Сот және сот жүйесі

Сот билігі және қоғам:

Еліміз егемендікке қол жеткізіп, көк аспанда тәуелсіздік туы желбірегеніне жиырма жылдай уақыт болып қалыпты. Бір сәтке ойлансақ, жиырма жыл аз ғана уақыт сияқты. Ал осы қысқа уақыттың қырлары мен сырларына терең үңілетін болсақ мемлекетіміздің және оның билік институттарының талай-талай белестерден асып, біршама жетістіктерге жеткенін байқайтынымыз анық.
Осы жиырма жылда Қазақстандағы сот билігінің де асқан белестері айтарлықтай, жеткен жетістіктері де көп. Қазіргі таңда еліміздің сот билігіне толықтай сипат беру үшін әрбір заңгер маман Конституция баптарына жүгінетіндігі сөзсіз. Себебі, Ата Заңымыздың қағидаларында сот билігі Қазақстан Республикасындағы біртұтас биліктің бір тармағы ретінде танылып, мемлекеттік билік органдарының өзара тепе-теңдік принципі негізінде жұмыс атқаруының тұғырына айналды. Еліміздің сот билігінің мазмұнын ашуда аталмыш қағида шешуші әрі орталық орын алады.
Қазақстандағы сот билігінің қоғам мен мемлекеттік билік органдары арасындағы қарым-қатынастағы рөліне баға беру үшін оның айрықша мемлекеттік билік түрі екендігін анықтайтын өзіне тән ерекшеліктерін атап өткен жөн.
Біріншіден, сот билігі - мемлекетіміздің басқа билік салаларынан, яғни атқарушы және заң шығарушы билік тармақтарынан өкілеттіктері бойынша да дараланып тұр, демек, өз қызметінде тәуелсіз әрі тек заңдарды ғана басшылыққа алады.
Екіншіден, сот билігінің басты мақсаты еліміздің заңдарына сай әділ шешімдер қабылдау болғандықтан, азаматтардың, жеке және заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын қорғауда шешуші рөлге ие. Егер, басқа мемлекеттік органдардың құқық қорғау функциялары белгілі бір құзырет шегінен аспайтын болса, соттар әрбір тұлғаның тағдырына байланысты түпкілікті, тек заңға негізделген шешім қабылдау арқылы әлеуметтік әділдікті орнатады. Демек, сот билігінің тәуелсіз билік саласы болып құрылуының астарлы себебі де осында. Өйткені соттардың тәуелсіздігі - азаматтардың бұзылған құқықтарын қорғау мен әділ шешім шығарудың кепілі.
Қазіргі таңда, қоғам арасында сот билігіне байланысты әртүрлі пікірлер айтылып жататыны белгілі. Тіпті, кейбір газет пен журнал беттеріндегі мақалаларда жалпы соттар шығарған шешімдердің ішінара қаншасы әділ, қаншасы заңсыз деген сұраққа жауап беруді мақсат еткен әртүрлі қоғамдық сұраулардың қорытындысы негізінде пайыздық көрсеткіштерді анықтап, осыған байланысты қоғамдағы пікірді қалыптастыру тәсілдері де кең орын алғаны жасырын емес. Осыған байланысты айта кететін бір жәйт, кез келген сотта істі қарау барысында белгілі бір тараптың сот шешімімен келіспейтіндігі анық. Өйткені, тек заңдарға сүйене отырып шешім шығару барысында сот белгілі бір тұлғаға жауапкершілік, не болмаса міндет жүктейтіндігі ақиқат. Осы орайда қоғамдағы соттар, жалпы сот билігі жайлы пікірді тек халық арасында жүргізген сұрау қорытындысы бойынша анықтау дұрыс па деген заңды сұрақ туады. Меніңше, қазіргі таңдағы қоғамдағы сот билігі жайлы кейбір теріс пікірлердің қалыптасуының астарлы себептері осы саланы зерттеудегі, сондай-ақ сот билігінің халыққа деген қызмет көрсету дәрежесін анықтаудағы таңдалып жатқан тәсілдердің біржақты, үстірт қолданылуында. Сондықтан, қоғамдағы сот билігіне деген сенімнің артуына бағытталған шаралар кешенді әрі жан-жақты болуы тиіс.
Басқа мемлекеттік органдардың қызметімен салыстыратын болсақ сот билігін жүзеге асыру әрқашанда ашық әрі жарыспалылық қағидаларына сүйенген. Демек, сотта кез келген қоғам мүшесі заң мен белгілі бір іс шеңберінде өз құқықтары мен мүдделерін қорғауға тікелей қатыса алады. Өз кезінде Т. Джеферсон айтқандай: "Адамның тумасынан пайда болған құқықтарынан басқа нәрсенің барлығы уақыт өте өзгеріске ұшырайды".
Мемлекетіміз өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік деп таныған сәттен бастап адамның құқықтары мен бостандықтары басты орынға ие болды. Оның жарқын көрінісін Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-ші бабының мазмұнынан көреміз: " . . . Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары". Осы орайда, мемлекетіміздегі әрбір жеке және заңды тұлғаның құқығын қорғап, заңнаманың қағидаларын тікелей орындайтын сот билігінің билік саласы ретіндегі атқаратын қызметі жалпы мемлекеттік құрылыстың тұрақтылығының бірден-бір кепілі, әрі басты құралдарының бірі деп айтсақ, артық айтқан болмаспыз.
Сот билігінің мемлекеттік басқарудағы рөлін осы саланың әрі қарай дамуына Қазақстан Республикасы Президентінің ерекше ықыласпен қарап, жүргізіліп жатқан реформаларға бастама болуынан көреміз. Елбасымыз өзінің Қазақстан халқына арналған жыл сайынғы жолдаулары аясында сот билігін дамыту мәселесіне ерекше орын бөліп, еліміздің сот жүйесін әрі қарай дамыту жолдарына қолдау жасауының нәтижесінде қазіргі таңда елеулі жетістіктерге қол жеткізіп отырмыз. Осы орайда, сот билігін жүзеге асыру барысында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды күшейте отырып, осы саладағы ұлттық заңдарымызды халықаралық қағидалар мен стандарттарға сай қылу мақсатында біршама жұмыстар атқарылғандығын да айта кеткен жөн. Оның жарқын көріністері ретінде елімізде ТМД мемлекеттері ішінде алғашқы болып өлім жазасы сияқты қылмыстық жауаптылық түріне мораторий жариялағандығын айтуға болады.
Барлық демократиялық дамыған мемлекеттердің сот тәжірибесінде кеңінен тараған алқабилердің қатысуымен өткізілетін қылмыстық істерді қарау процестері де Қазақстанда 2007 жылдан бастап кең тәжірибеге енгізілген.
Сот билігін жүзеге асыруды жетілдіруге бағытталған кешенді жұмыстардың ішінде ерекше атап өтерлік жетістіктердің бірі - қамауға алу бұлтартпау шарасын тек соттардың тағайындауы. Нақты айтатын болсақ алғаш рет қамауға алу туралы бұлтартпау шарасын таңдауды соттарға беру туралы бастама 1966 жылғы "Азаматтық және саяси құқықтар жайлы" халықаралық пактіде көрініс тапқан болатын. Аталмыш қағиданы ұлттық заңнамаға енгізу және қылмыстық іс жүргізу тәжірибесінде қолдану ЕҚЫҰ сияқты халықаралық ұйымға төрағалық етуші Қазақстан үшін заңды қадам болатыны сөзсіз.
Қазіргі таңда сот билігін тәуелсіз билік саласы ретінде жетілдіру жолдары тікелей сот жүйесіндегі құрылымдық өзгерістерге алып келетіндігі анық. Бұл өзгерістер, өз кезегінде халықтың, қоғамның сот билігіне деген сенімінің артуына және сот әділдігін тиісті дәрежеде жүзеге асыруға оң ықпалын тигізері сөзсіз. Осы орайда, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бастамасымен болашақта сот жүйесінде біршама өзгерістер енгізу көзделіп отыр. Сот әділдігін жүзеге асыруда жергілікті соттардың рөлін арттыру мен халыққа қызмет ету сапасын жетілдіру мақсатында сот жүйесінің сатыларында қаралатын істердің қарау құзыреттілігін өзгерту жұмыстары да басталып кетті. Яғни, болашақта бірінші инстанциялы (аудандық, қалалық) соттарда барлық қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істердің санаты толықтай қаралатын болса, облыстық соттар тек апелляциялық және кассациялық тәртіпте түскен істерді қарайтын болады. Ал Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты құзыретіне қадағалау тәртібінде істерді карап, мемлекетіміздегі бірыңғай сот тәжірибесін зерттеу, нормативтік қаулылар қабылдау сияқты маңызды жұмыстарды кешенді түрде жүргізуіне мүмкіндік тумақшы.
Сондай-ақ, сот билігінің дұрыс жүзеге асырылуының бірден-бір факторы тәжірибелі, саналы қызметкерлер дайындау болғандықтан, осы бағытта да біршама жұмыстар атқарылуда. Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының Әділ сот институтында "Юриспруденция" бағдарламасы бойынша болашақта судьялыққа үміткер магистрларды даярлау жүзеге асырылуда. Бұған қоса, әрбір облыстық соттарда қатардағы судьялардың біліктілігін арттыруға бағытталған жұмыстар тұрақты түрде ұйымдастырылған және олардың қызмет сапасы мен сот этикасын сақтауына қадағалау жасайтын тәртіптік-біліктілік алқалары құрылған.
Осылайша, мемлекетіміздегі сот билігінің даму жолдары сан түрлі болғанымен, олардың басты мақсаты Қазақстан халқына әділ әрі тиімді қызмет ету болып табылады. Аталған сот билігін жетілдіруге бағытталған шаралардың қоғам мүшелері тарапынан соттарға деген сенімінің артуына өзіндік үлесін қосып жатқаны сөзсіз. Оның жарқын көрінісі ретінде республика көлемінде соттарға жеке тұлғалардан келіп түсетін арыз-шағымдар көлемінің жылдан-жылға азаюын айтуға болады.
Алайда, халықтың, қоғамның мемлекеттік билік органдарына, соның ішінде сот билігіне деген сенімінің артуы тек белгілі бір сала шеңберінде жүргізілетін реформалармен шектелмейтіндігі анық. Сонымен бірге, қазіргі таңда қоғамды осы саладағы атқарылып жатқан жұмыстардың нәтижелері жайлы дұрыс әрі сапалы ақпараттандыру мәселесі маңызды орынға ие. Осы себепті, бүгінгі күні өзінің оң шешімін табуға тиісті өзекті сұрақтардың бірі - қоғамның санасында "сот билігі", "соттар" сияқты ұғымдардың "әділдік" пен "заңдылық" ұғымдарына пара-пар, бір мағыналы болып қалыптасуына қол жеткізу.
Өз кезегімде, Қазақстандағы сот билігінің даму қарқыны бәсеңдемей, еліміздің сот жүйесінде болып жатқан өзгерістер халық игілігіне бағытталған болса, жоғарыда көрсетілген мақсаттарға жететіндігімізге кәміл сенемін.