялық бейнесін қалыптастырып, өзгертудің
маңызды шарты. Бала дамуының белгілі кезеңдерінде мінез-құлықы, іс-әрекеті
және баланың қоршаған ортасымен өзіне деген қатынасы, көзқарасы үлкендер
арқылы іске асырылады. Д.Элкокиннің айтуынша: “Бала әрқашанда екі адам —
оның өзі және ересек адам”. Даму барысында бала мен ересектің сыртқы
тікелей емес қарым-қатынасы баланың ішкі психологиялық процесіне және де
баланың дербестік ерікті іс-әрекетіне айналады.
Бала мен ересектің қарым-қатынасы білім, іскерлік, дағдыны берудің жай
қосындысы емес, өзара әсерлесу нәтижесінде өзара құндылыққа баю мен
өзгерудің күрделі процесі. Адамдармен қарым-қатынаста адам өзін-өзі танып-
біліп,өз-өзіне деген сенімге ие болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: Тұлға, жеке адам, қарым-қатынас, тұлғааралық
қатынас.
Дәрістің мақсаты: Тұлға және тұлғаарлық қатынасты теориялық-
әдіснамалық
тұрғыда қарастыру.
Қарастыратын тақырыптар:
1. Тұлға және жеке адам туралы жалпы түсінік.
2. Жеке адам және оның бағыт-бағдары.
3. Жеке адам және қарым-қатынас психологиясы.
4. Қарым-қатынастың жақтары мен түрлері.
5. Қарым-қатынастың формалары мен түрлері.
6. Тұлғааралық қатынастарды зерттеу және бағалау әдістемелері.
Белгісіз нәрсе мақсат бола ала ма? Егер мәселе жеке адамның өміріндегі
тұрмыстық мақсаты жайында болса, мұнымен келісуге болады. Егер қоғам үшін
маңызды процесс, жоғары білім мақсаты туралы айтсақ ол маңызды мәселе.
Жоғары білімнің басты мақсаты ретінде тұлғаның сәтті дамуы психологиялық
зерттеудің пәні ретінде тұлғаның мәніне ғылыми енуінің деңгейіне өте қатты
байланысты. Сонымен мұнда тек теориялық емес, сонымен бірге ғылыми-
қолданбалы, практикалық аспектінің мәні де зор. Соңғысына ең алдымен
тұлғаны диагностикалау жатады. Тұлғаны диагностикалаудың нақты әдістерінсіз
нәтижелі бақылау және өзін-өзі бақылауды, сонымен қатар, тұлғаның дамуы мен
өзін-өзі дамытуын анықтау қиынға түседі. Кез-келген тұлғаның теориясы
диагностикалық практикасыз және т.б. жасалмайды. Біздің елімізде жарамсыз
ғылыми бағыттарды қудағалаумен, әсіресе 1936 жылы педалогия мен
диагностикалық тестілеуге тыйым салумен байланысты қиын жылдар тұлға
психологиясының дамуына да кері әсерін тигізді. Осы саладағы атаулы
келеңсіздіктер көрсеткіші тұлғаны зерттеудің отандық әдістемелердің
жеткілікті деңгейде өңделмегендігінен, практиктердің шектен тыс валидтілігі
жеткілікті деңгейде емес шетел әдістемелеріне сүйенуінен көруге болады.
Тек тұлғаның жалпы психологиялық теориясы тұрғыдан жіктеуді айтпағанда
құруға ғана емес, сонымен бірге оның практикалық мақсаттарда қолдануға
кедергі болатын кейбір қиындықтарды атап өтейік:
1. Тұлға көрініс беретін және зерттеуге болатын, шындық аумағын
шектелген түсінік. Көп жағдайда мұндай аумақ зерттелетін адамдар
контингентіне байланысты еңбек, оқу және т.б. іс-әрекетке алып
келеді. Осыған байланысты А.Н. Леонтьевтің Деятельность. Сознание.
Личность. атты еңбегі еске түсірсек жетіп жатыр. Әрқашан
психологиялық құбылыстарды жүйелі түрде түсінуге ұмтылған Б.Ф. Ломов
психологтарды едәуір кең шынайылылықты зерттеуге шақырған (мәселен,
мінез-құлық және т.б.). Тұлға көріністерінің едәуір бара-бар және кең
көлемді аумағы болып, К.А. Абульханова-Славская атап өткендей, жалпы
өмір сүру кейпі мен өмір сүру әрекеті табылады. Шын мәнінде,
студенттің декларативті мінез-құлқы оқу іс-әрекетінде демалыс уақыты
мен формальді емес өзараәрекеттерде көрінетін шынайы мотивтер жасырып
қалады.
2. Көптеген психологиялық зерттеулерде және диагностикалық әдістемелерде
кездесетін тұлғаның бытыраңқылығы мен оның көріну жағдайлары. Бұл
тұлғаны қасиеттер теориясының арнасында зерттеу барысында көрінді.
Америка психологиясының жетекші психологы Ю. Дженнинге (1961 ж.) осы
салада жазылған көптеген зерттеулерге қорытынды жасай отырып былай
деген: Аталған зерттеулерде лидерлерге тән көптеген қасиеттер
айтылған практикалық міндеттерді шешпейді. 50 жыл бойы жүргізілген
зерттеулер лидерлерді лидер еместерден ажыратуға мүмкіндік беретін
тұлғаға тән қырлары мен қасиеттері жиынтығын бермеді. Осыған ұқсас
зерттеулер біздің елде де жетерлік.
3. Әлеуметтік факторлардың рөлін асыра бағалау, яғни онтогенезде
тұлғаның дамуы генетикалық түрде шартталмаған және оқудың,
әлеуметтенудің нәтижесінде меңгерген табиғи, өзараәрекеттестіктердің
диалектикасын есепке алмай, адамның әлеуметтену процесі ретінде ғана
көрінеді. Әлеуметтенуді осылай жоғары бағалау, белсенділігі төмен
және шығармашыл емес тұлғаның қалыптасуына алып келетін қатаң түрде
берілген сыртқы эталондар ретінде әлеуметтік факторлардың бір жақты
әсерімен сәйкес келетіндігі қызықты.Психологиялық әдебиеттерде
тұлғаны зерттеу қиындықтарын мойындау қандай да бір оң ұсыныстарымен
қатар жүреді. В.А. Богданов әлем бірлігіне тоқталу, модельдеу
әдісінде мінез-құлық пен психикалық сананың философиялық дуализімін
жеңудің негізгі жолын көреді: Дуализмнің әсері жағдайды талдау және
психикалық құбылыстардың талдау категорияларының әртүрлігіне
байланысты шығады. Осы қиындықтан өту үшін психологиялық
координаттарда жағдайларды жіктеу керек. Біз төменде
байқайтынымыздай, соңғы сөйлем өте құнды. Алайда дуализмді жеңудің
нақты жолдарын іздестірген тиімді. Стильдің (өмір, тұлға, қарым-
қатынас, іс-әрекет және т.б.) түрлі психологиялық зерттеулерде мұндай
нақты жол жасалып жатқанына көп болды (Г. Олпорт, 1937; А. Адлер,
1927; С. Стаднер, 1962; В.С. Мерлин, 1982 және т.б.). Тұлғаның іс-
әрекеті мен қасиеттерінің объективті талаптарының өзараәрекеттесуі
ретінде іс-әрекеттің стиліне едәуір сәтті және жалпыланған анықтама
С. Мерлин берді .В.С. Мерлиннің іс-әрекет стиліне берген анықтамасына
сүйене отырып, біз өмір сүру стилінің едәцір кең концепциясын
жасадық: Адам өмір сүруінің стилі дегеніміз бұл тұлғаның қасиеттерін
және өмір сүрудің объективті талаптарын салыстырумен анықталатын оның
тіршілік әрекеті амалдарының тұрақты жүйесі. Өмір сүру кейіпіне
қарағанда өмір сүру стилі өмір сүрудің объективті жағдайларын
қамтымайды, тек олардың субъективті бейнесі ғана енеді. Стильдің мәні
адамның өмір сүру әркетінің әртүрлі түрлері бойынша оның тұлғалық
потенциалын қалай жұмсайтындығығынан көрінеді. Осыған сәйкес,
тұлғаны диагностикалауға байланысты жүйелі-стильдік әдіс жасалынды.
Оның сыртқы көрінісі Дж. Келлидің репертуарлық торына ұқсайды,
алайда әдебиеттерде кездесетін тұлғаны зерттеу әдістемелерінен Д.
Келли және оның ізбасарлары ұсынған әдістемесі мазмұны жағынан
ерекшелінеді. Оның басты ерекшелігі бұл тұлғаның басқа концепциясын,
яғни жүйелі-стильдік тұжырымдамасы түрде жүзеге асыруда. Онда тұлға
өмір сүру стилінің ішкі жүйесі ретінде қарастырылады. Біздің
концепциямызға сай, тұлғаны жүйе-стильдік әдіс бойынша зерттеу өзін-
өзі бағалаудың екі жақты карталар ретінде жүзеге асады. Оның бірінші
өлшемі - тұлғалық қасиеттер (құндылықтар, ұстанымдар, бейімділіктер
және т.б.), ал екіншісі - өмір сүру әрекетінің түрлері (тұлға
қалыптасатын жағдайлар). Біздің жеткілікті дәрежедегі кең
психодиагностилық тәжірибеміз көрсеткендей, сол не басқа тұлғалық
ерекшеліктері көрінетін индивидтің өзінің өмірлік мәселелері мен
жұмысының түрлерін белгілі бір түрде реттеу (жіктеу, ранжирлеу және
т.б.) бұл индивидтің тұлғасы жөнінде пікірлерді білдіруге жоғары
ақпараттық және оның өмірлік жолын және кәсіби дамуын болжауға жоғары
дәрежелі валидті болып табылады.Сонымен, тек диагностикаға ғана емес,
сонымен бірге тұлғаның дамуына қатысты маңызды мәселе бар. Өмір сүру
стилі аясында тұлға және өмір сүру әрекеті деген екі түрлі
құбылыстарды біріктірудің теориялық негізі бар ма екен? Олардың
бірегейлігін, тіпті туыстығын көрсету үшін тұлғаның жаңа
түсініктемесінен шығуы керек.
1. Адамның тұлғасы – бұл оның өмір сүру әрекеті тәжірибесінің едәуір
жалпыланған және дамушы жүйе. Сондықтан да тұлғалық ерекшеліктерінің
адамның жекелік тәжірибесін жоғарылататын білімдермен, ептіліктермен,
дағдылармен бірлігін көруге болмайды. Тәжірибелердің аталған әртүрлі
формаларының арасындағы принципиалды айырмашылық – жалпылау
процестерінің мазмұны мен бағыттылығында.
2. Тұлғаның құрылымға келтірілуі – адамгершіліктің, мотивациясының,
танымдық стилінің, эмоцияналдылығы, әрекеттерді еріктік басқару және
т.б. сол не басқа параметрлері бойынша жалпылаудың қалыптасқандығына
байланысты. Жалпылаудың қандай да бір аумағына болсын кез-келген
субъектілікке негізделген түрлі объекттер кіруі мүмкін: адам
өміріндегі жеке жағдайлар, сыртқы объектілер немесе олардың
көріністері (мысалы, түстердің түрлері, олардың қанықтығы немесе
ашықтығы және т.б.), субъективті жағдайлар мен көңіл-күйлер және т.б.
Жалпылаудың ерекшелігіне байланысты, қандай да бір индивид бір
жағдайда мысалға, адал (еңбекқор, қарым-қатынасқа оңай түсетін және
т.б.) болса, басқа бір жағдайда басқа, тіпті қарама-қайшы қасиеттерін
көрсетуі мүмкін.
3. Тұлға – дамушы және динамикалық (өзгергіш) жүйе. Оның дамуы тек сыртқы
өлшемдермен, үлгілермен ғана анықталмайды. Мұнда мәселе қандай да
болмасын тұлғалық қасиеттердің қалыптасуындағы жалпылаудың кең көлемін
қамтуда емес, нақтырақ айтсақ, бірдей қасиеттердің түрлі жағдайларда
индивид үшін жағымды әсер беретін жағдайлардың едәуір ажыратылуында.
4. Тұлға жеке тәжірибені жинақтау мен жалпылаудың ерекше жүйесі ретінде
өзінің дамуының сыртқы детерминациясымен шектелмеген, ол тұлғаның
кейбір құрылымдарында анық көрінетін (темперамент, қабілеттер және
т.б.) адамның барлық табиғи ресурстарын диалектикалық түрде қосып
алады. Әрине, өмір сүру әрекеттерінің стильдік ерекшеліктерінде де бұл
ресурстар өзінің көрінісін табу керек.Көптеген практикалық мақсаттар
үшін тұлғалардың типтерін ажырату өте маңызды. Тұлға тұтастай өмір
сүру әрекетінде толық және бара-бар түрде көрініс табатындығын ескере
отырып, өмір сүру әрекетінің стилінің типологиясын құруға мақсатты
түрде ұмтылады. Абстракты тұлғалық қасиеттерді диагностикалауға
қарағанда стильдердің диагностикасы түзетушілік мүмкіндіктерге ие
болады. Өйткені, ол белгілі индивидтің (студенттің, талапкердің,
маманның) тұлға потенциалының көрінуінің жағымды және жағымсыз
жағдайлар жайлы ақпарат бере алады.
Әрине, біз тұлға түсінігінің басқа түрлі психодиагностикалық құралдарды
құрастыру мен қолдануға байланысты басқа да теориялық тұрғыларды жоққа
шығармаймыз. Жаңа әлеуметтік-экономикалық, соның ішінде нарықтық
жағдайларда психодиагностикалық құралдарды ғылыми тұрғыдан талдаушы-
теоретиктер мен практик-психологтар, педагогтар арасында ашық бәсекелестік
пен серіктестік қатынастарға мүмкіндік туғызады.
Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі , ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі ,білімі, өзіне тән ерекшеліктері
болады.Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді.Мәселен,жаңа туған
нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес.
Өйткені ,онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе,білім, іс-әрекет т.б.
жоқ . Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан,сезімінен ,талғам ,
мұратынан, бағытынан ,қабілет, қызығуынан жақсы байқалады .Жеке адам –
тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі.Ол әлеуметтік ортада ғана
қалыптасады.К.Маркстың айтуынша , жеке адам – барлық қоғамдық
қатынастардың жиынтығы .
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері , оның өмір сүретін
ортасына қоғамдық қатынастардың (экономикалық , идеологиялық) тікелей әсер
етуінен қалыптасып отырады. Жеке адамның психикалық қасиеттері бір сыдырғы
тұрақты және тұрлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамның психикалық
тұрақты да, тұрлаулы ерекшеліктері өмір ағымында жетіліп қалыптасады.
Бұлардың өзгеруі қиын немесе бұл ерекшеліктер өзгермейді деу де қате.Демек,
адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отыратындықтан, осымен бірге
оның түрлі ерекшеліктері де дамып , өзгеріп отырады.Мұндай қасиеттер адам
өмірге келісімен пайда болмайды. Адам белгілі бір дәрежеде өсу , жетілу
процесінде дамиды. Психикалық қасиеттердің қалыптасуында оқу-тәрбие процесі
шешуші роль атқарады. Кейбір психологтар адамның осындай тұрақты да
тұрлаулы ерекшеліктерін өзгермейтін нәрсе деп есептейді . Адамның
белсенділігі тума қасиетінен , яғни психикалық энергиясының дәрежесінен
, психикалық қуатынан болады деп қоғамдық мәнін жоққа шығарады.
Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы
тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады,
қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Жеке адмның дамуы
қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан әлеуметтен адам өмірінің болуы
мүмкін емес.
Кез-келген адам қандай да болмасын белгілі бір топқа кіреді. Топтар үлкен
(макро), кіші (микро), ресми емес, ресми, ұымдасқан, ұымдаспаған,
контакталы (адамдары ылғи жүздесіп жүретін топ), оқшауланған. формалы,
формасыз, жасанды, табиғи, шартты, референттік т.б. болып бірнешеге
бөлінеді. Мәселен, класс оқушылары, жұмысшы бригадасы, әскери бқлімше,
отбасы контакталы немесе реалды топқа жатса, футбол алаңында, кино залында
отырған адамдар ұйымдастырған топқа жатады. Белгілі бригада мүшелері, дос
жарандар ағайынтуыстар ресми емес топ деп аталынады. Топ екі адамнан бастап
құрылады; екіден қрық адамға дейінгі топ шағын топтар (мектеп класы),
мыңдаған, миллиондаған адамдардың тобын(саяси партиялар, ұлт, кәсіподақ,
діни ұйымдар т.б.) үлкен топтар деп атайды. Әрбір топтың ресми, не ресми
емес жетекшілері (лидері) болады. Топтар ассоцация, кооперация, корпорация
болып бөлінеді мұның ішінде референттік топ дегеннің мәні ерекше. Бұл -
әрбір адамның қастерлеп, қадір тұтытатын, оның тіршілігіне әркез бағыт-
бағдар сілтеп отырған топ. Реалды, контактылы топтың жоғары дәрежеде
ұйымдасқан түрі ұжым деп аталады. А.С. Макаренконың айтуы бойынша ұжым –
мақсат-мүдделері ортақ, әрекеттес, белгілі-бір дәстүр салттары бар, өзін-
өзі басқара алатын, әлеумет, ұжым тіршілігіне арқау еткен адамдар тобы.
Жерден жұлынып алынып, құнарсыз құмға тасталған өсімдіктің өмір сүруі
мүмкін емес сияқты, адамның да қоғамнан тыс болуы мүмкін емес (А.
Толстой). Сондықтан да адамның жеке басының психологиясын ұғыну үшін ең
алдымен оның әлеуметтік жағдайын, яғни қандай қоғам мүшесі, қандай таптың
өкілі екенін, нақтылы кәсібін, білімін , іс-тәжірибесін білуіміз қажет.
Әлеуметшіліксіз, - дейді Х. Досмұхамедов (1883-1939) – қазақта ұлт
тіршілігі, ұлт мемлекеті болуы мүмкін емес... Оңды әлеуметшілік құру үшін
елдің өткен-кеткен тұрмысын бұрынғы болған әлеумеуттік қимылдарын тану
керек. Осы айтылғандар бізге оның психологиясы туралы белгілі бір пікір
айтуға мұмкіндік береді. Жеке адкаамның өмір бағытын көрсететін
компоненттер көп. Олардың бастлытары: мотивтер мен қажеттер, бейімділік пен
қызығулар,дүниетаным мен сенім, мұрат пен талғам.
Түрткілер мен қажеттер
Адамды әрәкетке бағыттайтын қажетін өтеуге талаптандыратын бір түркі
болады. Бұл түрткіні психологияда мотив (себеп) деп атайды. Қанда болмасын
обьектінің себебін белмей тұрып,адамның бір мақсатқа жетем деген ойын
қалайша тоқтата алатынын және оның мінез-құлқының мән-жайын толық түсіну
қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі өзгеріске
түсіп отырады. Осыған орй оның түрткілері де, мақсатқа жету қажетті
шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің бағыт-
бағдарынан нәтижесіне әсер етеді. Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-
әрекет нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әректке итермелейтін негізгі қозғаушы мотив –
оның түрлі қажеттері яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның қажеттері
қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптастқан. Сартқы ортамен
байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен маңыз алған материалдық
қажеттер (тамақ, баспана, киім, еңбңк құралдары т.б.) болады. Адам
баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен
пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе,
қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді (білім, көркем өнер т.б.)
туғызады. Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажеттердің
қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың
елеулі бір кезеңі. Олар адамдардың алдына әр-түрлі мақсаттар қойып отыруына
себепші болатын негізгі түрткілер. Адам өзінің қажеттерін өтеу үшін бар
мүмкіндігін пайдаланады. Бұл оны белсенді іс-әрекет істеуге талпындырады.
Оның қажеттері саналы әрекетінің нәтижесінде біртіндеп өтеліп отырады.
Адам өз қажетін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты өзгертуге дейін
барады. Қажеттердің өтелуі, өтелмеуі адам психологиясына, оның күйініш-
сүйінішіне әсер етедіқажеттер орындалу тәсіліне қарай мазасыздану, не
тынышталу, рахат, ләзаттану, не азап шегу сезімдерін туғызады. Қажеттерді
өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп солардың күшімен, түрлі
теориялық практикалық сипаттағы мәселелерді шешуге мүмкіндік алады. Өйткені
қажет - адамның ойлау қызметін тудыратын негізгі себептердің бірі болып
табылады, білдіріп қана қоймай, ол заттарды өз қажетіне байланысты
өзгертуге, қайтадан жасауға әрекет етеді. Олай болса адамдардың қажеттері
– іс-әрекетінің негізгі мотивтері яғни оның психологиясының қайнар көзі,
бастамасы болып табылады. Қажет – (әсіресе табиғи қажеттер)өмір сүрудің,
тіршілік етудің арқауы. Егер, табиғи қажет өтелмесе, өмір сүруге қажетті
жағдайлар болмаса, адам да , да жануар да тіршілік ете алмайды.адам өмірі
үшін рухани қажеттерді өтеп отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің
өтелмеуінен адам көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана-сезімінің
өсуіне кедергі келтіреді. Қажет жануарларда да бар. Бірақ бұл – биологиялық
сипаттағы қажеттер. Жануарлардың қажеттері олардың қореқтенетін заттарын
іздестіруінен жақсы байқалады. Мәселен, тауыық жерден дән іздеп зыр
жүгіреді. Ит қожасын көргенде тілін салақтатып, сілекейін аузынан
щұбыртады. Мысық мұрнына еттің иісі келгенде елең ете түседі де, сол жерден
мияулап шықпайды. Сөйтіп аң біткеннің бәрі өз қажеттін өтеу үшін
әрекеттенеді. Мұндай қажеттер аңдарға іштен туады, олар шартсыз рефлексттік
сипатта болады.
Қызығулар
Қызығу – шындықтығы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге
бағытталған адамның біршама тұрақты және ерекшелігінің көрінісі. Сонымен
қатар қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады. Адамды
електіріп өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады.
Қызығудың физиологиялық негізі – Бұл не ? дейтін рефлекс. Мәселен,
біреуді футболға қызығады десек, ол адамның үнемі футбол ойынына үнемі
баратынын, футбол жөніндегі кітаптарды оқып отыратындығын, біреумен
әңгімелесуде де көбінесе осы тақырыптың айналасында сөз қозғауды тәуір
көретінін байқаймыз. Сөйтіп адамның қызығуы бір нәрселерге асыра зейін
қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп отырады.
Қызығулар да бейімдіктер сияқты балалардың кішкентай кезінде
байқалады.Мәселен, кейбір балалардың кішкентайында автомобильге, тракторға
жалпы техника атаулыға әуесқой келеді. Мұндай балардың шс-дерті машина
болып, уақытының көбісін соның жанында өткңзеді, олардың маркасын жақсы
айыра алатын болады. Кейін осы балалар мектепте физика, қол еңбегі сияқты
пәндерді бар ықыласымен оқиды, ал мектеп бітіргеннен кейін сол балалардың
біразы жасынан өзі жақсы көретін техника саласында нәтижелі жұмыс істеп, өз
қабілеттерін жақсы көрсетеді. Қызығу құбылысының табиғаты өте күрделі. Ол
өң алдымен өзінің көлемі жағынан ажыратылады. Осы тұрғыдан бір адамның
қызығуы кең, жан-жақты болып келеді де, екінші біреудікі керісінше өте тар
болады. Қызығуы өте тайыз, ой-өрісі тар адамның образын Н.В. Гоголь
шығармаларынан көптеп кездестіруге болады. Мәселен, Шинель әңгімесіндегі
Акакий Акакиевич қағаз көшіруді өз өмірінің негізгі арқауы еткен. Ол тіпті
қызметтен қайтқаннан кейінгі бос уақытының барлығын қғаз көшіріп жазуға
арнайтын болған, осы ісіне қуанып, ләззат алған.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ, осылардың ішінде басты
біреуі, ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе оқу әрекетіне
аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың
сабақ үлгеруіне, білім терең алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары
балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады.
Адамда қызығудың жөндеп көрінбеуі оның өмірін мазмұнсыз етеді. Мұндайда
ол енжар болып, іші пысады, зерігіп, берекесі кетеді. Қызығудың мазмұнды,
әрі кең, өрісті болуы – оның басты ерекшеліктерінің бірі. Мұнсыз адамның
рухани өмірі дамымайды. К. Маркс бір сөзінде: Адамға лайықтың бәрі де
маған жат емес деген екен. Бұл қызығуы шар тарапты дамыған адамның ғана
айтатын сөзі. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен
жақсы нәтиже шығара алады, ісі әр уақытта да берекелі болады. Кейбір
адамдар кез-келген нәрселерге қызығады да, сайып келгенде, оның бір де
біреуіне жөндеп тұрақтамайды. Мұндай көрсе қызар әуесқойлық адамды
тұрлаусыз,тұрақсыз етеді. Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл –
үлкен кемшілік. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болсын
пәрменді еңбек ете алмайды. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын
билееп, қандай бөгеттер болса да жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтере
білуге жәрдемдеседі.
Қызығулар өзнің мазмұны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық, саяси,
кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спорттық, танымдық т.б. болып келеді.
Бұлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен, таным
қызығулары оқуға, ғылымға қызығу, (математика, химия, биология, философия
т.б.); кәсіптік қызығулар сан салалы кәсіптің түрлеріне байланысты,
эстетикалық қызығулар кино, театр, музыка, бейнелеу, өнеріне т.б. орй
бөлініп жатады.
Адам объектіге мақсат көздеп қызығады. Осы тұрғыдан қызығу тікелей және
жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадағы неәрселердің
тартымдылығынан туады. Мәселен, футболға қызығуды осыған жатқызуға болады.
Жанама қызығу – бұл әрекеттің түпкі нәтижесін қажетсіну. Мұндай қызығуда
адам көздеген мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді. Мәселен, оқуға, еңбек
етуге қызығу осындай қызығулар. Жанама қызығу тұрақты, тұрлаулы болып
келсе, адамның іс оңға басып, ол нәрсені білген үстіне біле түсуге ықыласы
кетіп отырады.
Адамдардың қызығу саласыедағы ерекшеліктері де әр түрлі. Бұл өзгешеліктер
адамның іс-әрекетіне, көзқарасы мен талғамына, мұраты мен мүддесіне
байланысты белгілі мазмұнға толы болады. Мәселен, бір адамның саяси-
қоғамдық мәселерге қызығатын болса, екінші біреулері эстетикаға қызығады.
Ал үшінші біреулер ғылыми-теориялық мәселелерге ерекше назар аударып
отырады, төртінші біреулерде осы айтылғандардың барлығы бірдей тоғысып
жатады.
Қызығу баларда алғашқа кезде онша ажыратылмайды. Дегенмен бөбектерде де
қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін жері
– мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне
бастайды.Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады.
Біртіндеп оқу қызығыларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар
қалыптасады. Қызығу көбіне баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай
көрінеді. Мәселен, шахматқа қызығу баланың осы ойынмен айналысуға
бейімділігінен туады. Бірақ, қызығулардың беімдіктен бөлек те пайда болатын
кездері кездеседі. Мәселен, футболға қызығатындардың футбол ойынына жөнді
беімділігі болмаса да қызығуы өте күшті келеді. Бірақ мұндай қызығуды
белсенді, пәрменді қызығу деп айтуға болмайды. Қызығу пәрменді, белсенді
болу үшін, бала тікелей әрәкетпен айналысуы қажет. Мұғалім балардың
қызығуын тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама
қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала
рухани өмірге бай, босқа зерігуді білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты,
қабілетті адам болып шығады.
Дүниетаным, сенім және мұрат
Жеке адам психологиясының неге бағытталғандығын көрсететін негізгі
компоненттердің бірі – адамның дүниетанымы мен сенімі. Дүниетаным – адамның
табиғат, қоғамдық өмірі туралы білімдерінің жүйесі. Адамдарымыздың
дүниетанымы мистика мен идиолизмге жат, дәйекті ғылыми-материалистік
дүниетаным. Оның басты ерекшелігі – ғылымға негізделетіндігі. Бірден-бір
ақиқат – дүниенің даму заңдарын дұрыс түсіндіретін ғылымға негізделген
дүниетаным ғана адам психологиясына дұрыс бағыт береді. Кісі еңбегін
қанайтын адамдардың дүниетанымы мейлінше рекцияшыл болады. Өзімшілдік,
адамға деген өшпенділік, шыныдықты көре-тұра бұрмалау, пессимизмге салыну –
керітартпа дүниетанымның басты белгісі. Адамдардың дүниетанымы
ұжымшылдықты, гуманизмді (еңбек адамын құрметтей білу), оптимизмді (жарқын
болашаққа сену) дәріптеп қоймай, әр адамды дүниені қайта құру жолындағы жан
қиярлық күреске баулиды.Дүниетанымның негізгі бастауыш мектептің өзінде
қаланады да бала кімелетке келгенде оның дүниетанымы біршама қалыптасады.
Адамның алдына қойылған мақсатының айқын болуы, дүнетанымның өмірмен
байланыстылығы берік сенімнен туады. Адамның дүниетанымына берік сенім
нақты іс-әрекеті мен тәжірибесіне байланысты, бекімеген дүниетаным берік
болмайды. Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана
түседі. Өйткені бұл екуі құстың қос қанатындай адамның ең асыл қасиеттері
болып табылады. Берік сенім жоқ жерде тыңғылықты дүниетаным да, тұрақты
мінез-құлық та болмайды. Сенімі қалыптаспаған адамның шындықтың жай
жапсарын дұрыстап айыруға, өмірден өз орнын дұрыс таңдай алуына да шамасы
жете бермейді. Оны өмір толқыны біресе анда, біресе мұнда соқтырады да,
мінез-құлықты көлденең кез келген кездейсоқ жағдайлар билеп кетіп отырады.
Осындай адамдардың психологиясын орыстың ұлы жазушысы Н.В.Гоголь тамаша
крсеткен: Әрі-сәрі адамдар, бұлар ол да емес, бұл да емес, қандай адам
екенін түсіне алмайсың, қаладағы Богдан да емес, селодағы Селифан да емес.
Қай адамның болса да өзінше бір түсінігі болады. Бірақ осының бәрі дұрыс
болып келе бермейді. Тек ғылымға негізделген түсінік қана, адамның
сенімімен, іс-әрекетімен тығыз ұштсқан дүниетаным ғана бірден-бір дұрыс
дүниетаным болады. Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен
имандылықтың ұлы қозғаушы күші-сенім. Сенім–пікір талас, көзқарас
қақтығысынды, имперализмге кең қол ашылғанда ғана шыңдала түседі. Ол адамға
бірден келмейді, сенім өмір көріністерін топшылау, кесіп, пішіп көру,
тәжірибе жинақтап, соны қорыту арқылы, терң, тиянақты білім негізінде
қалыптасады. Сенім-пікір талас, көзқарас қақтығысында, империализмге кең
қол ашылғанда ғана шыңдала түседі. Ол адамға бірден келмейді, сенім өмір
көріністерін топшылау, кесіп, пішіп көру, тәжірибе жинақтап, соны қорыту
арқылы, терң, тиянақты білім негізінде қалыптасады. Сенім – кісінің еркін
білдірген, сезімін қозғаған, мақсат-мүддесіне, бағыт-бағдарына айналған
білім жүйесі. Мұндай дүниетанымды қалыптастыру үшін адамға бәрінен бұрын
білім негіздерін меңгеру қажет. Білімсіз дүниетаным қорланбайды. Өйткені
білім – дүниетанымды қалыптастыратын негізгі құрылыс материалы. Ал адамның
алған білімі бөлек-бөлек кірпіш сияқты шашылып жатса (әңгіме білімді қалай
болсасолай, жеңіл меңгеретіндер туралы болып отыр), әрине ондай білім
түкке тұрмайды. Тек зердесіне құйылған, саналылықпен меңгерілген, белгілі
жүйемен алған білм ғана адамның дүниетанымына негіз бола алады. Сайып
келгенде, ғылымға негізделген белгілі дүниетанымы,айқын мақсаты бар адамның
ғана психологиялық қасиеті жоғары болатыны белгілі. Ондай адам үнемі ар-
ұятымен жүріп тұрады. Мәселен, бір адам жұмыс үстінде ағаттық істеп,
қателескен екен дейік. Оның қатесін жасырып, бүркеп қалуға да мүмкіндігі
бар еді, бірақ осы ағаттығын адамгершілікке жатпйтын қылық деп түсінеді.
Жаңағы қателескен адам өзінің қатесін монына алуды бірден-бір дұрыс деп
табады.
Жеке адамның психикасын нұрландыратын қасиеттің енді бірі – м ұ р а т
(идеал). Бұл – адамның өзіне өмірден өнеге іздеу, біреуді ардақ тұтып,
қастерлеуі. Мұрат – адамның алдына қойған ең ардақты, ең асыл мақсаты. Адам
оған жету үшін қолдан келгеннің бәрін пайдаланады. Өзін тәрбиелеуге
кіріседі. Барлық күш-жігерін соның соңына сарп етеді. Мұрат дүниетаным,
айқын сенім, сөз бен істің байланысы бар жерде ғана болады. Оқушыларды асыл
мұраттар рухында тәрбиелеу – бастауыш мектеп мұғалімдерінің де басты
міндеттерінің бірі.
Жеке адам психологиясынан елеулі орын алатын қасиеттерінің бірі –
талғам.бьұл адамның дүниетанымы мен сеніміне, өмірлік позисиясына, бағыт
пен мұратына, бағдарына, мақсатына байланысып жатады. Коммунистік қоғамда
тәрбиеленген кеңес адамының талғамы буржуазиялық қоғамдағы үстеп тап
адамының талғамынан сапалық айырмасы бар. Талғамға адамның білімі,
тәрбиесі, ортасы, тәжірибесі де елеулі әсер етеді. Модаға (сән) байланысты
да адамдарда түрлі талғам орын алады. Мәселен, кейбір адамдардың ала-құла,
көзге қораш киінуін талғамы дұрыс талғамдұрыс, жүйелі жақсы тәрбиенің
нәтижесі.
Қызығу, сенім, талап, мұрат адамды әр кезде іс-әрекетке итермелеп
отыратын ең негізгі қозғаушы мотивтер болып табылады. Бұлар адамның басында
айқын да анық сәулеленіп отырады. Бұлар адамның басында айқын да анық
сәулеленіп отырады.Бірақ мотивтердің кез-келгені осындай пәрменді бола
бермейді. Мән мәнісі адамға онша айқын емес, көмескі күңгіртболып көрінетін
мотивтер де толып жатыр. Осы топтағы мотивтердің қатарына б а ғ д а р
(установка), ф р у с т р а ц и я, е л і г у, с т е р и о п т и п т е р д і
жатқызуға болады. Енді осылардың кейбіріне қысқаша тоқталып өтейік.
Мәселен, грузин психолыгы, академик Д. Н. Узнадзе (1886-1950) зерттеген
бағдар теориясының мәні мына төмендегі қарапайым тәжірибеден жақсы
байқалады. Салмағында айрмасы бар екі шарды қолымен 10-15 ұстап көрген адам
бұлардың айырмашылығын оп-оңай сезе алады. Кейін осы кісіге салмағы бірдей
екі шар берілгенде де ол бұларды бұрынғысынша екі түрлі деп қабылдайды.
Тәжірибенің негізгі мәнісі де осында. Салмағы бірдей екі шарды осылайша
теріс қабылдауы (иллюзия) – оның алдынғы қабылдауындағы субъективтік
жағдайына байланысты туған. Мұндайда адамдарждың зейіні қабылдайтын заттың
өзіне емес, сло зат туғызатын сезімге, көңіл-күйіне алып кетеді. Осы
тәжірибеде де өбір-біріне тең шарларды аңғармай, қате қабылдау осындай
жайттан туған.
Адамның қажеті мен мақсатын жөндеп сезіне алмаған жағдайы бағдар деп
аталады. Мұндай жағдайды күнделікті өмірде де жиі кездестіруге болады.
Мәселен, бірінші класс оқушылары үшін мұғалім қай жағынан да аса беделді
адам. Оның ақ дегені ақ, қара дегені қара. Сондықтан олар кейде кейбір
мұғалімдердің теріс өнегелерін де талғамай қабылдай береді. Оқушылардың
мұғалім жөніндегі бір жақты түсініктері осындай әлде де айқындала қоймаған
түйсіктің, тек мұғалім жөнінде жай бағдардың көрінісі.
Адам қажетін өтеу үстінде неше түрлі жағдайға тап болады. Мәселен, бұрын
соңдв өзіне кезпеген кедергіні алуға шамасы келмейтін кездерде адамның жолы
болмай, сәтсіздікке ұшырайды, не сол объект оған алынбас қамалдай болып
көрінеді. Адамның жолы болмай, босқа болған жан күйзелісін, психологияда
фрустрация деп атайды. Бұл көп жағдайда адамның көңіл-күйіне қолайсыз әсер
етіп, оны орынсыз мазасыздандырады. Егер осындай жолы болмаушылық қайталана
берсе, адамда ұнамсыз қасиеттердің орын тебуіне себепші болады. Мұндайдан
кейбіреулер сылбыр, немқұрайды, жігерсіз күйге түседі, енді біреулер
орынсыз ызақор, күйгелектікке салынады. Осындай көрініс жас өспірімдер
арасында да байқалады. Балаға үнемі шамасы келетіндейтапсырма беру, оны әлі
келмейтін нәрсеге орынсыз қинамау, онда фрустрациялық күйдің орнығуына жол
бермеу – мұғалімнің психологиялық қырығылығын, шебер тактикасын қажет
етеді.
Қарым-қатынас психологиясы. Қарым-қатынастың жақтары мен түрлері.
Қарым-қатынас тек бірғана салада емес, керісінше жан-жақты зерттелген.
А.А.Леонтьов қарым-қатынасқа “адамның кез-келген іс-әрекетінің алғы
шарты” ретінде қарайды. Сонымен қатар оның бұндай позициясына басқа да
авторлар қосылады: В.Н. Панферов “кез-келген іс-әрекет қарым-қатынассыз
жүзеге аспайды” деп атап өткен.
Ал, Л.С.Выготский мен Л.Н. Анцыферова 30-шы жылдардағы қарым-қатынасқа
байланысты; “қарым-қатынас адамзат іс-әрекетінің ең бірінші түрі” деген
тұжырым жасаған.
Б.Д. Парыгин “қарым-қатынас – тұлғаның өмір сүруі мен әлеуметтенудегі
қажетті алғы шарты” деген.
М.С. Каган қарым-қатынасты “субъектінің практикалық белсенділігін
айқындайтын іс-әрекеттің каммуникативті түрі” деген тұрғыдан қарастырады.
Қарым-қатынас ұғымына деген ғылыми көзқарас тұжырымдардың көп түрлілігі
қарым-қатынас процессінің адам өмірінде жан-жақты әрі орасан зор роль
атқаратындығын дәлелдей түседі.
Арнайы әлеуметтік – психологиялық әдебиеттерде қарым-қатынас
коммуникативтік әрекет ретінде қарастырылады. Коммуникативтік әркекет
адамдар арасындағы қарым-қатынастың күрделі көп салалы жүйесін құрайды.
Г.М.Андрееваның ойынша коммуникативті әрекеттің негізгі процесстері:
коммуникативті – қарым-қатынасқа түсушілердің бір-бірімен өзара ақпарат
алмасуы; интерактивті қарым-қатынасқа түсушілердің өзара әрекеттесуін
ұйымдастыру, яғни білім, идеялар және әрекеттермен алмасу (әрекеттестік).
Бірлескен әрекеттің ұйымдастырылуы; перцептивті – қарым-қатынасқа
түсушілердің бір-бірін қабылдауы, тануы (түсінушілік), соның негізінде
өзара түсініктің пайда болуы, қалыптасуы. Сонымен қатар жеке адам – аралық
қарым-қатынас императивті манипулятивті және диалог болып бөлінеді.
Императивті қарым-қатынас авторитарлы, директивті (өктем) жағдайда қарым-
қатынасқа түсушіге жасалатын әсер. Бұл жағдайда қарым-қатынас партнер -әсер
етілетін объект “пассивті” объект жүйемен жүзеге асырылады. Көптеген іс-
әрекетте мәселен әскери өмірде, кейбір шытырман, қиын-қыстау жағдайларда
осындай қарым-қатынас түрі байқалады.
Манипуляция — қарым-қатынас партнерлердің өзінің іштей мақсаттарын
жасырын түрде жүзеге асыру үшін жасалатын қарым-қатынас түрі. Қарым-
қатынастардың бұл түрі, әсіресе, бизнес, іскерлік қарым-қатынаста әбден
орынды болғанымен, достық, жолдастық, сүйіспеншілік саласында орынсыз болып
табылады. Императивті және манипулятивті қарым-қатынас түрлерін біріктіріп,
монологтық қарым-қатынас деп сипаттауға болады. А.А. Ухтомскийдің айтуынша:
“адам өз мақсатын жүзеге асырудағы қарым-қатынас партнерін басқа адам емес,
өзінің “сыңарлары” деп қабылдайды. Өзіне деген бағдардан басқа адамға деген
бағдарға көшетін қарым-қатынас түрі — диалогты қарым-қатынас болып
табылады.
Диалог – тең құқылы субъективті қарым-қатынас, оның мақсаты: қарым-
қатынасқа түсушілердің өзара бірін-бірі танып – түсінуі, партнерлер
арасында өзін түсіну өзіндік даму. Диалогта қарым-қатынас жасау қарым-
қатынастың белгілі ережелерін сақтағанда ғана мүмкін.
Қарым-қатынастың коммуникативті жағы
Қарым-қатынаста адамдар идеялар, қызығушылықтар, көңіл-күймен,
сезімдермен т.б. бөліседі. Мұның бәрін әр түрлі мәлімет, ақпарат ретінде
қарастыруға болады. Адамдар арасындағы коммуникативті процестер техникалық
қондырғылар арасындағы ақпарат алмасуынан өзгеше болады, оның мазмұны және
формасы бойынша өзіне тән ерекше, маңызды қасиеттері бар. Олардың ерекшелгі
— кері байланыс процесі. Коммуникативті баръер, коммуникативтік әсер және
мәлімет берудің әр түрлі деңгейі (вербалды – сөз жүзіндегі, вербалды емес-
сөз жүзіндегі емес) сияқты процестермен байланысты. Қарым-қатынастың
вербалды деңгейінде пайдаланатын негізгі құрал —тіл. Адамдар арасындағы
ақпарат алмасу процесі бір жақты болмайды, ал керісінше екі жақты пікір
алмасу түрінде өтеді. Мәліметті беруші – коммуникатор, оны қабылдаушы
реципиент деп аталады. Сондықтан да негізгі мәліметті беруден екінші бір
адамға беру ғана емес, қарым-қатынас барысында ортақ көзқарас, пікір, ортақ
мәнеге келу маңызды. Бұл міндетті орындауда ерекше механизм — “кері
байланыс” іске қосылады, ол реципенттің коммуникатордың іс-әрекетін қалай
қабылдап, бағалануына байланысты. Сонымен, кері байланыс дегеніміз –
коммуникатордың әрекетіне деген реакциясын көрсететін мәлімет. Кері
байланыстың берілуі әр түрлі жолдармен жүзеге асырылады. Олар тура және
жанама кері байланыстар: Тура кері байланыста реципиенттің пікірі ашық
түрде беріледі. Мысалы: “сенің пікірің маған ұнамайды”, “не айтып тұрғаның
маған түсініксіз” т.б. және де әр түрлі қимыл-қозғалыс (жест, мимика,
пантомимика), ренжу, қуану, жақтыртпау т.с.с. кері реакциялардан байқалады.
Жанама кері байланыс – психологиялық мәліметті берудің асыратын түрі
десек те болады. Бұл жағдайда әр түрлі сұрақтар, кекету, күтпеген
эмоциялық реакциялардың болуы мүмкін. Мұндай жағдайда коммуникатор
партнерінің не айтқысы келетінін оның нені көздеп отырғанын түсіну керек.
Әрине бұлай түсінуі әрқашан дұрыс болмауы мүмкін, сондықтан бұл жағдайда
түсінісу қиынырақ болады. Қарым-қатынас процесінде мәлімет алмасудың екінші
бір деңгейі – вербалды емес түрі. Вербалды емес деңгейіне оптикалық
кинестезиялық және акустикалық жүйелер жатады. Оптикалық – кинестезиялық
жүйеге адамның сыртқы түр пішіні, әсерлі қимыл – қозғалыстары және ым-ишара
т.б. жатады. Бұл жүйенің маңызды түріне көздік контакт жатады. Адамдардың
сезімдері негізінен осылар арқылы беріледі. Партнердің сөзіне сенбегенде
осындай жақтарға көңіл аударамыз. Акустикалық жүйеге сонымен қатар
коммуникатордың дауысының сапасын (тембрі, жоғарылығы, қаттылығы –
жұмсақтығы) интонациясын, сөйлеу темпін, дауыс екпінін және де әртүрлі сөз
арасындағы үзілістер (паузамен), жөтелдерін, күлкілер т.б. жатқызамыз.
Қарым-қатынастың интерактивтік жағы
Қарым-қатынастың интерактивті жағы –адам аралық қарым-қатынастардың
адамдардың бір-бірімен әрекеттесуімен байланысты аспектілерін белгілеуге
арналған шартты термин. Қарым-қатынас барысында қатынасқа түсу үшін тек
мәліметтермен алмасып және өзара түсіністікке қол жеткізумен шектелу
жеткіліксіз, әрекеттермен алмасу ортақ іс-әрекетті жоспарлар, бірілескен
әрекеттердің формалары мен нормаларын қалыптастыруда өте маңызды. Қарым-
қатынастың осы жағын сипаттағанда жеке адам аралық қатынастың түрлерін
талдаумен қарым-қатынасқа түсушілердің әрекеттесуге интермелейтін
мотивтерін (себептерін) қалыптастыру қажет. Жеке адам аралық әрекеттесу
стратегиясы төменгідей болады. Әр түрлі зерттеулер барысында адамның басқа
адамдармен қарым-қатынасқа түсуінде бірнеше маңызды әлеуметтік мотивтер
айқындалған. Олар:
- ортақ жетістікті барынша жоғарылату мотиві (коопорция);
- өзінің жетістігін барынша жоғарылату мотиві (индивидуализм);
- салыстырмалы жетістікті барынша жоғарлату мотиві (конкуренция);
- басқаның жетістігін барынша жоғарылату мотиві (альтруизм);
- басқаның жетістігін барынша төмендету (агрессия);
Қарым-қатынастар перцептивтік жағы
Бұған дейін айтылып өткендей, адамдар арасындағы өзара әрекеттестік,
өзара қатынас, өзара түсінушіліксіз алысқа бармайды. Сонымен қатар қарым-
қатынас барысында партнерлердің бірін-бірі қабылдауы өте қажет. Осы
айтылған адамның екінші бір адамды қабылдауы қарым-қатынастың міндетті, әрі
құрылымдық бөлімі, сонымен қатар қарым-қатынастың перцептивтік жағы болып
саналады. Бұндағы адамның екінші бір адамды қабылдауы дегендегі “қабылдау”
ұғымы жалпы психологиялық ұғым ретінде емес, ал адамдардың бірін-бірі танып-
білуі деген мағынада көбірек қолданылады. Әрбір адам қарым-қатынасқа тұлға
ретінде түседі және басқа адаммен де, ол жеке тұлға ретінде танылады. Л.С.
Рубинштейннің айтуынша: сыртқы жүріс-тұрыстың негізінде адамның сыртқы
белгілерін анықтаймыз, әрі онымен таныс боламыз. Адам басқаны танып білу
барысында өзінің де өзгенің де жүріс-тұрыс стратегиясын құрайды. Бұндай
процеске ең кемінде екі адам қатысады. Олардың екеуі де белсенді субъекті
болуы тиіс.
Адамның басқа біреуді танып-білуінде өзіндік сананың да ролі аз емес.
Яғни бір адамның өзі туралы ой-пікірі неғұрлым бай болса, оның басқа адамға
деген ой-пікірі, көзқарастары да соғұрлым баий түседі, ал екіншіден: екінші
адамды неғұрлым терең, жан-жақты етіп ашып көре алса, онда оның өзіне деген
көзқарасы да соғұрлым мағыналы әрі терең, жан-жақты болмақ. Демек осыдан
мынандай ой тұжырымдауға болады. Адам өзін-өзі басқа адам арқылы тани
біледі.Адамның екінші бір адамды қабылдау механизмнің екі жағы бар:
1) идентификация; 2) рефлекия.
Индентификация – саналы немесе санасыз түрде басқа адамның орнына өзін
өзін қойып екінші біреуді түсіну жолы. Жалпы “индектификация” терминінің
өзі “ұқсату” деген мағынаны білдіреді; ғылыми тұрғыдан индентификация және
оған мазмұндылығы жағнан ұқсас келетін эмпатия көрністерінің ұқсастығы
анықталған. Эмпатия да адамды түсінудің бір жолы болып табылады. Эмпатия
негізінде адам басқа адамды эмоциялық жағынан ғана демеу, көмектесуге,
түсінуге құштарланып талпынады.
Рефлексия — басқа адамды түсінудің тағы бір механизмі. Рефлексия
барысында қарым-қатынасқа түсуші екі жақта бір-бірін бағалап, баға береді,
әрі бір-бірінің бойындағы мінез-құлықтарына өзгеріс еңгізеді. Сонымен қатар
бір-біріне баға бере отырып, адам екінші адамның жүріс-тұрыс, мінез-құлының
себептері мен интерпретациясының жүйесін құруға ұмтылады. Сонымен біз қарым-
қатынастың түрлерін, оның себептерін қарастырып өттік. Ендігі біздің
беталысымыз, қарым-қатынастың адам өміріндегі алатын орны болмақ.
Қарым-қатынастың адам өміріндегі алатын орны
Психология ғылымындағы негізгі терең де, мәнді, мазмұнды әрі мағыналы
ұғымдардың бірі — қарым-қатынастық. Қарым-қатынассыз жеке адамды түсіну
оның дамыр-жетілуін талдап, білу мүмкін емес. Қарым-қатынас ұғымы
адамдардың бір-бірінен күрделі, көптеген түрлі жақындасу процестерін
көрсетіп, олардың бірігіп жасайтын іс-әрекеттерінің қажеттіліктерін орындау
үшін қолданылады. Дәл осы қарым-қатынас кезінде адамдар бірінен-бірі өзара
керекті мәлімет, ақпараттар ала алады, бірін-бірі дұрыс қабылдап,
түсініп,бірігіп қызмет атқару үшін бәріне бірдей жоспар құрады. Өзіміз
күнделікті қолданып жүрген қарым-қатынасты бірнеше түрге бөлуімізге болады.
Олар: тура, жанама, біреу арқылы (тура емес). Олардың алғашқысы тура қарым-
қатынас соның көмегімен адамзат тарихының мәдениетінің т.б. өркендеуі
негізінде тікелей емес қарым-қатынас пайда болған. Тікелей емес қарым-
қатынас жазбаша түрдегі немесе техникалық байланыс құралдарының көмегімен
жүзеге асатын толық емес психологиялық контакт.
Адамзат тәжрибесін игеруде жазудың, кітаптың, басқа да әр түрлі
техникалық құрал-жабдықтардың пайда болуы тікелей емес қарым-қатынас
жасаудың жүйесін тездетіп, әрі күрделендіре түсті.
Күнделікті өмірде кездесетін қарым-қатынасты ары қарай жеке адамдар
аралық және көпшіліктік деп екіге бөлеміз. Жеке адам аралық қарым-қатынаста
топтарда адамдардың жеке дара ерекшеліктерін білу, қайғы-қуанышына
ортақтасу, түсіну, бірігіп, іс-әрекет ету негіздерінде қалыптасатын болса,
көпшіліктік қарым-қатынас – көпше түрде таныс емес адамдардың және көпшілік
мәлімет ақпарат құралдары арқылы жасалатын бір жақты қарым-қатынас. Осындай
қарым-қатынас түріне өнердегі және эстетикалық қарым-қатынасты енгіземіз.
Қарым-қатынас барысында адамдар өзін көрсетеді. өзі үшін және басқа лар
үшін жеке дара қасиеттерін аша түседі. Сонымен қатар кейбір қасиеттері
қарым-қатынаста қалыптасады, өзгеріске ұшырайды.
“Адам тек басқалар арасында ғана адам бола алады”- деп И.Бехер айтқан
сөздің мағынасы өте тереңге тамыр жаяды. Адамдармен қарым-қатынас адамның
адамзаттық тәжірибені игеруі, қоғамдағы қалыптасқан құндылықтарды өз бойына
сіңіруі, білім мен іс-әрекет түрлерін игеруі; адамның дара тұлға ретінде
қалыптасуы іске асырылды. Яғни қарым-қатынас әрбір адамның адам болып
қалыптасуының, жан-жақты, әрі психологиялық дамуының маңызды факторы. Қарым-
қатынасты адам өміріндегі үзіліссіз жүретін процесс деп айтар болсақ,
қателеспеспіз. Осыған байланысты Л.С. Выготский былай деген: “Адам өзімен
өзі болғанда да қарым-қатынас функциясын сақтайды”. Яғни, бұл жағдайда
адамның өз-өзімен қарым-қатынасқа түсуін ішкі немесе сыртқы сөйлеу арқылы
жүзеге асатын,диалог типіндегі адамның ойлауының әдісі ретінде
қалыптастыруға болады.
Қарым-қатынас адамның психологиялық бейнесін қалыптастырып, өзгертудің
маңызды шарты. Бала дамуының белгілі кезеңдерінде мінез-құлықы, іс-әрекеті
және баланың қоршаған ортасымен өзіне деген қатынасы, көзқарасы үлкендер
арқылы іске асырылады. Д.Элкокиннің айтуынша: “Бала әрқашанда екі адам —
оның өзі және ересек адам”. Даму барысында бала мен ересектің сыртқы
тікелей емес қарым-қатынасы баланың ішкі психологиялық процесіне және де
баланың дербестік ерікті іс-әрекетіне айналады.
Бала мен ересектің қарым-қатынасы білім, іскерлік, дағдыны берудің жай
қосындысы емес, өзара әсерлесу нәтижесінде өзара құндылыққа баю мен
өзгерудің күрделі процесі. Адамдармен қарым-қатынаста адам өзін-өзі танып-
біліп,өз-өзіне деген сенімге ие болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz