АҚШ-тың қазіргі саясаттағы ролі (соңғы 10 жыл)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2.8
I.ТАРАУ
Қазақстан.АҚШ қарым.қатынастарының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9.26
II .ТАРАУ
АҚШ.тың Ауғаныстан және Иракпен соғыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27.42
III .ТАРАУ
АҚШ.тың сыртқы саясаттағы Таяу Шығыс мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54.57
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58.61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2.8
I.ТАРАУ
Қазақстан.АҚШ қарым.қатынастарының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9.26
II .ТАРАУ
АҚШ.тың Ауғаныстан және Иракпен соғыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27.42
III .ТАРАУ
АҚШ.тың сыртқы саясаттағы Таяу Шығыс мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54.57
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58.61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының маңыздылғы мен өзектілігі. XXI ғасырда дүниежүзілік идеологиялық саясаттың өзгеруі, Орталық Азияда бірнеше тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына өз серпінін тигізді. Бұл мемлекеттердің арасында егеменді Қазақстан Республикасы да туын тігіп, өз даму стратегиясын белгіледі. Бір жағынан Қазақстан Батыс елдерімен дипломатиялық, саяси-экономикалық байланыстарын нақты қадамдарымен реттесе, екінші жағынан АҚШ пен де халықаралық ынтымақтастық жолында түрлі келісімдерге қол қойды. Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда халықаралық деңгейде ынтымақтастықты дамытуда жалпы ұстанымдардың ерекшелігін мұқият есепке алу қажеттілігін есте сақтайды.
«Қырғи-қабақ соғыс» аяқталғаннан кейін АҚШ супердержава еліне айналғаны сөзсіз. Сондықтанда АҚШ өз ұстанымдарын күшейттіріп, Таяу Шығыста, Орталық Азияда және басқада шығыс елдерінде саяси үстемдігін орнату мақсатында түрлі тәсілдерін қолдануда. Бұл саяси ағымда АҚШ пен жан- жақты қатынастарды дамыту, сыртқы саясатты маңызды орын алады. Ал Қазақстан үшін жаһандану процессінде ұлттық мүдделерін қорғай отырып, әлемдік қоғамдастықта халықаралық орынды нығайту және ұлттық мүдделерін ілгерлету аса маңызды болып келеді.
Қазіргі таңда АҚШ әлемдік процесстерге өз ықпалын тигізуде қуатты әскери-саяси ресустары және экономикалық деңгейі аса зор дамыған ел. Ол бір жағынан ғаламдық процесстердің дамуына шешуші ықпал етсе, екінші жағынан әлемде стратегиялық тұрақтылықтың жай-күйін анықтап беретін мемлекет. Сондай-ақ түрлі халықаралық ұйымдар туы астында әрекет ете отырып, әлемнің көптеген аймақтарында өз мүдделерін арттыра отырып жанжалдарды реттеуге де қатысады.
АҚШ соңғы онжылдықта сыртқы саясатта көптеген жетістіктерге қол жеткізді. 90-шы жылдардың басында Дж. Буш әкімшілігі «жаңа әлемдік реттеулер» ұстанымын қуаттандырып, Кувейтке соғыс ашқан Иракқа қарсы Батыс елдер коалициясын құрып, жеңіске қол жеткізді. 1998 жылдары Үндістан мен Пәкістанның ядролық қаруды сынақтан өткізуі, сол жылдары Иран және Солтүстік Кореяның орта ұзақтықтағы ракеталарды сынақтан өткізуі Билл Клинтон үкіметін толғандырды. Алайда бұл саяси әрекеттер АҚШ-тың әскери шығындарының артуына және әскери саласын қайта құруға итермеледі. Бұл ағым АҚШ-тың әскери қуатының екі есеге өсуіне әсеретті[1].
2000 жылғы сайлау АҚШ елінде драмматикалық сипатта болып өтті. Ел басына кіші Дж. Буш келуі АҚШ-тың саяси ұстанымдарын күшейте тұсірді. 11 қыркүйек 2002 жылы апат оқиға, кіші саясатын агрессиялық сипатқа айналдырды. Біріншіден Ауғаныстан еліне соғыс ашылса, екіншіден Иракқа әскери соғыс агрессиялық сипатқа ие болды. Сондықтанда АҚШ-тың аталмыш елдерге қарсы саяси ұстанымдарын анықтау және Қазақстанмен Каспий аймағындағы елдермен ара-қатынасын, сондай-ақ бұл аймақта нақты қадамдарын зерттеу диплом жұмысының маңыздылығы мен өзектілігін арттыра тұсетініне күмән жоқ.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. 1990-2005 жылдар аралығында АҚШ ішкі саяси-экономикалық және сыртқы саяси байланыстарда көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Бүгінгі таңда АҚШ әлемде ең ірі өнім көрсеткішіне ие. Ол дүниежүзілік өнімнің 27% өндіреді, 18% сыртқы сауданы қамтамасыз етіп, 40-60% әлемдік қаржы пайдасын бақылайды [2].
Ал Ю.М. Мельниковтың еңбегінде Брукинг институтының қызметкерлері Б. Бләхман және С. Каплэннің АҚШ-тың сыртқы саясатына байланысты статистикалық есептеулер бойынша 1946 жылдың 1 қаңтарында 1975 жылдың 31 желтоқсанға дейінгі кезеңде АҚШ дүниежүзілік аренада өз мақсаттарына жету үшін 215 рет әскери күшті пайдалануға, күш көрсетуге немесе онымен қоқан-лоққы жасауға барған [3]. Бұл көрсеткіштерді ой елегінен өткізіп, дипломдық жұмыста төмендегі міндеттер мен мақсаттар қойылды:
-АҚШ-тың ішкі және әскери даму процесстерін зерттеп, жетістіктерінің ғаламдық стратегиялық саясатқа әсерін көрсету;
-Қазақстак мен АҚШ арасындағы саяси-дипломатиялық байланыстарының қалыптасуына көңіл аудара отырып, оның Орталық Азиядағы негізгі стратегиялық мақсаттарын анықтау;
-Каспий шельфінің маңызын ашып, ондағы АҚШ-тың негізгі стратегиялық мақсаттарын ашу және АҚІП мұнай корпорацияларының экономикалық саясатын көрсету;
-АҚШ-тың Ауғаныстан және Ирак елдеріне соғыс ашу себептерін сараптай отырып, аталмыш елдердегі даму деңгейіне көз тігу;
-Таяу Шығыстағы кіші Буштың амбициялық-стратегиялық мақсаттарын анықтау және оған объективті түрде баға беру;
-Соңғы Ирак-АҚШ соғысы барысында Қазақстанның орнын анықтап, зардап шеккен ирактықтарға Қазақстанның; арнайы әскери бригадасының көрсеткен көмегін ашу;
-Таяу Шығыстағы АҚШ-тың басты ұстанымдары мен жүргізген саясатына баға беру;
Днплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда зерттеліп отырған дипломдық жұмыс тақырыбын аз зерттелген тақырыптар қатарына жатқызуға болады. Зерттеу барысында Университетінің кітапханасының кітап қоры, Шымкент қаласының орталық кітапхананың материалдары, интернет жүйесіне енгізілген саясаттанушылардың мақалалар қоры және газеттер мен журналдар материалдары айналымға тартылды.
Проблемаға байланысты АҚШ-тың халықаралық деңгейде алатын орнына және оның Таяу Шығыста жүргізген саясатына байланысты М. Арахтың, И.В. Бергенің, С.М. Самуйловтың, В.В. Соргиннің,А.И. Уткиннің, А. Шальневтің т.б. зерттеушілер құнды зерттеулер жүргізген. Бұл зертттеулер арасында А.И. Уткиннің еңбегі АҚШ саясатынан аса маңызды бағыттарын көрсетеді [4]. Оның пайымдануынша АҚШ-тың Таяу Шығыстағы амбициялық-статегиялық мақсаттарын екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде АҚШ екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Палестина проблемасының туындауына ықпал етсе, екінші кезеңде, яғни «Қырғи-қабақ соғысы» аяқталған соң Израилді өзінің басты стратегиялық одақтасы ретінде жан-жақты пайдалануда.
А.И.Уткиннің пікірін А.Шальнев қолдап, Билл Клинтон кезеңінде АҚШ-тың ішкі саяси-экономикалық дамуына және сыртқы саясатына баса назар аударады [5]. А.Шальнев Билл Клинтон әкімшілігінің статегиялық мақсаттарын мына сөздермен айқындайды: «АҚШ Клинтон кезеңінде әлемдік көшбасшылық дәрежесін сақтау үшін экономикалық потенциалына, әскери қуатының модернизациялауына, телевидение, инетрент, кино және мәдени-информациялық байланысына сенім арттырған-ды» [6] шын мәнінде АҚШ-тың бүгінгі таңда аталмыш қуатқа ие болуы, оның сыртқы саяси байланысын қуаттандыра түсетіні сөзсіз. Бұл жөнінде, әсіресе Дж.
Диплом жұмысының маңыздылғы мен өзектілігі. XXI ғасырда дүниежүзілік идеологиялық саясаттың өзгеруі, Орталық Азияда бірнеше тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына өз серпінін тигізді. Бұл мемлекеттердің арасында егеменді Қазақстан Республикасы да туын тігіп, өз даму стратегиясын белгіледі. Бір жағынан Қазақстан Батыс елдерімен дипломатиялық, саяси-экономикалық байланыстарын нақты қадамдарымен реттесе, екінші жағынан АҚШ пен де халықаралық ынтымақтастық жолында түрлі келісімдерге қол қойды. Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда халықаралық деңгейде ынтымақтастықты дамытуда жалпы ұстанымдардың ерекшелігін мұқият есепке алу қажеттілігін есте сақтайды.
«Қырғи-қабақ соғыс» аяқталғаннан кейін АҚШ супердержава еліне айналғаны сөзсіз. Сондықтанда АҚШ өз ұстанымдарын күшейттіріп, Таяу Шығыста, Орталық Азияда және басқада шығыс елдерінде саяси үстемдігін орнату мақсатында түрлі тәсілдерін қолдануда. Бұл саяси ағымда АҚШ пен жан- жақты қатынастарды дамыту, сыртқы саясатты маңызды орын алады. Ал Қазақстан үшін жаһандану процессінде ұлттық мүдделерін қорғай отырып, әлемдік қоғамдастықта халықаралық орынды нығайту және ұлттық мүдделерін ілгерлету аса маңызды болып келеді.
Қазіргі таңда АҚШ әлемдік процесстерге өз ықпалын тигізуде қуатты әскери-саяси ресустары және экономикалық деңгейі аса зор дамыған ел. Ол бір жағынан ғаламдық процесстердің дамуына шешуші ықпал етсе, екінші жағынан әлемде стратегиялық тұрақтылықтың жай-күйін анықтап беретін мемлекет. Сондай-ақ түрлі халықаралық ұйымдар туы астында әрекет ете отырып, әлемнің көптеген аймақтарында өз мүдделерін арттыра отырып жанжалдарды реттеуге де қатысады.
АҚШ соңғы онжылдықта сыртқы саясатта көптеген жетістіктерге қол жеткізді. 90-шы жылдардың басында Дж. Буш әкімшілігі «жаңа әлемдік реттеулер» ұстанымын қуаттандырып, Кувейтке соғыс ашқан Иракқа қарсы Батыс елдер коалициясын құрып, жеңіске қол жеткізді. 1998 жылдары Үндістан мен Пәкістанның ядролық қаруды сынақтан өткізуі, сол жылдары Иран және Солтүстік Кореяның орта ұзақтықтағы ракеталарды сынақтан өткізуі Билл Клинтон үкіметін толғандырды. Алайда бұл саяси әрекеттер АҚШ-тың әскери шығындарының артуына және әскери саласын қайта құруға итермеледі. Бұл ағым АҚШ-тың әскери қуатының екі есеге өсуіне әсеретті[1].
2000 жылғы сайлау АҚШ елінде драмматикалық сипатта болып өтті. Ел басына кіші Дж. Буш келуі АҚШ-тың саяси ұстанымдарын күшейте тұсірді. 11 қыркүйек 2002 жылы апат оқиға, кіші саясатын агрессиялық сипатқа айналдырды. Біріншіден Ауғаныстан еліне соғыс ашылса, екіншіден Иракқа әскери соғыс агрессиялық сипатқа ие болды. Сондықтанда АҚШ-тың аталмыш елдерге қарсы саяси ұстанымдарын анықтау және Қазақстанмен Каспий аймағындағы елдермен ара-қатынасын, сондай-ақ бұл аймақта нақты қадамдарын зерттеу диплом жұмысының маңыздылығы мен өзектілігін арттыра тұсетініне күмән жоқ.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. 1990-2005 жылдар аралығында АҚШ ішкі саяси-экономикалық және сыртқы саяси байланыстарда көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Бүгінгі таңда АҚШ әлемде ең ірі өнім көрсеткішіне ие. Ол дүниежүзілік өнімнің 27% өндіреді, 18% сыртқы сауданы қамтамасыз етіп, 40-60% әлемдік қаржы пайдасын бақылайды [2].
Ал Ю.М. Мельниковтың еңбегінде Брукинг институтының қызметкерлері Б. Бләхман және С. Каплэннің АҚШ-тың сыртқы саясатына байланысты статистикалық есептеулер бойынша 1946 жылдың 1 қаңтарында 1975 жылдың 31 желтоқсанға дейінгі кезеңде АҚШ дүниежүзілік аренада өз мақсаттарына жету үшін 215 рет әскери күшті пайдалануға, күш көрсетуге немесе онымен қоқан-лоққы жасауға барған [3]. Бұл көрсеткіштерді ой елегінен өткізіп, дипломдық жұмыста төмендегі міндеттер мен мақсаттар қойылды:
-АҚШ-тың ішкі және әскери даму процесстерін зерттеп, жетістіктерінің ғаламдық стратегиялық саясатқа әсерін көрсету;
-Қазақстак мен АҚШ арасындағы саяси-дипломатиялық байланыстарының қалыптасуына көңіл аудара отырып, оның Орталық Азиядағы негізгі стратегиялық мақсаттарын анықтау;
-Каспий шельфінің маңызын ашып, ондағы АҚШ-тың негізгі стратегиялық мақсаттарын ашу және АҚІП мұнай корпорацияларының экономикалық саясатын көрсету;
-АҚШ-тың Ауғаныстан және Ирак елдеріне соғыс ашу себептерін сараптай отырып, аталмыш елдердегі даму деңгейіне көз тігу;
-Таяу Шығыстағы кіші Буштың амбициялық-стратегиялық мақсаттарын анықтау және оған объективті түрде баға беру;
-Соңғы Ирак-АҚШ соғысы барысында Қазақстанның орнын анықтап, зардап шеккен ирактықтарға Қазақстанның; арнайы әскери бригадасының көрсеткен көмегін ашу;
-Таяу Шығыстағы АҚШ-тың басты ұстанымдары мен жүргізген саясатына баға беру;
Днплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда зерттеліп отырған дипломдық жұмыс тақырыбын аз зерттелген тақырыптар қатарына жатқызуға болады. Зерттеу барысында Университетінің кітапханасының кітап қоры, Шымкент қаласының орталық кітапхананың материалдары, интернет жүйесіне енгізілген саясаттанушылардың мақалалар қоры және газеттер мен журналдар материалдары айналымға тартылды.
Проблемаға байланысты АҚШ-тың халықаралық деңгейде алатын орнына және оның Таяу Шығыста жүргізген саясатына байланысты М. Арахтың, И.В. Бергенің, С.М. Самуйловтың, В.В. Соргиннің,А.И. Уткиннің, А. Шальневтің т.б. зерттеушілер құнды зерттеулер жүргізген. Бұл зертттеулер арасында А.И. Уткиннің еңбегі АҚШ саясатынан аса маңызды бағыттарын көрсетеді [4]. Оның пайымдануынша АҚШ-тың Таяу Шығыстағы амбициялық-статегиялық мақсаттарын екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде АҚШ екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Палестина проблемасының туындауына ықпал етсе, екінші кезеңде, яғни «Қырғи-қабақ соғысы» аяқталған соң Израилді өзінің басты стратегиялық одақтасы ретінде жан-жақты пайдалануда.
А.И.Уткиннің пікірін А.Шальнев қолдап, Билл Клинтон кезеңінде АҚШ-тың ішкі саяси-экономикалық дамуына және сыртқы саясатына баса назар аударады [5]. А.Шальнев Билл Клинтон әкімшілігінің статегиялық мақсаттарын мына сөздермен айқындайды: «АҚШ Клинтон кезеңінде әлемдік көшбасшылық дәрежесін сақтау үшін экономикалық потенциалына, әскери қуатының модернизациялауына, телевидение, инетрент, кино және мәдени-информациялық байланысына сенім арттырған-ды» [6] шын мәнінде АҚШ-тың бүгінгі таңда аталмыш қуатқа ие болуы, оның сыртқы саяси байланысын қуаттандыра түсетіні сөзсіз. Бұл жөнінде, әсіресе Дж.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
1. Новейшая история стран Европы и Америки. XX век. Под. Ред. А.М.Родригеса, и М.В.Пономарева, II том, М., Владос, 2001, С.77.
2. Нуралив Н.С. Казахстанско-Американские отношения. Сувереный Казахстан на рубеже тысячилетий. Астана, 2001.
3. Мельников Ю.М. Күш және қауқарсыздық: Вашингтонның сыртқы саясаты, Қазақстан баспасы, 1986, 11б.
4. Уткин. А.И. Американская стратегия для XXI века. М., 2000, С 67.
5. Шальцев А., Билл Клинтон. М., 1993. С.87-90.
6. сонда.
7. Соргин. В.В. Идеология в Американской истории. М., 2005. С. 14.
8. США должны продолжать следовать своим курсом в Афганстане и Ираке. Время новестей, 21.11.2003.
9. Сыроежкин К. Странная война. Континент, 2003.
10. «Тһе Wаsһіngtоn Ргоfile» агенттігінің материалдары. һttр //www.mаі1.ru
11. һttр //www. Newsinfo.соm материалдары. Александр Лазерев зерттеулері.
12. Акимбеков С. Вечный Афганский вопрос. Континент. 3 ақпан 2004.
13. Пастухов Е. Суровые будни святой земли., Континент 25 қаңтар2005.
14. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы., Алматы 2002, 200-223б.
15. Иватова Л. Казахстанско-американские отношения в сфере международной безопасности и нераспространения ядерного оружия., Евразийское сообщество, 2 қаңтар 1999.
16. Намазбаев Д. «Большая игра» США на Кавказе и Центральной Азии, Cаясат, №11-2003.
17. Быков П. Изо всех сил // Эксперт. 2002, №11, С.15.
18. сонда
19. Назарбаев Н.Ә. За глобальное парнерство без диктата и давления // Казахстанская правда. 1999, 4 декабря.
20. Назарбаев .Ә.Н. Сындарлы он жыл, Атамұра 2003, 1856.
21. Тоқаев К.Ж. Под стягом независимости, Алматы 1997, 26 с.
22. Тоқаев К.К. Дипломатия Республики Казахстан, Алматы. 2001,
23. Тоқаев К.К. Внешня политика Республики Казахстан в условиях глобализации, Алматы, 2000, 56-586.
24. Закон об образовании республики Казахстан // Казахстанская правда, 1999,11июня.
25. Иватова Л.М. США во внешней политике Республики Казахстан, Алматы 1999.
26. Иватова Л.М. Казахстан-США. Политика сотрудничество в сфере образования // Евразийское сообщество, политика, культура. 1999,№3.
27. Казахстанско-американское совместное заявление о мире, безопасности и нераспросранении. Вашингтон, 20 марта, 1995 г. Сборник документов по международному праву. Т. I. /Под общ. Ред. Токаев.К.К., Алматы САК, 1998, 576с.
28. Қыдырбекұлы Д.Б. Роль США в мировой политике: Влияние на Казахстан, Алматы, Казахстанско-американский университет 1999.
29. Международние и зарубежные программы в Казахстане /фнансирование, техническая помощь, консалтинг и обучение/ Часть I, Алматы 2002.
30. Меморандум о взаимопонимании между Правительством РК и США. Вашингтон, 20 мая 1992., Бюллетень международный договоров РК. 1994, №2.
31. Абишев.А. Стратегическое партнерство // МН-новости недели, №51. С.7.
32 Назарбаев.Н.Ә. На порге XXI века. Алматы, 1996, С.63.
33. Назарбаев.Н.Ә. За глобальное партнерство без диктата и давления Казахстанская правда. 1999, 4 декабря.
33. Цой. Л. // Панорама. 1997, 21 ноябрь.
34. Разумов. Я. Панорама. 1997, 19 сентября.
35. Политики и интересы мировых держав в Казахстане, Алматы, 2002.
36. Г.Б.Хан, Л.С.Суворов, Г.Б. Рахманова. Внешняя политика Республики
Казахстан, Алматы, 2001.
37. Международная безопасность: новые задачи в предвери следующего столетия // Казахстанская правда. 1999. 6 мая.
38. Уткин.А. США в мре XXI века // Свободная мысль, 2000, №6. С. 13.
39. Быков.П. Изо всех сил // Эксперт. 2002, №11, С. 15.
40. Современные международные отношения. М., 2000, С.290.
42. Уткин.А. После будущей битвы. // Свободная мысль, №5, С.8.
43. Кошкаров.А. Шесть пятилеток // Эксперт, 2003, №27-28, С. 14-17.
44. Пастухов.Е. Лишь бы не было войны // Континент, 3 февраля, 2004.
45. Акимбеков. С. Вечный Афганский вопрос // Континент, 3 февраля, 2004.
46. АҚШ-тың Қазақстан Республикасындағы елшісі У.Кортнидің сұхбаты. // Панорама. 1995, №26, маусым.
47. Кандолина Райс обсудит в Риме проблемы Ближнего востока Newsinfo 08.02.2005.
48. Сыроежкин.К. Странная война. // Континент, 3 февраля, 2004.
49. Пастухов.Е. От заката до рассвета. // Континент, 8 июля, 2004.
50. Паумулин.М. В ожидании апокалипсиса. // Континент, 8 июнь, 2004.
51. Абдулин.Б., Пастухов.Е., Бьет-значит любит? // Континент, июля 2004.
52. Пастухов.Е. Суровые будни святой землb // Континент 8 июля 2004.
53. Умнов.А. Афганский перекресток. // Континент, 15 июля, 2004
54. Петровская.Ю. США и Франция спрятали Ирак под сукио www.mаі1.ru.
55. Петер Сингер, наемные воины в Ираке. // www.ieft.ru.
56. Муташев:С. Боже, Храни Америкау. //Континент, 8 июля, 2004.
57. Адил Кожиев, научный сотрудник Казахстанского института стратегических исследований при Президенте РК. Политик США в отношении Ирака.
58. Пастухов.Е. Ошибка Резидента. // Континент, 8 июня 2005.
59. Акимбеков.С. Лавка древностей. // Континент, 8 июля 2004.
60. Сыроежкин. К. Голос войны. // Континен:, 8 июля 2004.
61. Полетаев.Э. Война в Ираке: Иерархия мнимых и реальны угрозов. //Континент, 8 июля 2004.
62. Лаумулин.М. Межу альянсом и континентальной блокалон. Континент, 8 июля 2004.
63. Сергиенко.В. Необдуманное решение выйти из тени. Континент, 8 июля 2004.
64. Сергиенко.В. Война после войны. // Континент, 8 июля 2004.
65. Аязбеков.С. Война в Ираке и геополитический контекс современных вызовов. // Cаясат, №5, 2003.
66. Лаумулин.М. Геополитические и военно-политические последствия военной операции в США в Ираке. // Саясат, №5, 2003.
67. ЧеботаревА. Казахстан: уроки войны США с Ираком. Саясат, №5, 2003.
68. Пастухов.Е. Герилья на родине Саддама. //Саясат, №5, 2003.
69. Пастухов.Е. Зигзаги Иракской демократии. // Саясат, №7, 2003.
70. Пастухов.Е. Иракский тупик. // Саясат, №5, 2003.
71. США и Ближний восток: тридцать лет умиротворения. // но материалам «Тһе Wаsһіngtоn Ргоfile» агенттігінің материалдары. һttр //www.mаі1.ru
72. сонда.
73. Кондолина Райс обсудит в Риме проблемы Ближного Востока. Newsinfo 08.02.2005.
74. сонда.
75. Новейшая история стран Азии и Африки XX век. М., 2001. С.37.
76. Казахстанская Првада, 1950, 2 декабря.
77. Иванян.Э. Рональд Рейган: хроника жизни и времени., М. 1991.
78. Маныкин.А. История двухпартийной системы США. М., 1991.
79. Иванян.Э. От Дж. Вашингтона до Дж Буша. Белый дом и пресса. М.1991.
80. Маныкин.А. Эра демократов: партийная перегруппировка в США. М.1991.
81. Мельвиль.А.Ю. США: сдвиг вправо?. М. 1986.
82. Президент США дж. Бау. Штрихт к портрету. М. 1991.
83. Акимбеков.С. Лавка древностей. // Континент, 8 июля 2004.
84. США должны продолжать следовать своим курсом в Афганистане и Ираке. Время новестей, 21.11.2003.
85. Мельников.Ю. М., Күш және қауқарсыздық: Вашингтонның сыртқы саясаты. Қазақстан баспасы, 1986.
86. Пастухов.Е. От заката до рассвета. // Континент, 8 июля 2004.
1. Новейшая история стран Европы и Америки. XX век. Под. Ред. А.М.Родригеса, и М.В.Пономарева, II том, М., Владос, 2001, С.77.
2. Нуралив Н.С. Казахстанско-Американские отношения. Сувереный Казахстан на рубеже тысячилетий. Астана, 2001.
3. Мельников Ю.М. Күш және қауқарсыздық: Вашингтонның сыртқы саясаты, Қазақстан баспасы, 1986, 11б.
4. Уткин. А.И. Американская стратегия для XXI века. М., 2000, С 67.
5. Шальцев А., Билл Клинтон. М., 1993. С.87-90.
6. сонда.
7. Соргин. В.В. Идеология в Американской истории. М., 2005. С. 14.
8. США должны продолжать следовать своим курсом в Афганстане и Ираке. Время новестей, 21.11.2003.
9. Сыроежкин К. Странная война. Континент, 2003.
10. «Тһе Wаsһіngtоn Ргоfile» агенттігінің материалдары. һttр //www.mаі1.ru
11. һttр //www. Newsinfo.соm материалдары. Александр Лазерев зерттеулері.
12. Акимбеков С. Вечный Афганский вопрос. Континент. 3 ақпан 2004.
13. Пастухов Е. Суровые будни святой земли., Континент 25 қаңтар2005.
14. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы., Алматы 2002, 200-223б.
15. Иватова Л. Казахстанско-американские отношения в сфере международной безопасности и нераспространения ядерного оружия., Евразийское сообщество, 2 қаңтар 1999.
16. Намазбаев Д. «Большая игра» США на Кавказе и Центральной Азии, Cаясат, №11-2003.
17. Быков П. Изо всех сил // Эксперт. 2002, №11, С.15.
18. сонда
19. Назарбаев Н.Ә. За глобальное парнерство без диктата и давления // Казахстанская правда. 1999, 4 декабря.
20. Назарбаев .Ә.Н. Сындарлы он жыл, Атамұра 2003, 1856.
21. Тоқаев К.Ж. Под стягом независимости, Алматы 1997, 26 с.
22. Тоқаев К.К. Дипломатия Республики Казахстан, Алматы. 2001,
23. Тоқаев К.К. Внешня политика Республики Казахстан в условиях глобализации, Алматы, 2000, 56-586.
24. Закон об образовании республики Казахстан // Казахстанская правда, 1999,11июня.
25. Иватова Л.М. США во внешней политике Республики Казахстан, Алматы 1999.
26. Иватова Л.М. Казахстан-США. Политика сотрудничество в сфере образования // Евразийское сообщество, политика, культура. 1999,№3.
27. Казахстанско-американское совместное заявление о мире, безопасности и нераспросранении. Вашингтон, 20 марта, 1995 г. Сборник документов по международному праву. Т. I. /Под общ. Ред. Токаев.К.К., Алматы САК, 1998, 576с.
28. Қыдырбекұлы Д.Б. Роль США в мировой политике: Влияние на Казахстан, Алматы, Казахстанско-американский университет 1999.
29. Международние и зарубежные программы в Казахстане /фнансирование, техническая помощь, консалтинг и обучение/ Часть I, Алматы 2002.
30. Меморандум о взаимопонимании между Правительством РК и США. Вашингтон, 20 мая 1992., Бюллетень международный договоров РК. 1994, №2.
31. Абишев.А. Стратегическое партнерство // МН-новости недели, №51. С.7.
32 Назарбаев.Н.Ә. На порге XXI века. Алматы, 1996, С.63.
33. Назарбаев.Н.Ә. За глобальное партнерство без диктата и давления Казахстанская правда. 1999, 4 декабря.
33. Цой. Л. // Панорама. 1997, 21 ноябрь.
34. Разумов. Я. Панорама. 1997, 19 сентября.
35. Политики и интересы мировых держав в Казахстане, Алматы, 2002.
36. Г.Б.Хан, Л.С.Суворов, Г.Б. Рахманова. Внешняя политика Республики
Казахстан, Алматы, 2001.
37. Международная безопасность: новые задачи в предвери следующего столетия // Казахстанская правда. 1999. 6 мая.
38. Уткин.А. США в мре XXI века // Свободная мысль, 2000, №6. С. 13.
39. Быков.П. Изо всех сил // Эксперт. 2002, №11, С. 15.
40. Современные международные отношения. М., 2000, С.290.
42. Уткин.А. После будущей битвы. // Свободная мысль, №5, С.8.
43. Кошкаров.А. Шесть пятилеток // Эксперт, 2003, №27-28, С. 14-17.
44. Пастухов.Е. Лишь бы не было войны // Континент, 3 февраля, 2004.
45. Акимбеков. С. Вечный Афганский вопрос // Континент, 3 февраля, 2004.
46. АҚШ-тың Қазақстан Республикасындағы елшісі У.Кортнидің сұхбаты. // Панорама. 1995, №26, маусым.
47. Кандолина Райс обсудит в Риме проблемы Ближнего востока Newsinfo 08.02.2005.
48. Сыроежкин.К. Странная война. // Континент, 3 февраля, 2004.
49. Пастухов.Е. От заката до рассвета. // Континент, 8 июля, 2004.
50. Паумулин.М. В ожидании апокалипсиса. // Континент, 8 июнь, 2004.
51. Абдулин.Б., Пастухов.Е., Бьет-значит любит? // Континент, июля 2004.
52. Пастухов.Е. Суровые будни святой землb // Континент 8 июля 2004.
53. Умнов.А. Афганский перекресток. // Континент, 15 июля, 2004
54. Петровская.Ю. США и Франция спрятали Ирак под сукио www.mаі1.ru.
55. Петер Сингер, наемные воины в Ираке. // www.ieft.ru.
56. Муташев:С. Боже, Храни Америкау. //Континент, 8 июля, 2004.
57. Адил Кожиев, научный сотрудник Казахстанского института стратегических исследований при Президенте РК. Политик США в отношении Ирака.
58. Пастухов.Е. Ошибка Резидента. // Континент, 8 июня 2005.
59. Акимбеков.С. Лавка древностей. // Континент, 8 июля 2004.
60. Сыроежкин. К. Голос войны. // Континен:, 8 июля 2004.
61. Полетаев.Э. Война в Ираке: Иерархия мнимых и реальны угрозов. //Континент, 8 июля 2004.
62. Лаумулин.М. Межу альянсом и континентальной блокалон. Континент, 8 июля 2004.
63. Сергиенко.В. Необдуманное решение выйти из тени. Континент, 8 июля 2004.
64. Сергиенко.В. Война после войны. // Континент, 8 июля 2004.
65. Аязбеков.С. Война в Ираке и геополитический контекс современных вызовов. // Cаясат, №5, 2003.
66. Лаумулин.М. Геополитические и военно-политические последствия военной операции в США в Ираке. // Саясат, №5, 2003.
67. ЧеботаревА. Казахстан: уроки войны США с Ираком. Саясат, №5, 2003.
68. Пастухов.Е. Герилья на родине Саддама. //Саясат, №5, 2003.
69. Пастухов.Е. Зигзаги Иракской демократии. // Саясат, №7, 2003.
70. Пастухов.Е. Иракский тупик. // Саясат, №5, 2003.
71. США и Ближний восток: тридцать лет умиротворения. // но материалам «Тһе Wаsһіngtоn Ргоfile» агенттігінің материалдары. һttр //www.mаі1.ru
72. сонда.
73. Кондолина Райс обсудит в Риме проблемы Ближного Востока. Newsinfo 08.02.2005.
74. сонда.
75. Новейшая история стран Азии и Африки XX век. М., 2001. С.37.
76. Казахстанская Првада, 1950, 2 декабря.
77. Иванян.Э. Рональд Рейган: хроника жизни и времени., М. 1991.
78. Маныкин.А. История двухпартийной системы США. М., 1991.
79. Иванян.Э. От Дж. Вашингтона до Дж Буша. Белый дом и пресса. М.1991.
80. Маныкин.А. Эра демократов: партийная перегруппировка в США. М.1991.
81. Мельвиль.А.Ю. США: сдвиг вправо?. М. 1986.
82. Президент США дж. Бау. Штрихт к портрету. М. 1991.
83. Акимбеков.С. Лавка древностей. // Континент, 8 июля 2004.
84. США должны продолжать следовать своим курсом в Афганистане и Ираке. Время новестей, 21.11.2003.
85. Мельников.Ю. М., Күш және қауқарсыздық: Вашингтонның сыртқы саясаты. Қазақстан баспасы, 1986.
86. Пастухов.Е. От заката до рассвета. // Континент, 8 июля 2004.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
АҚШ-тың қазіргі саясаттағы ролі (соңғы 10 жыл)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-8
I-ТАРАУ
Қазақстан-АҚШ қарым-қатынастарының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 9-26
II -ТАРАУ
АҚШ-тың Ауғаныстан және Иракпен
соғыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 27- 42
III -ТАРАУ
АҚШ-тың сыртқы саясаттағы Таяу Шығыс
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54-57
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .58-61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының маңыздылғы мен өзектілігі. XXI ғасырда дүниежүзілік
идеологиялық саясаттың өзгеруі, Орталық Азияда бірнеше тәуелсіз
мемлекеттердің пайда болуына өз серпінін тигізді. Бұл мемлекеттердің
арасында егеменді Қазақстан Республикасы да туын тігіп, өз даму
стратегиясын белгіледі. Бір жағынан Қазақстан Батыс елдерімен
дипломатиялық, саяси-экономикалық байланыстарын нақты қадамдарымен реттесе,
екінші жағынан АҚШ пен де халықаралық ынтымақтастық жолында түрлі
келісімдерге қол қойды. Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда халықаралық
деңгейде ынтымақтастықты дамытуда жалпы ұстанымдардың ерекшелігін мұқият
есепке алу қажеттілігін есте сақтайды.
Қырғи-қабақ соғыс аяқталғаннан кейін АҚШ супердержава еліне
айналғаны сөзсіз. Сондықтанда АҚШ өз ұстанымдарын күшейттіріп, Таяу
Шығыста, Орталық Азияда және басқада шығыс елдерінде саяси үстемдігін
орнату мақсатында түрлі тәсілдерін қолдануда. Бұл саяси ағымда АҚШ пен жан-
жақты қатынастарды дамыту, сыртқы саясатты маңызды орын алады. Ал Қазақстан
үшін жаһандану процессінде ұлттық мүдделерін қорғай отырып, әлемдік
қоғамдастықта халықаралық орынды нығайту және ұлттық мүдделерін ілгерлету
аса маңызды болып келеді.
Қазіргі таңда АҚШ әлемдік процесстерге өз ықпалын тигізуде қуатты
әскери-саяси ресустары және экономикалық деңгейі аса зор дамыған ел. Ол бір
жағынан ғаламдық процесстердің дамуына шешуші ықпал етсе, екінші жағынан
әлемде стратегиялық тұрақтылықтың жай-күйін анықтап беретін мемлекет.
Сондай-ақ түрлі халықаралық ұйымдар туы астында әрекет ете отырып, әлемнің
көптеген аймақтарында өз мүдделерін арттыра отырып жанжалдарды реттеуге де
қатысады.
АҚШ соңғы онжылдықта сыртқы саясатта көптеген жетістіктерге қол
жеткізді. 90-шы жылдардың басында Дж. Буш әкімшілігі жаңа әлемдік
реттеулер ұстанымын қуаттандырып, Кувейтке соғыс ашқан Иракқа қарсы Батыс
елдер коалициясын құрып, жеңіске қол жеткізді. 1998 жылдары Үндістан мен
Пәкістанның ядролық қаруды сынақтан өткізуі, сол жылдары Иран және
Солтүстік Кореяның орта ұзақтықтағы ракеталарды сынақтан өткізуі Билл
Клинтон үкіметін толғандырды. Алайда бұл саяси әрекеттер АҚШ-тың әскери
шығындарының артуына және әскери саласын қайта құруға итермеледі. Бұл ағым
АҚШ-тың әскери қуатының екі есеге өсуіне әсеретті[1].
2000 жылғы сайлау АҚШ елінде драмматикалық сипатта болып өтті. Ел
басына кіші Дж. Буш келуі АҚШ-тың саяси ұстанымдарын күшейте тұсірді. 11
қыркүйек 2002 жылы апат оқиға, кіші саясатын агрессиялық сипатқа
айналдырды. Біріншіден Ауғаныстан еліне соғыс ашылса, екіншіден Иракқа
әскери соғыс агрессиялық сипатқа ие болды. Сондықтанда АҚШ-тың аталмыш
елдерге қарсы саяси ұстанымдарын анықтау және Қазақстанмен Каспий
аймағындағы елдермен ара-қатынасын, сондай-ақ бұл аймақта нақты қадамдарын
зерттеу диплом жұмысының маңыздылығы мен өзектілігін арттыра тұсетініне
күмән жоқ.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. 1990-2005 жылдар
аралығында АҚШ ішкі саяси-экономикалық және сыртқы саяси байланыстарда
көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Бүгінгі таңда АҚШ әлемде ең ірі өнім
көрсеткішіне ие. Ол дүниежүзілік өнімнің 27% өндіреді, 18% сыртқы сауданы
қамтамасыз етіп, 40-60% әлемдік қаржы пайдасын бақылайды [2].
Ал Ю.М. Мельниковтың еңбегінде Брукинг институтының қызметкерлері Б.
Бләхман және С. Каплэннің АҚШ-тың сыртқы саясатына байланысты статистикалық
есептеулер бойынша 1946 жылдың 1 қаңтарында 1975 жылдың 31 желтоқсанға
дейінгі кезеңде АҚШ дүниежүзілік аренада өз мақсаттарына жету үшін 215 рет
әскери күшті пайдалануға, күш көрсетуге немесе онымен қоқан-лоққы жасауға
барған [3]. Бұл көрсеткіштерді ой елегінен өткізіп, дипломдық жұмыста
төмендегі міндеттер мен мақсаттар қойылды:
-АҚШ-тың ішкі және әскери даму процесстерін зерттеп, жетістіктерінің
ғаламдық стратегиялық саясатқа әсерін көрсету;
-Қазақстак мен АҚШ арасындағы саяси-дипломатиялық байланыстарының
қалыптасуына көңіл аудара отырып, оның Орталық Азиядағы негізгі
стратегиялық мақсаттарын анықтау;
-Каспий шельфінің маңызын ашып, ондағы АҚШ-тың негізгі стратегиялық
мақсаттарын ашу және АҚІП мұнай корпорацияларының экономикалық саясатын
көрсету;
-АҚШ-тың Ауғаныстан және Ирак елдеріне соғыс ашу себептерін сараптай
отырып, аталмыш елдердегі даму деңгейіне көз тігу;
-Таяу Шығыстағы кіші Буштың амбициялық-стратегиялық мақсаттарын
анықтау және оған объективті түрде баға беру;
-Соңғы Ирак-АҚШ соғысы барысында Қазақстанның орнын анықтап, зардап
шеккен ирактықтарға Қазақстанның; арнайы әскери бригадасының көрсеткен
көмегін ашу;
-Таяу Шығыстағы АҚШ-тың басты ұстанымдары мен жүргізген саясатына баға
беру;
Днплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда зерттеліп отырған
дипломдық жұмыс тақырыбын аз зерттелген тақырыптар қатарына жатқызуға
болады. Зерттеу барысында Университетінің кітапханасының кітап қоры,
Шымкент қаласының орталық кітапхананың материалдары, интернет жүйесіне
енгізілген саясаттанушылардың мақалалар қоры және газеттер мен журналдар
материалдары айналымға тартылды.
Проблемаға байланысты АҚШ-тың халықаралық деңгейде алатын орнына және
оның Таяу Шығыста жүргізген саясатына байланысты М. Арахтың, И.В. Бергенің,
С.М. Самуйловтың, В.В. Соргиннің,А.И. Уткиннің, А. Шальневтің т.б.
зерттеушілер құнды зерттеулер жүргізген. Бұл зертттеулер арасында А.И.
Уткиннің еңбегі АҚШ саясатынан аса маңызды бағыттарын көрсетеді [4]. Оның
пайымдануынша АҚШ-тың Таяу Шығыстағы амбициялық-статегиялық мақсаттарын екі
кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде АҚШ екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін Палестина проблемасының туындауына ықпал етсе, екінші кезеңде, яғни
Қырғи-қабақ соғысы аяқталған соң Израилді өзінің басты стратегиялық
одақтасы ретінде жан-жақты пайдалануда.
А.И.Уткиннің пікірін А.Шальнев қолдап, Билл Клинтон кезеңінде АҚШ-тың
ішкі саяси-экономикалық дамуына және сыртқы саясатына баса назар аударады
[5]. А.Шальнев Билл Клинтон әкімшілігінің статегиялық мақсаттарын мына
сөздермен айқындайды: АҚШ Клинтон кезеңінде әлемдік көшбасшылық дәрежесін
сақтау үшін экономикалық потенциалына, әскери қуатының модернизациялауына,
телевидение, инетрент, кино және мәдени-информациялық байланысына сенім
арттырған-ды [6] шын мәнінде АҚШ-тың бүгінгі таңда аталмыш қуатқа ие
болуы, оның сыртқы саяси байланысын қуаттандыра түсетіні сөзсіз. Бұл
жөнінде, әсіресе Дж. Буштардың билігі кезеңінде В.В. Соргин көңіл аударуда
[7]. Ол құнды деректерге сүйене отырып, екі Буш арасындағы АҚШ-тың сыртқы
саясатының басты бағыттарын сипаттауда.
АҚШ-тың Ауғаныстан және Ирак мәселелеріне байланысты интернет және
саяси басылымдарда құнды материалдар кездесуде. Время новостей газетінде
шыққан мақалада АҚШ-тың Ауғаныстан елінде жүргізген агрессиялық саясатына
сың көзбен сипаттама берілген. Автор бұл мақалада Ауғаныстан үшін
әзірленген Ата заңға да көңіл аударып, бұл жаңалықтың қираған ел ішіндегі
мемлекеттік құрылымның позитивті жаққа өзгерте тұсетініне сенім арттыруда.
Автор конституция қабылданған соң елдегі экономикалық жандану процесстерін
де зерттеген көрінеді. Себебі соғыс аяқталған соң жер аударғандар қайта
еліне орала бастанын ашып жазған және оның статистикалық зерттеулерін
жүргізген [8].
К.Сыроежкин АҚШ-Ирак соғысын Странная война деп атап, АҚШ-тың
Ирактағы соғыстың аяқталмағанын, керісінше түскенін жазған. Ол бұл жөнінде
мына пікірлерді ашық көрсеткен: Тарих қайталанып жатыр. Кезінде
конкордистер үндістер арасында христиан дінін таратса, қазір демократияны
пайдаларын ойластыруда [9]. Қазіргі таңда Ирактағы аяқталмаған ішкі саяси
тартыс бұл пікірді растай тұсетініне күмән жоқ. Себебі телеарнада
көрсетілген соңғы бейне материалдар АҚШ әскерлерінін бейбіт өмір сүрген
жергілікті халыққа қарсы жасаған әрекеттер адамгершілік қасиетке
жатпайтынын барлығы растайды.
Таяу Шығыс мәселелеріне байланысты The Washington Profile
агенттігінің материалдары көптеген журналистикалық зерттеулерді жүргізген.
США и Ближный Восток. Тридцать лет мироворчества атты агенттік
материалдарында АҚШ-тың Линдон Джонсон басқару кезеңіндегі проблеманы
шешуде бірнеше принциптер әзірлегенін жазған. Бұл принциптерді төрт негізге
бөлуге болады;
-Арабтар ресми түрде Израильді мемлекет ретінде мойындамағанша,
Израиль жаулап алған жерлерді қайтармайды;
-1967 жылға дейін оккупациялық жерлердегі Израиль ауылдары заңды болып
есептеледі. Ал 1981 жылдан соң құрылған ауылдар заңсыз болып есептеледі.
Рональд Рейган кезеңіндегі бұл принцип азда болса бәсеңдеді;
-Тәуелсіз Палестина мемлекетінің құрылуына жол бермеу. 2000 жылғы БҰҰ-
ның стастикалық мәліметтеріне қарағанда палестиндік жер аударғандар саны
3,7 млн. болды.
-Израилге әскери және технологиялық көмек АҚШ тарапынан көрсетіледі
[10].
АҚШ үшін аса маңызды бұл принциптер күні бүгінге дейін өз мәнін жойған
жоқ. Таяу Шығыс проблемасында АҚШ ашық түрде Израильді қолдағанын
көрсетеді. News Info журналистикалық зерттеулерде Таяу Шығыс мәселелерін
бәсеңдету үшін АҚШ-тың Мемлекеттік Хатшысы Кондолиза Райстың Рим қаласында
талқыға салғанын жазған. Бұл мәліметтер АҚШ-тың Таяу Шғыста көздеген
негізгі мақсаттарын белгілеуге көмектеседі. АҚШ-Израиль байланыстары
жөніндегі бүгінгі таңда А.Лазерев көптеген зерттеулер жүргізген. Ол екі ел
арасындағы дипломатиялық және әскери-саяси байланыстарының терең тарихына
үңіліп, талдау жасаған [11].
Ауғаныстандағы проблемаға байланысты, оның туындау себептері мен
барысын Е.Пастухов, С.Акимбеков, Б,Абдулин зерттеу жұмыстарын жүргізген. С.
Акимбековтың Вечный Афганский вопрос атты мақаласында Ауғаныстандағы діни
ұймдарының туындау себептері мен елдің артта қалған әлеуметтік-экономикалық
жағдайы жөнінде құнды материалдар келтірген [12]. Е.Пастухов Суровые будни
святой земли атты мақаласында Ясер Арафаттың қайтыс болғаннан кейін Таяу
Шығыс пен Ауғаныстандағы даму стратегиясы жөнінде және елдің әлеуметтік-
экономикалық және саяси дамуы не болмақ деген сұрақтарға жауап іздестіруде
[13].
АҚШ-тың Қазақстан Республикасымен байланыстарының қалыптасуымен оның
даму стратегиясы бойынша Сыртқы Істер Министрі Қ.Тоқаевтың көлемді
монографиясы зерттеушілер үшін көптеген пікірлерді ұсынуда. Монографияның
ІҮ-ші тарауында Қазақстандық сыртқы саясаттың американдық бағыты
мәселелеріне тоқталған. Ол АҚШ-тың әлемдік прцесстерге елеулі ықпал ету
себептерін ашық жазған [14].
АҚШ-Қазақстан байланыстары жөнінде; Евразийское сообщество
журналында көптеген мақалалар жарияланған. Л.Иватова, Н.С.Нуралиев,
Д.Намазбаев, Д.Дәдебаев, Д.Досанов, К.Қөшім-Ноғай ізденушілер мен
аспиранттар құнды зерттеулерін жүргізген. Бұл зерттеулер түрлі салаларды
қамтиды. Мысалыға айтар болсақ Л.Иватовнаың зерттеулері Қазақстан мен АҚШ
арасындағы халықаралық қауіпсіздік және ядролық қару-жарақтың таралуына шек
қою мәселесіне басым көңіл бөлінген [15]. Л.Иватова екі ел арасындағы оқу-
ағарту саласындағы байланыстар жөнінде де зерттеулер жүргізген. Автор екі
ел арасындағы оқу-ағарту саласы бойынша жасалған келісім құжаттарға
негізделе отырып, АҚШ-тың әсіресе мұнай секторына қажет мамандарды
даярлауда ат салысқаны жөнінде жазған. Оның пайымдауынша Қазақстандағы
Болашақ бағдарламасын кеңейтіп, тек магистр және докторант емес сонымен
қатар түрлі салалар бойынша мамандарды дайындау қажет.
АҚШ-тың оқу-ағарту бағдарламаларының Қазақстандағы білім жүйесіне
әсері жөнінде К.Қөшім-Ноғай да зерттеулер жүргізген. Ол Қазақстанға қазіргі
таңда аса маңызды мамандардың қажет екенін баса көрсетіп, жас мамандардың
ұлттық рухын ұмытпау керектігі жөнінде де атап өткен. Қазіргі кезеңде АҚШ-
тың түрлі ұйымдары оқу-ағарту саласына байланысты тендорлар немесе жарыстар
өткізуде. Олар степендия тағайындап, елдегі ғылымыи ойларды шет аймақтарға
кетуіне жол бермеуі қажет.
Мұнай секторына байланысты екі ел арасында келісімдер жасалған
болатын. Мұнайға байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізген саясаттанушы
Д.Намазбаев құнды деректерге негізделе отырып, АҚШ-тың Кавказбен Орталық
Азиядағы айындары жөнінде жазған. Қазіргі таңда Каспий аймағы тек АҚШ-ты
ғана емес сонымен қатар Қытай мен Ресейдің қызушылығын арттыруда.
Сондықтанда бұл мәселе АҚШ-тың геосоаяси мақсаттарымен тікелей байланысты.
Ақш Атырау мен Ақтау аймақтарында өз позицияларын мығымдастыру мақсатында
мұнай секторына капитал енгізіп, ірі компаниялардың құрылуына серпінін
тигізуде. Д.Намазбаев осы мәселелерге байланысты құнды материалдарды
оқырмандарға ұсынуда [16].
АҚШ пен қатар ірі державалардың Қазақстандағы қызығушылықтары мен
саясаттары жөнінде Б.К.Султанов, Л.М.Музафарова, А.Е.Абишев, Л.Г.Ерекешова
т.б. зерттеу жұмыстарын жүргізген. Ал Қазақстанның сыртқы саясатына
байланысты, оның ішінде АҚШ арасындағы байланыстары жөнінде Г.Б.Хан,
Л.С.Суворов, Г.Б.Рахманова сынды авторлар зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, үш бөлімнен,
қорытындыдан және және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспе
бөлімінде жалпы АҚШ-тың стратегиялық мақсаттары көрсетіліп, тақырыптың
маңыздылығы мен өзектілігіне көңіл бөлінді. Сондай-ак бүгінгі
зерттеушілердің еңбектері ғылыми айналымға тартылып, тарихнамалық шолу
жасалды.
Жұмыстың негізгі бөлімінде біріншіден АҚШ-тың Қазақстанмен
байланыстарына көңіл бөлінсе, екіншіден супердержаваның Ауғаныстан және
Ирактағы стратегиялық саясатына назар аудырылды. Сонымен қатар АҚШ-тың Таяу
Шығыстағы негізгі ұстанымдары зерттеледі. АҚШ-Қазақстан арасындағы
байланыстардың алғышарттары мен ағымына көңіл бөлінді. Дипломдық жұмыста
АҚШ-тың Қазақстандағы мұнай қызығушылығынан тыс, оның оку-ағарту
саласындағы үлесі де зерттеледі.
Дүниежүзілік идеологиялық саясаттың өзгеруіне байланысты АҚШ-тың
Ауғаныстан, Ирак және Таяу Шығыс ұстанымы да өзгерді. Сондықтанда бұл
тақырыптың аукымы тек Қазақстан меи шектелмей АҚШ-тың Орта Шығыспен Таяу
Шығыстағы геосаясаты да қолға алынды.
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН-АҚШ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ
ДАМУЫ
Орталық Азия аймағы XX ғасырдың басында ақ Ресей және Британдык,
империялардың бәсеке орталығына айналған болатын. Бұл бәсеке екі ел
арасында 1907жылы ағылшын - ресей келісмімен аяқталған. Империялар
ыкпалдастық аймақтарды бөліске салып, шекараларын белгіледі. Ресей
империясы Орталық Азияда орналасса, Ұлыбритания Үндістанда әкімшілік
басқару жүйесін құрған еді.
Ауғаныстан екі империяны бөліп отырган буферлік мемлекетке айналды.
Орталық азияның маңызды стратегиялмқ орталықта орналасқаны жөнінде XX
ғасырдың басында геосаясат мәселелері бойынша маман Хэффорд Маккиндер
континентальды орталык теорияны жасай отырып, атап өткен. 1919 жылы ол
былай деген: Кімде кім Еуропаның шығыс аймағында ықпалын арттырса, ол
континенттің орталығына әсер етеді, ал континентальды орталыққа иеленгендер
Әлемдік аралдары бағындары Еуразия мен Африка. Әлемдік аралдары иелеиген
мемлекет дүниежүзін бакылайды [17]. Бұл теорияны қазіргі таңда АҚШ мықты
ұстануда.
КСРО ыдырағыннан кейін Орталық Азия жаңа үлкен ойын аймағына
айналды. Оған көптеген мемлекеттер қызығушылығын білдірді. Егерде XX
басында Британия мен Ресей арасында бәсекеге тартылған болса, қазір бұл
жерде Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай, Түркия, Иран, Үндістан, Пакистан, Сауд
Арабиясы, Еуропалык мемлекеттер бәсекеге гартылды. Бұл мемлекеттердің басты
мақсаты табиғи ресустар мен мұнай секторына бакылау орнату болып табылады.
Қазіргі аталмыш елдерден кайсысы өз ұстанымдарын арттыру жөнінде болжам
жасау қиынға тұседі, алайда ХХІ ғасыр Қазақстанның басты ұстанымы
тұрактылықтың сакталуы, өркендеу мен демократияны дамыту болып табылады.
Бұл жөнінде дәстүрлі дипломатиялық корпустың жиналысында Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев атап өткен. Ол әр елдің тең
құқықтық негізде өз орынын иеленуге және оны дамытуға құқылы деген [18].
Сондыктан АҚШ-тың жаһандану саясатын жүргізуші ел ретінде, Орталык Азияда,
әсіресе Қазақстандағы стратегиялық мақсаттарын мына себептермеи аныктауға
болады:
-Қазақстан егемендігін алды және сыртқы саясатын өз бетінше жүргізуде;
-Қазақстан АҚШ-тың басты геостратегиялық бәсеке мемлекеттердің қақ
ортасында орналасқан. Ол бір жақтан Ресеймен шектесіп отырса, екінші жақтан
ҚХР мен және Ислам әлемімен тікелей байланыста;
-Бұл аймақ табиғи және энергетикалық ресустарға бай;
-Дүниежүзілік саяси мәні бар Қазақстанның уран рудасы мен ядролық
технологиялары бар.
Сол үшін АҚШ-тың сляси кызығушылықпен қатар экономикалык қызығушылығы
да басым. Ал Орталык Азияда бірнеше тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы бәсеке
балансын да түрлендіреді. АҚШ-қа жаңа саяси одақ құратын мемлекет қажет.
Себебі Ресей өзінің ішкі саяси-экономикалық проблемаларына байланысты
біркелкі әлсіреген, ал Қытай болса өз ұстанымдарын күшейтіргенімен
көшбасшылық дәрежеге дейін жете қойған жоқ.
АҚШ Қазақстанда глобальды саясат жүргізгісі келеді. Ол әскери және
экономикалық қуатқа ие болғандықтан жаһанды тораб қалыптастыру саясатын
жүргізуде. Бір жақтан АКШ-та Қазақстан үшін манызды серіктес мемлекеттердің
бірі. Себебі аумақтағы кауіпсіздікті сақтауда, терроризмге қарсы күресте,
халықаралық саяси және қаржы әлемде Қазақстан өз орнын иеленуде АҚШ-тың да
колдауы маңызды болып келеді. Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл еңбегінде
былай атап өткен: АҚШ-тың мақсатты геосаяси іс-қимылдардың арқасында
аймаққа келуінің мүмкіндіктің ашылуы геосаяси құрылымының өзгеруі әрі қарай
әсер етпей қалмайды. Бұл аймаққа АҚШ-тың антитеррористік коалиция
шеңберінде қадам басуы, бұл ретте, менің көзқарасым бойынша,
кездейсоқтықтан гөрі заңдылыққа көбірек ұқсайды [19].
Қазакстан-АҚШ байланыстарының негізгі 25 желтоқсан 1991 жылы, АҚШ-тың
рссми түрде Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойындауы мен қаланды.
АҚШ бірінші ел болып Қазақстан мен дипломатиялық байланыстар орнатты және
Қазақстанға деген қызығгушылығын ашық жүргізе бастады. Қазақстандағы
бірінші шетелдік елшілік те Америка Құрама Штаттарынікі болды.
Бірінші рет ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев АҚШ еліне 1990 жылдың шілде
айында болып қайтты. Бұл жөнінде ол Ғасырлар тоғысында еңбегінде сараптап
өткен. Ол кезде Н.Ә.Назарбаев Қазақ КСР Президенті ретімде болып қайтқан
еді. Президент басқарған делигация Нью-Йорк, Вашингтон, Сан-Франциско, Лос-
Анжелес, Жаңа Орленада болып қайтқан. Сол кезде Н.Ә.Назарбаев президенттің
қаупсіздік мәселелері жөніндегі кеңесшісі Скауфортпен, оның орынбасары
Гейтспен, мемлекеттік хатшының орынбасары Иглбергермси, мемлекеттік
хатшының кеңесшісі Зоэлликпен, сенаторлар Доулмен, Брендлимен, Лугармен
және т.б. кездесті. Шеврон компамиясымен қарым-қатынас та сол кезде
қаланды. Кездесу барысында бағдарламада АҚШ басшылығымен кездесулер кірген
жоқ.
Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығының негізі ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтің
1992 жылдың мамыр айында АҚШ-қа бірінші ресми сапар барысында қаланды [20].
Екі мемлекеттің басшылары да екі ел арасында жаңа қатынастарының
орнатылатыны жөнінде мәлімдеді. Сондықтан да екі ел арасында қарым-
қатынастар әр түрлі салаларда дамып келе жатыр. Оларды атап өтетін болсақ,
біріншіден, қауіпсіздік және қарулануды бақылау, екіншіден, экономикалық
және саяси байланыстарды орнықтыру, үшіншіден, экологиялық және медициналық
салада, төртіншіден мәдени және білім беру саласында қарым-қатынастар
қарқынды түрде дамып келе жатыр.
1993 жылдың 30-маусым айында АҚШ-тың Қазақстандағы елшісі У.К.Кортни
АҚШ сенаторы Ричард Лугардың Қазақстан дамуына жоғарғы баға бергеп сөзінің
арнайы нусқасын әкеліп ел Президенті Н.Ә.Назарбаевқа тапсырды. Ол
Қазақстан дамуы жағынан ең үлкен үміт туғызатын елдердің бірі.
Қазақстандықтар прагматизмге беймділігімен, тату-тәтті ұлттык
қатынастарымен белгілі. Демократия мен нарық экономикасы жолында да маңызды
қадамдар жасады Қазақстан жетістігінің мәні қандай? Қазақстан өткен жылдың
жазында төтенше маңызды стратегиялық қарулануды шектеу жөніндегі келісімі
ОСВ-І (бірінші болып бекіткен мемлекет, экономика саласында Қазақстан
бұдан бірнеше жыл бұрын аса ірі американдық мұнай компаниясы Шеврон
Ойлмен бірлескен кәсіпорын құру туралы келісімге кол қойды. Ол бұрынғы
Кеңестер Одағы аумағындағы ең ірі бірлескен кәсіпорын болмақшы, оған Шеврон
компаниясы шет елдердегі ең ірі капиталып салмақшы-деген [21].
1993 жылдыңі желтоқсан айында Қазақстанға АҚШ-тың жаңа вице-президенті
Алббер Гольд келді. Ол Президент Клинтонның ресми шақыруын әкелген
болатын. Алматыға жаңа мемлекеттік хатшы У.Кристофер келді. Жаңа әкімшілік
ескі өкімшіліктің уәдесін орындап жатқысы келмеді. У.Кристофердің бұл
сапардағы басты мақсаты ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім-шарта қол
қойдыру болып табылады. Алайда бұған Н.Ә.Назарбаев келіспеді және
ракеталардьң жойылмайтыны жөніндегі нақты жауап қайтарған еді. Ол СНВ-1
шарты бойынша ракеталарды басқа елдердің қалай қысқартып жатқанына қарап,
біртіндеп қысқаратыны жөнінде мәлімдеме жасады 22. Бұл сол кездегі жас
президенттің нақты шешім қабылдайтын шеберлігімен айқындауға болады.
Кристофер қатты таң қалып, шамдана бастады. Дегенменде Қазақстандағы
ядролық қарудың тағдыры мен оны бұзып әкету мәселесі ойынға айналмауы қажет
деп ойлаймын. Содан соң ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев 1994 жылдың ақпанның 14-
18 арасында АҚШ-та ресми сапармен болып қайтты [22]. Сол сәтте Қазақстан
үшін сәтті аяқталған болатын. Жоспарланған құжаттардың барлығына қол
қойылды. Атап өтетін болсақ, ең бастысы демократиялык ықпалдастық хартиясы
еді. Осы күнге дейін ТМД елдерінің ешбірі де АҚШ пен мұнай келісімін
жасаспағанын атап өткен де жеткілікті.
Қару-жарақ және әскери салада да өте маңызды келіссөздерге қол
қойылды. 1993 жылы желтоқсан айында АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы У.Кристофер
мен Вице-президент А.Горд Алматыға сапар аталмыш салада келіссөздер
жүргізді [23]. Ол бойынша Қазақстан мен АҚШ континентаралық баллистикалық
ракеталардың шахталық ұшыру кондырғыларын жою, апаттың ахуал салдарларын
болдырмау және ядролық карудың таралуын жол бермеу туралы бес келісімге қол
қойды. Қазакстан ядролық қатер көзін жою ісінде бірлескен қызметтің
құқықтық негізіне айналған бұл құжатқа жеті жыл мерзімге қол койылды және
2000 жылы желтоқсанда бұл мәселе қайта қаралып тағы да жеті жылға ұзартылды
24.
Сондай-ақ баска елдердің де рөлінің артуы, Орталык Азияда, соның
ішіңде Қазақстанға мемлекеттен тыс ойыншылардың халықаралық
экстремистердің, террористік ұйымадардың, есірткі бизнесінің енуі
заңдылыққа айналды. Олар қауіпсіздік жүйесіндегі ашық қалған саңылауды
оңтайлы пайдаланып отырған сыңайлы. Жалпы тұрақсыздыққа мұнымен катар
Орталык Азияға жақын жердегі бірқатар ашық ошақтары, атап өтетін болсақ
Ауғаныстандағы тұрақсыздық, Пәкістан-Үнді қарсыластары және ықтимал, бірақ
өте шиеленісін кетуі қауіпі бар, яғни Каспийдегі тұрақсыз жағдайлар ықпал
етуде.
АҚШ өзінің геоэкономикалық айналымына Латын Америкасын, Батыс Еуропа,
Шығыс, Орталық және Оңтүстік Еуропаны. Жапония, Шығыс Азияны енгізіп алған.
Сонымен қатар Шығыс Азия шектестігі шеңберінде қозғаушы тудырушы екінші
орталық Қытай болатын түрі бар. Бұл аймақтар шеңберіндегі негізгі сауда
көлемі мен инвестициялар ағыны әжептеуір ауқымды, ал үштік өкілдерінің
үлесіне әлемдік сауда және инвестиция ағымьшың 60-75% технологиялық
тарсферттердің 90%-ке жуығы тиесілі. Осының нәтижесінде жаһандандырылған
экономиканың шет пұштағында Африка, Оңтүстік Азия, бұрыңғы КСРО кеңестігі
қалып отыр [25]. Екі ел арасында экономикалық қатынастар саласында елеулі
байланыстар жасалды. Оларды атап өтетін болсақ энергетика, көлік, құрылыс,
кен өндіру өнеркәсібі, телекоммуникациялар саласында инвестициялық
ынтымақтастыққа басымдылық берілді. 1993 жылы ақпанда өзара сауда қарым-
қатынастары туралы келісім күшіне енді.
Н.Ә.Назарбаевтің 1997 жылы қарашада АҚШ-қа сапары кезінде жүргізген
келіссөздер нәтижесі бойынша он сегіз құжатка кол койылды. Олардың арасымда
экономикалық серіктестік туралы іс-кимыл бағдарламасын атап өту қажет.
Халықаралық қатынастар тәжірибесінде оның теңдесі жоқ және 1994 жылы
қабылданған "Демократиялық әріптестік туралы хартияға" толықтыру болды.
Қазақстан Президентінің аса ірі әлемдік компаниялар мен корпарациялар
"Шеврон","Мобил" "АЕС" басшылармен кездесуі болды. ХВҚ-ньщ билік етуші
дирокторы М. Камдесюмен келіссоздср жүргізілді. Дүниежүзілік банктің
басқарушысы Дж.Вулфенсонмен кездссуде тараптар қысқа мерзімді жобалардын.
орнына ұзақ мерзімді жобаларды іске асыруға көшетіні туралы уағдаластыққа
қол жеткізді 26.
Дүниежүзілік банк басшылығы Қазақстанның ауыл шарушылығында
реформаларды, сондай-ақ зейнетақы реформасын іске асыру барысын жеделдету
идеясын қолдады. Қазақстанда заң шығару реформасын дамыту үшін несиелер
бөлу туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Құрушылары "Шеврон", "Мобил" және
"Филлипс Петролиум" американ компаниялары болып табылатын. Американ-
Қазақстан іскерлік қауымдастығы ганыстыру болды. Қауымдастық Қазақстан мен
АҚШ арасындағы экомомикалык қатынастардың дамытудың нақты мәселерін шешуге,
Қазақстанда Американың қатысуын кеңейтуге көмек көрсетуге қызмет істейтін
болды. Қазақстан-АҚШ қатынастардағы маңызды бағыт сауда-экономика
саласындағы ынтымақтастық болып табылады. Сауда-саттық ағындыларының дамуы
былай көрінеді:
АҚШ-Қазақстан экономикасын тікелей инвестициялаудың жиынтық көлемі
бойынша бірінші орынға ие, ол шамамен төрт млрд доллор болды. Қазіргі таңда
Қазақстанда 325 Қазақстан-АҚШ бірлескен кәсіпорындары және түрлі
компаниялардың жүзге жуық өкілдігі тіркелген. Үкіметік емес ұйымдар бойынша
келісімге сәйкес Қазақстанда елуден астам Американ үкіметтік емес ұйымы
жұмыс істейді.
90-шы жылдардың ортасында Орталық Азияда саяси-экономикалық және
демократиялық реформаларда басты жетістіктерге ие болып табылатын
Қазақстанға АҚШ тікелей шетел инвесі щияларын еңгізе бастады. Статистикалык
мәліметтерге қарағанда ЮСАИД линиясы бойынша АҚШ Қазақстанға адам басына
2,15 доллар каражат бөле бастады.[27].
2001 жылдың мамыр айында АҚШ-тың арнайы ұлттық энергетиканы реттейтін
топтың әзірлеген энергетикалық саясатына байланысты жақын жиырма жыл ішінде
АҚШ-тың мұнай сұранысы 33%-ке дейін өседі. Яғни бұл көрсеткіш бір күнде АҚШ-
тың 6 млн беррель шығын ететінімен теңдеседі. Сондықтан АҚШ өзінің ішкі
сұранысын қамтамасыз ету үшін 7,5 млн. беррель мұнайды жұмсау керек болады.
[28] Бұл көрсеткіштер әрине АҚШ-тың Қазақстанға деген қызығушылығын арта
тұседі. 2001 жылы екі ел Президенттері арасында табиғи ресустардын
девирсефикациясы мәселесі бойынша келісімдер жасалды.
АҚШ бұл бағытта Баку-Жейхун жоспарындағы қызығушылығын арттырып,
аймақтағы өз ұстанымдарын күшейтіруді көздеп отыр. Әрине 2005 жылдын 10
сәуір айында АҚШ Президенті ДЖ.буштың Грузияға шеккен сапарын атап өткен
жөн. Себебі АҚШ үшін маңызды рөлді ойнап отырған мәселе біріншіден, Каспий
аймағындағы табиғи байлықтар болса, екіншіден Қазақстанның Кіндік Азияда
орналасуы оның әскери-саяси мақсаттарына тиімды болып келеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметі алдына қойған мақсаты Қазақстанның және
онда тұратын халықтардың әрі қарай дамуы үшін елдің экономикалық
потенциалын күшейту болып табылады. Сондықтан қалыптасу ұстіндегі елдің
сыртқы саясатының стратегиясы елдін әлемдегі баска да мемлекеттермеи, соның
ішінде маңызды болып табылатын АҚШ-пен әрі карайды сауда экономикалық
байланыстарын кеңейтуге арналған.
АҚШ Қазақстан табиғи ресустарын импорттауға көп көңіл бөледі. Дамыған
және ғылыми-техникалық прогреске жеткен дамушы елдердің шикізат көзіне
айналған Қазақстан қазіргі танда әлсіз мемлекеттер сатысына жатқызылады.
Бірақ көптеген кадрларды даярлау жүйесін қалыптастыруды қажет ететін
сауатты халқы бар Қазақстан, бұл проблеманы шешуге қабілетті [29].
Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа шығуының бірінші факторы эономика
болып табылса, екінші факторы Қазақстанның ішкі және оның төңірегіндегі
экологиялық жағдайы. Қазақстан мен АҚШ Арал теңізі ауданы мен Семей
облысындағы қоршаған ортаны корғау саласындағы кең ауқымды ынтымақтастықты
дамытуға кірісті. Американ тарапы Арал тенізі проблемасын шешуге және атап
айтқанда Қызылдорда диагностикалык орталыкты медициналык, жабдықпен
жабдықтауға, ауыз сумен қамтамасыз ету мәселесін шешуге және аймақта су
ресустарын басқаруға он бес миллион доллар берді. Арал аймағына тазарту
құрылғылары жеткізіліп, құрастырылды.
Семейдегі полигон және көршілес елдердегі полигондар Капустин Яр,
Челябинск, Лоб-Нор, Арал теңізіапаты, Каспийдің жағалауындағы аймақты су
басуы, Байқоңыр ғарышайлағын рационалды пайдаланбау, елдің барлық әкімшілік
бірліктеріндегі облыстар мен аймақтар-осының барлығы экологиялық дағдарысқа
әкеліс соқтырды. Бір сөзбен айтқанда, қазақстанда дені сау бір аймақ қалған
жоқ деуге болады [30]. Тәжірибе жүзінде АҚШ бүкіл дүниежүзіндегі
экологиялық жобаларды іске асыруда жетекші рөл атқарады. Экологиялық
тұрақтылыққа АҚШ әлеуметтік, техникалық және инженерлік көмек көрсетпеген
бір де бір аймақ жоқ.
Атап өткендей Қазақстанның шет елдермен экономикалық және әсқери қарым-
қатынастары мен қатар, ғылым, мәдениет және өнер саласындағы
ынтымақтастықтағы маңызға ие. Ғылыми және мәдени байланыстар халықтардың
бірін бірі рухаии құндылықтармен байытуға септігін тигізді. КСРО ыдырап,
тәуелсіз мемлекеттер калыптасқан кезде Қазакстан халқына, соның ішіндс
қазақ халкына, кеңестік дәуірде идерлогияға байланысты кол жетпестей
көрінетін әлемдік құндылықтарға айқара есік ашылды.
Бір жағынан ел ішіндегі қатаң цензуранын жойылуы, екінші жағынан,
Қазақстанның және басқа мемлекеттердің мәдени мекемелері мен білім беру
орындарымен байланыстардың кеңеюі қазақ халқының әлемдік мәдениетке етене
жақындауына және әлемдік қауымдастыққа кіруіне септігін тигізеді. АҚШ
үкіметтік деңгейде, сонымен қатар әр түрлі қорлар көмегімен Сорос қоры,
Макартур қоры және т.б. қорлар Қазақстан ғылымдары мен өртістеріне
гранттар ұсынады. Қазақстандықтар әр түрлі мамандықтар бойынша АҚШ-та
дайындықтардан өтеді [31].
Тараптар ынтымақтыстықтың құкықтык. негізін күшейтуге айрықшы көңіл
бөледі. Қазіргі кезде саяси, сауда-экономикалық, әлеуметтік, ғылыми және
мәдеии салаларда жетпістен астам екі жақта құжаттар жұмыс істейді.
2001 жылдын 11 қыркүйегінен кейін халықаралық антитеррористік науқан
басталысымен каспийдің маңызы батыс елдері үшін құрт арта түсті. Соңғы
кездері бұл анық байқалады. Сондықтан осыған байланысты, неліктен бұлай
болып отыр деген сұрақ ортаға шығады? Бұл мәселені бірнеше ссбсп термен
ашуға болады [32].
Біріншідеи, АҚШ-тағы ланкестікке байланысты әлемдегі жалпы і сосаяси
жағдай өзгерді, мұның өзі бать ста олардың Таяу Шығыс аймаі ындап.і
іпергетикалық іәуелділікті азайту теңденциясын күшейте іұсгі.
Екіншіден, түтасгай алганда дүниежүзілік энергетика рыногында жағдай
орнықты болмай отыр. Әлемдік рыноқа мұнай шығаратын негізгі ондірушілер
арасындағы босеке ширығып барады.
Үшіншіден, Каспийдің негізгі энергетикалық қорын пайланау кезеңі
жақындап келеді. Каспий шельфін барлау жұмыстары соңғы кезеңіне аяқ басты.
Мұндағы ресурстар картасы неғүрлым айқындалып келеді, ынта тугызыи отырған
мұнайлы аудандардың қарасы анықталып та қалды.
Осыдан келіп, мұныц барлығы Каспий ймағы төңірегіндегі геосаяси
құрссгі күшейгіп оіыр. Атаи өту қажет, бұл процеске объсктивті қалыптасқаи
жағдайларді.іц салдарынаи көптеген мемлекеттер озін-өзі кагысуға можбұр
болады екен. Каспий гөңірегіндегі бірнеше күштің орталықтары, атап өтетін
болсақ олар-АҚШ, Ресей, Қытай, Еуропалық Одақ, Түркия, иран, Парсы
Шығанағынын аса маңызды өмірлік мүдделері айрықша өткір қақтығысқа түскен.
Күмән жоқ, мұның дәлеліне-батыс дипломатиясының Закавказье аймағында
белсенділік танытуы, антитеррорлық күресте күш біріктіруді кеңейтуі,
Каспийде 2002 жылдың тамыз айында соңғы он жылдағы ең ірі Ресей-Қазақстан
әскери-теңіз жаттығуларының өтуі, АҚШ-тың Каспийдің бойындағы ірі мемлекет-
Иранды зұлымдық бмідеуі деп аталатын шеңберге енгузуі жатады [33].
Осыған байланысты, Н.Ә.Назарбаевтің пайымдауы бойынша Каспий маңындағы
геосаяси координаттар анықтамасына қатысты негізгі көзқарастарды ескере
отырып, түтастай алғанда бұл аймақты Солтүстік-Оңтүстік және Шығыс-Батыс
жерлері бойынша өзінше бір геосаяси қақпа деп сипаттауға болады. Сонымен
қатар оны өзімен шектес аймақтардағы геосаяси жағдайлардан бөліп қарудың да
бізше реті жоқ.
Осы мәселеге назар аудару қажет. Түтастай алғанда қазірдің өзінде
аймақтағы орта мерзімдік кезеңдегі стратегиялық тұрақтылық энергетикалық
немесе экологиялық аспектілерге емес, Каспий төңірегіндегі геосаяси
құрылымын өзгерісіне байланысты болмақ. Сондықтанда мына жәйт талассыз
шындыққа айналып келеді. Каспий мен Каспий маңындағы аймақтың геосаяси
маңыздылығы бүгінде артқан ұстіне арта тұседі. Дәстүрдегідей мұндай
геосаясат түрғысынан жоғары мән берілуі процесінде Каспий теңізі шельефінде
және Каспий маңы аймағындағы құрлық бөлігінде қазірге дейін ашылған, сондай-
ақ әліде зерттеліп анықтала тұсетін қуаты мол көмірсутегі мен табиғи газдың
болжамды қоры ерекше орын алады. Бір жағынан, Каспийдің мұнай-газ қоры мен
оған деген жоғары ынта-ықластың белгілі бір сәйкессіздігі бар сияқты
көрінуі мүмкін. Онда бұл жағдайға басқа қырынан да үңілуге болады [34].
Дипломдық жұмыста Каспий аймиғына көңіл бөлу, оның маңыздылығын арта
тұсетініне күмән жоқ. Сондықтан бұл мәселені ашу, АҚШ-тың негізге
стратегиялық мақсаттарын жан жақты зерттеумен сипаттауға болады. Әлемдік
қара алтын қорының Парсы шығанағы сияқты алтын аймақ ойыншылары мен
салыстырғанда Каспий теңізінің көмірсутекті энергиялық қоры әжептеуір аздау
екендігінде күмән жоқ.
Алайда мынаны ескеру қажет секілді. Каспий төңірегіндегі елдердің
басым көпшілігі, демек Каспий теңізімен тікелей шектесетін елдер энергиялық
қуаты зор шикізатты әлем деңгейіне шығаратын ірі-ірі мұнай-газ өнімдерін
сатушылар болып табылады. Мәселен, Ресей мен Иран мұнай, газ өнімдерін
сыртқа шығарып сатудан дүниежүзілік мұнай экспорты санатында ол Сауд
Арабиясынан кейін үшінші эрынды иеленіп келеді [35].
Егер бұлай болса Каспийдің көмірсутегі қорының мөлшері дүниежүзілік
шикізат өнімінің жағдайды жаңа сапада өзгерте алатын қосымша көлем бола
алады. Тек Каспий арқылы ғана кейбір мемлекеттер негізгі мұнай шығаратын
елдер жіктелісінде ресми түрде бірінші орынға жылжуы мүмкін. Бұл арада мына
жайды да үмытпағаны жөн: бұл жүйеде тек кімнің қандай орынға ие болуы ғана
мұнай экспорттайтын елдердің геосаяси артықшылыққа қол жеткеізуінде аса
мәнді рөл атқарады.
Міне ресми емес осындай астарын теке тірес жарыстың салдарынан келіп
Каспий төңірегіндегі геосаяси жағдайға жаңа даудамайлар қара көрсетіп отыр.
Бұл жерде Ресейдің алатын орнм барған сайын маңызды бола беретін түрі бар.
Ал АҚШ болса оны алқанында ұстағысы келеді. Сондықтан АҚШ-тың аса маңызды
геосаяси саясаты астартын саясатты жүргізуде АҚШ Ирактағы мұнай құбырларды
өз қолында ұстай алмайтынына көзі жеткеннен кейін стратегиялық саясатын
өзгертті. МҰнда Қазақстан оның басты серіктестігіне айналды. Басқа бір
жақтан Кавказ елінде өз позицияларын мығымдастырғысы келген Буш үкіметі
Грузияда ұстанымдарын арттыра тұсірді.
Сондықтан Каспийдің маңызын ашу АҚШ Қазақстанға кеден қызығушылығына
ашатынына күмән жоқ. Бүгінгі таңца Каспийдің барлық ірі көлік
қатынастарының дәлізі бір бағытқа-тек Ресейге қарай шығады. Осы бағыт
арқылы ғана Какспий мұнайы батыс рь ногына жеткізіледі. Сол үшін Батыс
елдерімен бір жақтан Ресей бәсекеге енсе, екінші жақтан АҚШ өз мүдделерін
арттыруда [36].
Түрікменстанның, Өзбекстан мен Қазақстанның газы да экспортқа Ресей
арқылы жәнелтіледі. Магистралді мұнай құбырларын салу құрылысына КТҚ
қызметінің біртіндеп алға басуына байланысты жан кіре бастады. Бұдан соң
Трансмұнай мемлекеттік компаниясы жұмысын өрістетіп, 2000 жылдың
көктемінде Шешенстанға соқпай Дағыстан жері аркылы Баку-Новороссийск мұнай
құбырының жетпей тұрған бөлігін салып шықты. Соның нәтижесінде
Новороссийскінің терминалдарына Әзірбайжан мұнайын кедергісіз жеткізіп тұру
қамтамасыз етілді.
2000 жылы магистральді мұнай құбырларының тағы да басымдылығы жоғарғы
екі бағытты анықтады: олар-Балтық құбырлар желісінің жүйесі және Йон
Российскіге Украиианы айналып өтіп, Суходольная-Родтоновская бағыты бойымша
жартылай магистраль [37].
Балтық құбырлар желісінің, жүйесі арқылы Орал мен Сібірдің мұнайы
Балтық теңізінде салынып жатқан Ресейдің Приморск терминалдарына Латвия мен
Литваның порттарын пайдаланбай-ақ неғұрлым қысқа әрі арзан жолмен
жеткізілетін болады. Сондықтан АҚШ үшін жүргізіп жатқан геосаясаты маңызды
орынға иеленеді.
Егер бұл жобалар толық көлемінде жүзеге асырылатын болса, онда Балтық
құбырлары желісінің өзі-ак Балтық елдерінің портттарында қазіргі жөнелтіліп
жатқан мұнайдын тең жартысынан астамын өңдеп жөнелте алар еді.
Балтық құбырлар желісі жүйесінің бірінші кезегінің жүк жөнелту
мүмкіндігі жылына 12 миллион тонна. Ол үшін 270 мың киллометр мұнай құбыры
мұнай құятын терминал және мұнай қоймасы салыну көзделген. Ал бұл жобаның
келесі екінші кезегін іске қосу тағы да жылына 17 миллион тонна мұнай
жәнелтуге мүмкіндік береді. Ілгері болашақта бұл жүйенің мүмкіндігін 32
миллион тоннага дейін жеткізу көзделген. Осы мәліметтерге қарағанда АҚШ бұл
көрсеткіштердің тиесілі пайызын өзінің қалтасына салуды көздеп отыр.
Сондықтан Қазақстан бір жақтан Ресейдің антипагиясын оятып алмау саясатын
жүргізіп, екінші жақтан тиымды жолдарды іздестіруде. Сол үшін АҚШ пен
Қазақстан арасындағы қарым-қатынас екі елдің пайдасы тең бөлініпп шешілуді
қажет етеді [38].
Суходольная-Родионовская мұнай құбырының үзындығы 250 километр. Демек
бұл қазіргі Украина жері арқылы өтетін бағыттан 100 километр қысқа. Ал
мұнай тасымалдау қуаты жылына 26 миллион тоннаны құрастырады. Жобаның құны
180 миллион доллар. Оның құрылысы осы таяу уақытта аяқталмашы. Каспий
шельфінің Қазақстанға тиесілі бөлігінде мұнай өндіруінің артуына байланысты
шамамен 2010 жылға қарай Н.Ә.назарбаевтің пайымдауы бойынша КТК бойымен
тағы бір мұнай құбырын тарту мәселесі туындауы мүмкін [39].
Қазіргі жүзеге асырылып жаткан бұл : собалардан басқа Еуропаның
бірнеше елдері арқылы Адриакатидадағы Хорват порты Омишальге дейін мұнай
құбырын тарту жоспары да бір көрінеді. Бұл дружба-Адрия жобасымен толық
сәйкес келеді. Бұған қоса Газпромның экспорт саясатындағы жоспарларып
ескеру қажет. Олардың жұмысы қазірдің өзінде басталған Украинаға сокпай
Белоруссия арқылы өтетін Ямал-Еурома газ құбырының бірінші учаскесі және
Қара теңіздің астымен Түркияға тартылатын көгілдір ағыс деп аталатын аса
ірі жоба.
Ресей компаниялары Ресейдің өз ішіндегі мұнай-газ қорларын таратып
тасымалдауы аяқталғаннан кейін Каспий аймағын игеруді жеделдете бастады.
Осыған орай АҚШ-тың да соңғы уақыттары Каспий аймағына зор ынта таныта
бастағаны өзінен-өзі түсінікті. Ақ Үйдің қазіргі әкімшілігі Каспий
аймағының маңызына мән беруі бірден байқалады. АҚШ-тын, энергетикалық
стратегиясында -бұл аймақтың өзіндік орны арта түседі. Ішінара айтқанда ол
мына тұрғыдан көрінеді:
-Баку-Жейхан құбырын тарту жобасы бұрынғысынша қолдау тауып отыр;
-Қашаған кенешінен көмірсутекті қазынасьшың елеулі қоры табылғаннан
кейін Вашингтонның бұл аймаққа ынтасы тіпті жандана түсті.
Мұның өзі АҚШ-тың әрекетін ширатты, оның ішінде Қазақстан рыногында
жұмыс істейтін Еуропа инвесторларының мүмкіндігін жұмылдыру арқылы
жүргізілетін іс-қимылдар бар.
Әрбір ынталы тарап Касиий байлығының түпкілікті әлуеті қандай екені
туралы хабардар. Шынында да бағалаулар бойынша мұндағы мұнайдың дәлелденген
корының өзі 4-6 млрд. тоннаны құрайды немесе бұл әлемдік кордың үш пайызына
тең. Қазірдін, өзінде Каспий мұнайының өндіру кәлемі дүние жүзі бойынша
өндірілген мұнайдың 1,5 пайызын, ал Таяу Шыгыс елдері бойынша 4 пайызды
құрайды. Жалпы алғанда 2010 жылға қарай Каспийдің өндірістік әулеті 150-200
миллион тонна болады деп бағалануда немесе бұл сол кездегі Таяу шығыс
елдерінің өндірістік қуатының 12 пайызына теңдеседі [40].
Каспийдің минералдық қоры осы өңір тиімділігі жоғары бірқатар
өндірістер мен өнеркәсіп кешенін кең түрде дамытуға жеткілікті. Сондай-ақ
Касиий жағалауыидағы елдер азат еткен, Түркіменстан, Әзірбайжан, Ресей,
Ирак өздерінің экономикалық проблемаларын дүниежүзілік рыногына
энергетикалык шикізат шығару арқылы шешуге ұмтылыс жасауда. Сондықтан мына
жағдайды атап өту қажет. Каспий бойындағы мемлекеттердің стратегиясы бұл
ймақтағы отын-энергетика кешенін дамытуға ауқымды көлемде шетелдік
инвесторларды тартуға неізделіп жасалып отыр.
Мәселен, Каспий мұнай мен газын өндіріп, іске жаратуға бұл күнде
кырықка тарта компания қатысуда, олардың ішінде АҚШ-тан он бір, Жапониядан
бес, Англиядан төрт, Франциядан үш, Түркиядан үш т.б. Мұнымен катар мына
жайды да атап өтпеске болмайды. Каспий аймағы жаңа коммуникация жүйесінің
нак ортасында орналаскан. Бұл аймақ аркылы халыкаралык маңызы бар мынандай
көлік қатынастары өтеді: ТРАСЕСА, Солтүстік, Оңтүстік, ТАЕ ВОЛС дәліздері,
әуе жолы қатынастары. Бұлар алдағы уақытта Еуразия косқұрлығындағы көлік-
коомуникацмя байланыс торабында маңызды орын алуы мүмкін. Аймақтың Шығыс
пен Батыс, Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы қатыната транзиттік маңызы да
артып келеді. Сол арқылы тасымалға кететін уақыт қазіргі теңіз жолына
қарағанда әлдеқайда қысқармақшы [41].
Каспий аймағы Еуразия экономикасының. жаңа әлі қалыптасу үстіндегі
бөлігі. Бірқатар бағыттар бойынша аймақтык өзара қарым-қатынасты дамыту
үшін Каспийдің экономикалык болашағы анық байқалады. Еуропа мұнаймен газды
сырттан алдыруды диверсификациялауға ынталы, Таяу Шығыс елдеріне
тәуелділікті азайтуға тырысады. Сондықтан Еуропа елдерімен АҚШ Каспий
маңына өз қызығушылықтарын арттыра түсегініне күмән жоқ.
Энергия шикізатына мүлде зәрулік көріп отырған Түркия үшін Каспийден
мұнай құбырларын бұл бағыты бойынша Түркия Республикасы және Иранмен
бәсекелестікке түседі.
Шельфтегі Қазақстан секторы болашағы зор мұнайлы аймақ болып табылады.
Каспий шельфінің Қазақстан өңірінде тұтастай алғанда оннан астам белгілі
ұлтаралық корпорациялар жұмыс істейді. Олардың арасында Тексако-Мобил, Би
Пи Амоко, шелл, Шеврон және т.б. Каспийде американдык ұлтаралық
корпорациялар неғұрлым белсенділік танытуда. Америка капиталы Каспий
шельфінің Әзірбайжан белігі бойынша жүргізілетін жұмыстардың бас
үйлестірушісі АМОК-ті бақылауға алған. Ал оның Каспий құбырлары
консорциумының магистралді бағыттарын түпкілікті анықтауда да маңызды орын
бары белгілі.
Каспий аймағында Шеврон корпорациясы дсрбес әрі өте белсенді рөл
танытып келеді және бұдан былайда таныта бермек. Бұл бағьпта маңызды
жағдайды атап өткен жөн. Қазақстан мен шеврон бір-біріне тең дәрежеде
ынталылық танытты. Шеврон Батыс Қазақстандағы алдын ала жүргізілетін және
бастапқы жұмыстарға ірі көлемде инвестициялар жұмсады, ол болашақта да
сондай көп инвестициялар жұмылдыруды жоспарлауда.
Батыс сарапшылары Шеврон акцияларының құндылығы артқанын теңіз келісім
шарты жасалуымен тікелей байланысгырады. Қазақстан бұл келісімшартты кең
түрде жарнамалай отырып, оны елді экономикалық дағдарыстан алып шығудың
басты жолдарының бірі деп қарады, өйткені Шевронның Қазакстанда болуының
өзі коптеген жекеменшік шетел инвесторларының келуіне үлкен кепілдік еді.
Каспий мұнайын игеру жобаларында АҚШ-тан басқа Батыс елдерінің, әсіресе
Франция, Италия және Ұлыбританияның ұлтаралық корпорациялары да белсенді
жұмылдырылған [42].
Атап өткен жөн, дүниежүзіндегі көшбасшы мұнай компаниясы болып
есептелетін Exxon Mobil бүкіл күшін мұнай мен газға шоғарландырып,
энергияның жаңа жаңа көздеріне және қоршаған ортаны сақтаудан бұрынғы
дәстүрдегіден басқа әдістерді қолдануға мүлде аз көңіл бөліп келеді [43].
Олай болса, дүниежүзілік ауқымда таяу болашақта энергияның қайталанбас
көздерін қайталануға болатындай жолдармен алмастыру мүмкіндігі жайына қала
тұрады. Шамасы бұл мәселе тек энергия шикізаттарының табиғи қоры әбден
шегіне жетіп, сарқыланғанда барып шұғыл түрде қойыла бастауы мүмкін. Ресей
компанияларының өзі Exxon Mobil идеологиясын ұстанып отыр.
Осыларды сараптап Н.Ә.Назарбаев Болашақта дүниежүзінде энергия тұтыну
құрылымын өзгертудің екі сценариі болуы мүмкін. Олардың біріншісі шындыққа
жақын келеді. Ал екіншісінің ықтималдылығы біріншіге қарағанда аздай деген
болжамды жасаған Оның пайымдауынша бұл сценарийлер мыналар:
І.Консервативтік сценарий. Бұл сценарий бойынша көмірсутегі
айналымының ауысуы көмір мен мұнайдан газға, одан қайта жаңғыртуға болатын
энергия кешендеріне, мүмкін тіпті ядролық энергетикага иек артатын болады.
2.Революциялық сценарий. Бұл нұсқа таяудағы онжылдықтарда сутегі
негізделген экономиканы жүзеге асырмақшы, ал оның базасы шағын отын көздері
және жетілдірілген сутегі технологиясы болып табылады. Ондай технологиялар
электр қутаны өндіруге мүмкіндік береді және зиянды қалдыктармен қоршаған
ортаны ластамайды да.
Қазақстан-Американ қарым-қатынастарының маңызды бағыттарының бірі екі
мемлекеттің оқу-ағырту саласындағы саясаты. Оқу-ағарту және ғылыми-зерттеу
саласындағы алмасулар екі мемлекет арасын жалғайтын көпірге айналу мүмкін.
Бұл өте маңызды болып табылады, өйткені Қазақстан ғылыми жоғары деңгейде
дамыған мемлекет бола тұра, қазіргі таңда әсіресе бизнес, мененджмент,
экономика, әлеуметтік саясат салаларында және журналистика, бұкаралық
акпарат құралдары сияқты әлеуметтік даму және мәдениет салаларындағы жаңа
оқу-ағарту және оқу бағдарламаларын даярлауда колдау мен көмекті қажет
етеді. Қазақстанда мемлекеттік бюджет тапшылығы сезіліп отырған жағдайда
АҚШ үкіметінің көмегі Қазақстан оқу-ағарту жүйесінің дамуына көп септігін
тигізуде [44].
Ғылым, білім және мәдениет салаларында Қазақстан Республикасы мен АҚШ
арасында келісім жасау негізі 1994 жылы ақпан айында ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаевтің АҚШ-қа ресми сапары барысында Демократиялық әріптестік туралы
Хартияға қол қоюымен қаланды. Екі ел арасында тұсінушілікті тереңдету және
Демокртаиялық әріптестік туралы Хартияның шарттарын орындау үшін
Қазақстан Республикасы мен АҚШ арасында 1994 жылы 1 карашада Қазақстанға
АҚШ-тың көмек көрсету бағдарламаларын жүзеге асыратын үкіметтік емес
ұйымдар бойынша келісімге қол қойылды. Бұл келісім АҚШ тарапынан
қаржыландырылатын көмек бағдарламаларын жүзеге асыруға септігін тигізді.
Солардың ішінде Білім дамыту Академиясы, Американ Колледждер консорциумы,
Орыс тілі мұғалімдерінң американдық кеңесі, Халықаралық алмасу және зерттеу
кеңесі ІКЕХ, Американ және Қазақстан білім беру орталығы және т.б. бар
[45].
Мемлекетаралық және және үкіметаралыіқ деңгейден басқа, екі жақты
әріптестік шебінде Қазақстан мен АҚШ білім министрліктерінің арасында
келісімдер жемісті жұмыс атқаруда. Ол келісімдер негізінде мектеп
окушылары, студенттер, аспиранттар және ұстаздар алмасулары жүргізіліи
тұрады. Екі мемлекеттің университеттер өкілдері ұстаздық білім
тәжірибелерін алмасады, оқу үрдісін ұйымдастыру мен танысады, оқушылардың
білімін бақылау тәсілдерін және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-8
I-ТАРАУ
Қазақстан-АҚШ қарым-қатынастарының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 9-26
II -ТАРАУ
АҚШ-тың Ауғаныстан және Иракпен
соғыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 27- 42
III -ТАРАУ
АҚШ-тың сыртқы саясаттағы Таяу Шығыс
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54-57
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .58-61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының маңыздылғы мен өзектілігі. XXI ғасырда дүниежүзілік
идеологиялық саясаттың өзгеруі, Орталық Азияда бірнеше тәуелсіз
мемлекеттердің пайда болуына өз серпінін тигізді. Бұл мемлекеттердің
арасында егеменді Қазақстан Республикасы да туын тігіп, өз даму
стратегиясын белгіледі. Бір жағынан Қазақстан Батыс елдерімен
дипломатиялық, саяси-экономикалық байланыстарын нақты қадамдарымен реттесе,
екінші жағынан АҚШ пен де халықаралық ынтымақтастық жолында түрлі
келісімдерге қол қойды. Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда халықаралық
деңгейде ынтымақтастықты дамытуда жалпы ұстанымдардың ерекшелігін мұқият
есепке алу қажеттілігін есте сақтайды.
Қырғи-қабақ соғыс аяқталғаннан кейін АҚШ супердержава еліне
айналғаны сөзсіз. Сондықтанда АҚШ өз ұстанымдарын күшейттіріп, Таяу
Шығыста, Орталық Азияда және басқада шығыс елдерінде саяси үстемдігін
орнату мақсатында түрлі тәсілдерін қолдануда. Бұл саяси ағымда АҚШ пен жан-
жақты қатынастарды дамыту, сыртқы саясатты маңызды орын алады. Ал Қазақстан
үшін жаһандану процессінде ұлттық мүдделерін қорғай отырып, әлемдік
қоғамдастықта халықаралық орынды нығайту және ұлттық мүдделерін ілгерлету
аса маңызды болып келеді.
Қазіргі таңда АҚШ әлемдік процесстерге өз ықпалын тигізуде қуатты
әскери-саяси ресустары және экономикалық деңгейі аса зор дамыған ел. Ол бір
жағынан ғаламдық процесстердің дамуына шешуші ықпал етсе, екінші жағынан
әлемде стратегиялық тұрақтылықтың жай-күйін анықтап беретін мемлекет.
Сондай-ақ түрлі халықаралық ұйымдар туы астында әрекет ете отырып, әлемнің
көптеген аймақтарында өз мүдделерін арттыра отырып жанжалдарды реттеуге де
қатысады.
АҚШ соңғы онжылдықта сыртқы саясатта көптеген жетістіктерге қол
жеткізді. 90-шы жылдардың басында Дж. Буш әкімшілігі жаңа әлемдік
реттеулер ұстанымын қуаттандырып, Кувейтке соғыс ашқан Иракқа қарсы Батыс
елдер коалициясын құрып, жеңіске қол жеткізді. 1998 жылдары Үндістан мен
Пәкістанның ядролық қаруды сынақтан өткізуі, сол жылдары Иран және
Солтүстік Кореяның орта ұзақтықтағы ракеталарды сынақтан өткізуі Билл
Клинтон үкіметін толғандырды. Алайда бұл саяси әрекеттер АҚШ-тың әскери
шығындарының артуына және әскери саласын қайта құруға итермеледі. Бұл ағым
АҚШ-тың әскери қуатының екі есеге өсуіне әсеретті[1].
2000 жылғы сайлау АҚШ елінде драмматикалық сипатта болып өтті. Ел
басына кіші Дж. Буш келуі АҚШ-тың саяси ұстанымдарын күшейте тұсірді. 11
қыркүйек 2002 жылы апат оқиға, кіші саясатын агрессиялық сипатқа
айналдырды. Біріншіден Ауғаныстан еліне соғыс ашылса, екіншіден Иракқа
әскери соғыс агрессиялық сипатқа ие болды. Сондықтанда АҚШ-тың аталмыш
елдерге қарсы саяси ұстанымдарын анықтау және Қазақстанмен Каспий
аймағындағы елдермен ара-қатынасын, сондай-ақ бұл аймақта нақты қадамдарын
зерттеу диплом жұмысының маңыздылығы мен өзектілігін арттыра тұсетініне
күмән жоқ.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. 1990-2005 жылдар
аралығында АҚШ ішкі саяси-экономикалық және сыртқы саяси байланыстарда
көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Бүгінгі таңда АҚШ әлемде ең ірі өнім
көрсеткішіне ие. Ол дүниежүзілік өнімнің 27% өндіреді, 18% сыртқы сауданы
қамтамасыз етіп, 40-60% әлемдік қаржы пайдасын бақылайды [2].
Ал Ю.М. Мельниковтың еңбегінде Брукинг институтының қызметкерлері Б.
Бләхман және С. Каплэннің АҚШ-тың сыртқы саясатына байланысты статистикалық
есептеулер бойынша 1946 жылдың 1 қаңтарында 1975 жылдың 31 желтоқсанға
дейінгі кезеңде АҚШ дүниежүзілік аренада өз мақсаттарына жету үшін 215 рет
әскери күшті пайдалануға, күш көрсетуге немесе онымен қоқан-лоққы жасауға
барған [3]. Бұл көрсеткіштерді ой елегінен өткізіп, дипломдық жұмыста
төмендегі міндеттер мен мақсаттар қойылды:
-АҚШ-тың ішкі және әскери даму процесстерін зерттеп, жетістіктерінің
ғаламдық стратегиялық саясатқа әсерін көрсету;
-Қазақстак мен АҚШ арасындағы саяси-дипломатиялық байланыстарының
қалыптасуына көңіл аудара отырып, оның Орталық Азиядағы негізгі
стратегиялық мақсаттарын анықтау;
-Каспий шельфінің маңызын ашып, ондағы АҚШ-тың негізгі стратегиялық
мақсаттарын ашу және АҚІП мұнай корпорацияларының экономикалық саясатын
көрсету;
-АҚШ-тың Ауғаныстан және Ирак елдеріне соғыс ашу себептерін сараптай
отырып, аталмыш елдердегі даму деңгейіне көз тігу;
-Таяу Шығыстағы кіші Буштың амбициялық-стратегиялық мақсаттарын
анықтау және оған объективті түрде баға беру;
-Соңғы Ирак-АҚШ соғысы барысында Қазақстанның орнын анықтап, зардап
шеккен ирактықтарға Қазақстанның; арнайы әскери бригадасының көрсеткен
көмегін ашу;
-Таяу Шығыстағы АҚШ-тың басты ұстанымдары мен жүргізген саясатына баға
беру;
Днплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда зерттеліп отырған
дипломдық жұмыс тақырыбын аз зерттелген тақырыптар қатарына жатқызуға
болады. Зерттеу барысында Университетінің кітапханасының кітап қоры,
Шымкент қаласының орталық кітапхананың материалдары, интернет жүйесіне
енгізілген саясаттанушылардың мақалалар қоры және газеттер мен журналдар
материалдары айналымға тартылды.
Проблемаға байланысты АҚШ-тың халықаралық деңгейде алатын орнына және
оның Таяу Шығыста жүргізген саясатына байланысты М. Арахтың, И.В. Бергенің,
С.М. Самуйловтың, В.В. Соргиннің,А.И. Уткиннің, А. Шальневтің т.б.
зерттеушілер құнды зерттеулер жүргізген. Бұл зертттеулер арасында А.И.
Уткиннің еңбегі АҚШ саясатынан аса маңызды бағыттарын көрсетеді [4]. Оның
пайымдануынша АҚШ-тың Таяу Шығыстағы амбициялық-статегиялық мақсаттарын екі
кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде АҚШ екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін Палестина проблемасының туындауына ықпал етсе, екінші кезеңде, яғни
Қырғи-қабақ соғысы аяқталған соң Израилді өзінің басты стратегиялық
одақтасы ретінде жан-жақты пайдалануда.
А.И.Уткиннің пікірін А.Шальнев қолдап, Билл Клинтон кезеңінде АҚШ-тың
ішкі саяси-экономикалық дамуына және сыртқы саясатына баса назар аударады
[5]. А.Шальнев Билл Клинтон әкімшілігінің статегиялық мақсаттарын мына
сөздермен айқындайды: АҚШ Клинтон кезеңінде әлемдік көшбасшылық дәрежесін
сақтау үшін экономикалық потенциалына, әскери қуатының модернизациялауына,
телевидение, инетрент, кино және мәдени-информациялық байланысына сенім
арттырған-ды [6] шын мәнінде АҚШ-тың бүгінгі таңда аталмыш қуатқа ие
болуы, оның сыртқы саяси байланысын қуаттандыра түсетіні сөзсіз. Бұл
жөнінде, әсіресе Дж. Буштардың билігі кезеңінде В.В. Соргин көңіл аударуда
[7]. Ол құнды деректерге сүйене отырып, екі Буш арасындағы АҚШ-тың сыртқы
саясатының басты бағыттарын сипаттауда.
АҚШ-тың Ауғаныстан және Ирак мәселелеріне байланысты интернет және
саяси басылымдарда құнды материалдар кездесуде. Время новостей газетінде
шыққан мақалада АҚШ-тың Ауғаныстан елінде жүргізген агрессиялық саясатына
сың көзбен сипаттама берілген. Автор бұл мақалада Ауғаныстан үшін
әзірленген Ата заңға да көңіл аударып, бұл жаңалықтың қираған ел ішіндегі
мемлекеттік құрылымның позитивті жаққа өзгерте тұсетініне сенім арттыруда.
Автор конституция қабылданған соң елдегі экономикалық жандану процесстерін
де зерттеген көрінеді. Себебі соғыс аяқталған соң жер аударғандар қайта
еліне орала бастанын ашып жазған және оның статистикалық зерттеулерін
жүргізген [8].
К.Сыроежкин АҚШ-Ирак соғысын Странная война деп атап, АҚШ-тың
Ирактағы соғыстың аяқталмағанын, керісінше түскенін жазған. Ол бұл жөнінде
мына пікірлерді ашық көрсеткен: Тарих қайталанып жатыр. Кезінде
конкордистер үндістер арасында христиан дінін таратса, қазір демократияны
пайдаларын ойластыруда [9]. Қазіргі таңда Ирактағы аяқталмаған ішкі саяси
тартыс бұл пікірді растай тұсетініне күмән жоқ. Себебі телеарнада
көрсетілген соңғы бейне материалдар АҚШ әскерлерінін бейбіт өмір сүрген
жергілікті халыққа қарсы жасаған әрекеттер адамгершілік қасиетке
жатпайтынын барлығы растайды.
Таяу Шығыс мәселелеріне байланысты The Washington Profile
агенттігінің материалдары көптеген журналистикалық зерттеулерді жүргізген.
США и Ближный Восток. Тридцать лет мироворчества атты агенттік
материалдарында АҚШ-тың Линдон Джонсон басқару кезеңіндегі проблеманы
шешуде бірнеше принциптер әзірлегенін жазған. Бұл принциптерді төрт негізге
бөлуге болады;
-Арабтар ресми түрде Израильді мемлекет ретінде мойындамағанша,
Израиль жаулап алған жерлерді қайтармайды;
-1967 жылға дейін оккупациялық жерлердегі Израиль ауылдары заңды болып
есептеледі. Ал 1981 жылдан соң құрылған ауылдар заңсыз болып есептеледі.
Рональд Рейган кезеңіндегі бұл принцип азда болса бәсеңдеді;
-Тәуелсіз Палестина мемлекетінің құрылуына жол бермеу. 2000 жылғы БҰҰ-
ның стастикалық мәліметтеріне қарағанда палестиндік жер аударғандар саны
3,7 млн. болды.
-Израилге әскери және технологиялық көмек АҚШ тарапынан көрсетіледі
[10].
АҚШ үшін аса маңызды бұл принциптер күні бүгінге дейін өз мәнін жойған
жоқ. Таяу Шығыс проблемасында АҚШ ашық түрде Израильді қолдағанын
көрсетеді. News Info журналистикалық зерттеулерде Таяу Шығыс мәселелерін
бәсеңдету үшін АҚШ-тың Мемлекеттік Хатшысы Кондолиза Райстың Рим қаласында
талқыға салғанын жазған. Бұл мәліметтер АҚШ-тың Таяу Шғыста көздеген
негізгі мақсаттарын белгілеуге көмектеседі. АҚШ-Израиль байланыстары
жөніндегі бүгінгі таңда А.Лазерев көптеген зерттеулер жүргізген. Ол екі ел
арасындағы дипломатиялық және әскери-саяси байланыстарының терең тарихына
үңіліп, талдау жасаған [11].
Ауғаныстандағы проблемаға байланысты, оның туындау себептері мен
барысын Е.Пастухов, С.Акимбеков, Б,Абдулин зерттеу жұмыстарын жүргізген. С.
Акимбековтың Вечный Афганский вопрос атты мақаласында Ауғаныстандағы діни
ұймдарының туындау себептері мен елдің артта қалған әлеуметтік-экономикалық
жағдайы жөнінде құнды материалдар келтірген [12]. Е.Пастухов Суровые будни
святой земли атты мақаласында Ясер Арафаттың қайтыс болғаннан кейін Таяу
Шығыс пен Ауғаныстандағы даму стратегиясы жөнінде және елдің әлеуметтік-
экономикалық және саяси дамуы не болмақ деген сұрақтарға жауап іздестіруде
[13].
АҚШ-тың Қазақстан Республикасымен байланыстарының қалыптасуымен оның
даму стратегиясы бойынша Сыртқы Істер Министрі Қ.Тоқаевтың көлемді
монографиясы зерттеушілер үшін көптеген пікірлерді ұсынуда. Монографияның
ІҮ-ші тарауында Қазақстандық сыртқы саясаттың американдық бағыты
мәселелеріне тоқталған. Ол АҚШ-тың әлемдік прцесстерге елеулі ықпал ету
себептерін ашық жазған [14].
АҚШ-Қазақстан байланыстары жөнінде; Евразийское сообщество
журналында көптеген мақалалар жарияланған. Л.Иватова, Н.С.Нуралиев,
Д.Намазбаев, Д.Дәдебаев, Д.Досанов, К.Қөшім-Ноғай ізденушілер мен
аспиранттар құнды зерттеулерін жүргізген. Бұл зерттеулер түрлі салаларды
қамтиды. Мысалыға айтар болсақ Л.Иватовнаың зерттеулері Қазақстан мен АҚШ
арасындағы халықаралық қауіпсіздік және ядролық қару-жарақтың таралуына шек
қою мәселесіне басым көңіл бөлінген [15]. Л.Иватова екі ел арасындағы оқу-
ағарту саласындағы байланыстар жөнінде де зерттеулер жүргізген. Автор екі
ел арасындағы оқу-ағарту саласы бойынша жасалған келісім құжаттарға
негізделе отырып, АҚШ-тың әсіресе мұнай секторына қажет мамандарды
даярлауда ат салысқаны жөнінде жазған. Оның пайымдауынша Қазақстандағы
Болашақ бағдарламасын кеңейтіп, тек магистр және докторант емес сонымен
қатар түрлі салалар бойынша мамандарды дайындау қажет.
АҚШ-тың оқу-ағарту бағдарламаларының Қазақстандағы білім жүйесіне
әсері жөнінде К.Қөшім-Ноғай да зерттеулер жүргізген. Ол Қазақстанға қазіргі
таңда аса маңызды мамандардың қажет екенін баса көрсетіп, жас мамандардың
ұлттық рухын ұмытпау керектігі жөнінде де атап өткен. Қазіргі кезеңде АҚШ-
тың түрлі ұйымдары оқу-ағарту саласына байланысты тендорлар немесе жарыстар
өткізуде. Олар степендия тағайындап, елдегі ғылымыи ойларды шет аймақтарға
кетуіне жол бермеуі қажет.
Мұнай секторына байланысты екі ел арасында келісімдер жасалған
болатын. Мұнайға байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізген саясаттанушы
Д.Намазбаев құнды деректерге негізделе отырып, АҚШ-тың Кавказбен Орталық
Азиядағы айындары жөнінде жазған. Қазіргі таңда Каспий аймағы тек АҚШ-ты
ғана емес сонымен қатар Қытай мен Ресейдің қызушылығын арттыруда.
Сондықтанда бұл мәселе АҚШ-тың геосоаяси мақсаттарымен тікелей байланысты.
Ақш Атырау мен Ақтау аймақтарында өз позицияларын мығымдастыру мақсатында
мұнай секторына капитал енгізіп, ірі компаниялардың құрылуына серпінін
тигізуде. Д.Намазбаев осы мәселелерге байланысты құнды материалдарды
оқырмандарға ұсынуда [16].
АҚШ пен қатар ірі державалардың Қазақстандағы қызығушылықтары мен
саясаттары жөнінде Б.К.Султанов, Л.М.Музафарова, А.Е.Абишев, Л.Г.Ерекешова
т.б. зерттеу жұмыстарын жүргізген. Ал Қазақстанның сыртқы саясатына
байланысты, оның ішінде АҚШ арасындағы байланыстары жөнінде Г.Б.Хан,
Л.С.Суворов, Г.Б.Рахманова сынды авторлар зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, үш бөлімнен,
қорытындыдан және және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспе
бөлімінде жалпы АҚШ-тың стратегиялық мақсаттары көрсетіліп, тақырыптың
маңыздылығы мен өзектілігіне көңіл бөлінді. Сондай-ак бүгінгі
зерттеушілердің еңбектері ғылыми айналымға тартылып, тарихнамалық шолу
жасалды.
Жұмыстың негізгі бөлімінде біріншіден АҚШ-тың Қазақстанмен
байланыстарына көңіл бөлінсе, екіншіден супердержаваның Ауғаныстан және
Ирактағы стратегиялық саясатына назар аудырылды. Сонымен қатар АҚШ-тың Таяу
Шығыстағы негізгі ұстанымдары зерттеледі. АҚШ-Қазақстан арасындағы
байланыстардың алғышарттары мен ағымына көңіл бөлінді. Дипломдық жұмыста
АҚШ-тың Қазақстандағы мұнай қызығушылығынан тыс, оның оку-ағарту
саласындағы үлесі де зерттеледі.
Дүниежүзілік идеологиялық саясаттың өзгеруіне байланысты АҚШ-тың
Ауғаныстан, Ирак және Таяу Шығыс ұстанымы да өзгерді. Сондықтанда бұл
тақырыптың аукымы тек Қазақстан меи шектелмей АҚШ-тың Орта Шығыспен Таяу
Шығыстағы геосаясаты да қолға алынды.
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН-АҚШ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ
ДАМУЫ
Орталық Азия аймағы XX ғасырдың басында ақ Ресей және Британдык,
империялардың бәсеке орталығына айналған болатын. Бұл бәсеке екі ел
арасында 1907жылы ағылшын - ресей келісмімен аяқталған. Империялар
ыкпалдастық аймақтарды бөліске салып, шекараларын белгіледі. Ресей
империясы Орталық Азияда орналасса, Ұлыбритания Үндістанда әкімшілік
басқару жүйесін құрған еді.
Ауғаныстан екі империяны бөліп отырган буферлік мемлекетке айналды.
Орталық азияның маңызды стратегиялмқ орталықта орналасқаны жөнінде XX
ғасырдың басында геосаясат мәселелері бойынша маман Хэффорд Маккиндер
континентальды орталык теорияны жасай отырып, атап өткен. 1919 жылы ол
былай деген: Кімде кім Еуропаның шығыс аймағында ықпалын арттырса, ол
континенттің орталығына әсер етеді, ал континентальды орталыққа иеленгендер
Әлемдік аралдары бағындары Еуразия мен Африка. Әлемдік аралдары иелеиген
мемлекет дүниежүзін бакылайды [17]. Бұл теорияны қазіргі таңда АҚШ мықты
ұстануда.
КСРО ыдырағыннан кейін Орталық Азия жаңа үлкен ойын аймағына
айналды. Оған көптеген мемлекеттер қызығушылығын білдірді. Егерде XX
басында Британия мен Ресей арасында бәсекеге тартылған болса, қазір бұл
жерде Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай, Түркия, Иран, Үндістан, Пакистан, Сауд
Арабиясы, Еуропалык мемлекеттер бәсекеге гартылды. Бұл мемлекеттердің басты
мақсаты табиғи ресустар мен мұнай секторына бакылау орнату болып табылады.
Қазіргі аталмыш елдерден кайсысы өз ұстанымдарын арттыру жөнінде болжам
жасау қиынға тұседі, алайда ХХІ ғасыр Қазақстанның басты ұстанымы
тұрактылықтың сакталуы, өркендеу мен демократияны дамыту болып табылады.
Бұл жөнінде дәстүрлі дипломатиялық корпустың жиналысында Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев атап өткен. Ол әр елдің тең
құқықтық негізде өз орынын иеленуге және оны дамытуға құқылы деген [18].
Сондыктан АҚШ-тың жаһандану саясатын жүргізуші ел ретінде, Орталык Азияда,
әсіресе Қазақстандағы стратегиялық мақсаттарын мына себептермеи аныктауға
болады:
-Қазақстан егемендігін алды және сыртқы саясатын өз бетінше жүргізуде;
-Қазақстан АҚШ-тың басты геостратегиялық бәсеке мемлекеттердің қақ
ортасында орналасқан. Ол бір жақтан Ресеймен шектесіп отырса, екінші жақтан
ҚХР мен және Ислам әлемімен тікелей байланыста;
-Бұл аймақ табиғи және энергетикалық ресустарға бай;
-Дүниежүзілік саяси мәні бар Қазақстанның уран рудасы мен ядролық
технологиялары бар.
Сол үшін АҚШ-тың сляси кызығушылықпен қатар экономикалык қызығушылығы
да басым. Ал Орталык Азияда бірнеше тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы бәсеке
балансын да түрлендіреді. АҚШ-қа жаңа саяси одақ құратын мемлекет қажет.
Себебі Ресей өзінің ішкі саяси-экономикалық проблемаларына байланысты
біркелкі әлсіреген, ал Қытай болса өз ұстанымдарын күшейтіргенімен
көшбасшылық дәрежеге дейін жете қойған жоқ.
АҚШ Қазақстанда глобальды саясат жүргізгісі келеді. Ол әскери және
экономикалық қуатқа ие болғандықтан жаһанды тораб қалыптастыру саясатын
жүргізуде. Бір жақтан АКШ-та Қазақстан үшін манызды серіктес мемлекеттердің
бірі. Себебі аумақтағы кауіпсіздікті сақтауда, терроризмге қарсы күресте,
халықаралық саяси және қаржы әлемде Қазақстан өз орнын иеленуде АҚШ-тың да
колдауы маңызды болып келеді. Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл еңбегінде
былай атап өткен: АҚШ-тың мақсатты геосаяси іс-қимылдардың арқасында
аймаққа келуінің мүмкіндіктің ашылуы геосаяси құрылымының өзгеруі әрі қарай
әсер етпей қалмайды. Бұл аймаққа АҚШ-тың антитеррористік коалиция
шеңберінде қадам басуы, бұл ретте, менің көзқарасым бойынша,
кездейсоқтықтан гөрі заңдылыққа көбірек ұқсайды [19].
Қазакстан-АҚШ байланыстарының негізгі 25 желтоқсан 1991 жылы, АҚШ-тың
рссми түрде Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойындауы мен қаланды.
АҚШ бірінші ел болып Қазақстан мен дипломатиялық байланыстар орнатты және
Қазақстанға деген қызығгушылығын ашық жүргізе бастады. Қазақстандағы
бірінші шетелдік елшілік те Америка Құрама Штаттарынікі болды.
Бірінші рет ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев АҚШ еліне 1990 жылдың шілде
айында болып қайтты. Бұл жөнінде ол Ғасырлар тоғысында еңбегінде сараптап
өткен. Ол кезде Н.Ә.Назарбаев Қазақ КСР Президенті ретімде болып қайтқан
еді. Президент басқарған делигация Нью-Йорк, Вашингтон, Сан-Франциско, Лос-
Анжелес, Жаңа Орленада болып қайтқан. Сол кезде Н.Ә.Назарбаев президенттің
қаупсіздік мәселелері жөніндегі кеңесшісі Скауфортпен, оның орынбасары
Гейтспен, мемлекеттік хатшының орынбасары Иглбергермси, мемлекеттік
хатшының кеңесшісі Зоэлликпен, сенаторлар Доулмен, Брендлимен, Лугармен
және т.б. кездесті. Шеврон компамиясымен қарым-қатынас та сол кезде
қаланды. Кездесу барысында бағдарламада АҚШ басшылығымен кездесулер кірген
жоқ.
Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығының негізі ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтің
1992 жылдың мамыр айында АҚШ-қа бірінші ресми сапар барысында қаланды [20].
Екі мемлекеттің басшылары да екі ел арасында жаңа қатынастарының
орнатылатыны жөнінде мәлімдеді. Сондықтан да екі ел арасында қарым-
қатынастар әр түрлі салаларда дамып келе жатыр. Оларды атап өтетін болсақ,
біріншіден, қауіпсіздік және қарулануды бақылау, екіншіден, экономикалық
және саяси байланыстарды орнықтыру, үшіншіден, экологиялық және медициналық
салада, төртіншіден мәдени және білім беру саласында қарым-қатынастар
қарқынды түрде дамып келе жатыр.
1993 жылдың 30-маусым айында АҚШ-тың Қазақстандағы елшісі У.К.Кортни
АҚШ сенаторы Ричард Лугардың Қазақстан дамуына жоғарғы баға бергеп сөзінің
арнайы нусқасын әкеліп ел Президенті Н.Ә.Назарбаевқа тапсырды. Ол
Қазақстан дамуы жағынан ең үлкен үміт туғызатын елдердің бірі.
Қазақстандықтар прагматизмге беймділігімен, тату-тәтті ұлттык
қатынастарымен белгілі. Демократия мен нарық экономикасы жолында да маңызды
қадамдар жасады Қазақстан жетістігінің мәні қандай? Қазақстан өткен жылдың
жазында төтенше маңызды стратегиялық қарулануды шектеу жөніндегі келісімі
ОСВ-І (бірінші болып бекіткен мемлекет, экономика саласында Қазақстан
бұдан бірнеше жыл бұрын аса ірі американдық мұнай компаниясы Шеврон
Ойлмен бірлескен кәсіпорын құру туралы келісімге кол қойды. Ол бұрынғы
Кеңестер Одағы аумағындағы ең ірі бірлескен кәсіпорын болмақшы, оған Шеврон
компаниясы шет елдердегі ең ірі капиталып салмақшы-деген [21].
1993 жылдыңі желтоқсан айында Қазақстанға АҚШ-тың жаңа вице-президенті
Алббер Гольд келді. Ол Президент Клинтонның ресми шақыруын әкелген
болатын. Алматыға жаңа мемлекеттік хатшы У.Кристофер келді. Жаңа әкімшілік
ескі өкімшіліктің уәдесін орындап жатқысы келмеді. У.Кристофердің бұл
сапардағы басты мақсаты ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім-шарта қол
қойдыру болып табылады. Алайда бұған Н.Ә.Назарбаев келіспеді және
ракеталардьң жойылмайтыны жөніндегі нақты жауап қайтарған еді. Ол СНВ-1
шарты бойынша ракеталарды басқа елдердің қалай қысқартып жатқанына қарап,
біртіндеп қысқаратыны жөнінде мәлімдеме жасады 22. Бұл сол кездегі жас
президенттің нақты шешім қабылдайтын шеберлігімен айқындауға болады.
Кристофер қатты таң қалып, шамдана бастады. Дегенменде Қазақстандағы
ядролық қарудың тағдыры мен оны бұзып әкету мәселесі ойынға айналмауы қажет
деп ойлаймын. Содан соң ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев 1994 жылдың ақпанның 14-
18 арасында АҚШ-та ресми сапармен болып қайтты [22]. Сол сәтте Қазақстан
үшін сәтті аяқталған болатын. Жоспарланған құжаттардың барлығына қол
қойылды. Атап өтетін болсақ, ең бастысы демократиялык ықпалдастық хартиясы
еді. Осы күнге дейін ТМД елдерінің ешбірі де АҚШ пен мұнай келісімін
жасаспағанын атап өткен де жеткілікті.
Қару-жарақ және әскери салада да өте маңызды келіссөздерге қол
қойылды. 1993 жылы желтоқсан айында АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы У.Кристофер
мен Вице-президент А.Горд Алматыға сапар аталмыш салада келіссөздер
жүргізді [23]. Ол бойынша Қазақстан мен АҚШ континентаралық баллистикалық
ракеталардың шахталық ұшыру кондырғыларын жою, апаттың ахуал салдарларын
болдырмау және ядролық карудың таралуын жол бермеу туралы бес келісімге қол
қойды. Қазакстан ядролық қатер көзін жою ісінде бірлескен қызметтің
құқықтық негізіне айналған бұл құжатқа жеті жыл мерзімге қол койылды және
2000 жылы желтоқсанда бұл мәселе қайта қаралып тағы да жеті жылға ұзартылды
24.
Сондай-ақ баска елдердің де рөлінің артуы, Орталык Азияда, соның
ішіңде Қазақстанға мемлекеттен тыс ойыншылардың халықаралық
экстремистердің, террористік ұйымадардың, есірткі бизнесінің енуі
заңдылыққа айналды. Олар қауіпсіздік жүйесіндегі ашық қалған саңылауды
оңтайлы пайдаланып отырған сыңайлы. Жалпы тұрақсыздыққа мұнымен катар
Орталык Азияға жақын жердегі бірқатар ашық ошақтары, атап өтетін болсақ
Ауғаныстандағы тұрақсыздық, Пәкістан-Үнді қарсыластары және ықтимал, бірақ
өте шиеленісін кетуі қауіпі бар, яғни Каспийдегі тұрақсыз жағдайлар ықпал
етуде.
АҚШ өзінің геоэкономикалық айналымына Латын Америкасын, Батыс Еуропа,
Шығыс, Орталық және Оңтүстік Еуропаны. Жапония, Шығыс Азияны енгізіп алған.
Сонымен қатар Шығыс Азия шектестігі шеңберінде қозғаушы тудырушы екінші
орталық Қытай болатын түрі бар. Бұл аймақтар шеңберіндегі негізгі сауда
көлемі мен инвестициялар ағыны әжептеуір ауқымды, ал үштік өкілдерінің
үлесіне әлемдік сауда және инвестиция ағымьшың 60-75% технологиялық
тарсферттердің 90%-ке жуығы тиесілі. Осының нәтижесінде жаһандандырылған
экономиканың шет пұштағында Африка, Оңтүстік Азия, бұрыңғы КСРО кеңестігі
қалып отыр [25]. Екі ел арасында экономикалық қатынастар саласында елеулі
байланыстар жасалды. Оларды атап өтетін болсақ энергетика, көлік, құрылыс,
кен өндіру өнеркәсібі, телекоммуникациялар саласында инвестициялық
ынтымақтастыққа басымдылық берілді. 1993 жылы ақпанда өзара сауда қарым-
қатынастары туралы келісім күшіне енді.
Н.Ә.Назарбаевтің 1997 жылы қарашада АҚШ-қа сапары кезінде жүргізген
келіссөздер нәтижесі бойынша он сегіз құжатка кол койылды. Олардың арасымда
экономикалық серіктестік туралы іс-кимыл бағдарламасын атап өту қажет.
Халықаралық қатынастар тәжірибесінде оның теңдесі жоқ және 1994 жылы
қабылданған "Демократиялық әріптестік туралы хартияға" толықтыру болды.
Қазақстан Президентінің аса ірі әлемдік компаниялар мен корпарациялар
"Шеврон","Мобил" "АЕС" басшылармен кездесуі болды. ХВҚ-ньщ билік етуші
дирокторы М. Камдесюмен келіссоздср жүргізілді. Дүниежүзілік банктің
басқарушысы Дж.Вулфенсонмен кездссуде тараптар қысқа мерзімді жобалардын.
орнына ұзақ мерзімді жобаларды іске асыруға көшетіні туралы уағдаластыққа
қол жеткізді 26.
Дүниежүзілік банк басшылығы Қазақстанның ауыл шарушылығында
реформаларды, сондай-ақ зейнетақы реформасын іске асыру барысын жеделдету
идеясын қолдады. Қазақстанда заң шығару реформасын дамыту үшін несиелер
бөлу туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Құрушылары "Шеврон", "Мобил" және
"Филлипс Петролиум" американ компаниялары болып табылатын. Американ-
Қазақстан іскерлік қауымдастығы ганыстыру болды. Қауымдастық Қазақстан мен
АҚШ арасындағы экомомикалык қатынастардың дамытудың нақты мәселерін шешуге,
Қазақстанда Американың қатысуын кеңейтуге көмек көрсетуге қызмет істейтін
болды. Қазақстан-АҚШ қатынастардағы маңызды бағыт сауда-экономика
саласындағы ынтымақтастық болып табылады. Сауда-саттық ағындыларының дамуы
былай көрінеді:
АҚШ-Қазақстан экономикасын тікелей инвестициялаудың жиынтық көлемі
бойынша бірінші орынға ие, ол шамамен төрт млрд доллор болды. Қазіргі таңда
Қазақстанда 325 Қазақстан-АҚШ бірлескен кәсіпорындары және түрлі
компаниялардың жүзге жуық өкілдігі тіркелген. Үкіметік емес ұйымдар бойынша
келісімге сәйкес Қазақстанда елуден астам Американ үкіметтік емес ұйымы
жұмыс істейді.
90-шы жылдардың ортасында Орталық Азияда саяси-экономикалық және
демократиялық реформаларда басты жетістіктерге ие болып табылатын
Қазақстанға АҚШ тікелей шетел инвесі щияларын еңгізе бастады. Статистикалык
мәліметтерге қарағанда ЮСАИД линиясы бойынша АҚШ Қазақстанға адам басына
2,15 доллар каражат бөле бастады.[27].
2001 жылдың мамыр айында АҚШ-тың арнайы ұлттық энергетиканы реттейтін
топтың әзірлеген энергетикалық саясатына байланысты жақын жиырма жыл ішінде
АҚШ-тың мұнай сұранысы 33%-ке дейін өседі. Яғни бұл көрсеткіш бір күнде АҚШ-
тың 6 млн беррель шығын ететінімен теңдеседі. Сондықтан АҚШ өзінің ішкі
сұранысын қамтамасыз ету үшін 7,5 млн. беррель мұнайды жұмсау керек болады.
[28] Бұл көрсеткіштер әрине АҚШ-тың Қазақстанға деген қызығушылығын арта
тұседі. 2001 жылы екі ел Президенттері арасында табиғи ресустардын
девирсефикациясы мәселесі бойынша келісімдер жасалды.
АҚШ бұл бағытта Баку-Жейхун жоспарындағы қызығушылығын арттырып,
аймақтағы өз ұстанымдарын күшейтіруді көздеп отыр. Әрине 2005 жылдын 10
сәуір айында АҚШ Президенті ДЖ.буштың Грузияға шеккен сапарын атап өткен
жөн. Себебі АҚШ үшін маңызды рөлді ойнап отырған мәселе біріншіден, Каспий
аймағындағы табиғи байлықтар болса, екіншіден Қазақстанның Кіндік Азияда
орналасуы оның әскери-саяси мақсаттарына тиімды болып келеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметі алдына қойған мақсаты Қазақстанның және
онда тұратын халықтардың әрі қарай дамуы үшін елдің экономикалық
потенциалын күшейту болып табылады. Сондықтан қалыптасу ұстіндегі елдің
сыртқы саясатының стратегиясы елдін әлемдегі баска да мемлекеттермеи, соның
ішінде маңызды болып табылатын АҚШ-пен әрі карайды сауда экономикалық
байланыстарын кеңейтуге арналған.
АҚШ Қазақстан табиғи ресустарын импорттауға көп көңіл бөледі. Дамыған
және ғылыми-техникалық прогреске жеткен дамушы елдердің шикізат көзіне
айналған Қазақстан қазіргі танда әлсіз мемлекеттер сатысына жатқызылады.
Бірақ көптеген кадрларды даярлау жүйесін қалыптастыруды қажет ететін
сауатты халқы бар Қазақстан, бұл проблеманы шешуге қабілетті [29].
Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа шығуының бірінші факторы эономика
болып табылса, екінші факторы Қазақстанның ішкі және оның төңірегіндегі
экологиялық жағдайы. Қазақстан мен АҚШ Арал теңізі ауданы мен Семей
облысындағы қоршаған ортаны корғау саласындағы кең ауқымды ынтымақтастықты
дамытуға кірісті. Американ тарапы Арал тенізі проблемасын шешуге және атап
айтқанда Қызылдорда диагностикалык орталыкты медициналык, жабдықпен
жабдықтауға, ауыз сумен қамтамасыз ету мәселесін шешуге және аймақта су
ресустарын басқаруға он бес миллион доллар берді. Арал аймағына тазарту
құрылғылары жеткізіліп, құрастырылды.
Семейдегі полигон және көршілес елдердегі полигондар Капустин Яр,
Челябинск, Лоб-Нор, Арал теңізіапаты, Каспийдің жағалауындағы аймақты су
басуы, Байқоңыр ғарышайлағын рационалды пайдаланбау, елдің барлық әкімшілік
бірліктеріндегі облыстар мен аймақтар-осының барлығы экологиялық дағдарысқа
әкеліс соқтырды. Бір сөзбен айтқанда, қазақстанда дені сау бір аймақ қалған
жоқ деуге болады [30]. Тәжірибе жүзінде АҚШ бүкіл дүниежүзіндегі
экологиялық жобаларды іске асыруда жетекші рөл атқарады. Экологиялық
тұрақтылыққа АҚШ әлеуметтік, техникалық және инженерлік көмек көрсетпеген
бір де бір аймақ жоқ.
Атап өткендей Қазақстанның шет елдермен экономикалық және әсқери қарым-
қатынастары мен қатар, ғылым, мәдениет және өнер саласындағы
ынтымақтастықтағы маңызға ие. Ғылыми және мәдени байланыстар халықтардың
бірін бірі рухаии құндылықтармен байытуға септігін тигізді. КСРО ыдырап,
тәуелсіз мемлекеттер калыптасқан кезде Қазакстан халқына, соның ішіндс
қазақ халкына, кеңестік дәуірде идерлогияға байланысты кол жетпестей
көрінетін әлемдік құндылықтарға айқара есік ашылды.
Бір жағынан ел ішіндегі қатаң цензуранын жойылуы, екінші жағынан,
Қазақстанның және басқа мемлекеттердің мәдени мекемелері мен білім беру
орындарымен байланыстардың кеңеюі қазақ халқының әлемдік мәдениетке етене
жақындауына және әлемдік қауымдастыққа кіруіне септігін тигізеді. АҚШ
үкіметтік деңгейде, сонымен қатар әр түрлі қорлар көмегімен Сорос қоры,
Макартур қоры және т.б. қорлар Қазақстан ғылымдары мен өртістеріне
гранттар ұсынады. Қазақстандықтар әр түрлі мамандықтар бойынша АҚШ-та
дайындықтардан өтеді [31].
Тараптар ынтымақтыстықтың құкықтык. негізін күшейтуге айрықшы көңіл
бөледі. Қазіргі кезде саяси, сауда-экономикалық, әлеуметтік, ғылыми және
мәдеии салаларда жетпістен астам екі жақта құжаттар жұмыс істейді.
2001 жылдын 11 қыркүйегінен кейін халықаралық антитеррористік науқан
басталысымен каспийдің маңызы батыс елдері үшін құрт арта түсті. Соңғы
кездері бұл анық байқалады. Сондықтан осыған байланысты, неліктен бұлай
болып отыр деген сұрақ ортаға шығады? Бұл мәселені бірнеше ссбсп термен
ашуға болады [32].
Біріншідеи, АҚШ-тағы ланкестікке байланысты әлемдегі жалпы і сосаяси
жағдай өзгерді, мұның өзі бать ста олардың Таяу Шығыс аймаі ындап.і
іпергетикалық іәуелділікті азайту теңденциясын күшейте іұсгі.
Екіншіден, түтасгай алганда дүниежүзілік энергетика рыногында жағдай
орнықты болмай отыр. Әлемдік рыноқа мұнай шығаратын негізгі ондірушілер
арасындағы босеке ширығып барады.
Үшіншіден, Каспийдің негізгі энергетикалық қорын пайланау кезеңі
жақындап келеді. Каспий шельфін барлау жұмыстары соңғы кезеңіне аяқ басты.
Мұндағы ресурстар картасы неғүрлым айқындалып келеді, ынта тугызыи отырған
мұнайлы аудандардың қарасы анықталып та қалды.
Осыдан келіп, мұныц барлығы Каспий ймағы төңірегіндегі геосаяси
құрссгі күшейгіп оіыр. Атаи өту қажет, бұл процеске объсктивті қалыптасқаи
жағдайларді.іц салдарынаи көптеген мемлекеттер озін-өзі кагысуға можбұр
болады екен. Каспий гөңірегіндегі бірнеше күштің орталықтары, атап өтетін
болсақ олар-АҚШ, Ресей, Қытай, Еуропалық Одақ, Түркия, иран, Парсы
Шығанағынын аса маңызды өмірлік мүдделері айрықша өткір қақтығысқа түскен.
Күмән жоқ, мұның дәлеліне-батыс дипломатиясының Закавказье аймағында
белсенділік танытуы, антитеррорлық күресте күш біріктіруді кеңейтуі,
Каспийде 2002 жылдың тамыз айында соңғы он жылдағы ең ірі Ресей-Қазақстан
әскери-теңіз жаттығуларының өтуі, АҚШ-тың Каспийдің бойындағы ірі мемлекет-
Иранды зұлымдық бмідеуі деп аталатын шеңберге енгузуі жатады [33].
Осыған байланысты, Н.Ә.Назарбаевтің пайымдауы бойынша Каспий маңындағы
геосаяси координаттар анықтамасына қатысты негізгі көзқарастарды ескере
отырып, түтастай алғанда бұл аймақты Солтүстік-Оңтүстік және Шығыс-Батыс
жерлері бойынша өзінше бір геосаяси қақпа деп сипаттауға болады. Сонымен
қатар оны өзімен шектес аймақтардағы геосаяси жағдайлардан бөліп қарудың да
бізше реті жоқ.
Осы мәселеге назар аудару қажет. Түтастай алғанда қазірдің өзінде
аймақтағы орта мерзімдік кезеңдегі стратегиялық тұрақтылық энергетикалық
немесе экологиялық аспектілерге емес, Каспий төңірегіндегі геосаяси
құрылымын өзгерісіне байланысты болмақ. Сондықтанда мына жәйт талассыз
шындыққа айналып келеді. Каспий мен Каспий маңындағы аймақтың геосаяси
маңыздылығы бүгінде артқан ұстіне арта тұседі. Дәстүрдегідей мұндай
геосаясат түрғысынан жоғары мән берілуі процесінде Каспий теңізі шельефінде
және Каспий маңы аймағындағы құрлық бөлігінде қазірге дейін ашылған, сондай-
ақ әліде зерттеліп анықтала тұсетін қуаты мол көмірсутегі мен табиғи газдың
болжамды қоры ерекше орын алады. Бір жағынан, Каспийдің мұнай-газ қоры мен
оған деген жоғары ынта-ықластың белгілі бір сәйкессіздігі бар сияқты
көрінуі мүмкін. Онда бұл жағдайға басқа қырынан да үңілуге болады [34].
Дипломдық жұмыста Каспий аймиғына көңіл бөлу, оның маңыздылығын арта
тұсетініне күмән жоқ. Сондықтан бұл мәселені ашу, АҚШ-тың негізге
стратегиялық мақсаттарын жан жақты зерттеумен сипаттауға болады. Әлемдік
қара алтын қорының Парсы шығанағы сияқты алтын аймақ ойыншылары мен
салыстырғанда Каспий теңізінің көмірсутекті энергиялық қоры әжептеуір аздау
екендігінде күмән жоқ.
Алайда мынаны ескеру қажет секілді. Каспий төңірегіндегі елдердің
басым көпшілігі, демек Каспий теңізімен тікелей шектесетін елдер энергиялық
қуаты зор шикізатты әлем деңгейіне шығаратын ірі-ірі мұнай-газ өнімдерін
сатушылар болып табылады. Мәселен, Ресей мен Иран мұнай, газ өнімдерін
сыртқа шығарып сатудан дүниежүзілік мұнай экспорты санатында ол Сауд
Арабиясынан кейін үшінші эрынды иеленіп келеді [35].
Егер бұлай болса Каспийдің көмірсутегі қорының мөлшері дүниежүзілік
шикізат өнімінің жағдайды жаңа сапада өзгерте алатын қосымша көлем бола
алады. Тек Каспий арқылы ғана кейбір мемлекеттер негізгі мұнай шығаратын
елдер жіктелісінде ресми түрде бірінші орынға жылжуы мүмкін. Бұл арада мына
жайды да үмытпағаны жөн: бұл жүйеде тек кімнің қандай орынға ие болуы ғана
мұнай экспорттайтын елдердің геосаяси артықшылыққа қол жеткеізуінде аса
мәнді рөл атқарады.
Міне ресми емес осындай астарын теке тірес жарыстың салдарынан келіп
Каспий төңірегіндегі геосаяси жағдайға жаңа даудамайлар қара көрсетіп отыр.
Бұл жерде Ресейдің алатын орнм барған сайын маңызды бола беретін түрі бар.
Ал АҚШ болса оны алқанында ұстағысы келеді. Сондықтан АҚШ-тың аса маңызды
геосаяси саясаты астартын саясатты жүргізуде АҚШ Ирактағы мұнай құбырларды
өз қолында ұстай алмайтынына көзі жеткеннен кейін стратегиялық саясатын
өзгертті. МҰнда Қазақстан оның басты серіктестігіне айналды. Басқа бір
жақтан Кавказ елінде өз позицияларын мығымдастырғысы келген Буш үкіметі
Грузияда ұстанымдарын арттыра тұсірді.
Сондықтан Каспийдің маңызын ашу АҚШ Қазақстанға кеден қызығушылығына
ашатынына күмән жоқ. Бүгінгі таңца Каспийдің барлық ірі көлік
қатынастарының дәлізі бір бағытқа-тек Ресейге қарай шығады. Осы бағыт
арқылы ғана Какспий мұнайы батыс рь ногына жеткізіледі. Сол үшін Батыс
елдерімен бір жақтан Ресей бәсекеге енсе, екінші жақтан АҚШ өз мүдделерін
арттыруда [36].
Түрікменстанның, Өзбекстан мен Қазақстанның газы да экспортқа Ресей
арқылы жәнелтіледі. Магистралді мұнай құбырларын салу құрылысына КТҚ
қызметінің біртіндеп алға басуына байланысты жан кіре бастады. Бұдан соң
Трансмұнай мемлекеттік компаниясы жұмысын өрістетіп, 2000 жылдың
көктемінде Шешенстанға соқпай Дағыстан жері аркылы Баку-Новороссийск мұнай
құбырының жетпей тұрған бөлігін салып шықты. Соның нәтижесінде
Новороссийскінің терминалдарына Әзірбайжан мұнайын кедергісіз жеткізіп тұру
қамтамасыз етілді.
2000 жылы магистральді мұнай құбырларының тағы да басымдылығы жоғарғы
екі бағытты анықтады: олар-Балтық құбырлар желісінің жүйесі және Йон
Российскіге Украиианы айналып өтіп, Суходольная-Родтоновская бағыты бойымша
жартылай магистраль [37].
Балтық құбырлар желісінің, жүйесі арқылы Орал мен Сібірдің мұнайы
Балтық теңізінде салынып жатқан Ресейдің Приморск терминалдарына Латвия мен
Литваның порттарын пайдаланбай-ақ неғұрлым қысқа әрі арзан жолмен
жеткізілетін болады. Сондықтан АҚШ үшін жүргізіп жатқан геосаясаты маңызды
орынға иеленеді.
Егер бұл жобалар толық көлемінде жүзеге асырылатын болса, онда Балтық
құбырлары желісінің өзі-ак Балтық елдерінің портттарында қазіргі жөнелтіліп
жатқан мұнайдын тең жартысынан астамын өңдеп жөнелте алар еді.
Балтық құбырлар желісі жүйесінің бірінші кезегінің жүк жөнелту
мүмкіндігі жылына 12 миллион тонна. Ол үшін 270 мың киллометр мұнай құбыры
мұнай құятын терминал және мұнай қоймасы салыну көзделген. Ал бұл жобаның
келесі екінші кезегін іске қосу тағы да жылына 17 миллион тонна мұнай
жәнелтуге мүмкіндік береді. Ілгері болашақта бұл жүйенің мүмкіндігін 32
миллион тоннага дейін жеткізу көзделген. Осы мәліметтерге қарағанда АҚШ бұл
көрсеткіштердің тиесілі пайызын өзінің қалтасына салуды көздеп отыр.
Сондықтан Қазақстан бір жақтан Ресейдің антипагиясын оятып алмау саясатын
жүргізіп, екінші жақтан тиымды жолдарды іздестіруде. Сол үшін АҚШ пен
Қазақстан арасындағы қарым-қатынас екі елдің пайдасы тең бөлініпп шешілуді
қажет етеді [38].
Суходольная-Родионовская мұнай құбырының үзындығы 250 километр. Демек
бұл қазіргі Украина жері арқылы өтетін бағыттан 100 километр қысқа. Ал
мұнай тасымалдау қуаты жылына 26 миллион тоннаны құрастырады. Жобаның құны
180 миллион доллар. Оның құрылысы осы таяу уақытта аяқталмашы. Каспий
шельфінің Қазақстанға тиесілі бөлігінде мұнай өндіруінің артуына байланысты
шамамен 2010 жылға қарай Н.Ә.назарбаевтің пайымдауы бойынша КТК бойымен
тағы бір мұнай құбырын тарту мәселесі туындауы мүмкін [39].
Қазіргі жүзеге асырылып жаткан бұл : собалардан басқа Еуропаның
бірнеше елдері арқылы Адриакатидадағы Хорват порты Омишальге дейін мұнай
құбырын тарту жоспары да бір көрінеді. Бұл дружба-Адрия жобасымен толық
сәйкес келеді. Бұған қоса Газпромның экспорт саясатындағы жоспарларып
ескеру қажет. Олардың жұмысы қазірдің өзінде басталған Украинаға сокпай
Белоруссия арқылы өтетін Ямал-Еурома газ құбырының бірінші учаскесі және
Қара теңіздің астымен Түркияға тартылатын көгілдір ағыс деп аталатын аса
ірі жоба.
Ресей компаниялары Ресейдің өз ішіндегі мұнай-газ қорларын таратып
тасымалдауы аяқталғаннан кейін Каспий аймағын игеруді жеделдете бастады.
Осыған орай АҚШ-тың да соңғы уақыттары Каспий аймағына зор ынта таныта
бастағаны өзінен-өзі түсінікті. Ақ Үйдің қазіргі әкімшілігі Каспий
аймағының маңызына мән беруі бірден байқалады. АҚШ-тын, энергетикалық
стратегиясында -бұл аймақтың өзіндік орны арта түседі. Ішінара айтқанда ол
мына тұрғыдан көрінеді:
-Баку-Жейхан құбырын тарту жобасы бұрынғысынша қолдау тауып отыр;
-Қашаған кенешінен көмірсутекті қазынасьшың елеулі қоры табылғаннан
кейін Вашингтонның бұл аймаққа ынтасы тіпті жандана түсті.
Мұның өзі АҚШ-тың әрекетін ширатты, оның ішінде Қазақстан рыногында
жұмыс істейтін Еуропа инвесторларының мүмкіндігін жұмылдыру арқылы
жүргізілетін іс-қимылдар бар.
Әрбір ынталы тарап Касиий байлығының түпкілікті әлуеті қандай екені
туралы хабардар. Шынында да бағалаулар бойынша мұндағы мұнайдың дәлелденген
корының өзі 4-6 млрд. тоннаны құрайды немесе бұл әлемдік кордың үш пайызына
тең. Қазірдін, өзінде Каспий мұнайының өндіру кәлемі дүние жүзі бойынша
өндірілген мұнайдың 1,5 пайызын, ал Таяу Шыгыс елдері бойынша 4 пайызды
құрайды. Жалпы алғанда 2010 жылға қарай Каспийдің өндірістік әулеті 150-200
миллион тонна болады деп бағалануда немесе бұл сол кездегі Таяу шығыс
елдерінің өндірістік қуатының 12 пайызына теңдеседі [40].
Каспийдің минералдық қоры осы өңір тиімділігі жоғары бірқатар
өндірістер мен өнеркәсіп кешенін кең түрде дамытуға жеткілікті. Сондай-ақ
Касиий жағалауыидағы елдер азат еткен, Түркіменстан, Әзірбайжан, Ресей,
Ирак өздерінің экономикалық проблемаларын дүниежүзілік рыногына
энергетикалык шикізат шығару арқылы шешуге ұмтылыс жасауда. Сондықтан мына
жағдайды атап өту қажет. Каспий бойындағы мемлекеттердің стратегиясы бұл
ймақтағы отын-энергетика кешенін дамытуға ауқымды көлемде шетелдік
инвесторларды тартуға неізделіп жасалып отыр.
Мәселен, Каспий мұнай мен газын өндіріп, іске жаратуға бұл күнде
кырықка тарта компания қатысуда, олардың ішінде АҚШ-тан он бір, Жапониядан
бес, Англиядан төрт, Франциядан үш, Түркиядан үш т.б. Мұнымен катар мына
жайды да атап өтпеске болмайды. Каспий аймағы жаңа коммуникация жүйесінің
нак ортасында орналаскан. Бұл аймақ аркылы халыкаралык маңызы бар мынандай
көлік қатынастары өтеді: ТРАСЕСА, Солтүстік, Оңтүстік, ТАЕ ВОЛС дәліздері,
әуе жолы қатынастары. Бұлар алдағы уақытта Еуразия косқұрлығындағы көлік-
коомуникацмя байланыс торабында маңызды орын алуы мүмкін. Аймақтың Шығыс
пен Батыс, Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы қатыната транзиттік маңызы да
артып келеді. Сол арқылы тасымалға кететін уақыт қазіргі теңіз жолына
қарағанда әлдеқайда қысқармақшы [41].
Каспий аймағы Еуразия экономикасының. жаңа әлі қалыптасу үстіндегі
бөлігі. Бірқатар бағыттар бойынша аймақтык өзара қарым-қатынасты дамыту
үшін Каспийдің экономикалык болашағы анық байқалады. Еуропа мұнаймен газды
сырттан алдыруды диверсификациялауға ынталы, Таяу Шығыс елдеріне
тәуелділікті азайтуға тырысады. Сондықтан Еуропа елдерімен АҚШ Каспий
маңына өз қызығушылықтарын арттыра түсегініне күмән жоқ.
Энергия шикізатына мүлде зәрулік көріп отырған Түркия үшін Каспийден
мұнай құбырларын бұл бағыты бойынша Түркия Республикасы және Иранмен
бәсекелестікке түседі.
Шельфтегі Қазақстан секторы болашағы зор мұнайлы аймақ болып табылады.
Каспий шельфінің Қазақстан өңірінде тұтастай алғанда оннан астам белгілі
ұлтаралық корпорациялар жұмыс істейді. Олардың арасында Тексако-Мобил, Би
Пи Амоко, шелл, Шеврон және т.б. Каспийде американдык ұлтаралық
корпорациялар неғұрлым белсенділік танытуда. Америка капиталы Каспий
шельфінің Әзірбайжан белігі бойынша жүргізілетін жұмыстардың бас
үйлестірушісі АМОК-ті бақылауға алған. Ал оның Каспий құбырлары
консорциумының магистралді бағыттарын түпкілікті анықтауда да маңызды орын
бары белгілі.
Каспий аймағында Шеврон корпорациясы дсрбес әрі өте белсенді рөл
танытып келеді және бұдан былайда таныта бермек. Бұл бағьпта маңызды
жағдайды атап өткен жөн. Қазақстан мен шеврон бір-біріне тең дәрежеде
ынталылық танытты. Шеврон Батыс Қазақстандағы алдын ала жүргізілетін және
бастапқы жұмыстарға ірі көлемде инвестициялар жұмсады, ол болашақта да
сондай көп инвестициялар жұмылдыруды жоспарлауда.
Батыс сарапшылары Шеврон акцияларының құндылығы артқанын теңіз келісім
шарты жасалуымен тікелей байланысгырады. Қазақстан бұл келісімшартты кең
түрде жарнамалай отырып, оны елді экономикалық дағдарыстан алып шығудың
басты жолдарының бірі деп қарады, өйткені Шевронның Қазакстанда болуының
өзі коптеген жекеменшік шетел инвесторларының келуіне үлкен кепілдік еді.
Каспий мұнайын игеру жобаларында АҚШ-тан басқа Батыс елдерінің, әсіресе
Франция, Италия және Ұлыбританияның ұлтаралық корпорациялары да белсенді
жұмылдырылған [42].
Атап өткен жөн, дүниежүзіндегі көшбасшы мұнай компаниясы болып
есептелетін Exxon Mobil бүкіл күшін мұнай мен газға шоғарландырып,
энергияның жаңа жаңа көздеріне және қоршаған ортаны сақтаудан бұрынғы
дәстүрдегіден басқа әдістерді қолдануға мүлде аз көңіл бөліп келеді [43].
Олай болса, дүниежүзілік ауқымда таяу болашақта энергияның қайталанбас
көздерін қайталануға болатындай жолдармен алмастыру мүмкіндігі жайына қала
тұрады. Шамасы бұл мәселе тек энергия шикізаттарының табиғи қоры әбден
шегіне жетіп, сарқыланғанда барып шұғыл түрде қойыла бастауы мүмкін. Ресей
компанияларының өзі Exxon Mobil идеологиясын ұстанып отыр.
Осыларды сараптап Н.Ә.Назарбаев Болашақта дүниежүзінде энергия тұтыну
құрылымын өзгертудің екі сценариі болуы мүмкін. Олардың біріншісі шындыққа
жақын келеді. Ал екіншісінің ықтималдылығы біріншіге қарағанда аздай деген
болжамды жасаған Оның пайымдауынша бұл сценарийлер мыналар:
І.Консервативтік сценарий. Бұл сценарий бойынша көмірсутегі
айналымының ауысуы көмір мен мұнайдан газға, одан қайта жаңғыртуға болатын
энергия кешендеріне, мүмкін тіпті ядролық энергетикага иек артатын болады.
2.Революциялық сценарий. Бұл нұсқа таяудағы онжылдықтарда сутегі
негізделген экономиканы жүзеге асырмақшы, ал оның базасы шағын отын көздері
және жетілдірілген сутегі технологиясы болып табылады. Ондай технологиялар
электр қутаны өндіруге мүмкіндік береді және зиянды қалдыктармен қоршаған
ортаны ластамайды да.
Қазақстан-Американ қарым-қатынастарының маңызды бағыттарының бірі екі
мемлекеттің оқу-ағырту саласындағы саясаты. Оқу-ағарту және ғылыми-зерттеу
саласындағы алмасулар екі мемлекет арасын жалғайтын көпірге айналу мүмкін.
Бұл өте маңызды болып табылады, өйткені Қазақстан ғылыми жоғары деңгейде
дамыған мемлекет бола тұра, қазіргі таңда әсіресе бизнес, мененджмент,
экономика, әлеуметтік саясат салаларында және журналистика, бұкаралық
акпарат құралдары сияқты әлеуметтік даму және мәдениет салаларындағы жаңа
оқу-ағарту және оқу бағдарламаларын даярлауда колдау мен көмекті қажет
етеді. Қазақстанда мемлекеттік бюджет тапшылығы сезіліп отырған жағдайда
АҚШ үкіметінің көмегі Қазақстан оқу-ағарту жүйесінің дамуына көп септігін
тигізуде [44].
Ғылым, білім және мәдениет салаларында Қазақстан Республикасы мен АҚШ
арасында келісім жасау негізі 1994 жылы ақпан айында ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаевтің АҚШ-қа ресми сапары барысында Демократиялық әріптестік туралы
Хартияға қол қоюымен қаланды. Екі ел арасында тұсінушілікті тереңдету және
Демокртаиялық әріптестік туралы Хартияның шарттарын орындау үшін
Қазақстан Республикасы мен АҚШ арасында 1994 жылы 1 карашада Қазақстанға
АҚШ-тың көмек көрсету бағдарламаларын жүзеге асыратын үкіметтік емес
ұйымдар бойынша келісімге қол қойылды. Бұл келісім АҚШ тарапынан
қаржыландырылатын көмек бағдарламаларын жүзеге асыруға септігін тигізді.
Солардың ішінде Білім дамыту Академиясы, Американ Колледждер консорциумы,
Орыс тілі мұғалімдерінң американдық кеңесі, Халықаралық алмасу және зерттеу
кеңесі ІКЕХ, Американ және Қазақстан білім беру орталығы және т.б. бар
[45].
Мемлекетаралық және және үкіметаралыіқ деңгейден басқа, екі жақты
әріптестік шебінде Қазақстан мен АҚШ білім министрліктерінің арасында
келісімдер жемісті жұмыс атқаруда. Ол келісімдер негізінде мектеп
окушылары, студенттер, аспиранттар және ұстаздар алмасулары жүргізіліи
тұрады. Екі мемлекеттің университеттер өкілдері ұстаздық білім
тәжірибелерін алмасады, оқу үрдісін ұйымдастыру мен танысады, оқушылардың
білімін бақылау тәсілдерін және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz