Кәсіпорында қаржы ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау, қаржының құралу көздерін, төлемдік қабілеттілігімен, қаржылық тұрақтылығын талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Кәсіпорынның қаржы есептілік процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Кәсіпорынның қаржы есептілік мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.1 Қаржылық жағдайды талдаудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдістері ... ... ... ... ... ... 17
2.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3. «КТЖ» ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯСЫНЫҢ АСТАНА ҚАЛАСЫНДАҒЫ ДАБЫЛДЫҚ ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ДИСТАНЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
3.1. Кәсіпорынның экономикалық жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3.2. Баланс активтерінің және олардың құралу көздерінің құрамы мен құрылымы динамикасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
3.3. Кәсіпорын балансының өтімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.4. Кәсіпорын табыстылығын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
4. «КТЖ» ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯСЫНЫҢ АСТАНА ҚАЛАСЫНДАҒЫ ДАБЫЛДЫҚ ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ДИСТАНЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ...54
4.1. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын интегралдық бағалау және оны арттыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Кәсіпорынның қаржы есептілік процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Кәсіпорынның қаржы есептілік мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.1 Қаржылық жағдайды талдаудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдістері ... ... ... ... ... ... 17
2.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3. «КТЖ» ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯСЫНЫҢ АСТАНА ҚАЛАСЫНДАҒЫ ДАБЫЛДЫҚ ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ДИСТАНЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
3.1. Кәсіпорынның экономикалық жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3.2. Баланс активтерінің және олардың құралу көздерінің құрамы мен құрылымы динамикасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
3.3. Кәсіпорын балансының өтімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.4. Кәсіпорын табыстылығын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
4. «КТЖ» ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯСЫНЫҢ АСТАНА ҚАЛАСЫНДАҒЫ ДАБЫЛДЫҚ ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ДИСТАНЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ...54
4.1. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын интегралдық бағалау және оны арттыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Нарықтық экономика жағдайында өндіріске қаржы жұмсаудың экономикалық тиімділігі бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр. Негізгі мақсат бүкіл өндіріс бойынша қаржыны ұқыпты және тиімді жұмсай отырып, мол табыс табу болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады.
Қазіргі нарықтық қатынас жағдайында мекеме құралдарының ең басты бөлігі болып қаржы ресурстары жатады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту үшін шешімдер қабылдауға болады. Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржылық тұрақтылығы болып табылады. Бүгінгі экономикалық жағдайда тұрақты төлем қабілеттілік табыстылықтан да маңызды болып отыр. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен маңызы кәсіпорында қаржы ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау, қаржының құралу көздерін, төлемдік қабілеттілігімен, қаржылық тұрақтылығын талдау. Бұл мақсатқа жетуде келесі міндеттер қойылды:
• кәсіпорынның даму бағыты мен өндіріс ауқымын зерттеу;
• кәсіпорынның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштерін зерттеу;
• кәсіпорынның баланс құрылымы динамикасын зерттеп, баға беру;
• кәсіпорынның қаржылық ресурстары, олардың қалыптасу көздерін талдау, құрамы мен құрылымы динамикасын зерттеп, баға беру;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен баланс өтімділігін зерттеу;
• кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне баға беру;
• кәсіпорын капиталының айналымдылығын бағалау, яғни іскерлік белсенділігі мен тиімділігін бағалау;
• кәсіпорынның даму перспективасы мен стратегиясына баға беру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттер мен мақсаттарға сәйкес, дипломдық жұмыста «НККТЖ» акционерлік қоғамының іс тәжірибесінде қаржы ресурстарын пайдалану тиімділігін экономикалық бағалау көрсетіліп отыр. Дипломдық жұмысты орындау барысында «НККТЖ» АҚ-ның жылдық баланстары, табыстар мен шығындар есебі, өзге де қаржылық есеп беру құжаттары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыста экономикалық талдаудың кең тараған әдістері тізбектік, абсолютті айырмашылық, коэффициенттер, индекстер әдістері пайдаланылды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады.
Қазіргі нарықтық қатынас жағдайында мекеме құралдарының ең басты бөлігі болып қаржы ресурстары жатады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту үшін шешімдер қабылдауға болады. Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржылық тұрақтылығы болып табылады. Бүгінгі экономикалық жағдайда тұрақты төлем қабілеттілік табыстылықтан да маңызды болып отыр. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен маңызы кәсіпорында қаржы ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау, қаржының құралу көздерін, төлемдік қабілеттілігімен, қаржылық тұрақтылығын талдау. Бұл мақсатқа жетуде келесі міндеттер қойылды:
• кәсіпорынның даму бағыты мен өндіріс ауқымын зерттеу;
• кәсіпорынның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштерін зерттеу;
• кәсіпорынның баланс құрылымы динамикасын зерттеп, баға беру;
• кәсіпорынның қаржылық ресурстары, олардың қалыптасу көздерін талдау, құрамы мен құрылымы динамикасын зерттеп, баға беру;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен баланс өтімділігін зерттеу;
• кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне баға беру;
• кәсіпорын капиталының айналымдылығын бағалау, яғни іскерлік белсенділігі мен тиімділігін бағалау;
• кәсіпорынның даму перспективасы мен стратегиясына баға беру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттер мен мақсаттарға сәйкес, дипломдық жұмыста «НККТЖ» акционерлік қоғамының іс тәжірибесінде қаржы ресурстарын пайдалану тиімділігін экономикалық бағалау көрсетіліп отыр. Дипломдық жұмысты орындау барысында «НККТЖ» АҚ-ның жылдық баланстары, табыстар мен шығындар есебі, өзге де қаржылық есеп беру құжаттары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыста экономикалық талдаудың кең тараған әдістері тізбектік, абсолютті айырмашылық, коэффициенттер, индекстер әдістері пайдаланылды.
1. Назарбаев Н.А. «Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдауы»- Алматы. // Егемен Казахстан. 3 науырыз 2008.
2. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. "Процветание безопасность и улучшение, благосостояния всех казахстанцев", Послание Президента страны народу Казахстана.- Алматы // Казахстанская Правда, 11 сентября 1997
3. Закон Республики Казахстан «Об акционерных обществах» от 10 июня 1998 года// Казахстанская правда, 21 июля 1998.
4. Қалдыбав О., Темірбаев А. Кәсіпорын экономикасы. Оқу қуралы. –Алматы: Санат, 1997 – 205 б..
5. К.Ш. Дүйсенбаев., Э.Т. Төлегенов., Ж.Г. Жұмағалиева Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2001. - 293 б..
6. Э.О.Нурсеитов. Учебно-практическое пособие по применению МСФО.- Алматы: Центральный Дом бухгалтера, 2008 . – 358 б.
7. Составление финансовой отчетности. // Бухучет на практике. – 2008. - №12(37). – С. 25-29.
8. «КТЖз» ҰК АҚ жарғысы. - Астана, 2008. – 65 б.
9. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория анализа хозяиственной деятельности. -2-е изд. - Москва: Финансы и статистика, 1997 – 378 с.
10. «КТЖ» ҰК АҚ-ның атқарылған жұмыс есебі, 2007-2009 жж.
11. Ковалев В.В. Экономический анализ хозяйственной деятельности. - Москва, 2004. – 296 с.
12. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-ның 2007-2009 жж. Жылдық есептері
13. Ефимова О.В. Финансовый анализ. Учебное пособие.- Москва, 1998. – 289 с.
14. Русак Н.А. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности. – Минск, 1995. – 235 с.
15. Савицская Г.В. Теория анализа хозяйственной деятельности. – Москва, 2004. – 276 с.
16. Азаев Г.Л. Конкуренция анализ стратегия и практика. – Москва: Центр экономики и маркетинга, 1996. – 208 с.
17. Финансовые инструменты. МСФО 27 Консолидированная и отдельная финансовая отчетность. // Бухучет на практике. – 2008. - №12(37). – С. 21-27.
18. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Учебное пособие. –Москва: Финансы и статисика, 1999. -192 с.
19. Грузинов В.П., Грибов В.Д. Экономика преприятия. Учебник. Москва: ИЭП, 1998. -128 с.
20. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ дамытудың 2008-2010 жылдарға арналған жоспары.
21. Стоянов Е.А., Стоянова Е.С. Экспертная диагностика и аудит финансово-хозяйственного положения предприятия. – Москва: НКЦ «Перспектива», 2002 – 155 с.
22. Банкротство: реабилитационные процедуры и ликвидация: Сб. Нормативных документов/сост. Балмуканова С.У. и др. Под.ред. Молоканова А.А. – Алматы: МЧНВП «Гамма», 1997 - 67 с.
23. Қаржылық есептілікті дайындап тапсыру” Халықаралық стандарт 2001
24. Қазақстан Респубдикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп беру туралы” Заңы. Алматы 2002
25. Бухгалтерлік есептің Қазақстандық стандарты. Алматы Есеп 1998
26. К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж..Г. Жумағалиева “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау” Оқу құралы. Алматы Экономика 2001
27. Бухгалтер бюллетені - №3, қаңтар2008 БИКО баспа үйі
28. Бухгалтер бюллетені - №6, ақпан 2008 БИКО баспа үйі
29. Бухгалтер бюллетені - №14, сәуір 2009 БИКО баспа үйі
30. Байболтаева Н.Ә. Бухгалтерлік ескп принциптері. Алматы 2008
31. Қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсырудың концептуалдық негіздері. Алматы: Қаржы-қаражат, 1996
32. Сборник методических рекомендаций по применению Международных Стандартов Финансовой Отчетности. Алматы: БИКО
33. 2008
34. Ефимова О.В. Как анлизировать финансовое положениепредприятия (практическое пособие). Интел-синтез,1994
35. Ковалев А.И. Привалов В.П. Анализ финансового состаяния предприятия. Москва: Центр экономики и маркетинга, 1995
36. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық Экономика 2007
37. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т., Шмид О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: «Қазақстан орталық аудит» тәуелсіздік аудиторлық компаниясы, 2003
38. Шеремет А.Д. Сейфуллин Р.С. Методика финансового анализа. Москва Информ 1995
39. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит Москва перспектива 1994
40. Энтони Р., Рис Дж. Учет: ситуации и примеры. Москва: Финансы и статистика, 1993
41. Финансовый анализ деятельности фирмы. Москва: ИСТ-Сервис, 1994
42. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебное пособие. Москва: Финансы и статистика. 1994
43. Финансовый учет 1. Учебное пособие. Алматы: Институт профисиональных бухгалтеров и аудиторов РК.
44. Финансовый менеджмент:теория и практика. Учебник под ред. Е.С.Стояновой. Москва: “Перспектива” 1996
45. Клейнер Г.Б., Петросян Д.С. Отценка финансового предприятия. Финансовые и бухгалтерские консультаций. Контакт Инвест Фонд 1995
46. Палий В.Ф. Основы калькулирования. – М.: Финансы и статистик1987
47. Стандарты бухгалтерского учета. Национальная комиссия РК Алматы 1996
48. Методические рекомендации по составлению финансовой отчетности. Утверждены директором Департамента Методологии бухгалтерского учета и аудита.Министерство финансов РК 21.05.97г №7 Бюллетень бухгалтера,1997
49. Радионова В.М. Федотова М.А.Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. Москва “Перспектива” 1995
2. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. "Процветание безопасность и улучшение, благосостояния всех казахстанцев", Послание Президента страны народу Казахстана.- Алматы // Казахстанская Правда, 11 сентября 1997
3. Закон Республики Казахстан «Об акционерных обществах» от 10 июня 1998 года// Казахстанская правда, 21 июля 1998.
4. Қалдыбав О., Темірбаев А. Кәсіпорын экономикасы. Оқу қуралы. –Алматы: Санат, 1997 – 205 б..
5. К.Ш. Дүйсенбаев., Э.Т. Төлегенов., Ж.Г. Жұмағалиева Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2001. - 293 б..
6. Э.О.Нурсеитов. Учебно-практическое пособие по применению МСФО.- Алматы: Центральный Дом бухгалтера, 2008 . – 358 б.
7. Составление финансовой отчетности. // Бухучет на практике. – 2008. - №12(37). – С. 25-29.
8. «КТЖз» ҰК АҚ жарғысы. - Астана, 2008. – 65 б.
9. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория анализа хозяиственной деятельности. -2-е изд. - Москва: Финансы и статистика, 1997 – 378 с.
10. «КТЖ» ҰК АҚ-ның атқарылған жұмыс есебі, 2007-2009 жж.
11. Ковалев В.В. Экономический анализ хозяйственной деятельности. - Москва, 2004. – 296 с.
12. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-ның 2007-2009 жж. Жылдық есептері
13. Ефимова О.В. Финансовый анализ. Учебное пособие.- Москва, 1998. – 289 с.
14. Русак Н.А. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности. – Минск, 1995. – 235 с.
15. Савицская Г.В. Теория анализа хозяйственной деятельности. – Москва, 2004. – 276 с.
16. Азаев Г.Л. Конкуренция анализ стратегия и практика. – Москва: Центр экономики и маркетинга, 1996. – 208 с.
17. Финансовые инструменты. МСФО 27 Консолидированная и отдельная финансовая отчетность. // Бухучет на практике. – 2008. - №12(37). – С. 21-27.
18. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Учебное пособие. –Москва: Финансы и статисика, 1999. -192 с.
19. Грузинов В.П., Грибов В.Д. Экономика преприятия. Учебник. Москва: ИЭП, 1998. -128 с.
20. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ дамытудың 2008-2010 жылдарға арналған жоспары.
21. Стоянов Е.А., Стоянова Е.С. Экспертная диагностика и аудит финансово-хозяйственного положения предприятия. – Москва: НКЦ «Перспектива», 2002 – 155 с.
22. Банкротство: реабилитационные процедуры и ликвидация: Сб. Нормативных документов/сост. Балмуканова С.У. и др. Под.ред. Молоканова А.А. – Алматы: МЧНВП «Гамма», 1997 - 67 с.
23. Қаржылық есептілікті дайындап тапсыру” Халықаралық стандарт 2001
24. Қазақстан Респубдикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп беру туралы” Заңы. Алматы 2002
25. Бухгалтерлік есептің Қазақстандық стандарты. Алматы Есеп 1998
26. К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж..Г. Жумағалиева “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау” Оқу құралы. Алматы Экономика 2001
27. Бухгалтер бюллетені - №3, қаңтар2008 БИКО баспа үйі
28. Бухгалтер бюллетені - №6, ақпан 2008 БИКО баспа үйі
29. Бухгалтер бюллетені - №14, сәуір 2009 БИКО баспа үйі
30. Байболтаева Н.Ә. Бухгалтерлік ескп принциптері. Алматы 2008
31. Қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсырудың концептуалдық негіздері. Алматы: Қаржы-қаражат, 1996
32. Сборник методических рекомендаций по применению Международных Стандартов Финансовой Отчетности. Алматы: БИКО
33. 2008
34. Ефимова О.В. Как анлизировать финансовое положениепредприятия (практическое пособие). Интел-синтез,1994
35. Ковалев А.И. Привалов В.П. Анализ финансового состаяния предприятия. Москва: Центр экономики и маркетинга, 1995
36. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық Экономика 2007
37. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т., Шмид О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: «Қазақстан орталық аудит» тәуелсіздік аудиторлық компаниясы, 2003
38. Шеремет А.Д. Сейфуллин Р.С. Методика финансового анализа. Москва Информ 1995
39. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит Москва перспектива 1994
40. Энтони Р., Рис Дж. Учет: ситуации и примеры. Москва: Финансы и статистика, 1993
41. Финансовый анализ деятельности фирмы. Москва: ИСТ-Сервис, 1994
42. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебное пособие. Москва: Финансы и статистика. 1994
43. Финансовый учет 1. Учебное пособие. Алматы: Институт профисиональных бухгалтеров и аудиторов РК.
44. Финансовый менеджмент:теория и практика. Учебник под ред. Е.С.Стояновой. Москва: “Перспектива” 1996
45. Клейнер Г.Б., Петросян Д.С. Отценка финансового предприятия. Финансовые и бухгалтерские консультаций. Контакт Инвест Фонд 1995
46. Палий В.Ф. Основы калькулирования. – М.: Финансы и статистик1987
47. Стандарты бухгалтерского учета. Национальная комиссия РК Алматы 1996
48. Методические рекомендации по составлению финансовой отчетности. Утверждены директором Департамента Методологии бухгалтерского учета и аудита.Министерство финансов РК 21.05.97г №7 Бюллетень бухгалтера,1997
49. Радионова В.М. Федотова М.А.Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. Москва “Перспектива” 1995
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының есебі ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Кәсіпорынның қаржы есептілік
процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Кәсіпорынның қаржы есептілік
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...8
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .10
2.1 Қаржылық жағдайды талдаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... .10
2.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
әдістері ... ... ... ... ... ... 17
2.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... 18
3. КТЖ Ұлттық компаниясының Астана қаласындағы дабылдық және байланыс
дистанциялық орталығының қаржылық тұрақтылығын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3.1. Кәсіпорынның экономикалық жағдайын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3.2. Баланс активтерінің және олардың құралу көздерінің құрамы мен
құрылымы динамикасын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.3. Кәсіпорын балансының өтімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.4. Кәсіпорын табыстылығын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
4. КТЖ Ұлттық компаниясының Астана қаласындағы дабылдық және байланыс
дистанциялық орталығының қаржылық жағдайын жақсарту бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ...54
4.1. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын интегралдық бағалау және оны
арттыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 60 Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..64
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында өндіріске қаржы жұмсаудың экономикалық
тиімділігі бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр. Негізгі мақсат
бүкіл өндіріс бойынша қаржыны ұқыпты және тиімді жұмсай отырып, мол табыс
табу болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Қазіргі нарықтық қатынас жағдайында мекеме құралдарының ең басты
бөлігі болып қаржы ресурстары жатады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік,
әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау
қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті
бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту үшін
шешімдер қабылдауға болады. Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің
кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржылық тұрақтылығы
болып табылады. Бүгінгі экономикалық жағдайда тұрақты төлем қабілеттілік
табыстылықтан да маңызды болып отыр. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы ең
өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен маңызы кәсіпорында қаржы
ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау, қаржының құралу
көздерін, төлемдік қабілеттілігімен, қаржылық тұрақтылығын талдау. Бұл
мақсатқа жетуде келесі міндеттер қойылды:
• кәсіпорынның даму бағыты мен өндіріс ауқымын зерттеу;
• кәсіпорынның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштерін зерттеу;
• кәсіпорынның баланс құрылымы динамикасын зерттеп, баға беру;
• кәсіпорынның қаржылық ресурстары, олардың қалыптасу көздерін талдау,
құрамы мен құрылымы динамикасын зерттеп, баға беру;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен баланс өтімділігін зерттеу;
• кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне баға беру;
• кәсіпорын капиталының айналымдылығын бағалау, яғни іскерлік
белсенділігі мен тиімділігін бағалау;
• кәсіпорынның даму перспективасы мен стратегиясына баға беру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттер мен мақсаттарға сәйкес, дипломдық
жұмыста НККТЖ акционерлік қоғамының іс тәжірибесінде қаржы ресурстарын
пайдалану тиімділігін экономикалық бағалау көрсетіліп отыр. Дипломдық
жұмысты орындау барысында НККТЖ АҚ-ның жылдық баланстары, табыстар мен
шығындар есебі, өзге де қаржылық есеп беру құжаттары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыста экономикалық талдаудың кең тараған әдістері
тізбектік, абсолютті айырмашылық, коэффициенттер, индекстер әдістері
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындылардан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың өзектілігі, зерттреулердің маңызы
көрсетіліп, негізделген мақсаттары мен міндеттері, әдістері қарастырылған.
Жұмыстың бірінші тарауы үш бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлімінде
қаржылық жағдайды талдаудың мәні мен мақсаты, кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қарастырылған. Сонымен қатар, екінші
бөлімінде қаржылық жағдайды талдау әдістері қарастырылды. Бірінші тараудың
үшініші бөлімінде қаржылық талдау түрлері, атап айтқанда экспресс-талдау
ашып көрсетілген. Кәсіпорынның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізу үшін
міндетті шарттары мен оның қажеттіліктері тілге тиек етіледі. Және
халықаралық есеп беру стандарттары, оларды енгізуге байланысты өзгерістер
жайлы сөз қозғалады. Себебі қазіргі кезде мемлекетіміз халықаралық
стандарттарға сай болу үшін жаңа есеп беру әдістеріне көшті. Бұл тараудың
әрі қарай практикалық бөлімде талдаулар жүргізу үшін маңызы зор.
Жұмыстың екінші тарауы төрт бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлімінде
НККТЖ акционерлік қоғамының сипаттамасы, құрылу тарихы, мамандану бағыты,
басқару құрылымы мен құрамы, негізгі экономикалық көрсеткіштері туралы
мәліметтер берілген.
Аталған тараудың екінші бөлімінде кәсіпорынның активтері мен олардың
құралу көздері талданған. Оның ішінде баланстың жеке баптары бойынша
(ағымдағы активтер, ұзақ мерзімді активтер, қарыз капиталы және меншікті
капитал) жеке талдаулар жасалынып, компанияның көптеген көрсеткіштеріне
баға берілген. Кәсіпорынның салыстырмалы шамалары, коэффициенттері
есептеліп, олардың теориялық мәндермен сәйкес келуі зерттеліп, кәсіпорынның
қызметіне баға берілген.
Екінші тараудың үшінші бөлімінде кәсіпорын балансының өтімділігі,
яғни ликвиттілігі бағаланған. Ол үшін ең өтімді, тез өтімді, баяу және қиын
өткізілетін активтер мен неғұрлым тез төленуге тиісті міндеттемелер, қысқа
мерзімді міндеттемелер, ұзақ мерзімді міндеттемелер, тұрақты міндеттемелер
салыстырылып, олардың арасындағы қатынастың теориялық мәніне сәйкестілігі
анықталды.
Бұл тараудың соңғы бөлімінде кәсіпорын табыстылығына баға берілді. Ол
үшін кәсіпорын табыстылығының абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштері
талданып, рентабельділік коэффициенттерін есептеу барысында қорытындылар
жасалынды. Сонымен қатар кәсіпорын капиталының айналымдылығы, іскерлік
белсенділігі мен тиімділігі талданды.
Үшінші тарау да екі бөлімнен құралған. Оның бірінші бөлімінде
кәсіпорынның банкротқа ұшырау ықтималдығын бағалау жүзеге асырылған.
Альтманның үш факторлы және бес факторлы әдістері көмегімен талдау
жүргізілді.
Үшінші тараудың екінші бөлімінде қаржылық стратегияның мақсаттары
аталып қана қоймай, НККТЖ акционерлік қоғамының қаржылық стратегиясы мен
кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру жолдары көрсетілді.
Қорытынды бөлімінде талдау барысында көз жеткізілген нәтижелерге,
компанияның экономикалық жағдайына шолу жасалынды.
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі ретінде отандық және
шетелдік ғалым-экономистердің кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру
ерекшеліктері жөніндегі еңбектері алынды. Практикалық бөлімінде талдау
жүргізу үшін НККТЖ акционерлік қоғамының 2007-2009 жылдарындағы
шоғырландырылған қаржылық есебі, компания жарғысы, алдағы кезең жоспарлары
алынды.[1]
Дипломдық жұмысты талдау барысында аналитикалық әдіс қолданды.
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының есебі
1.1. Кәсіпорынның қаржы есептілік процессі
Есептілік процесінің логикалық жалғасы болып кәсіпорынның қаржылық
есептілігін құрастыру болып келеді, ал ол өз кезегінде ішкі басқару
мақсаттарына және сыртқы қолданушыларға кәсіпорынның қаржылық жағдайы
туралы қажетті ақпараттарды ұсыну үшін қажет болып табылады. Қаржылық
есептілік – есептілік кезең ішінде оның қызметі мен талаптарын сипаттайтын
көрсеткіштер жүйесі; қызметтің қорытындылары немесе нәтижелері және жағдайы
туралы сәйкес мәліметтерді көрсететін есептілік жазулардың негізгі түрі
болып табылады.
Қаржылық есептілік ағымдағы барлық есептіліктердің мәліметтері
негізінде құрылады, яғни бухгалтерлік, салықтық, статистикалық, оперативті-
техникалық, ал бұл жағдайдың өзі кәсіпорынның шаруашылық қызметінің жан-
жақты сипатталуына мүмкіндік береді. Есптіліктің құрамына сапалық және
сандық сиапттамалар, сонымен қатар құндық және натуралдық көрсеткіштер енуі
мүмкін. Бухгалтерлік есептілік пен қаржылық есептілік арасындағы
органикалық байланыс есептілікте алынатын қорытынды мәліметтер сәйкес
есептілік формаларына синтетикалық көрсеткіштер негізінде енетін болған
жағдайда ғана пайда болады.
Қаржылық есептіліктің мақсаты – кәсіпорынның қаржылық нәтижелелері,
жағдайы туралы мәліметтерді және кәсіпорынның кез-келген шоғырландырылған
ұйымының ақша қаражаттарының ағымдары туралы шынайы ақпараттарды
қолданушыларға экономикалық шешімдер қабылдау үшін ұсыну болып табылады.
Сонымен қатар қаржылық есептілік басқарушылық жұмыстрдың тиімділігін
бағалауға және тапсырылған жұмыстарының орындалуына бұйрық берілген
тұлғалардың жауапкершілігін бақылау және бағалуда маңызды орын алады.[2]
Қаржылық есептіліктің мақсаттары:
1. Экономикалық шешеімдер қабылдау үшін қоолданушылардың үлкен тобына
қаржылық жағдай, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы мәліметтерді
ұсыну;
2. Кәсіпорын басқарушылары сеніп тапсырған, ресурстарды басқарудың
нәтижелері туралы мәліметтерді ұсыну;
ХҚЕС сәйкес кәсіпорынның қаржылық есептілігіне мыналар кіреді:
1. Бухгалтерлік баланс;
2. Кірістер мен шығыстар туралы есептілік;
3. Капиталдағы барлық өзгерістерді көрсететін есептілік;
4. Ақша қозғаласы туралы есептілік;
5. Есеп саясаты және түсіндірме хат.
Кәсіпорынның қаржылық есептілігінен басқа сонымен қатар басқарушыларға
сонымен қатар қаржылық шолу да құрастырылуы мүмкін, бұл шлуда кәсіпорын
қызметінің нәтижелері, кәсіпорынның қаржылық жағдайы, кәсіпорын қызметі
кезінде кездесетін негізіг қиындықтар келтірілуі мүмкін. Сонымен қатар
қаржылық шолуда қызметтің қаржылық нәтижелерін анықтайтын
факторлардыталдаудың қорытындылары, табыстың өсуін қамтамасыз етуге және
қызметті жақсарту мақсаттарында жасалған іс-шаралар, кәсіпорынның
инвестициялық саясаты, дивиденттер аясындағы саясат туралы мәліметтер
көрсетілуі мүмкін. Құжаттағы мәліметтердің ішінде ең басты назар
қаржыландыру көздерін талдауға, қарыздық қаражаттарға қатысты саясатқа,
тәуеклдерді басқаруға арналған іс-шараларға аударылады. Аталған құжаттардан
басқа сонымен қатар қаржылық есептілікте қоршаған ортаны қорғауға
байланысты есептіліктер, қосылған құнға байланысты есептіліктер және
экономикалық шешімдер қабылдау үшін қолданушылардың жұмыстарын жеңілдетуге
мүмкіндік беретін тағы да басқа есептіліктер көрсетілуі мүмкін.
Қаржылық есептіліктің мзмұнына және қаржылық есептіліктегі баптардың
ашылуы немесе олармен қоса берілген қосымшаларға қарамастан, ХҚЕС бойынша
қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талап – қаржылық есептілік формалары
мен оның әр компоненттрінің анықталуы болып табылады.
Қаржы есептiлiгiнiң әрбiр компонентi міндетті түрде дәлме-дәл
анықталуға тиiс. Бұған қоса, келесi ақпарат дәлме-дәл бөлiп көрсетiлуге
және, егер бұл ұсынылған ақпаратты дұрыс түсiну үшiн қажет болса,
қайталануға тиiс:
а) есеп беретiн ұйымның атауы немесе өзге де сәйкестік белгілері, сондай-ақ
алдыңғы есепті кезеңнен бастап осы ақпараттағы кез келген өзгерістер;
б) қаржы есептiлiгi жеке ұйымды немесе ұйымдар тобын қамти ма;
в) қаржы есептiлiгiнiң тиiстi компонентi үшiн ненiң көбiрек жарайтынына
қарай, есепті күн немесе қаржы есептiлiгiн қамтитын кезең;
г) 21-Валюталық бағам өзгерісінің әсері ІAS Халықаралық стандартында
анықталғандай, ұсыну валютасы;
д) қаржы есептiлiгiнде соманы ұсынған кезде пайдаланылған дәлдiк деңгейi.
Қаржы есептiлiгi міндетті түрде кем дегенде жыл сайынғы негізде
ұсынылуға тиiс. Ұйымның есепті күні өзгерген және кезең ішіндегі жылдық
қаржы есептiлiгi бiр жылға қарағанда ұзағырақ немесе қысқарақ ұсынылған
кезде, ұйым қаржы есептiлiгiнде қамтылған кезеңге қосымша мыналарды ашып
көрсетуге міндетті:
а) неғұрлым ұзағырақ немесе неғұрлым қысқарақ кезеңдi
пайдалану себебiн;
б) пайдалар мен залалдар туралы есептегі, меншiктi капиталдағы өзгерiстер
туралы есептегі, ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есептегi және
тиiстi ескертулердегi салыстырма сомалардың толық дәрежеде салыстырмалы
емес екендігінің фактiсi. [3]
1.2. Кәсіпорынның қаржы есептілік мақсаттары
1. Экономикалық шешеімдер қабылдау үшін қоолданушылардың үлкен тобына
қаржылық жағдай, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы мәліметтерді ұсыну;
2. Кәсіпорын басқарушылары сеніп тапсырған, ресурстарды басқарудың
нәтижелері туралы мәліметтерді ұсыну;
ХҚЕС сәйкес кәсіпорынның қаржылық есептілігіне мыналар кіреді:
3. Бухгалтерлік баланс;
4. Кірістер мен шығыстар туралы есептілік;
5. Капиталдағы барлық өзгерістерді көрсететін есептілік;
6. Ақша қозғаласы туралы есептілік;
7. Есеп саясаты және түсіндірме хат.
Әдетте қаржы есептілігі бір жыл ішінде кезең үшін ұдайы жасалады.
Алайда кейбiр ұйымдар практикалық тұрғыдан алғанда есептерді, мысалы,
ұзақтығы 52 апталық кезең үшін ұсынуды қалайды. Осы Стандарт ондай
практикаға тиым салмайды, өйткенi алынатын қаржы есептiлiгiнде бiр жылдық
кезең үшін жасалатын қаржы есептiлiгінен елеулi айырмашылығы бола қоймас.
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептіліктің ең негізгі формаларының
бірі, оның мәліметтері арқылы кәсіпорынның мүліктік жағдайы анықталады.
Бухгалтерлік балансты құрастыру жұмыстары кезінде оның ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді болып екіге бөлінген активтері мен міндеттемелері және олар
жеке классификация түрінде болу қажеттілігі негізінде жасалуы тиіс. Егер
басшылықпен балансты бұндай классификацияға бөлмеу туралы шешім қабылданса,
онда бухгалтерлік баланста активтер мен міндеттемелер өтімділік тәртібі
бойынша ұсынылуы тиіс. Сонымен қатар егер баланста активтер мен
пассивтердің жеке сомалары берілетін болса, онда кәсіпорын міндетті түрде
есептілік кезеңінен кейін 12 ай ішінде және осы 12 ай аяқталуы кезінде
олардың өтелуі немесе төленуі күтілетін активтер мен міндеттемелердің
сомалары ашуы тиіс. ХҚЕС бойынша бұндай талаптың орындалуы қаржылық
есептілікті қолданушыларға айналым капиталының құрамындағы таза активтер
жайлы тиімді ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұндай
ақпараттар қолданушыларға есепті кезеңде сатылуы тиіс активтер мен төленуі
тиіс міндеттемелер мен кәсіпорынның төлем қабылеттілігін және өтімділік
деңгейін талдауға мүмкіндік береді. [4]
ХҚЕС активтердің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінуіне
ерекше назар аударылады. №1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті ұсынылуы
стандартында осы активтер жауап беруі тиіс талаптар анықталған. Актив, егер
мынадай өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде қысқа
мерзімді актив ретінде сыныпталуға тиіс:
а) оны өткiзу көзделсе, не ол кәсiпорынның әдеттегі операциялық кезеңiнiң
барысында сатуға немесе пайдалануға арналса;
б) ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;
в) оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату ұйғарылса; не
г)ол ақшалай қаражаттар немесе ақшалай қаражаттардың баламалары нысанында
болса (7-Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептер ІAS Халықаралық
стандартында анықталғандай), бұған есепті күннен кейін, ең болмағанда, он
екі айдың ішінде қандай да болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны
айырбастауға немесе пайдалануға тиым салынған реттер кірмейді. Бұндай
активтерге қорлар, тапсырыс берушілер мен сатып алушылардың
мінднттнмелері, нарықтық бағалы қағаздар және т.б. жатады. ХҚЕС бойынша
қалған активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер ретiнде
сыныпталуға тиiс.
Міндеттемелер бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді болып келеді, егер
кәсіпорынның операциялық кезеңінде немесе есепті кезеңнен кейін 12 ай
ішінде олардың өтелуі жоспарлагған кезде. Қысқа мерзімді міндеттемелердің
ішінде мердігерлер мен жабдықтаушыларға деген міндеттемелер, пайыздарды
төлеу бойынша міндеттемелер, банктік овердрафттар, төлеуге арналған
дивиденттер, табысқа деген салықтарға және т.б. міндеттемелер ерекшеленіп
көрсетіледі. Ал қалған міндеттемелер ұзақ мерзімді міндеттемелер ретінже
жіктеледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер ішінде пайыздарды төлеу бойынша
ерекшеленіп көрсетіледі, егер олар есепті кезеңнен кейін он екі ай ішінде
төленуге міндетті болса және олардың бастапқы бөлігін төлеу мерзімі он екі
айдан ұзақ болған жағдайда, сонымен қатар кәсіпорын қаржылық есептілікті
құрудың алдында міндеттемелерді келісілген келісім негізінде немесе
төлемді төлеу графиги өзгертілген жағдайда оларды ұзақ мерзімді деп
міндеттемелер ретінде қайта қаржыландыратын болса. [5]
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері
2.1 Қаржылық жағдайды талдаудың мәнi мен теориялық негізі және
ақпараттық базасы
Кез-келген бизнес түрiнiң нәтижесi қаржылық ресурстардың
бар болуы мен оларды пайдалану тиiмдiлiгiнен тәуелдi. Қаржы ресурстарын
кәсiби басқару қазiргi сандық талдау әдiстерiн пайдалана отырып
кәсiпорынның қаржылық-экономикалық жағдайына терең талдау жүргiзудi талап
етедi. Осыған байланысты бүгiнгi күнi қаржылық талдаудың маңызы артып отыр.
Себебi қаржылық талдаудың негiзгi мазмұны - қаржылық тәуекел деңгейiн
бағалау мен капитал табыстылығының деңгейiн жобалау мақсатымен кәсiпорынның
қаржылық жағдайы мен оны анықтаушы факторларды кешендi, жүйелi оқу.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы (КҚЖ) - айналыс үрдісіндегі
капиталдың жағдайын сипаттайтын және шаруашылық субъектiсiнiң нақты
сәттегi өз қызметiн қаржыландыру мүмкiншiлiгiн бейнелейтiн көрсеткiштер
жүйесiмен анықталады. Кәсiпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның
белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық
қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі
үшін қаржы ресурстарынмен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы ұғымы арнайы әдебиеттерде
түрлiше талқыланады:
• қаржылық тұрақтылық - бұл қызмет үрдісінің жеткiлiктi қаржылық
қамтамасыз етiлуi;
• қаржылық тұрақтылық - бұл кәсiпорын шоттарының оның төлем қабiлеттiлiгiне
үнемi кепiлдiк беретiндей етiп орналасуы;
• қаржылық тұрақтылық - бұл кәсiпорынның ақша қаражаттарын еркiн, әрi
тиiмдi пайдалана отырып, өндiрiс пен сату үрдістерін, сонымен бiрге
үдемелi ұдайы өндiрiстi қаржыландыру мүмкiншiлiгi;
• қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы.[6]
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер етушi iшкi
факторлар:
- кәсiпорынның салалық ерекшелiгi;
- шығарылатын өнiм (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- жарғылық капитал көлемi;
- шығын көлемi, оның ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;
- мүлiк пен қаржы ресурстарының жағдайы, олардың құрамы мен құрылымы;
- кәсiпорынды басқару тиiмдiлiгi, т.б.
Сыртқы факторлар:
- мемлекеттегi саяси-экономикалық жағдай;
- төлем қабiлеттi сұраныс пен тұтынушылар табысы;
- салық және несие саясаты;
- құқықтық-нормативтiк база;
- сыртқы-экономикалық байланыстар, т.б..
Қаржылық жағдайды талдау кәсiпорынның шаруашылық қызметiн талдаудың
ең соңғы кезеңi. Ол iшкi және сыртқы қаржылық талдау болып бөлiнедi. Олар
бiр-бiрiнен мақсаты мен мазмұны бойынша ерекшеленедi.
Iшкi қаржылық талдау – бұл кәсiпорынның қаржылық жағдайын
тұрақтандыру, оның табыстылығын арттыру мақсатымен капиталдың қалыптасу
механизмiн, орналасуы мен пайдаланылуын талдау, ал сыртқы қаржылық талдау -
инвестициялау тәуекелiн анықтау мақсатымен субъектiнiң қаржылық жағдайын
талдау.[7]
Кәсiпорынның қаржылық жағдайына жүргiзiлген талдау -
кәсiпорын басшылығы осы уақыт аралығында қаржы ресурстарын қаншалықты
ұтымды басқарған деген сұраққа жауап беруi тиiс. Осыған орай КҚЖ талдаудың
негiзгi мақсаты (міндеттері) келесiлер:
• Кәсiпорынның қаржылық жағдайына уақытында әрi объективтi баға беру, оның
әлсiз жақтарын анықтау және оның пайда болу себептерiн оқу;
• Активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестілікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
• Айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
• Қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• Кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• Ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
• Баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
• Кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• Кәсiпорынның қаржылық жағдайын, оның төлем қабiлеттiлiгi мен қаржылық
тұрақтылығын жоғарылату резервтерiн iздестiру;
• Қаржы ресурстарын неғұрлым тиiмдi пайдалану мен кәсiпорынның қаржылық
жағдайын нығайтуға бағытталған шаралар жүйесiн дайындау;
• Қаржы ресурстарын түрлiше пайдалану нұсқаларындағы қаржылық нәтиже мен
қаржылық жағдайдың үлгiлерiн жобалау;
• Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Жоғарыдағы мiндеттерге қол жеткiзу үшiн кәсiпорынның қаржылық
жағдайын талдау келесiдей кезектiлiкте жүргiзiлуi тиiс:
1. Кәсiпорынның мүлiктiк жағдайы мен капитал құрылымын талдау
2. Капиталды пайдалану тиiмдiлiгi мен интенсивтiлiгiн талдау
3. Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабiлеттiлiгiн талдау
4. Кәсiпорынның несие қабiлеттiлiгi мен банкроттылығының ықтималдылығын
талдау
5. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын сауықтыру бағыттарын жобалау
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
қаржылық есеп беру болып табылады.
Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттары (International Finansial
Reporting Standards – IFRS немесе International Accounting Standards –
IAS) немесе МСФО, қаржылық есеп берудің халықаралық деңгейде қабылданған
формалары болып табылады. 2001 жылға дейін БЕС 1-41, одан кейін ХҚЕС 1-7
қабылданды, қазіргі кезде бұл стандарттардың екеуі де қолданылып жүр.[8]
Жаңа стандарттар бойынша қаржылық есептілік кәсіпорынның қаржылық жағдайы,
қызмет нәтижесі, қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпаратпен
қамтамасыз етеді. Осы мақсатқа жету үшін қаржылық есептілік ұйымның келесі
көрсеткіштері жайында ақпарат беруі тиіс:
- активтер;
- міндеттемелер;
- меншікті капитал;
- негізгі және негізгі емес қызметтен түсетін табыстар мен шығындар туралы
есебі;
- ақша қаражаттары қозғалысы;
- меншікті капиталдағы өзгерістер.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандарттарында
анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер
де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана
(соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ айыппұлсанкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін
жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік көрсеткіштен аспайды.
Қаржылық есеп берудiң мақсаты – ақпаратты пайдаланушыларды
заңды тұлғаның қаржылық жағдайы, оның қызмет нәтижесi мен есептi кезең
аралығында қаржылық жағдайында болған өзгерiстер туралы пайдалы, мәндi, әрi
шынайы ақпаратпен қамтамасыз ету.
Қаржылық есеп ақпаратты пайдаланушыларды инвестициялық және
несие беру шешiмдерiн қабылдауға қажеттi ақпаратпен қамтамасыз еткенiмен,
экономикалық шешiмдер қабылдау үшiн қажеттi барлық ақпаратпен қамтамасыз
ете алмайды. Себебi коммерциялық құпиялылықты сақтау туралы заң сыртқы
пайдаланушылар алуы тиiс қаржылық ақпарат көлемiн шектейдi. Осыған орай
ақпаратты пайдаланушылар қаржылық есептi негiзгi ақпарат көзi ретiнде
қабылдауы тиiс. Ендi осы есеп түрлерiне тоқталсақ:
Бухгалтерлiк баланс кәсiпорынның қаржылық жағдайын жыл басы
мен жыл соңына бейнелейдi. Ол субъектiнiң мүлiктiк жағдайын көрсетедi, оның
мәлiметтерiн iшкi және сыртқы ақпаратты пайдаланушылар қолданады.
Баланс мәлiметтерi негiзiнде сыртқы пайдаланушылар осы кәсiпорынмен
серiктес болу не болмауды негiздейдi, өз салымдарының тәуекелiн анықтайды,
субъектiнiң құнды қағаздарын сатып алу не алмау туралы шешiмдер қабылдайды,
т.б. Осы себептi кейде қаржылық талдауды балансты талдау деп те атайды.
Активтер – бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік, және
мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.
Міндеттеме – бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа
бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті – мүлікті беру,
жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекерттен бас
тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап
етуге құқығы бар.[9]
Меншікті капитал – бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастағаннан кейінгі активтері.
Вертикальды жасалынған баланс 5 бөлiмнен тұрады (актив баптары
өтiмдiлiк дәрежесi бойынша өтiмдiлiгi төменнен өтiмдiлiгi жоғары баптарға
қарай, ал пассив баптары өтелу мерзiмi кейiнгi төлемдерден жылдам өтелуi
тиiс мiндеттемелерге қарай орналасады):
1. Қысқа мерзiмдi активтер
2. Ұзақ мерзімді активтер
3. Қысқа мерзімді міндеттемелер
4. Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер
5. Меншікті капитал
Сонымен, бухгалтерлiк баланс қаржылық есептiң 3 элементін:
активтер, меншiктi капитал мен мiндеттемелердi қамтиды. Қалған 2
элемент табыстар мен шығындар - қаржылық есептiң №2 формасында
бейнеленедi.
БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары
негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс көлденең түрде 1-кестеде
көрсетілген көрсеткіштерден тұрады.
НККТЖ АҚ-ның 2008-2009 жж. активтер мен пассивтер балансы, мың.
теңге
Кесте - 1
АКТИВТЕР 2008 жыл 2009 жыл
1 2 3
І. ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
Ақша қаражаттары мен олардың баламалары 7 74
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз, оның ішінде:285 77
жұмыскерлердің қысқамерзімді дебиторлық 172 77
қарызы
басқа да қысқа мерзімді дебиторлық қарыз 113
Запастар 66133 86533
Ағымдағы салық активтері 118 830
Басқа қысқа мерзімді активтер 131 306
1 2 3
Қысқа мерзімді активтердің барлығы 66674 87820
ІІ. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар
Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз
Қатысу үлесі тәсілімен есептелетін инвестиция
Инвестициялық жылжымайтын мүлік
Негізгі қорлар, барлығы 983734 653081
Амортизация және негізгі қорлардың 630304 401814
құнсыздануы
Негізгі қорлардың қалдық құны 353430 251267
Ұзақ мерзімді активтердің барлығы 353430 251267
БАЛАНС 420104 339087
ІІІ. ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер
Салықтар бойынша міндеттемелер 10371 7487
Басқа міндетті және ерікті төлемдер бойынша 8401 6587
міндеттемелер
Қысқа мерзімді кредиторлық қарыз 3150158 3802042
Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері
Басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер 14816 13495
Қысқа мерзімді міндеттемелердің барлығы 3183746 3829611
IV. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Ұзақ мерзімдік кредиторлық қарыз
Ұзақ мерзімдік бағалау міндеттемелері
Кідірілген салық міндеттемелері
Басқа да ұзақ мерзімдік міндеттемелер
Ұзақ мерзімдік міндеттемелердің барлығы
V. МЕНШІКТІ КАПИТАЛ
Шығарылған капитал
Эмиссиондық табыс
Сатып алынған өзінің үлестік құралдары
Резервтер 26821 17957
Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) -2790463 -3508481
Азшылықтың үлесі
Капиталдың барлығы -2763642 -3490524
БАЛАНС 420104 339087
Табыстар мен шығындар туралы есеп бухгалтерлiк есептiң №3
стандартына сәйкес анықталады. Бұл есепте кәсiпорынның қаржы-шаруашылық
қызметiнiң нәтижесi жинақталып, жалпы табыс, негiзгi қызметтен табыс,
негiзгi емес қызметтен табыс, таза табыс түрiнде бейнеленедi (2-кесте).[10]
ҚазМұнайГаз ҰК АҚ-ның 2008-2009 жж. табыстар мен шығындары, мың.
Теңге
Кесте - 2
КӨРСЕТКІШ АТАУЛАРЫ Есептік Өткен кезең
кезең үшін үшін
1 3 4
Өнімді сату мен қызмет көрсетуден түскен табыс 782 1399
Сатылған өнім мен көрсетілген қызметтің өзіндік құны821217 679632
Жалпы пайда (010-020) -820435 -678233
Қаржыландырудан табыстар
Бысқа табыстар 1781 3570
Өнімді сату мен қызмет көрсетуге жұмсалған шығындар
Әкімшілік шығындар 75481 45949
Қаржыландыру шығындары
Басқа шығындар 133
Үлестік қатысу тәсілі бойынша есептелетін ұйымның
пайда мен шығын үлесі
Жалғаспалы қызмет кезеңі үшін пайда (шығын) -894135 -720745
Тоқтатылған қызметтің пайдасы (шығыны)
Салық салғанға дейінгі пайда (шығын) -894135 -720745
Корпоративті табыс салығы бойынша шығындар
Азшылықтың үлесін алып тастағанға дейінгі кезең үшін-894135 -720745
қорытынды пайда (шығын)
Азшылықтың үлесі
Кезең үшін қорытынды пайда (шығын) -894135 -720745
Акция үшін пайда
Операциялық қызмет –субъектiнiң табыс алудағы негiзгi қызметi.
Инвестициялық қызмет - ұзақ мерзiмдi активтердi сатып алу мен сату,
несие беру мен алу.
Қаржылық қызмет – бұл субъектiнiң меншiктi және заемдық капиталының
көлемi мен құрамында өзгерiс тудыратын қызмет түрлерi.
Кәсiпорынның қаржылық қызметiнiң стратегиялық мiндетi – меншiктi
капиталды көбейту мен кәсiпорынның нарықтағы тұрақты жағдайын қамтамасыз
ету.[11]
2.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдістері
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
акционерлерді, қалың жұршылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен онцың қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесіме,н таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюлетендерге, арнайы анықтамаларды басылып
шығарылатын қаржылық есеп беру. Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы,
бұл кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының
нормативтері туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың
мөлшерден тыс шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметерден тұратын
қатаң құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі
талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырады. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді.[12]
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол – кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады.
2.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау түрлері
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау алға қойылған мақсаттарға,
талдаудың ақпараттық, әдістемелік, кадрлық және техникалық қамтамасыз
етілуі мен мерзімдік шектеулерге байланысты 2 кезеңнен тұрады:
• қаржылық есептi экспресс-талдау
• қаржылық жағдайды терең талдау
Қаржылық жағдайды экспресс-талдаудың мақсаты
-шаруашылық субъектiсiнiң қаржылық жағдайы мен даму динамикасына қарапайым,
әрi көрнекi түрде баға беру.
• зерттелiп отырған кезеңдегi баланс валютасының өзгерiсiн бағалау
• баланс валютасының өсу қарқынын өндiрiс, сату көлемi, табыс сомасының
өзгеру қарқындарымен салыстыру
• баланстың жеке бөлiмдерi, топтары мен баптары арасындағы байланысты оқу
• баланстың жеке бөлiмдерi мен жеке баптардың өзгеру сипатын талдау
Балансты оқу баланс валютасының өзгерiсiн анықтаудан
басталады (қаржылық есеп формаларына қараңыз):
Баланс валютасының өсуi субъектiнiң өндiрiстiк
мүмкiншiлiгiнiң өсуiн көрсетедi және оң бағаланады. Сонымен бiрге экспресс-
талдау жеке баптардың өзгерiсiн оқуды талап етедi. Баланс активiнде ақша
қаражаттарының, қаржылық салымдардың, негiзгi қорлар құнының өсуi оң
бағаланса, пассивте 1-бөлiмнiң, әсiресе, бөлiнбеген табыс бабының сомасының
өсуi оң бағаланады. [13]
Қаржылық жағдайға экспресс-талдау барысында көңіл аударылуы тиіс
негізгі көрсеткіштерді келесідей топтастыруға болады (3 -кесте ).
Қаржылық жағдайды экспресс-талдау үшін аналитикалық көрсеткіштер
жүйесі
Кесте - 3
Талдау бағыты Көрсеткіштер
Субъектінің экономикалық потенциалын бағалау
активтердің жалпы құны (баланс валютасы)
Мүліктік жағдайды бағалау
өндірістік мүлік құны
негізгі қорлар құны, олардың активтегі
үлесі, олардың жағдайы
меншікті капиталдың жиынтық капиталдағы
Қаржылық жағдайды бағалауүлесі
меншікті және заемдық қаражаттардың қатынасы
өтімділік көрсеткіштері
ағымдық активтердегі меншікті айналыс
қаражатының үлесі
жабылмаған зиян
Осал баптардың болуы
қамтамасыз етілмеген несие
ұзартылған салықтар, кредиторлық берешек
Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесін бағалау
жалпы табыс, негізгі қызметтен табыс,
Табыстылықты бағалау негізгі емес қызметтен табыс, таза табыс,
бөлінбеген табыс
Табыстылықтың активтердің, меншікті капиталдың табыстылығы
салыстырмалы
көрсеткіштері мен
іскерлік белсенділікті
бағалау
активтердің, меншікті капиталдың, айналыс
капиталының айналымдылығы
еңбек өнімділігі
қор қайтарымы, қор сыйымдылығы
Материал қайтарымы,
материал сыйымдылығы
Кәсіпорынның қаржы жағдайын ұзақ және қысқа мерзімді бағалауға
болады. Қысқа мерзімді бағалау өлшемдері – кәсіпорынның өтімділігі мен
төлеу қабілеттігі. Кәсіпорынның ұзақ мерзімді бағалауы келешекке арналған
бағытта қаражат көздерінің құрылымымен, кәсіпорынның сыртқы инвесторлар мен
кредиторлардан тәуелсіздік деңгейімен анықталады.[14]
3. КТЖ Ұлттық компаниясының Астана қаласындағы дабылдық және
байланыс дистанциялық орталығының қаржылық тұрақтылығын талдау
3.1. Кәсіпорынның экономикалық жағдайын бағалау
Қазақстан Республикасындағы ең ірі Ұлттық Компаниялардың бірі
Қазақстан Темір Жолы . Компания Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2002 жылы 15 наурыздағы № 310 “ҰК Қазақстан Темір Жолы” ЖАҚ құрылу
қаулысына Мемлекеттік тіркеу куәлігінің № 11867-1901 АҚ сәйкес құрылды.
Компания заңды тұлға бола отырып, Қазақстан Республикасының
Заңнамасы мен компанияның жарғысы негізінде өз қызметін атқарады.
ҚТЖ үлкен көлемді және жоғары міндетті, мемлекет ішілік және
халықаралық деңгейде жолаушылар, жүк тасмалдаумен айналысады. Сонымен
қатар әрбір тиелген вагондарда шикізат пен дайын өнімді күнделікті
ешбір зиянсыздықпен немесе кездейсоқ қайіп қатер сіз белгіленген
станцияға жеткізу міндетін атқарады.
Компанияда активтердің айналымы үлкен көлемде болғандықтан
мемлекетке өз табысын жоғары деңгейде бухгалтерлік жазбалар арқылы
ҚР Қаржы министрлігіне жыл сайынғы есептілікті көрсетіп отырады.
Есептілікті жүргізу Бухгалтерлік есепті жүргізудің Бас Басқармасында
барлық ҚТЖ департаменттері, АҚ, ЖАҚ мен филиалдар есептілігі есепті
кезең соңында міндетті түрде тіркелінеді. Осындай жүйелі Компанияда
халықты сапалы қызметпен қамтамасыз ету жоғары деңгейде жүргізіледі.
Астана байланыс және сигнализация дистанциясы орталықтандырылған
диспетчерлік және екілік автоблокировка құрылғылары мен және 8
диспетчерлік ортамен 253,044 км темір жол линияларымен қызмет
көрсетеді.
Компания 2004 жылы 2 сәуірде Астана қаласының Әділет басқармасында
тіркелген. Мемлекеттік тіркеу куәлігінің № 11867-1901 АҚ.
Компания заңды тұлға бола отырып, Қазақстан Республикасының
Заңнамасы мен компанияның жарғысы негізінде өз қызметін атқарады.
Компания банктерде ағымдық, валюталық және басқа да шоттары бар,
сонымен қатар, мемлекеттік және орыс тілінде аты көрсетілген мөрі
бар.
Компанияның нақты мекен-жайы: 010000 Қазақстан Республикасы Астана
қаласы, Сарыарқа ауданы, Жеңіс даңғылы 98.
Үкімет Қазақтан Республикасының Көлік және Байланыс министрлігі
ұсынған жалғыз акционерлік компания болып табылады.
Компания және оның филиалдары өз қызметін енгізу және
ұйымдастыру үшін банктерде ағымдық және басқа да шоттары бар.[15]
Компанияның негізгі атқаратын қызметтері:
• Магистралды темір жол желісінде қызмет көрсету;
• Тасымалдау процесін басқару;
• Жүктерді темір жол көліктерімен тасымалдауды іске асыру;
• Жүк жіберушілердің қажеттілігін қанағаттандыру, жүк
алушыларды тасымалдау кезінде жүктерді көрсетілген жерге
уақытылы және дер кезінде жеткізуді қамтамасыз ету.
Сонымен қатар, компанияның негізгі қызметтерімен қатар ол
басқа да қызметтер көрсете алады. Оларға, ұзақ мерзімді активтерді
өткізу, қаржылық инвестицияларды, тауарлық материалдық қорлар, пайыз
бойынша табыстар және дивидендтер, басқа да операцияларды орындайды.
Компания органдары:
Жоғарғы орган – Акционер;
Басқару орган - Директорлар Кеңесі;
Орындаушы огрган – Басқару;
Басқару төрағасы – компанияның ағымдағы қызметін
басқаруды жүргізетін Компания президенті.
Компанияның бухгалтерлік есеп бас басқармасының бөлімшелер
құрылымының құрамына кіретін қызметтер: бөлімдердің бухгалтерлік есеп
секторлары және компанияның филиалдарының бухгалтерлік қызметін
компанияның бас бухгалтері жүргізеді.
Компания президенті бухгалтерлік құжаттарға қол қою құқысы
бар дәрежелік құжаттарды анықтайды. Компания президенті немесе оны
алмастыратын тұлға қаржылық құжаттар мен қиын бухгалтерлік құжаттарға
рұқсаты бар құжаттар түрін анықтайды. Филиалдың аналогиялық бекітімі
филиал директорының қолымен немесе сол бөлімді басқарушы қолымен
бұйрық шығарады.
Компанияның құрылымдық бөлімдері тәуелді ұйымдардың
бухгалтерлік есебінің жүргізілу бекітілген көлемде және белгіленген
мерзімде Компанияның бухгалтерлік есеп Департаментіне қаржылық –
шаруашылық қызмет және форма бойынша қаржылық есептілік туралы
ақпаратты жеткізеді. [16]
3.2. Баланс активтерінің және оның құралу көздерінің құрамы мен
құрылымын талдау
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып табылатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымы және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық
құнын құру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік – аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын
өнім және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың
құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері – бұл ұзақ мерзімдік
мақсаттармен қозғалмайтын мүлікке, облигацияларға, акцияларға т.б.
қаржыларды бөлу болып табылады. Олар баланс активінің І бөлімінде
бейнеленеді. Ұзақ мерзімді активтерге материалдық емес активтер де жатады.
Аналитиктер оларды осы активтерге қаржы бөлу тәуекел деңгейін бағалау
үшін зерттейді. Ұзақ мерзімді активтердің құрамы, құрылымын талдау үшін 5
кесте деректерін пайдаланамыз.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын сипаттаушы барлық көрсеткiштер шектi
мәндерге жауап бермейді және жыл соңына кәсiпорынның мүлiктiк жағдайы
келесiлермен сипатталады.
Осы көрсеткіштерден кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер
үлесін анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық
мүлкінің құнына қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу
(мобильді) коэффициентінің мәнінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат
үлесін сипаттайды. Коэффициент мәні артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз
жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі.
Талдау жүргізіліп отырған жылдарда бұл коэффициенттің деңгейі 2007 жылы
0,232 және 2008 жылы 0,158, 2009 жылы 0,258 құраған. Яғни активтердің
мобильділігі коэффициенті уақыт өту барысында өзгеріске ұшырағанымен, ол
өзгеріс айтарлықтай үлкен емес. Дегенменде бұл көрсеткіштің деңгейі
теориялық жеткілікті мәнінен (0,5 тен кіші емес) әлдеқайда төмен. Яғни
қарыздарды өтеудегі қаражат үлесінің төмендігіне куә болып отырмыз.[17]
ҚазМұнайГаз ҰҚ АҚ-дағы баланс активтерінің құрамы мен құрылуы[18]
Кесте - 5
№ Құны, млн тг Құрылымы, % өзгеріс, % +- Құрылымының
өзгеруі
2007 2008
2007 2008 2009
1.Өндiрiстiк Нег.қ.+запас+аяқт.өнд.0,988 0,998 0,996 ≥0.5
бағыттағы мүлiк
коэффициентi
Баланс валютасы
2.Активтердiң Ағымдық активтер 0,232 0,158 0,258 0.5
мобильдiлiгiнiң
коэф.
Баланс валютасы
3.Мобильдi және Ағымдық активтер 0,303 0,188 0,349 0.5
иммо-
бильдi
қаражаттардың
қатынасының коэф.
Ұзақ мерзiмдi активтер
4.Негiзгi Н.қ. қалдық құны 0,767 0,841 0,741 0.5
құралдардың
нақты құнының коэф.
Баланс валютасы
5. Негiзгi Н.қ. қалдық құны 0,295 0,359 0,384 0.5
құралдардың
жарамдылық коэф.
Н.қ. бастапқы құны
6. Негiзгi Н.қ. тозу құны 0,704 0,64 0,615 0.5
құралдардың
тозу коэф.
Н.қ. бастапқы құны
Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі
көрсеткіш – мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті.
Бұл қатнынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық
ерекшеліктеріне байланысты. Өндірістік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің
деңгейі 0,5-тен төмен болмауы тиіс.
Ағымдық активтер жалпы қаржылар сомасында анағұрлым үлкен үлес салмақ
алады. Оларды тиімді пайдалану және өндіріс айналыс сферасына дұрыс енгізу
кәсіпорынның табыстылығына өз әсерін тигізеді. Сонымен қатар кәсіпорынның
төлемдік қабілеті мен қаржылық жағдайы белгілі деңгейде кәсіпорынның
капиталы қандай активтерге салынғанынан, олар қандай табыс әкелетіндігенен
тәуелді. Кәсіпорын активтерінің орналасуы туралы ақпарат баланс активінде
қамтылады.[19]
Актив баптарын шартты түрде келесі белгілері бойынша топтастыруға
болады:
1. Өтімділігі бойынша: ұзақ мерзімді және ағымдық активтер.
2.Пайдаланылуы бойынша: iшкi айналыстағы және сыртқы айналыстағы
(дебиторлық берешек, қаржылық салымдар, банк шоттарындағы ақша) активтер.
1. Инфляциялық процестерге шалдығуына байланысты: монетарлық және
монетарлық емес активтер ажыратылады. Монетарлық активтер қайта
бағалауға жатпайды, олар ағымдық ақшалай бағадағы активтер - ақша
қаражаттары, депозиттер, есеп айырысулардағы қаражаттар,т.б. Ал
монетарлық емес активтер құны уақыт өтуiне қарай өзгерiске ұшырайтын, сол
себептi қайта бағалауды қажет ететiн активтер – негiзгi құралдар,
запастар, аяқталмаған өндiрiс, т.б..
2. Өндiрiс үрдісіндегі айналыс капиталы ( запастар, аяқталмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының есебі ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Кәсіпорынның қаржы есептілік
процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Кәсіпорынның қаржы есептілік
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...8
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .10
2.1 Қаржылық жағдайды талдаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... .10
2.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
әдістері ... ... ... ... ... ... 17
2.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... 18
3. КТЖ Ұлттық компаниясының Астана қаласындағы дабылдық және байланыс
дистанциялық орталығының қаржылық тұрақтылығын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3.1. Кәсіпорынның экономикалық жағдайын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3.2. Баланс активтерінің және олардың құралу көздерінің құрамы мен
құрылымы динамикасын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.3. Кәсіпорын балансының өтімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.4. Кәсіпорын табыстылығын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
4. КТЖ Ұлттық компаниясының Астана қаласындағы дабылдық және байланыс
дистанциялық орталығының қаржылық жағдайын жақсарту бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ...54
4.1. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын интегралдық бағалау және оны
арттыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 60 Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..64
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында өндіріске қаржы жұмсаудың экономикалық
тиімділігі бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр. Негізгі мақсат
бүкіл өндіріс бойынша қаржыны ұқыпты және тиімді жұмсай отырып, мол табыс
табу болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Қазіргі нарықтық қатынас жағдайында мекеме құралдарының ең басты
бөлігі болып қаржы ресурстары жатады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік,
әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау
қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті
бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту үшін
шешімдер қабылдауға болады. Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің
кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржылық тұрақтылығы
болып табылады. Бүгінгі экономикалық жағдайда тұрақты төлем қабілеттілік
табыстылықтан да маңызды болып отыр. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы ең
өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен маңызы кәсіпорында қаржы
ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау, қаржының құралу
көздерін, төлемдік қабілеттілігімен, қаржылық тұрақтылығын талдау. Бұл
мақсатқа жетуде келесі міндеттер қойылды:
• кәсіпорынның даму бағыты мен өндіріс ауқымын зерттеу;
• кәсіпорынның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштерін зерттеу;
• кәсіпорынның баланс құрылымы динамикасын зерттеп, баға беру;
• кәсіпорынның қаржылық ресурстары, олардың қалыптасу көздерін талдау,
құрамы мен құрылымы динамикасын зерттеп, баға беру;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен баланс өтімділігін зерттеу;
• кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне баға беру;
• кәсіпорын капиталының айналымдылығын бағалау, яғни іскерлік
белсенділігі мен тиімділігін бағалау;
• кәсіпорынның даму перспективасы мен стратегиясына баға беру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттер мен мақсаттарға сәйкес, дипломдық
жұмыста НККТЖ акционерлік қоғамының іс тәжірибесінде қаржы ресурстарын
пайдалану тиімділігін экономикалық бағалау көрсетіліп отыр. Дипломдық
жұмысты орындау барысында НККТЖ АҚ-ның жылдық баланстары, табыстар мен
шығындар есебі, өзге де қаржылық есеп беру құжаттары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыста экономикалық талдаудың кең тараған әдістері
тізбектік, абсолютті айырмашылық, коэффициенттер, индекстер әдістері
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындылардан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың өзектілігі, зерттреулердің маңызы
көрсетіліп, негізделген мақсаттары мен міндеттері, әдістері қарастырылған.
Жұмыстың бірінші тарауы үш бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлімінде
қаржылық жағдайды талдаудың мәні мен мақсаты, кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қарастырылған. Сонымен қатар, екінші
бөлімінде қаржылық жағдайды талдау әдістері қарастырылды. Бірінші тараудың
үшініші бөлімінде қаржылық талдау түрлері, атап айтқанда экспресс-талдау
ашып көрсетілген. Кәсіпорынның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізу үшін
міндетті шарттары мен оның қажеттіліктері тілге тиек етіледі. Және
халықаралық есеп беру стандарттары, оларды енгізуге байланысты өзгерістер
жайлы сөз қозғалады. Себебі қазіргі кезде мемлекетіміз халықаралық
стандарттарға сай болу үшін жаңа есеп беру әдістеріне көшті. Бұл тараудың
әрі қарай практикалық бөлімде талдаулар жүргізу үшін маңызы зор.
Жұмыстың екінші тарауы төрт бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлімінде
НККТЖ акционерлік қоғамының сипаттамасы, құрылу тарихы, мамандану бағыты,
басқару құрылымы мен құрамы, негізгі экономикалық көрсеткіштері туралы
мәліметтер берілген.
Аталған тараудың екінші бөлімінде кәсіпорынның активтері мен олардың
құралу көздері талданған. Оның ішінде баланстың жеке баптары бойынша
(ағымдағы активтер, ұзақ мерзімді активтер, қарыз капиталы және меншікті
капитал) жеке талдаулар жасалынып, компанияның көптеген көрсеткіштеріне
баға берілген. Кәсіпорынның салыстырмалы шамалары, коэффициенттері
есептеліп, олардың теориялық мәндермен сәйкес келуі зерттеліп, кәсіпорынның
қызметіне баға берілген.
Екінші тараудың үшінші бөлімінде кәсіпорын балансының өтімділігі,
яғни ликвиттілігі бағаланған. Ол үшін ең өтімді, тез өтімді, баяу және қиын
өткізілетін активтер мен неғұрлым тез төленуге тиісті міндеттемелер, қысқа
мерзімді міндеттемелер, ұзақ мерзімді міндеттемелер, тұрақты міндеттемелер
салыстырылып, олардың арасындағы қатынастың теориялық мәніне сәйкестілігі
анықталды.
Бұл тараудың соңғы бөлімінде кәсіпорын табыстылығына баға берілді. Ол
үшін кәсіпорын табыстылығының абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштері
талданып, рентабельділік коэффициенттерін есептеу барысында қорытындылар
жасалынды. Сонымен қатар кәсіпорын капиталының айналымдылығы, іскерлік
белсенділігі мен тиімділігі талданды.
Үшінші тарау да екі бөлімнен құралған. Оның бірінші бөлімінде
кәсіпорынның банкротқа ұшырау ықтималдығын бағалау жүзеге асырылған.
Альтманның үш факторлы және бес факторлы әдістері көмегімен талдау
жүргізілді.
Үшінші тараудың екінші бөлімінде қаржылық стратегияның мақсаттары
аталып қана қоймай, НККТЖ акционерлік қоғамының қаржылық стратегиясы мен
кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру жолдары көрсетілді.
Қорытынды бөлімінде талдау барысында көз жеткізілген нәтижелерге,
компанияның экономикалық жағдайына шолу жасалынды.
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі ретінде отандық және
шетелдік ғалым-экономистердің кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру
ерекшеліктері жөніндегі еңбектері алынды. Практикалық бөлімінде талдау
жүргізу үшін НККТЖ акционерлік қоғамының 2007-2009 жылдарындағы
шоғырландырылған қаржылық есебі, компания жарғысы, алдағы кезең жоспарлары
алынды.[1]
Дипломдық жұмысты талдау барысында аналитикалық әдіс қолданды.
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының есебі
1.1. Кәсіпорынның қаржы есептілік процессі
Есептілік процесінің логикалық жалғасы болып кәсіпорынның қаржылық
есептілігін құрастыру болып келеді, ал ол өз кезегінде ішкі басқару
мақсаттарына және сыртқы қолданушыларға кәсіпорынның қаржылық жағдайы
туралы қажетті ақпараттарды ұсыну үшін қажет болып табылады. Қаржылық
есептілік – есептілік кезең ішінде оның қызметі мен талаптарын сипаттайтын
көрсеткіштер жүйесі; қызметтің қорытындылары немесе нәтижелері және жағдайы
туралы сәйкес мәліметтерді көрсететін есептілік жазулардың негізгі түрі
болып табылады.
Қаржылық есептілік ағымдағы барлық есептіліктердің мәліметтері
негізінде құрылады, яғни бухгалтерлік, салықтық, статистикалық, оперативті-
техникалық, ал бұл жағдайдың өзі кәсіпорынның шаруашылық қызметінің жан-
жақты сипатталуына мүмкіндік береді. Есптіліктің құрамына сапалық және
сандық сиапттамалар, сонымен қатар құндық және натуралдық көрсеткіштер енуі
мүмкін. Бухгалтерлік есептілік пен қаржылық есептілік арасындағы
органикалық байланыс есептілікте алынатын қорытынды мәліметтер сәйкес
есептілік формаларына синтетикалық көрсеткіштер негізінде енетін болған
жағдайда ғана пайда болады.
Қаржылық есептіліктің мақсаты – кәсіпорынның қаржылық нәтижелелері,
жағдайы туралы мәліметтерді және кәсіпорынның кез-келген шоғырландырылған
ұйымының ақша қаражаттарының ағымдары туралы шынайы ақпараттарды
қолданушыларға экономикалық шешімдер қабылдау үшін ұсыну болып табылады.
Сонымен қатар қаржылық есептілік басқарушылық жұмыстрдың тиімділігін
бағалауға және тапсырылған жұмыстарының орындалуына бұйрық берілген
тұлғалардың жауапкершілігін бақылау және бағалуда маңызды орын алады.[2]
Қаржылық есептіліктің мақсаттары:
1. Экономикалық шешеімдер қабылдау үшін қоолданушылардың үлкен тобына
қаржылық жағдай, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы мәліметтерді
ұсыну;
2. Кәсіпорын басқарушылары сеніп тапсырған, ресурстарды басқарудың
нәтижелері туралы мәліметтерді ұсыну;
ХҚЕС сәйкес кәсіпорынның қаржылық есептілігіне мыналар кіреді:
1. Бухгалтерлік баланс;
2. Кірістер мен шығыстар туралы есептілік;
3. Капиталдағы барлық өзгерістерді көрсететін есептілік;
4. Ақша қозғаласы туралы есептілік;
5. Есеп саясаты және түсіндірме хат.
Кәсіпорынның қаржылық есептілігінен басқа сонымен қатар басқарушыларға
сонымен қатар қаржылық шолу да құрастырылуы мүмкін, бұл шлуда кәсіпорын
қызметінің нәтижелері, кәсіпорынның қаржылық жағдайы, кәсіпорын қызметі
кезінде кездесетін негізіг қиындықтар келтірілуі мүмкін. Сонымен қатар
қаржылық шолуда қызметтің қаржылық нәтижелерін анықтайтын
факторлардыталдаудың қорытындылары, табыстың өсуін қамтамасыз етуге және
қызметті жақсарту мақсаттарында жасалған іс-шаралар, кәсіпорынның
инвестициялық саясаты, дивиденттер аясындағы саясат туралы мәліметтер
көрсетілуі мүмкін. Құжаттағы мәліметтердің ішінде ең басты назар
қаржыландыру көздерін талдауға, қарыздық қаражаттарға қатысты саясатқа,
тәуеклдерді басқаруға арналған іс-шараларға аударылады. Аталған құжаттардан
басқа сонымен қатар қаржылық есептілікте қоршаған ортаны қорғауға
байланысты есептіліктер, қосылған құнға байланысты есептіліктер және
экономикалық шешімдер қабылдау үшін қолданушылардың жұмыстарын жеңілдетуге
мүмкіндік беретін тағы да басқа есептіліктер көрсетілуі мүмкін.
Қаржылық есептіліктің мзмұнына және қаржылық есептіліктегі баптардың
ашылуы немесе олармен қоса берілген қосымшаларға қарамастан, ХҚЕС бойынша
қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талап – қаржылық есептілік формалары
мен оның әр компоненттрінің анықталуы болып табылады.
Қаржы есептiлiгiнiң әрбiр компонентi міндетті түрде дәлме-дәл
анықталуға тиiс. Бұған қоса, келесi ақпарат дәлме-дәл бөлiп көрсетiлуге
және, егер бұл ұсынылған ақпаратты дұрыс түсiну үшiн қажет болса,
қайталануға тиiс:
а) есеп беретiн ұйымның атауы немесе өзге де сәйкестік белгілері, сондай-ақ
алдыңғы есепті кезеңнен бастап осы ақпараттағы кез келген өзгерістер;
б) қаржы есептiлiгi жеке ұйымды немесе ұйымдар тобын қамти ма;
в) қаржы есептiлiгiнiң тиiстi компонентi үшiн ненiң көбiрек жарайтынына
қарай, есепті күн немесе қаржы есептiлiгiн қамтитын кезең;
г) 21-Валюталық бағам өзгерісінің әсері ІAS Халықаралық стандартында
анықталғандай, ұсыну валютасы;
д) қаржы есептiлiгiнде соманы ұсынған кезде пайдаланылған дәлдiк деңгейi.
Қаржы есептiлiгi міндетті түрде кем дегенде жыл сайынғы негізде
ұсынылуға тиiс. Ұйымның есепті күні өзгерген және кезең ішіндегі жылдық
қаржы есептiлiгi бiр жылға қарағанда ұзағырақ немесе қысқарақ ұсынылған
кезде, ұйым қаржы есептiлiгiнде қамтылған кезеңге қосымша мыналарды ашып
көрсетуге міндетті:
а) неғұрлым ұзағырақ немесе неғұрлым қысқарақ кезеңдi
пайдалану себебiн;
б) пайдалар мен залалдар туралы есептегі, меншiктi капиталдағы өзгерiстер
туралы есептегі, ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есептегi және
тиiстi ескертулердегi салыстырма сомалардың толық дәрежеде салыстырмалы
емес екендігінің фактiсi. [3]
1.2. Кәсіпорынның қаржы есептілік мақсаттары
1. Экономикалық шешеімдер қабылдау үшін қоолданушылардың үлкен тобына
қаржылық жағдай, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы мәліметтерді ұсыну;
2. Кәсіпорын басқарушылары сеніп тапсырған, ресурстарды басқарудың
нәтижелері туралы мәліметтерді ұсыну;
ХҚЕС сәйкес кәсіпорынның қаржылық есептілігіне мыналар кіреді:
3. Бухгалтерлік баланс;
4. Кірістер мен шығыстар туралы есептілік;
5. Капиталдағы барлық өзгерістерді көрсететін есептілік;
6. Ақша қозғаласы туралы есептілік;
7. Есеп саясаты және түсіндірме хат.
Әдетте қаржы есептілігі бір жыл ішінде кезең үшін ұдайы жасалады.
Алайда кейбiр ұйымдар практикалық тұрғыдан алғанда есептерді, мысалы,
ұзақтығы 52 апталық кезең үшін ұсынуды қалайды. Осы Стандарт ондай
практикаға тиым салмайды, өйткенi алынатын қаржы есептiлiгiнде бiр жылдық
кезең үшін жасалатын қаржы есептiлiгінен елеулi айырмашылығы бола қоймас.
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептіліктің ең негізгі формаларының
бірі, оның мәліметтері арқылы кәсіпорынның мүліктік жағдайы анықталады.
Бухгалтерлік балансты құрастыру жұмыстары кезінде оның ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді болып екіге бөлінген активтері мен міндеттемелері және олар
жеке классификация түрінде болу қажеттілігі негізінде жасалуы тиіс. Егер
басшылықпен балансты бұндай классификацияға бөлмеу туралы шешім қабылданса,
онда бухгалтерлік баланста активтер мен міндеттемелер өтімділік тәртібі
бойынша ұсынылуы тиіс. Сонымен қатар егер баланста активтер мен
пассивтердің жеке сомалары берілетін болса, онда кәсіпорын міндетті түрде
есептілік кезеңінен кейін 12 ай ішінде және осы 12 ай аяқталуы кезінде
олардың өтелуі немесе төленуі күтілетін активтер мен міндеттемелердің
сомалары ашуы тиіс. ХҚЕС бойынша бұндай талаптың орындалуы қаржылық
есептілікті қолданушыларға айналым капиталының құрамындағы таза активтер
жайлы тиімді ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұндай
ақпараттар қолданушыларға есепті кезеңде сатылуы тиіс активтер мен төленуі
тиіс міндеттемелер мен кәсіпорынның төлем қабылеттілігін және өтімділік
деңгейін талдауға мүмкіндік береді. [4]
ХҚЕС активтердің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінуіне
ерекше назар аударылады. №1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті ұсынылуы
стандартында осы активтер жауап беруі тиіс талаптар анықталған. Актив, егер
мынадай өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде қысқа
мерзімді актив ретінде сыныпталуға тиіс:
а) оны өткiзу көзделсе, не ол кәсiпорынның әдеттегі операциялық кезеңiнiң
барысында сатуға немесе пайдалануға арналса;
б) ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;
в) оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату ұйғарылса; не
г)ол ақшалай қаражаттар немесе ақшалай қаражаттардың баламалары нысанында
болса (7-Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептер ІAS Халықаралық
стандартында анықталғандай), бұған есепті күннен кейін, ең болмағанда, он
екі айдың ішінде қандай да болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны
айырбастауға немесе пайдалануға тиым салынған реттер кірмейді. Бұндай
активтерге қорлар, тапсырыс берушілер мен сатып алушылардың
мінднттнмелері, нарықтық бағалы қағаздар және т.б. жатады. ХҚЕС бойынша
қалған активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер ретiнде
сыныпталуға тиiс.
Міндеттемелер бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді болып келеді, егер
кәсіпорынның операциялық кезеңінде немесе есепті кезеңнен кейін 12 ай
ішінде олардың өтелуі жоспарлагған кезде. Қысқа мерзімді міндеттемелердің
ішінде мердігерлер мен жабдықтаушыларға деген міндеттемелер, пайыздарды
төлеу бойынша міндеттемелер, банктік овердрафттар, төлеуге арналған
дивиденттер, табысқа деген салықтарға және т.б. міндеттемелер ерекшеленіп
көрсетіледі. Ал қалған міндеттемелер ұзақ мерзімді міндеттемелер ретінже
жіктеледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер ішінде пайыздарды төлеу бойынша
ерекшеленіп көрсетіледі, егер олар есепті кезеңнен кейін он екі ай ішінде
төленуге міндетті болса және олардың бастапқы бөлігін төлеу мерзімі он екі
айдан ұзақ болған жағдайда, сонымен қатар кәсіпорын қаржылық есептілікті
құрудың алдында міндеттемелерді келісілген келісім негізінде немесе
төлемді төлеу графиги өзгертілген жағдайда оларды ұзақ мерзімді деп
міндеттемелер ретінде қайта қаржыландыратын болса. [5]
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері
2.1 Қаржылық жағдайды талдаудың мәнi мен теориялық негізі және
ақпараттық базасы
Кез-келген бизнес түрiнiң нәтижесi қаржылық ресурстардың
бар болуы мен оларды пайдалану тиiмдiлiгiнен тәуелдi. Қаржы ресурстарын
кәсiби басқару қазiргi сандық талдау әдiстерiн пайдалана отырып
кәсiпорынның қаржылық-экономикалық жағдайына терең талдау жүргiзудi талап
етедi. Осыған байланысты бүгiнгi күнi қаржылық талдаудың маңызы артып отыр.
Себебi қаржылық талдаудың негiзгi мазмұны - қаржылық тәуекел деңгейiн
бағалау мен капитал табыстылығының деңгейiн жобалау мақсатымен кәсiпорынның
қаржылық жағдайы мен оны анықтаушы факторларды кешендi, жүйелi оқу.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы (КҚЖ) - айналыс үрдісіндегі
капиталдың жағдайын сипаттайтын және шаруашылық субъектiсiнiң нақты
сәттегi өз қызметiн қаржыландыру мүмкiншiлiгiн бейнелейтiн көрсеткiштер
жүйесiмен анықталады. Кәсiпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның
белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық
қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі
үшін қаржы ресурстарынмен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы ұғымы арнайы әдебиеттерде
түрлiше талқыланады:
• қаржылық тұрақтылық - бұл қызмет үрдісінің жеткiлiктi қаржылық
қамтамасыз етiлуi;
• қаржылық тұрақтылық - бұл кәсiпорын шоттарының оның төлем қабiлеттiлiгiне
үнемi кепiлдiк беретiндей етiп орналасуы;
• қаржылық тұрақтылық - бұл кәсiпорынның ақша қаражаттарын еркiн, әрi
тиiмдi пайдалана отырып, өндiрiс пен сату үрдістерін, сонымен бiрге
үдемелi ұдайы өндiрiстi қаржыландыру мүмкiншiлiгi;
• қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы.[6]
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер етушi iшкi
факторлар:
- кәсiпорынның салалық ерекшелiгi;
- шығарылатын өнiм (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- жарғылық капитал көлемi;
- шығын көлемi, оның ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;
- мүлiк пен қаржы ресурстарының жағдайы, олардың құрамы мен құрылымы;
- кәсiпорынды басқару тиiмдiлiгi, т.б.
Сыртқы факторлар:
- мемлекеттегi саяси-экономикалық жағдай;
- төлем қабiлеттi сұраныс пен тұтынушылар табысы;
- салық және несие саясаты;
- құқықтық-нормативтiк база;
- сыртқы-экономикалық байланыстар, т.б..
Қаржылық жағдайды талдау кәсiпорынның шаруашылық қызметiн талдаудың
ең соңғы кезеңi. Ол iшкi және сыртқы қаржылық талдау болып бөлiнедi. Олар
бiр-бiрiнен мақсаты мен мазмұны бойынша ерекшеленедi.
Iшкi қаржылық талдау – бұл кәсiпорынның қаржылық жағдайын
тұрақтандыру, оның табыстылығын арттыру мақсатымен капиталдың қалыптасу
механизмiн, орналасуы мен пайдаланылуын талдау, ал сыртқы қаржылық талдау -
инвестициялау тәуекелiн анықтау мақсатымен субъектiнiң қаржылық жағдайын
талдау.[7]
Кәсiпорынның қаржылық жағдайына жүргiзiлген талдау -
кәсiпорын басшылығы осы уақыт аралығында қаржы ресурстарын қаншалықты
ұтымды басқарған деген сұраққа жауап беруi тиiс. Осыған орай КҚЖ талдаудың
негiзгi мақсаты (міндеттері) келесiлер:
• Кәсiпорынның қаржылық жағдайына уақытында әрi объективтi баға беру, оның
әлсiз жақтарын анықтау және оның пайда болу себептерiн оқу;
• Активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестілікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
• Айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
• Қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• Кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• Ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
• Баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
• Кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• Кәсiпорынның қаржылық жағдайын, оның төлем қабiлеттiлiгi мен қаржылық
тұрақтылығын жоғарылату резервтерiн iздестiру;
• Қаржы ресурстарын неғұрлым тиiмдi пайдалану мен кәсiпорынның қаржылық
жағдайын нығайтуға бағытталған шаралар жүйесiн дайындау;
• Қаржы ресурстарын түрлiше пайдалану нұсқаларындағы қаржылық нәтиже мен
қаржылық жағдайдың үлгiлерiн жобалау;
• Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Жоғарыдағы мiндеттерге қол жеткiзу үшiн кәсiпорынның қаржылық
жағдайын талдау келесiдей кезектiлiкте жүргiзiлуi тиiс:
1. Кәсiпорынның мүлiктiк жағдайы мен капитал құрылымын талдау
2. Капиталды пайдалану тиiмдiлiгi мен интенсивтiлiгiн талдау
3. Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабiлеттiлiгiн талдау
4. Кәсiпорынның несие қабiлеттiлiгi мен банкроттылығының ықтималдылығын
талдау
5. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын сауықтыру бағыттарын жобалау
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
қаржылық есеп беру болып табылады.
Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттары (International Finansial
Reporting Standards – IFRS немесе International Accounting Standards –
IAS) немесе МСФО, қаржылық есеп берудің халықаралық деңгейде қабылданған
формалары болып табылады. 2001 жылға дейін БЕС 1-41, одан кейін ХҚЕС 1-7
қабылданды, қазіргі кезде бұл стандарттардың екеуі де қолданылып жүр.[8]
Жаңа стандарттар бойынша қаржылық есептілік кәсіпорынның қаржылық жағдайы,
қызмет нәтижесі, қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпаратпен
қамтамасыз етеді. Осы мақсатқа жету үшін қаржылық есептілік ұйымның келесі
көрсеткіштері жайында ақпарат беруі тиіс:
- активтер;
- міндеттемелер;
- меншікті капитал;
- негізгі және негізгі емес қызметтен түсетін табыстар мен шығындар туралы
есебі;
- ақша қаражаттары қозғалысы;
- меншікті капиталдағы өзгерістер.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандарттарында
анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер
де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана
(соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ айыппұлсанкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін
жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік көрсеткіштен аспайды.
Қаржылық есеп берудiң мақсаты – ақпаратты пайдаланушыларды
заңды тұлғаның қаржылық жағдайы, оның қызмет нәтижесi мен есептi кезең
аралығында қаржылық жағдайында болған өзгерiстер туралы пайдалы, мәндi, әрi
шынайы ақпаратпен қамтамасыз ету.
Қаржылық есеп ақпаратты пайдаланушыларды инвестициялық және
несие беру шешiмдерiн қабылдауға қажеттi ақпаратпен қамтамасыз еткенiмен,
экономикалық шешiмдер қабылдау үшiн қажеттi барлық ақпаратпен қамтамасыз
ете алмайды. Себебi коммерциялық құпиялылықты сақтау туралы заң сыртқы
пайдаланушылар алуы тиiс қаржылық ақпарат көлемiн шектейдi. Осыған орай
ақпаратты пайдаланушылар қаржылық есептi негiзгi ақпарат көзi ретiнде
қабылдауы тиiс. Ендi осы есеп түрлерiне тоқталсақ:
Бухгалтерлiк баланс кәсiпорынның қаржылық жағдайын жыл басы
мен жыл соңына бейнелейдi. Ол субъектiнiң мүлiктiк жағдайын көрсетедi, оның
мәлiметтерiн iшкi және сыртқы ақпаратты пайдаланушылар қолданады.
Баланс мәлiметтерi негiзiнде сыртқы пайдаланушылар осы кәсiпорынмен
серiктес болу не болмауды негiздейдi, өз салымдарының тәуекелiн анықтайды,
субъектiнiң құнды қағаздарын сатып алу не алмау туралы шешiмдер қабылдайды,
т.б. Осы себептi кейде қаржылық талдауды балансты талдау деп те атайды.
Активтер – бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік, және
мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.
Міндеттеме – бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа
бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті – мүлікті беру,
жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекерттен бас
тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап
етуге құқығы бар.[9]
Меншікті капитал – бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастағаннан кейінгі активтері.
Вертикальды жасалынған баланс 5 бөлiмнен тұрады (актив баптары
өтiмдiлiк дәрежесi бойынша өтiмдiлiгi төменнен өтiмдiлiгi жоғары баптарға
қарай, ал пассив баптары өтелу мерзiмi кейiнгi төлемдерден жылдам өтелуi
тиiс мiндеттемелерге қарай орналасады):
1. Қысқа мерзiмдi активтер
2. Ұзақ мерзімді активтер
3. Қысқа мерзімді міндеттемелер
4. Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер
5. Меншікті капитал
Сонымен, бухгалтерлiк баланс қаржылық есептiң 3 элементін:
активтер, меншiктi капитал мен мiндеттемелердi қамтиды. Қалған 2
элемент табыстар мен шығындар - қаржылық есептiң №2 формасында
бейнеленедi.
БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары
негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс көлденең түрде 1-кестеде
көрсетілген көрсеткіштерден тұрады.
НККТЖ АҚ-ның 2008-2009 жж. активтер мен пассивтер балансы, мың.
теңге
Кесте - 1
АКТИВТЕР 2008 жыл 2009 жыл
1 2 3
І. ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
Ақша қаражаттары мен олардың баламалары 7 74
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз, оның ішінде:285 77
жұмыскерлердің қысқамерзімді дебиторлық 172 77
қарызы
басқа да қысқа мерзімді дебиторлық қарыз 113
Запастар 66133 86533
Ағымдағы салық активтері 118 830
Басқа қысқа мерзімді активтер 131 306
1 2 3
Қысқа мерзімді активтердің барлығы 66674 87820
ІІ. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар
Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз
Қатысу үлесі тәсілімен есептелетін инвестиция
Инвестициялық жылжымайтын мүлік
Негізгі қорлар, барлығы 983734 653081
Амортизация және негізгі қорлардың 630304 401814
құнсыздануы
Негізгі қорлардың қалдық құны 353430 251267
Ұзақ мерзімді активтердің барлығы 353430 251267
БАЛАНС 420104 339087
ІІІ. ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер
Салықтар бойынша міндеттемелер 10371 7487
Басқа міндетті және ерікті төлемдер бойынша 8401 6587
міндеттемелер
Қысқа мерзімді кредиторлық қарыз 3150158 3802042
Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері
Басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер 14816 13495
Қысқа мерзімді міндеттемелердің барлығы 3183746 3829611
IV. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Ұзақ мерзімдік кредиторлық қарыз
Ұзақ мерзімдік бағалау міндеттемелері
Кідірілген салық міндеттемелері
Басқа да ұзақ мерзімдік міндеттемелер
Ұзақ мерзімдік міндеттемелердің барлығы
V. МЕНШІКТІ КАПИТАЛ
Шығарылған капитал
Эмиссиондық табыс
Сатып алынған өзінің үлестік құралдары
Резервтер 26821 17957
Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) -2790463 -3508481
Азшылықтың үлесі
Капиталдың барлығы -2763642 -3490524
БАЛАНС 420104 339087
Табыстар мен шығындар туралы есеп бухгалтерлiк есептiң №3
стандартына сәйкес анықталады. Бұл есепте кәсiпорынның қаржы-шаруашылық
қызметiнiң нәтижесi жинақталып, жалпы табыс, негiзгi қызметтен табыс,
негiзгi емес қызметтен табыс, таза табыс түрiнде бейнеленедi (2-кесте).[10]
ҚазМұнайГаз ҰК АҚ-ның 2008-2009 жж. табыстар мен шығындары, мың.
Теңге
Кесте - 2
КӨРСЕТКІШ АТАУЛАРЫ Есептік Өткен кезең
кезең үшін үшін
1 3 4
Өнімді сату мен қызмет көрсетуден түскен табыс 782 1399
Сатылған өнім мен көрсетілген қызметтің өзіндік құны821217 679632
Жалпы пайда (010-020) -820435 -678233
Қаржыландырудан табыстар
Бысқа табыстар 1781 3570
Өнімді сату мен қызмет көрсетуге жұмсалған шығындар
Әкімшілік шығындар 75481 45949
Қаржыландыру шығындары
Басқа шығындар 133
Үлестік қатысу тәсілі бойынша есептелетін ұйымның
пайда мен шығын үлесі
Жалғаспалы қызмет кезеңі үшін пайда (шығын) -894135 -720745
Тоқтатылған қызметтің пайдасы (шығыны)
Салық салғанға дейінгі пайда (шығын) -894135 -720745
Корпоративті табыс салығы бойынша шығындар
Азшылықтың үлесін алып тастағанға дейінгі кезең үшін-894135 -720745
қорытынды пайда (шығын)
Азшылықтың үлесі
Кезең үшін қорытынды пайда (шығын) -894135 -720745
Акция үшін пайда
Операциялық қызмет –субъектiнiң табыс алудағы негiзгi қызметi.
Инвестициялық қызмет - ұзақ мерзiмдi активтердi сатып алу мен сату,
несие беру мен алу.
Қаржылық қызмет – бұл субъектiнiң меншiктi және заемдық капиталының
көлемi мен құрамында өзгерiс тудыратын қызмет түрлерi.
Кәсiпорынның қаржылық қызметiнiң стратегиялық мiндетi – меншiктi
капиталды көбейту мен кәсiпорынның нарықтағы тұрақты жағдайын қамтамасыз
ету.[11]
2.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдістері
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
акционерлерді, қалың жұршылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен онцың қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесіме,н таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюлетендерге, арнайы анықтамаларды басылып
шығарылатын қаржылық есеп беру. Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы,
бұл кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының
нормативтері туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың
мөлшерден тыс шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметерден тұратын
қатаң құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі
талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырады. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді.[12]
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол – кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады.
2.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау түрлері
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау алға қойылған мақсаттарға,
талдаудың ақпараттық, әдістемелік, кадрлық және техникалық қамтамасыз
етілуі мен мерзімдік шектеулерге байланысты 2 кезеңнен тұрады:
• қаржылық есептi экспресс-талдау
• қаржылық жағдайды терең талдау
Қаржылық жағдайды экспресс-талдаудың мақсаты
-шаруашылық субъектiсiнiң қаржылық жағдайы мен даму динамикасына қарапайым,
әрi көрнекi түрде баға беру.
• зерттелiп отырған кезеңдегi баланс валютасының өзгерiсiн бағалау
• баланс валютасының өсу қарқынын өндiрiс, сату көлемi, табыс сомасының
өзгеру қарқындарымен салыстыру
• баланстың жеке бөлiмдерi, топтары мен баптары арасындағы байланысты оқу
• баланстың жеке бөлiмдерi мен жеке баптардың өзгеру сипатын талдау
Балансты оқу баланс валютасының өзгерiсiн анықтаудан
басталады (қаржылық есеп формаларына қараңыз):
Баланс валютасының өсуi субъектiнiң өндiрiстiк
мүмкiншiлiгiнiң өсуiн көрсетедi және оң бағаланады. Сонымен бiрге экспресс-
талдау жеке баптардың өзгерiсiн оқуды талап етедi. Баланс активiнде ақша
қаражаттарының, қаржылық салымдардың, негiзгi қорлар құнының өсуi оң
бағаланса, пассивте 1-бөлiмнiң, әсiресе, бөлiнбеген табыс бабының сомасының
өсуi оң бағаланады. [13]
Қаржылық жағдайға экспресс-талдау барысында көңіл аударылуы тиіс
негізгі көрсеткіштерді келесідей топтастыруға болады (3 -кесте ).
Қаржылық жағдайды экспресс-талдау үшін аналитикалық көрсеткіштер
жүйесі
Кесте - 3
Талдау бағыты Көрсеткіштер
Субъектінің экономикалық потенциалын бағалау
активтердің жалпы құны (баланс валютасы)
Мүліктік жағдайды бағалау
өндірістік мүлік құны
негізгі қорлар құны, олардың активтегі
үлесі, олардың жағдайы
меншікті капиталдың жиынтық капиталдағы
Қаржылық жағдайды бағалауүлесі
меншікті және заемдық қаражаттардың қатынасы
өтімділік көрсеткіштері
ағымдық активтердегі меншікті айналыс
қаражатының үлесі
жабылмаған зиян
Осал баптардың болуы
қамтамасыз етілмеген несие
ұзартылған салықтар, кредиторлық берешек
Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесін бағалау
жалпы табыс, негізгі қызметтен табыс,
Табыстылықты бағалау негізгі емес қызметтен табыс, таза табыс,
бөлінбеген табыс
Табыстылықтың активтердің, меншікті капиталдың табыстылығы
салыстырмалы
көрсеткіштері мен
іскерлік белсенділікті
бағалау
активтердің, меншікті капиталдың, айналыс
капиталының айналымдылығы
еңбек өнімділігі
қор қайтарымы, қор сыйымдылығы
Материал қайтарымы,
материал сыйымдылығы
Кәсіпорынның қаржы жағдайын ұзақ және қысқа мерзімді бағалауға
болады. Қысқа мерзімді бағалау өлшемдері – кәсіпорынның өтімділігі мен
төлеу қабілеттігі. Кәсіпорынның ұзақ мерзімді бағалауы келешекке арналған
бағытта қаражат көздерінің құрылымымен, кәсіпорынның сыртқы инвесторлар мен
кредиторлардан тәуелсіздік деңгейімен анықталады.[14]
3. КТЖ Ұлттық компаниясының Астана қаласындағы дабылдық және
байланыс дистанциялық орталығының қаржылық тұрақтылығын талдау
3.1. Кәсіпорынның экономикалық жағдайын бағалау
Қазақстан Республикасындағы ең ірі Ұлттық Компаниялардың бірі
Қазақстан Темір Жолы . Компания Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2002 жылы 15 наурыздағы № 310 “ҰК Қазақстан Темір Жолы” ЖАҚ құрылу
қаулысына Мемлекеттік тіркеу куәлігінің № 11867-1901 АҚ сәйкес құрылды.
Компания заңды тұлға бола отырып, Қазақстан Республикасының
Заңнамасы мен компанияның жарғысы негізінде өз қызметін атқарады.
ҚТЖ үлкен көлемді және жоғары міндетті, мемлекет ішілік және
халықаралық деңгейде жолаушылар, жүк тасмалдаумен айналысады. Сонымен
қатар әрбір тиелген вагондарда шикізат пен дайын өнімді күнделікті
ешбір зиянсыздықпен немесе кездейсоқ қайіп қатер сіз белгіленген
станцияға жеткізу міндетін атқарады.
Компанияда активтердің айналымы үлкен көлемде болғандықтан
мемлекетке өз табысын жоғары деңгейде бухгалтерлік жазбалар арқылы
ҚР Қаржы министрлігіне жыл сайынғы есептілікті көрсетіп отырады.
Есептілікті жүргізу Бухгалтерлік есепті жүргізудің Бас Басқармасында
барлық ҚТЖ департаменттері, АҚ, ЖАҚ мен филиалдар есептілігі есепті
кезең соңында міндетті түрде тіркелінеді. Осындай жүйелі Компанияда
халықты сапалы қызметпен қамтамасыз ету жоғары деңгейде жүргізіледі.
Астана байланыс және сигнализация дистанциясы орталықтандырылған
диспетчерлік және екілік автоблокировка құрылғылары мен және 8
диспетчерлік ортамен 253,044 км темір жол линияларымен қызмет
көрсетеді.
Компания 2004 жылы 2 сәуірде Астана қаласының Әділет басқармасында
тіркелген. Мемлекеттік тіркеу куәлігінің № 11867-1901 АҚ.
Компания заңды тұлға бола отырып, Қазақстан Республикасының
Заңнамасы мен компанияның жарғысы негізінде өз қызметін атқарады.
Компания банктерде ағымдық, валюталық және басқа да шоттары бар,
сонымен қатар, мемлекеттік және орыс тілінде аты көрсетілген мөрі
бар.
Компанияның нақты мекен-жайы: 010000 Қазақстан Республикасы Астана
қаласы, Сарыарқа ауданы, Жеңіс даңғылы 98.
Үкімет Қазақтан Республикасының Көлік және Байланыс министрлігі
ұсынған жалғыз акционерлік компания болып табылады.
Компания және оның филиалдары өз қызметін енгізу және
ұйымдастыру үшін банктерде ағымдық және басқа да шоттары бар.[15]
Компанияның негізгі атқаратын қызметтері:
• Магистралды темір жол желісінде қызмет көрсету;
• Тасымалдау процесін басқару;
• Жүктерді темір жол көліктерімен тасымалдауды іске асыру;
• Жүк жіберушілердің қажеттілігін қанағаттандыру, жүк
алушыларды тасымалдау кезінде жүктерді көрсетілген жерге
уақытылы және дер кезінде жеткізуді қамтамасыз ету.
Сонымен қатар, компанияның негізгі қызметтерімен қатар ол
басқа да қызметтер көрсете алады. Оларға, ұзақ мерзімді активтерді
өткізу, қаржылық инвестицияларды, тауарлық материалдық қорлар, пайыз
бойынша табыстар және дивидендтер, басқа да операцияларды орындайды.
Компания органдары:
Жоғарғы орган – Акционер;
Басқару орган - Директорлар Кеңесі;
Орындаушы огрган – Басқару;
Басқару төрағасы – компанияның ағымдағы қызметін
басқаруды жүргізетін Компания президенті.
Компанияның бухгалтерлік есеп бас басқармасының бөлімшелер
құрылымының құрамына кіретін қызметтер: бөлімдердің бухгалтерлік есеп
секторлары және компанияның филиалдарының бухгалтерлік қызметін
компанияның бас бухгалтері жүргізеді.
Компания президенті бухгалтерлік құжаттарға қол қою құқысы
бар дәрежелік құжаттарды анықтайды. Компания президенті немесе оны
алмастыратын тұлға қаржылық құжаттар мен қиын бухгалтерлік құжаттарға
рұқсаты бар құжаттар түрін анықтайды. Филиалдың аналогиялық бекітімі
филиал директорының қолымен немесе сол бөлімді басқарушы қолымен
бұйрық шығарады.
Компанияның құрылымдық бөлімдері тәуелді ұйымдардың
бухгалтерлік есебінің жүргізілу бекітілген көлемде және белгіленген
мерзімде Компанияның бухгалтерлік есеп Департаментіне қаржылық –
шаруашылық қызмет және форма бойынша қаржылық есептілік туралы
ақпаратты жеткізеді. [16]
3.2. Баланс активтерінің және оның құралу көздерінің құрамы мен
құрылымын талдау
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып табылатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымы және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық
құнын құру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік – аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын
өнім және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың
құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері – бұл ұзақ мерзімдік
мақсаттармен қозғалмайтын мүлікке, облигацияларға, акцияларға т.б.
қаржыларды бөлу болып табылады. Олар баланс активінің І бөлімінде
бейнеленеді. Ұзақ мерзімді активтерге материалдық емес активтер де жатады.
Аналитиктер оларды осы активтерге қаржы бөлу тәуекел деңгейін бағалау
үшін зерттейді. Ұзақ мерзімді активтердің құрамы, құрылымын талдау үшін 5
кесте деректерін пайдаланамыз.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын сипаттаушы барлық көрсеткiштер шектi
мәндерге жауап бермейді және жыл соңына кәсiпорынның мүлiктiк жағдайы
келесiлермен сипатталады.
Осы көрсеткіштерден кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер
үлесін анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық
мүлкінің құнына қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу
(мобильді) коэффициентінің мәнінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат
үлесін сипаттайды. Коэффициент мәні артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз
жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі.
Талдау жүргізіліп отырған жылдарда бұл коэффициенттің деңгейі 2007 жылы
0,232 және 2008 жылы 0,158, 2009 жылы 0,258 құраған. Яғни активтердің
мобильділігі коэффициенті уақыт өту барысында өзгеріске ұшырағанымен, ол
өзгеріс айтарлықтай үлкен емес. Дегенменде бұл көрсеткіштің деңгейі
теориялық жеткілікті мәнінен (0,5 тен кіші емес) әлдеқайда төмен. Яғни
қарыздарды өтеудегі қаражат үлесінің төмендігіне куә болып отырмыз.[17]
ҚазМұнайГаз ҰҚ АҚ-дағы баланс активтерінің құрамы мен құрылуы[18]
Кесте - 5
№ Құны, млн тг Құрылымы, % өзгеріс, % +- Құрылымының
өзгеруі
2007 2008
2007 2008 2009
1.Өндiрiстiк Нег.қ.+запас+аяқт.өнд.0,988 0,998 0,996 ≥0.5
бағыттағы мүлiк
коэффициентi
Баланс валютасы
2.Активтердiң Ағымдық активтер 0,232 0,158 0,258 0.5
мобильдiлiгiнiң
коэф.
Баланс валютасы
3.Мобильдi және Ағымдық активтер 0,303 0,188 0,349 0.5
иммо-
бильдi
қаражаттардың
қатынасының коэф.
Ұзақ мерзiмдi активтер
4.Негiзгi Н.қ. қалдық құны 0,767 0,841 0,741 0.5
құралдардың
нақты құнының коэф.
Баланс валютасы
5. Негiзгi Н.қ. қалдық құны 0,295 0,359 0,384 0.5
құралдардың
жарамдылық коэф.
Н.қ. бастапқы құны
6. Негiзгi Н.қ. тозу құны 0,704 0,64 0,615 0.5
құралдардың
тозу коэф.
Н.қ. бастапқы құны
Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі
көрсеткіш – мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті.
Бұл қатнынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық
ерекшеліктеріне байланысты. Өндірістік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің
деңгейі 0,5-тен төмен болмауы тиіс.
Ағымдық активтер жалпы қаржылар сомасында анағұрлым үлкен үлес салмақ
алады. Оларды тиімді пайдалану және өндіріс айналыс сферасына дұрыс енгізу
кәсіпорынның табыстылығына өз әсерін тигізеді. Сонымен қатар кәсіпорынның
төлемдік қабілеті мен қаржылық жағдайы белгілі деңгейде кәсіпорынның
капиталы қандай активтерге салынғанынан, олар қандай табыс әкелетіндігенен
тәуелді. Кәсіпорын активтерінің орналасуы туралы ақпарат баланс активінде
қамтылады.[19]
Актив баптарын шартты түрде келесі белгілері бойынша топтастыруға
болады:
1. Өтімділігі бойынша: ұзақ мерзімді және ағымдық активтер.
2.Пайдаланылуы бойынша: iшкi айналыстағы және сыртқы айналыстағы
(дебиторлық берешек, қаржылық салымдар, банк шоттарындағы ақша) активтер.
1. Инфляциялық процестерге шалдығуына байланысты: монетарлық және
монетарлық емес активтер ажыратылады. Монетарлық активтер қайта
бағалауға жатпайды, олар ағымдық ақшалай бағадағы активтер - ақша
қаражаттары, депозиттер, есеп айырысулардағы қаражаттар,т.б. Ал
монетарлық емес активтер құны уақыт өтуiне қарай өзгерiске ұшырайтын, сол
себептi қайта бағалауды қажет ететiн активтер – негiзгi құралдар,
запастар, аяқталмаған өндiрiс, т.б..
2. Өндiрiс үрдісіндегі айналыс капиталы ( запастар, аяқталмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz