Әріп пен ен-таңба арасындағы бұлдыр сағым

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Әріп пен ен-таңба арасындағы бұлдыр сағым

Орталық Азия, Қазақстан жеріндегі жазудың алғашқы түрлері - пиктографиялық жазу (сурет жазуы) және идеографиялық жазу (ұғымды білдіретін жазу) . Идеографиялық, жазу тегінде пиктографиялық жазудан пайда болды. Ертедегі сурет жазуларымен қабаттаса келетін ай мен күн алуандас таңба нұсқалары, рулық таңба белгілері және булардың соңын ала біраз кейінірек замандағы өрнекті пішінмен оюлай салынған бейнелі суреттерді де идеографиялық жазуға қосамыз.

Әр қилы сурет, белгі, таңбамен келген идеографиялық. жазудағы ой мен ұғымның жұмбағын шешу дәл бүгін таңда біз үшін оңай болмағанымен, оның сол кездегі қауымдық құрылыс пен бағы замандағы адамдардың өмір тіршілігінің дамуына лайық екенін көреміз. Сезіну, түсінік қабілеті мен түйсінулерінің сәйкес, ортақтас келуіне байланысты олар мұндағы кескіндерді өзара үғынысып, мазмұнын ажырата білді. Бұл жазу түрінің Орталық Азия, Қазақстан жерінде ұзақ сақталып, оның символдық көрініс нүсқалары келе-келе көне түркі және қазақтың рулық ен-таңбаларына да айналып, тіпті кейіннен меншікті көрсетерлік белгі болып кеткендігін де байқай аламыз.

Атамекеннің өткеніне көз тастап, ой жүгіртсеңіз, сонау қола дәуіріне тізбектеле келетін алғашқы азиялық көшпелілер дәуірі мен көне түркі этносының қалыптасу дәуірінен бері қарай дамыған халық тарихындағы таңбалар сізді еріксіз тамсандырары сөзсіз. Назар аударыңыз: Қазақстан жерінде қола дәуіріне жататын күн алуандас таңбалы бейнелер молынан кездеседі. Осындай көріністердің шоғырланған бір жері - Алатаудың Шу-Іле бөктерлеріндегі Таңбалы сайы. Мұны алғаш: зерттеп, деректерін жариялаған белгілі археолог А. Т. Максимова болатын. Мұндай күн бейнелі көне таңбаны Қазақстанның қай өңірінен іздесеңіз де баршылық. Сарыарқа, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан мен Маңқыстау өңірінде де аз кездеспейді.

Профессор С. С. Черников басқарған Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясының зерттеу нәтижесін баяндаған „Қола дәуіріндегі Шығыс Қазақстан" (Москва-Ленинград, 1960) кітабындағы бір мәліметке зейін салайықшы - кітаптың 30-бетінде төс алқа құятын тас қалыптың суреті берілген. Ондағы күлдіреуіш сияқты келтірілген сегіз таяқша басындағы сәуле шашқан бейне күннің жарығын мегзейтін, қасиет тұтынған киелі ұғым. Сындарлы сипат арқылы берілген: Бұл - күн тәңірінің символы бейнеленген зат. Археологтардың пікірінше, бұл зат біздің жыл санауымызға дейінгі ХV-ХIII ғасырларға жатады. Демек, мұнан 3-3, 5 мың жыл бұрын деген пайымдау жасайды.

Күн тәңірінің символы (Шығыс Қазақстан)

Мемлекеттік рәміз (символика) іздеген кезде бөтен аймақ, жат жұрттағы белгілер мен таңбаларға (Дәуіт жұлдызы, бес бұрышты жұлдыз т. б. ) табынбай-ақ, атамекен, туған өлкеде жасап өткен бабаларымыз кескіндеген, тұтынған ежелгі таңбалар мен киелі белгілерді де ескерсек артық болмас.

Идеографиялық жазудың он шақты үлгілері Ертіс бойынан табылып отыр. Олар негізінде қызыл жер бояуымен тастарға қола заманында салынған. Мысал ретінде Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданындағы Ақбауыр деген жерден табылғаң көне идеографиялық жазуды келтіруге бэдады. Мұнда көптеген жұмбақ таңбалар, түрлі идеограммалар бар ("күң таңбалы", „таутекенің кескіні", „ашамай таңба" т. б. ) . Қызыл бояумен салынған осы көне жазу туралы 1965 жылы Қ. Жаманбаев хабарлаған.

Идеографиялық жазудың бір үлгісі (Ертіс өзені)

Қазақтың ру таңбалары мен ен-таңбаларын идеограмма (идеографиялық жазу нұсқасы) деп түсінсек- мұндағы заттық бейне мен ұғымның, таңба мен оның аталуында байланыс бар екендігін аңғару қиын емес. Өткені-бейнелік идеограммалардың тегінде заттық кескіннің
өрнектелетіні белгілі. Демек, арғынның „көз таңбасы", қоңыраттың „босаға таңбасы" сияқты айғақтық ертедегі ру таңбаларының қорын жасайтын. Өйткені оларды жинап, зерттеудің мәні сол: ен-таңбалар мен белгілердің тиісті заманда атқарған қызметін айқындап, әлеуметтік орнын белгілеудің
этногенезін шешуде ерекше орны бар. Әсіресе оны этнографи және тіл мамандарының батыл кірісіп, қолға алуы көңілде жүрген көп ойларды айқьшдап, кейбір тарихи лердің бетін ашуға мұрындық болар еді

Бұл салада башқұрт халқының этногенезін айқындауға орай көрнекті ғалым Р. Г. Кузеевтің башқұрт таңбалары саласындағы зерттеуі үлгі-өнеге боларлық. Әріптік жазудың өркендеу эволюциясы ұзақ бұраң-бұлтарысы көп жолдан өткен әрі тамыры тереңде мәселе екені белгілі. Өзінің даму барысыңда көптеген өзгерістерді басынан кешкен әрбір әріптің түпкі идегограмамен байланысын анықтау оңай мәселе емес. Оны анықтауға талпынған адам ертедегі әріптік жазулардың эпиграфиялық нұсқаларын ұқыпты жинастырып, палеографиясына жан-жақты зер салып, ғылымның бүгінгі-қол жеткен табыстарына сүйенгені абзал. Расын айтқаңда жалпы алғашқы алфавитгің шығу тегі мәселесі, соңдай-ақ көне түркі руникалық таңбаларының пайда болуы жөніндегі жұмбақ күні бүгінге дейін толық шешуін таппаған.

Кезінде атақты орыс ғалымы Н. А. Аристов та руникалық таңбаларды көне түркі ру таңбаларымен байланыстырған болжалды пікірлер ұсынған еді Алайда бұл болжалдың әлсіздігі әріптік таңбамен рулық белгінің сыртқы бейнелік көрінісіне қарай ұқсатуында еді. Қөре әріптің дыбыстық мағьшасы мен ру таңбасының (идеограмманың) айтылуындағы алшақтықты ғалым ескермей кеткен болатын.

Талай талапкердің ұшқыр қиялы мен батыл болжалдары әріптік жазу мен ен-таңба арасындағы бұлдыр сағым елестеріне шырмалған

Ата -бабамыз көне грек алфавитін білген

Ғасырымыздың бас кезінен күні бүгінге дейін Жетісу жерінен бірталай көне жазу (руникалық көне түркі, көне ұйғыр, согд, сирия, араб, тибет, қалмақ жазулары) табылып, ғылымға белгілі болып отыр. Олар, көбінесе, мола тастарына, жартастарға, ескі қорымдардан табылған түрлі бұйымдарға жазылған. Алайда, көне жазулар Жетісу жерінде жеткілікті зерттелмеген. Елсіз тау шатқалдары мен жартастардағы осы көне жазулардың тарихшы, тілші және мәдениет тарихын зерттеушілерге талай терең ой салып, талай құнды пікірлер туғызары сөзсіз.

Жоңғар Алатауының оңтүстік-батыс тармағы - Шолақтаудың Тайғақ, шатқалы археология ғылымына әлдеқашаннан белгілі. 1897 жылы орыстың атақты ғалымы Н. Н. Пантусов осы шатқалды аралап шығып, бұл жерде ондаған тибет жазуымен қоса таутеке және белгісіз аңдар бейнелерінің тастарға қашалғанын жазған болатын.

Арада 65 жыл өткен соң Іле өзенінің оң жағасындағы шатқалын жаңадан тексергенімізде біз жартастардың бірінен тибет жазуымен қатар, қөне грек алфавитіндегі жазуды көрдік. Бұл істе альпинизмнен спорт мастері атағын алған Сырым Кудериннің де өзіндік үлесі болды. Жақсы ақын, есіл азамат осы оқиғадан соң бір жыл өткеннен кейін Кавқаз шыңдарының біріне өрмелеу сәтінде қаза тапты.

Орта Азия мен Қазақстан жерінен тұңғыш табылған бұл көне грек алфавитіндегі жазуды оқып шықпақ болған едік. Ол үшін әр турлі тілдердегі қыруар әдебиеттермен танысып, ғылыми зерттеулерді қарап шығуға тура келді. Қысқасы, 1966 жылы Москвада өткен, Көне Шығыстың тарих, мәдениет және филология мәселелеріне арналған ІІІ Бүкілодақтық конференцияда бұл жазу жөнінде баяндама жасап, шығыстанушылардың талқысына салдық.

„Көне грек" жазуы оңнан солға қарай оқылатын екі жолдан тұрады. Үстіңгі жол ИСАГ деп оқылады. Бұл сөз Будданың бір аты болса керек. Оның жұртшылыққа белгілі аттарының тағы бірі Сакьямуни (Сакья тайпасының тақуасы) . Астындағы жолдың „альфа" мен „пи" әріптері көне грек санау жүйесіне сәйкес „1000" мен "80' деген сандарды білдірген, жиыны „ 1080".

Грек жазуы мен санау жүйесі және селевкидтік жыл есебі (біздің жыл санауымызға дейінгі 312 жылдың 1 қазаннан басталады), яғни жұртқа әйгілі македониялық Ескендір патшаның дәуірі, Орта Шығыс, Азия мен Үндістанда орасан кең тараған еді.

Көне грек алфатіндегі жазу (осы жазуды тибет жазуы қоршаған, Жетісу)

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.