Мектеп жасына дейiнгi жетім балалардың психологиялық ерекшелiктерi
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... 4
I тарау. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙIНГI ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1.1 Мектеп жасына дейінгілердің психологиялық даму ерекшеліктері ... ... 9
1.2 Балалар үйінде тәрбиеленетін мектеп жасына дейінгілердің қарым.қатынасының ерекшеліктері ... ... ... 15
II тарау. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙIНГI ЖЕТIМ БАЛАЛАР МЕН ОТБАСЫ ТӘРБИЕСIНДЕГI БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫН САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҮРДЕ ТАЛДАУ
2.1. Эксперименттiк зерттеу әдiстерi мен процедуралары 39
2.2. Мектеп жасына дейiнгi жетiм балалардың ересектермен қарым.қатынасының ерекшелiктерiн зерттеу жұмысының нәтижесi ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . 54
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... 59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... 62
I тарау. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙIНГI ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1.1 Мектеп жасына дейінгілердің психологиялық даму ерекшеліктері ... ... 9
1.2 Балалар үйінде тәрбиеленетін мектеп жасына дейінгілердің қарым.қатынасының ерекшеліктері ... ... ... 15
II тарау. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙIНГI ЖЕТIМ БАЛАЛАР МЕН ОТБАСЫ ТӘРБИЕСIНДЕГI БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫН САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҮРДЕ ТАЛДАУ
2.1. Эксперименттiк зерттеу әдiстерi мен процедуралары 39
2.2. Мектеп жасына дейiнгi жетiм балалардың ересектермен қарым.қатынасының ерекшелiктерiн зерттеу жұмысының нәтижесi ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . 54
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... 59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... 62
1990 жылдардағы жариялылықтың салдарынан көптеген айтылмай жүрген мәселелер қозғалды. Соның iшiнде жетiм балалар туралы мәселе, әрине жетiм балалар мекемелерiнiң бар екенiн барлығы да бiлетiн, бiрақ оның жағдайы соңғы жылдарда ғана толық белгiлi болды. Қазіргі заманғы қоғамның даму деңгейіне сай, күрделі әлеуметтік-экономикалық процестер бүкіл халықтың жағдайында көрінбей қоймады. Бірақ солардың ішіндегі ең негізгісі балаларды қорғау мәселесі. Осыған байланысты жетімдер мәселесі және оларға білім беру, тәрбиелеу үдерісі, сонымен қатар, психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қамтамасыз ету, тек арнайы педагогикада ғана емес, психология, әлеуметтік психология және тағы басқа ғалымдардың ғылыми білім саласында көкейтесті болып отыр. Бұл жағдайда аталмыш балалар тобы психологтар мен педагогтар, дәрігерлердің зерттеу нысанына айналуда.
Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру жүйесінің жаңаруына жан-жақты жетілген, ұлттық сана-сезімі, ұлттық психологиялық нышандары қалыптасқан, рухани жағынан дамыған, ғылым мен практика жетістіктерінен хаабары бар ертеңгі азаматты тәрбиелеу – балалар үйінің және мектептің үздіксіз жүзеге асыратын міндеттері екені баршаға аян. Бұл жөнінде «Балалар үйінің жарғысының» 21-ші тармағында: «Мектеп жасына дейінгі балалар үшін балалар үйі тәрбиеленушілері өмірінің және денсаулығының сақталуын, балалар денесінің дұрыс жетілуін, оларда мәдени-гигиеналық дағдылардың болуын, сөйлеу тілінің дұрыс дамуын және балалардың мектепке оқуына әзірлігін қамтамасыз етеді» - деп атап көрсеткен /1/.
Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру жүйесінің жаңаруына жан-жақты жетілген, ұлттық сана-сезімі, ұлттық психологиялық нышандары қалыптасқан, рухани жағынан дамыған, ғылым мен практика жетістіктерінен хаабары бар ертеңгі азаматты тәрбиелеу – балалар үйінің және мектептің үздіксіз жүзеге асыратын міндеттері екені баршаға аян. Бұл жөнінде «Балалар үйінің жарғысының» 21-ші тармағында: «Мектеп жасына дейінгі балалар үшін балалар үйі тәрбиеленушілері өмірінің және денсаулығының сақталуын, балалар денесінің дұрыс жетілуін, оларда мәдени-гигиеналық дағдылардың болуын, сөйлеу тілінің дұрыс дамуын және балалардың мектепке оқуына әзірлігін қамтамасыз етеді» - деп атап көрсеткен /1/.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
I тарау. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙIНГI ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1.1 Мектеп жасына дейінгілердің психологиялық даму ерекшеліктері ... ... 9
1.2 Балалар үйінде тәрбиеленетін мектеп жасына дейінгілердің қарым-
қатынасының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
II тарау. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙIНГI ЖЕТIМ БАЛАЛАР МЕН ОТБАСЫ ТӘРБИЕСIНДЕГI
БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҮРДЕ ТАЛДАУ
1. Эксперименттiк зерттеу әдiстерi мен процедуралары ... ... ... ... ... ... 39
2. Мектеп жасына дейiнгi жетiм балалардың ересектермен қарым-қатынасының
ерекшелiктерiн зерттеу жұмысының нәтижесi ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: 1990 жылдардағы жариялылықтың салдарынан
көптеген айтылмай жүрген мәселелер қозғалды. Соның iшiнде жетiм балалар
туралы мәселе, әрине жетiм балалар мекемелерiнiң бар екенiн барлығы да
бiлетiн, бiрақ оның жағдайы соңғы жылдарда ғана толық белгiлi болды.
Қазіргі заманғы қоғамның даму деңгейіне сай, күрделі әлеуметтік-
экономикалық процестер бүкіл халықтың жағдайында көрінбей қоймады. Бірақ
солардың ішіндегі ең негізгісі балаларды қорғау мәселесі. Осыған байланысты
жетімдер мәселесі және оларға білім беру, тәрбиелеу үдерісі, сонымен қатар,
психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қамтамасыз ету, тек арнайы
педагогикада ғана емес, психология, әлеуметтік психология және тағы басқа
ғалымдардың ғылыми білім саласында көкейтесті болып отыр. Бұл жағдайда
аталмыш балалар тобы психологтар мен педагогтар, дәрігерлердің зерттеу
нысанына айналуда.
Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру жүйесінің
жаңаруына жан-жақты жетілген, ұлттық сана-сезімі, ұлттық психологиялық
нышандары қалыптасқан, рухани жағынан дамыған, ғылым мен практика
жетістіктерінен хаабары бар ертеңгі азаматты тәрбиелеу – балалар үйінің
және мектептің үздіксіз жүзеге асыратын міндеттері екені баршаға аян. Бұл
жөнінде Балалар үйінің жарғысының 21-ші тармағында: Мектеп жасына
дейінгі балалар үшін балалар үйі тәрбиеленушілері өмірінің және
денсаулығының сақталуын, балалар денесінің дұрыс жетілуін, оларда мәдени-
гигиеналық дағдылардың болуын, сөйлеу тілінің дұрыс дамуын және балалардың
мектепке оқуына әзірлігін қамтамасыз етеді - деп атап көрсеткен 1.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында (2007) оқу-тәрбие
үдерісін ұйымдастыратын қазіргі балалар үйі – толық мемлекеттің
қарамағындағы ұйым. Балалар үйінде негізінен жетім балалар, жалғызбасты
аналардың баласы, жағдайы төмен отбасының балалары немесе денсаулығы нашар,
кемтар балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар
тәрбиеленетіні айтылса 2 Қазақстан Республикасы Үкіметінің Мұқтаж
азаматтарға олардың білім алу кезеңінде әлеуметтік көмектің мөлшері мен
көздері туралы 17.05.2000 жылғы № 1738 қаулысының жалпы бөлімінде
Мемлекет сәбилер үйіндегі жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынан
айрылған балаларды олардың білім алу кезінде ұстауға арналған шығыстарды
толық көтереді. Толық мемлекеттік қамтамасыз ету: тұруды, тамақтандыруды,
киім-кешектерді, медициналық көмектер алуын, оқулықтармен, жабдықтармен
қамтамасыз етуді қамтиды, - деп көрсетілген 3.
Жетім балалар тәрбиесіне қазіргі кезеңде ұлттық тәрбие тұрғысынан да
көңіл бөліп, оларды тұлғалық қалыптастыру мәселесі бүгінгі күннің өзекті
талабы. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму
стратегиясына сай жетім балалар үйіндегі тәрбиеленіп жатқан әрбір ұрпақтың
жеке адам ретінде қалыптасуының шешуші факторы ұлттық тәрбие деп көрсеткен
4.
Халық педагогикасы негізінде балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің
тұлғасын қалыптастыруда отандық ғалым М.П. Асылбекова өзінің жұмысында
кеңінен зерттеген.
Балалар үйінде тәрбиеленушілердің ерекшеліктерін, даму өзгешелігін
шетел (А. Адлер, А. Фрейд, Дж.Боулби, Р. Шпиц, М. Винце және т.б.) және
отандық (М.И. Лисина, С.Ю. Мещерякова, Н.М. Щелованов, А.М. Прихожан, Н.Н.
Толстых және т.б.) психолог-зерттеушілер белсенді түрде қарастырды.
М.И. Лисинаның мәліметтері бойынша жетім баланың ерте және мектепке
дейінгі жасында жаңа құрылымы толық дамымайды. Заттық әлемге деген қатынасы
баяу болса да дамиды және де жасы өскен сайын мақсатсыз, әлсіз импульсивті
болады. Ересектермен қарым-қатынастағы позитивті өзгерістер білінер-
білінбес болады. Бұл тәрбиеленушінің ересектердің баға беруіне
қызықпауынан, ересектердің көмек көрсетуі үшін, ересектердің көңілін
аудара алмауынан көрінеді 5.
Сэлливан баланың "Мені" шығу тегі жағынан әлеуметтік болып табылады,
себебі ол ересектердің оларға баға беруі нәтижесінде біртіндеп қалыптасады,-
деді. Жақын ересек адамдардың ұстанымы баланың өзіндік дамуы мен өзіндік
ашылуы жүретін "эмоциялық ахуал" мен "психологиялық ортаны" құрайды. Бұл
мәліметтерді психоаналитикалық бағыт өкілдері (З.Фрейд және А Фрейд, Шпиц,
Элперт) жинақтаған 6.
А.Г. Харчевтің (1974) тұжырымдамасы бойынша: бала туғаннан бастап
өз ортасы мен қоғамдық дәстүрлі мәдениетін, өнегеліктің біртұтас жүйесін
жанұядан меңгереді. Дәл осы нәрестелік кезеңнен бастап балада адамдар мен
қоршаған ортасына деген сенім, қоршаған орта мен өзге адамдардан қорқыныш
сезімі мен мазасыздық қалыптаса бастайды. Осы кезеңде қалыптасқан сезімдер
адамда өмір бойы сақталып, басқа адамдармен қарым-қатынастағы эмоционалды
үндестігінен, ерекше стилінен көрініп отыратындығын зерттеулер нәтижелері
анықтаған 7.
Қазақстандық ғалым А.Т. Ақажанованың Кәмелеттік жасқа толмаған
балалардың девианттық мінез-құлқын педагогикалық–психологиялық тұрғыда
түзету атты оқу-әдістемелік кешені (2008) және Девиантология оқу құралы
(2009) осы тақырыптың теориялық мазмұнын ашуға көп үлесін қосты. Оның жабық
түрдегі мекемлерде тәрбиеленушілердің қатыгездік және агрессивтік мінез-
құлықтарының қалыптасуы мен олардың көрініс беруіндегі түрткі болатын
негізгі факторларды атап көрсетеді: эмпатияның жоқтығымен, өзін-өзі сыйлау
мен өзін-өзі бағалаудың төмендігінен, отбасында жағымды ахуалдың
болмауынан, өмірде кездескен сәтсіздіктерден уақытша болса да құтыламын
деген жаңсақ оймен ішкілікке түсуінен, үйден қашудан, үлкендердің
бақылауынан тыс қалған немесе ата-ананың шектен тыс өбектеуінен және т.б.
жайттардан қалыптасатынын айтады (8).
Қазіргі уақытта балалар үйінде тәрбиеленушілердің жай-күйін жан-жақты
қарастырып жүрген отандық ізденушілер көбеюде. Айтар болсақ, З.А.
Зубайраева Жетім балалардың тұлғалық әлеуметтенуінің педагогикалық
шарттарын қарастырса, И.Т. Серимбетова Балалар үйінде тәрбиеленушілердің
оқу-тәрбие процесінде құндылықтарға бағдарланудың даму ерекшеліктері
аясында, Г.А. Дусманбетов Интернат мекемелерін бітірушілердің жоғары
мектепке бейімделуінің психологиялық ерекшеліктері тақырыбында, ал А.К.
Сұлтанов Арнайы балалар мекемелерінде тәрбиеленуші балалардың
денсаулығының ерекшеліктерін зерттесе, Г. Мақашқұлова балалар үйінде және
интернат типтес мекемелерде тәрбиеленушілердің тұлғалық даму
ерекшеліктерін, М. Әуренова ата-ана қамқорлығынан айрылған балаларды
тәрбиелейтін мекемелерде әлеуметтік-психологиялық қызметті ұйымдастыру
мәселелерімен шұғылдануда, ал Н.Ү. Бегалиева балалар үйінде тәрбиеленген
жасөспірімдердің танымдық іс-әрекеттерін қалыптастыру ерекшеліктері жайында
зерттеп, интернат типтес мекемелерде білім беру мен тәрбие берудің теориясы
мен әдістемесін дамытуға өз үлестерін қосып келеді.
1992 жылы наурыздың 27 жұлдызында жиырмадан аса мемлекеттiк және
қоғамдық ұйымдардың өкiлдерi бас қосқан құрылтай жиналысы өтiп, онда
“Бөбек” балалар қайырымдылық қорын құру туралы шешiм қабылданды. Елiмiздiң
түкпiр түкпiрiнде ауыр қалге түскен, қазынагөйлiк қарым-қатынастан шаршаған
балалар үшiн отбасылық балалар үйi ашыла бастады.
Қайырымдылық - керектi iс әрине, бiрақ жалғыз онымен алысқа бара
алмайсың. Керенаулықтан арылтып, балалардың санасына әрдайым қоршаған орта
мен өз болмысын тиянақты зерттеу қажеттiлiгiн қалыптастыру керек [33;
б.13].
Осыған байланысты дипломдық жұмыстың тақырыбы: “Балалар үйінде
тәрбиеленушілердің қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтау”- деп алынды.
Зерттеу объектісі – мектеп жасына дейiнгi жетiм балалардың
психологиялық ерекшелiктерi.
Зерттеу пәнi - мектеп жасына дейiнгi жетiм балалардың қарым-
қатынасының даму саласы.
Зерттеу болжамы: мектеп жасына дейiнгi жетiм балалардың тұлғалық дамуы
отбасында тәрбиеленген балаларға қарағанда ересектермен өзара қарым-қатынас
жасауда олардың әлеуметтiк рөлiн түсiнiп, бағдар етуi психологиялық даму
деңгейiне сай емес.
Зерттеу мақсаты - мектеп жасына дейiнгi жетiм балалардың ересектермен
қарым-қатынас жасау ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу мiндеттерi:
• мектепке дейiнгi жетiм балалар үйiнiң тәрбиеленушiлерiнiң жалпы
балабақша балаларына қарағанда ересектермен, құрбыларымен қарым-
қатынас жасау ерекшелiгiн анықтау;
• эксперименттiк зерттеуге қолайлы, жарамды әдiстемелердi таңдау.
Зерттеудің әдістемелік негізін Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи даму
тұжырымдамасы, А.Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясы, М.И. Лисинаның мектепке
дейінгілердің қарым-қатынас теориялары құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: балалар үйінде мектеп жасына дейінгі
тәрбиеленушілердің тұлғалық қасиеттерінің, қарым-қатынасының
ерекшеліктеріне арналған қазақ тіліндегі теориялық материалдар
толықтырылды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: жетiм балалардың тұлғалық даму және
қарым-қатынасының ерекшелiктерiн сипаттау.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: жетiм балалардың қарым-қатынасының
дамуын анықтау жолдары.
Зерттеу әдiстемелерi:
• байқау әдiсi (рөлдiк ойын кезінде зерттелді);
• мектеп жасына дейiнгi балалардың үлкендермен және құрбыларымен қарым-
қатынас жасауы (салған суреттерiне байланысты талдау)
Г.А. Урунтаеваның әдiстемесi;
• мектеп жасына дейiнгi балалардың үлкендермен қарым-қатынас жасау түрiн
анықтау (М.И. Лисина мен Х.Т. Шерьязданованың жүргізген әдiстемесi).
Зерттеудің эксперименталды базасы: Алматы облысы, Ұзынағаш ауданы, Кара-
Кастек ауылындағы мектепке дейiнгi балалар үйiнiң тәрбиеленушiлерi мен (30
бала) Қарлығаш балабақшасының (30 бала) балалары.
Зерттеу жұмысы екі топ балаларына салыстырмалы түрде жүргiзiлдi;
Диплом жұмысының құрылымы: ғылыми жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан, глоссарийден тұрады.
I тарау. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙIНГI ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1. Мектеп жасына дейінгілердің психологиялық даму ерекшеліктері
Мектепке дейінгі кезең - бала өмірінің үлкен бөлігі. Өмір сүру жағдайы
кеңейеді: отбасы шеңбері енді көше, қала, ел жағдайына жылжиды. Бала өзі
үшін адамдар арасындағы қарым-қатынасты, әрекеттің түрлерін және адамдардың
қоғамдық қызметтерін ашады. Ол осы ересектер өміріне қосылып белсенді
қатысқысы келеді, ол оған әрине ене алмайды. Ол тіпті өзі біліп әрекет
ететін жағдайға жетуге тырысады. Осы қарама-қайшылықтан рөлдік ойын пайда
болады. Балалардың өз бетімен әрекеті - ересектер өмірі үлгісінің
көшірмесі.
Мектепке дейінгі шақта ойын негізгі әрекет түрі болып табылады. Рөлдік
немесе кейде оны шығармашылық деп аталатын ойын мектепке дейінгі жаста
көрініс табады. Бұл іс-әрекетте балалар ересектер рөлін алады және
кеңейтілген түрде ойын жағдайында ересектер әрекетін және олардың
арасындағы қатынасты тудырады. Бала белгілі бір рөлді таңдап және
орындайды, ол – ана, дәрігер, жүргізуші, дүкенші және т.б. бейнесімен
әрекетін алады. Ойынның бейнелі жоспары өте маңызды, оның тіпті ойынның өзі
болуы мүмкін емес. Ойындағы өмір өз көзқарасы бойынша өтсе де, ол эмоцияға
толы болғандықтан бала үшін шынайы өмірге айналады.
Сюжетті ойын затты басқару әрекетіне ерте балалық шақ соңында бөлініп
шығады. Алғаш бала затпен әрекет етуге қызығады. Үлкендер әрекетіне
байланысты өзінше қимыл жасағанда, ол өзі әрекет ететінін және ересек
секілді қимыл жасайтынын түсінеді. Шын мәнінде, ол бұрыннан ересек секілді
әрекет еткен, бірақ оны байқамаған. Д.Б. Эльконин айтқандай ол затқа
қарағанда арасында ересек адам болады, ол бала үшін шыныдан қарағандай еді.
Мектепке дейінгі жаста аффект заттан адамға беріледі, соған орай ересек
адам және оның әрекеті бала үшін тек қана объективті емес, субъективті де
үлгі болады.
Сюжетті-рөлдік ойын пайда болу үшін заттармен әрекет ету ғана дамымай,
сонымен қатар бала мен ересек арасындағы қарым-қатынаста түбірімен өзгеруі
тиіс. Үш жасқа таман бала бұрынғыдан қарағанда өз бетімен болуға дайын
болады және жақын ересек адаммен арадағы бірлескен әрекеті бұзылады.
Мектепке дейінгі балалардың орта жастағылары үшін негізгі – адамдар
арасындағы қарым-қатынас, ойын әрекеттері ойын үшін емес оның артында
тұрған қарым-қатынасқа негізделеді.
Ойынның сюжеті мен мазмұны рөлге араласып кетеді.Ойын әрекетінің
дамуы, ойынның рөлдері мен ережелері мектепке дейінгі шақта келесі бағыт
бойынша жүреді: бұрмалы жүйелері бар, ойын онда ереже рөлдері, құпия
ережелері, құпия рөлдері айқын көрінетін жабық жүйе, ақырында ережелері
белгілі рөлдері бар құпия ойындар.
Осылайша ойын өзгеріп мектепке дейінгі жастың соңында дамудың жоғары
сатысына жетеді. Ойын дамуында екі негізгі фаза және кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезеңге 3-5 жас адамдардың шынайы әрекеттерін қайталау тән.
Екінші кезең 5-7 жас адамдар арасындағы шынайы қатынастар үлгісі жасалады
және ойын мазмұнына ересек адамның әрекетінің мәні, әлеуметтік қатынастар
тән. Ойын - мектепке дейінгі кезеңдегі негізгі әрекет, ол баланың дамуына
елеулі әсерін тигізеді. Ең біріншіден, ойын ойнай отырып балалар бір-
бірімен толыққанды тіл табысуға үйренеді.
Мектепке дейінгі орта жастағы, ересек жастағы балаларға эгоцентризм
тән болса да бір-бірімен келісіп рөлдерді бөліп алады. Рөлдерді бөлу, ойын
ережесін бақылауға байланысты балалар ортақ әрекетке қатысады.
Ойын тек бала үшін құрбылармен тіл табысуға көмектеспейді, сонымен
қатар бала өзінше әрекет етеді. Өз әрекетін басқару балада алғаш ойында,
содан кейін басқа әрекетінде көрінеді. Ойында бала ересек талабын және
мораль нормасын емес, басқа адам бейнесінің көшірмесін жасап алады. Өзін-
өзі бақылау мектепке баланың соңғы жас кезеңінде көрінеді, сондықтан алғаш
оған сыртқы бақылауды ойындағы достары қояды. Балалар алғаш бір-бірін, өзін
бақылап ұстайды. Сыртқы бақылау біртіндеп өзін-өзі ұстау үрдісінен алынып
тасталынады.
Мектепке дейінгі балалық шақта ұзақ және қиын сөздерді игеру үрдісі
аяқталады. 7 жасқа аяқ басқанда баланың тілі ойлау және тіл табысу құралына
айналады, сонымен қатар саналы оқу заты іспеттес. Оған себеп мектепке
дайындық кезеңінде оқуға, жазуға үйрету басталады. Сәбилерде сөздің
дыбыстық жағы дамиды. Мектепке дейінгі кіші жастағылар өз сөйлеуінің
ерекшеліктерін түсіне бастайды. Бірақ оларда оған дейінгі дыбысты қабылдау
әдістері сақталады, ол дұрыс естіп, дұрыс сөйлейді. Мектеп жасына дейінгі
соңғы кезеңде фонематикалық даму үрдісі аяқталады.
Бала біртіндеп тілдің грамматикасын, сөздікті игеріп мектепке дейінгі
кезең соңында контексті сөзге көшеді. Мұндай сөз мазмұны контексте ашылады.
Ол оқыған әңгіме, ертегісін айтып береді, көргенін суреттейді, алайда оның
жағдайға сай сөйлеуі өзгереді, жойылады деген сөз емес. Ол тұрмыстық
тақырыптан ерекше әсер алған әңгімелерінен, оқиғалардан көрінеді, жағдайға
сай ерекшеліктерді көру үшін сөйлеуі екі сәбидің бір-біріне айтқан
мултьфильмінен, киноларынан көруге болады, онда сәби сөз аяғын жеп қойып
кейде үлкен фразадан аттап өтіп айта береді 37.
Мектепке дейінгі кезде сәби ересекке тән ауызша сөйлеу әдісін толық
меңгереді. Онда түрленген хат-хабарлар, монолог, әңгіме пайда болады. Онда
сәби өз көргенін ғана емес, өз сезімін, өз ойын да айтады. Құрбыларымен
сөйлеуде диалогтік сөйлеуі дамиды. Эгоцентрлік сөйлеу сәбиге өз әрекетін
жоспарлап, бақылауға алуға көмектеседі. Өзі үшін айтылған монологында
қиналған туыстарын айтады, алдындағы әрекетіне жоспар құрады.
Танымдық дамуына келсек, ес – мектепке дейінгі балалық – естің дамуына
ең қолайлы кезең. Л.С. Выготский көрсеткендей, ес негізгі рөлге ие болып,
өз қалыптасуының негізгі үрдісіндегі жолды өткереді. Қабылдауы мектепке
дейінгі жаста көрсетілген көмекпен бұрынғы тәжірибе арқылы жүйелейді.
Онымен қоса әртүрлі объектіні айналадағы заттарды, бұрынғы өзіне таныс
нәрселерді қабылдайды. Амал тәсілдері біртіндеп дами бастайды. Бұл өзіндік
қабылдауға әсер етеді. Баланың өсуіне қарай операция да ұлғая дамиды.
Саналы даму да өзінің өмірлік тәжірибесінде бір нәрсені немесе бір
құбылысты әртүрлі әрекетпен қабылдайды. Мектепке дейінгі жастағы балалардың
сана-сезімін тек қана сырттан бақылауға болады. Негізінен сана-сезім мектеп
жасына дейінгі шақтың аяқ кезінде қалыптаса бастайды.
Бала үшін өзгелердің іс-әркеттері жанұя тәртібімен өзінің ісімен
бағаланады. Өзінің істей алатын дағдыларына қарай, 5 жастағы бала өз
жетістіктерін асыра бағалайды. 6 жасында да осы қасиет сақталады. Бірақ бұл
шақта бұрынғыша ашық түрде болмайды, түсіндіруге тырысады. Ал 7 жасында
шындыққа жанасатындай етіп баға береді.
6 жасар балалармен жұмыс істеген барлық психологтар бір шешімге
келеді: 1-ші сыныптағы 6 жасар бала өзінің психологиялық дамуымен әлі де
мектепке дейінгі бала болып қалады. Ол мектепке дейінгі жасқа тиесілі
ойлаудың ерекшеліктерін сақтайды және онда есте сақтау (ол керектіні есте
сақтамай, не қызықты соны есте сақтайды) басым болады. Спецификалық назар
аудару мынандай: бала өнімді бір іспен 10-15 минуттан артық жұмыс істей
алмайды.
6 жасар баланың тұлғалық ерекшеліктері оқыту процесінде қосымша
кедергілер туғызады. Танымдық себептер, оқудың барабар тапсырмалары әлі
бірқалыпты және ситуативті емес, сондықтан көптеген балаларда олар
мұғалімнің арқасында пайда болады және қалыптасады.
Көптеген психологтар мен педагогтар мектепте оқыту 6 жастан дегеннің
жақсы және жаман жақтарына көптеген дәлелдемелер келтіреді. Д.Б. Эльконин
өз кезінде осы жастан бастап мектепте оқытуға өзінің қарсы пікірлерін
айтқан. Ол балалардың жоғары даму сатысына өтуін мынандай белгілермен
көрсетеді: дамудың келесі кезеңін қаншалықты толық жүріп өту, қаншалықты
ішкі қайшылықтар пісіп жетілгенінде және де осы қайшылықтар осылай көшуден
шешіліп кетуі мүмкін. Мектепке дейінгі балалықты 1 жылға қысқарту
қалыптасып қалған баланың даму процесін бұзу мүмкін және бұл пайда
әкелмейді. Д.Б. Эльконин 6 жастан бастап мектепте оқытуды ұйымдастырудың
орнына бала бақшадағы дайындық топтарды кеңейту керек деген. Ол балаларды
мектепке дайындау әлдеқайда жеңіл деген. Өйткені балаларға өзімен шамалас
мектепте оқитын балалармен салыстырғанда балабақшада жақсы және олар онда
толығырақ, көп бейнеде және де олар әлдеқайда өмірге риза болып өмір
сүреді.
Біз бір ғана принцишіл маңызды кезеңді атайық. 6 жаста әлі де болса
ерікті мінез-құлқына байланысты көңіл бөлерліктей қиындықтар бар: мектепке
дейінгі жаста еріктілік енді қалыптаса бастайды. Әрине, бала белгілі бір
уақыт өзінің мінез-құлқын басқара алады, ойша өз алдына қойған мақсатына
жете алады, бірақ ол өз дегенінен оңай көңілі жаңа қызығарлықтай күтпеген
бір нәрсеге ауып кетеді.
Қолайлы жағдай кезінде оқытудың психологиялық шиеленісі әдеттегідей
1,5-2 айда азая бастайды. Әлдеқайда қатаң шарттарда ол сақталады.
Психологиялық сонымен қатар соматикалық жоспарда ол қосымша эффект
шақырады. Оқытудағы жалпылама кедергілерге қарамастан мұнда тізіліп шыққан
тағы бір индивидуалды өзгешелікпен байланысты бір кедергі тұрады. Белгілі
теориялық білімдерден шыға келе тәжірибелі түрде психолог 6 жастан оқытуды
қолдауы не оған қарсы болуы мүмкін. Бірақ мектепке нақтылы баланы әкелгенде
ол бұл сұраққа индивидуалды жақындайды. Ол 6 жастан балаға мектепке түскен
жөн бе немесе 1 жыл тосу керек пе соны шешуі керек. Яғни, ол қаншалықты
мектептік оқытуға психологиялық дайын екенін анықтайды.
Баланың өзінің ынтасы болмаса, бір нәрсеге үйрету қиынға соғатыны тек
педагогтарға ғана белгілі жәйт емес. Бала табысты оқу үшін ең алдымен жаңа
мектеп өміріне, сабаққа, жауапкершілікке, тапсырмаларға ұмтылуы қажет.
Ұмтылу арқылы балада ішкі позициясы қалыптасады.
Л.И. Божович балалардың мектепке психологиялық дайындығының
маңыздылығын айта келе, балалардың жаңа позициясы өзгеріп уақыт өте келе
мазмұнды болатынын атап өтті. Алғашында балаларды мектептік өмірдің сыртқы
атрибуттары қызықтырады: түрлі түсті портфельдер, әдемі пеналдар, қаламдар
т.б. Жаңа әсерлерге, жаңа жағдайларға, жаңа достар тауып алса деген
қажеттіліктер туады. Содан кейін ғана балада оқуға деген, өз “жұмысына”
баға алу деген (әрине, ең жақсы) және жай қоршаған адамдардан мақтау
алсам деген ынта туады.
Оқуға деген толық қарым-қатынас ғана емес, мектепке баратын балалардың
мұғалімге, құрдастарына және өзіне қарым-қатынас маңызды. Мектепке дейінгі
жастың аяғында балада үлкендермен мынандай тұлғалық ситуативтен тыс қарым-
қатынас араласу формасы қалыптасуы керек (М. Лисина
бойынша) Үлкендер бедел мен еліктеуге арналған үлгі болады. Оның айтқан
сөздеріне ешкім ренжімейді, керісінше өз қателерін түзетуге тырысады, дұрыс
істемеген жұмысты қайта істейді. Балалар сондай іскерлікте үлкендерге және
оның әрекеттеріне эталон сияқты қарау, мұғалімдердің позициясын оның
кәсіптік рөлін барабар қабылдайды. Сабақ кезінде қарым-қатынас жасау
жеңілдейді.
Мектептік оқытуға деген интеллектуалдық дайындық талдап қорыту
қабілетімен, обьектілерді салыстырумен, оларды топтастырумен, маңызды
белгілерді ерекшелеумен, себеп-салдар тәуелділікпен, қорытынды жасау –ойлау
процесінің дамуымен байланысты. Балада ұсынудың белгілі кеңдігі, сонымен
қатар, бейнелік және кеңістіктік, сәйкесінше сөйлеудің дамуы, танымдық
белсенділігі болуы керек және бұл ата-ана мен педагогтардың бірлескен
әрекетінде өз шешімін табады.
1.2 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНЕТІН МЕКТЕП ЖАСЫНА
ДЕЙІНГІЛЕРДІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Балалар үйiнде және интернаттарда тәрбиедегi балалардың көбiнiң ата-
анасы бар, бiрақ олар науқас, балаларын тәрбиелей алмайтын жағдайда немесе
ата-ана құқығынан айырылғандар. Ата-ана құқығынан айыру бiздiң елiмiзде тек
соттың шешiмiмен ғана жүзеге асырылады. Мұнда iшiмдiкке салынып баласына
керi әсер еткен ата-аналар, ата-аналық құқығының арқасында шектен шығу,
баласын жәбiрлеу, зорлау және т.б. Ата-ана құқығынан айырылғандардың 88%
iшiмдiктiң ауыр түрiне салынғандар [9; б.9]
Өмірдің мәні мен құндылықтар жүйесінің құлдырауы негізгі әлеуметтік
институттарға әсер етті. Көзге түсер өзгерістердің бірі отбасы институтында
болып отыр. Ата-ананың барлық назары баланың материалдық қамтылуы,
интелектуалдық дамуына бағытталса, ал баланың эмоциялық және тұлғалық
мәселелерімен айналысуға уақыттары жеткіліксіз. Тіпті ата-ананың
нашақорлыққа немесе ішімдікке тәуелділігі жағдайында олардың балалары жай
ғана қараусыз қалып, кей жағдайларда физиологиялық және психологиялық
зорлықтың құрбаны болады. Көрсетілген дәйектер қоғамда балалық депривация
феноменінен келетін, тенденцияның тоқтаусыз өсуінің дәлелі болып табылады.
Балалық депривация – бұл бала әлемі мен ересектер әлемінің, бүкіл қоршаған
әлемнің терең байланысының бұзылуы (А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых). Пихология
мен медицинада депривация термині кеңінен қолданылады. Бұл термин
ағылшынның deprivation сөзінен шыққан, қазақша мағынасы - өмірлік
қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігінің шектелуі немесе жойылуы.
Депривация феномені әлеуметтік тәуекел топтарында көп байқалады: бұл ата-
ана қамқорлығынсыз қалған балалар немесе жетім балалар, тәуекел тобына
жататын отбасындағы және жағдайы нашар отбасының балалары 10.
Өз жанұясынан тыс тәрбиеленiп жатқан балалар әрқашан қалаусыз, осы
өмiрiмiзге жат құбылыс тәрiздi. Өмiрде неше түрлi жағдай болады: мезгiлсiз
қаза табу, ауру, табиғат апаты т.с.с. осындай салдардан сәби өзiне қамқор
көрсете алатын жанашырынан айрылады да өкiмет өз қамқорына алады. Бiрақ
қазiр бейбiтшiлiктiң өзiнде, әлеуметтiк жағдайдың түзелген шағында да
ата–анасының еркiмен тiрi жетiм балалар өте көп мөлшерде мемлекет
қарамағына келiп түсуде.
Баланың ерте жастағы дамуының негізгі көрсеткіштерінің бірі - қарым-
қатынас сферасы болып табылады. Интернат типті мекемелердегі балаларда
қарым-қатынас дағдыларының толық қалыптаспағаны, ересектермен немесе
құрдастарымен қарым - қатынасқа түсуге ынтасы жоқтығы жиі айтылады.
Орталарына таныс емес адам келгенде, олардың тарапынан әдетте эмоциялық
реакциялар байқалмайды (қорқыныш не қуаныш сезімдері), эмоциялық
байланыстардан қашқақтайды.
Реакция қайтарудың басқа бір типі - бейтаныс адамға жабысу болып
табылады. Бейтаныс адам келісімен оған жабысып, түрткісі келеді, бірақ
қызығушылықтары тез сөніп, қоштасар кезде бауырмалшылдығын дәлелдейтін
ешбір эмоция байқатпайды 11.
М.И. Лисинаның мәліметтері бойынша жетім баланың ерте және
мектепке дейінгі жасында жаңа құрылымы толық дамымайды. Заттық әлемге деген
қатынасы баяу болса да дамиды және де жасы өскен сайын мақсатсыз, әлсіз
импульсивті болады. Ересектермен қарым-қатынастағы позитивті өзгерістер
білінер-білінбес болады. Бұл тәрбиеленушінің ересектердің баға беруіне
қызықпауынан, ересектердің көмек көрсетуі үшін, ересектердің көңілін
аудара алмауынан көрінеді 5.
Балалар үйіндегі баланың бір-бірінің және қоршағандармен іс-әрекеті
балаға еліктеуге стимул береді, мақсатты бағытталған әдіс-тәсілдерді
үйретеді. Ересектер баланың заттық сферасындағы жетістіктерінен гөрі,
тәртіп белсенділігін бағалайды. Мұндай қарым- қатынастың нәтижесінде,
келесі даму кезеңінде психикалық және тұлғалық даму негіздері
қалыптаспайды.
Сонымен қатар, балалардың аналарынан немесе жақындарынан ажырау
фобиялар мен невроздықтың дамуы мен тұрақтауына әсер ететіндігі жөнінде
деректер де бар. Мысалы, Зигмунд Фрейд өзінің еңбектерінде анасынан жырақта
болу сәбидің бойында өзінің әлсіздігін ауыр бастан кешіру, оның бойында
нәтижесінде қайғының күшейіп, фобияға айналатын қайталанған қорқыныш
эмоциясына алып келетіндігін айтады. Осы тектес ойды Элперт те айтты және
сәби кезінде анасынан айырылғаннан кейін қалыптасып қалған патологиялық
күйден балаларды арылтуға тырысты.
Бала үшін анасынан ажырауды қалай түсіндіруге болады? Оны келесі
жағдайларға қиыстыруға болады: а) ана қорек көзі; б) дәрменсіз баланың
алғашқы және нағыз қамқоршысы; в) сол себептен анасының жоқтығы баланың
бойында қорқыныштың пайда болуына, ол қайталана бере фобияға ауысуына алып
келеді; г) сәби қимыл-қозғалысы шектеулі болғандықтан анасын алмастыруға
болатын адамды тауып алуда белсенді ізденіске түсу бала үшін қол жеткісіз.
Элперт ажырауға ұшырағанға дейінгі қатынастар сипаты, ажыраудың
себебі мен мерзімі, ұзақтығы, бала мен ананың жасы қаншада болатындығы
секілді сәттер маңызды екендігін жазды 12.
У. Денис пен П.Наджарьян Ливанда 100 жетімді зерттей отырып, балалар
үйінде тәрбиеленушілердің өмірінің бірінші жылының аяғында-ақ жанұяларда
тәрбиеленуші өз қатарластарынан психикалық даму жағынан кейін қалатындығын
анықтаған. Зерттеушілер бұндай ерекшеліктердің себебін ана мен бала қарым-
қатынасының кемшілігінен деп тапқан.
Джерсилд, Деннис, Леви, Риббл секілді авторлар баланың бойында
ересектерге үйір болуға қандай да бір инстинктік қажеттілік бар екендігін
айтты, ол тума берілген және кенеттен пайда болады. Сыртқары жерде баланың
үйір болуға осы қажеттілігі адамның аштығын қанағаттандыру қандай маңызды
болса, сол секілді ол "аффективті аштық" ретінде қаралады. Осы бастапқы
қажеттіліктің қаншалықты қанағаттандырылғандығына қарай баланың жеке басы,
өзіне деген қатынасы құрылады 13.
Отбасынан тыс тәрбиеленген балалар эмоциялық бастан кешірулерге
қабілетсіздігін, айналасындағыларды ұнатуы мен жақсы көруі оның басқалардан
қанша жылу алғандығына және ол қандай формада болғандығына байланысты
екендігін Джерсилд айтты 10.
Голдфраб баланың өмірінің алғашқы айларында тіл дамуының кідірісі
мектеп жасына дейінгі кезеңнің аяғына дейін кейде оны асырап алғанда да
сақталатындығын айтады және осы құбылыстың шегін көрсетеді. Бала екі жарым
жастан кейін бұл бұзылысты түзеу мүмкін еместігін айтады, оның бұл ойына
Шпиц толықтай қосылады.
Джерсилд, Деннис, Леви, Риббл секілді авторлар баланың бойында
ересектерге үйір болуға қандай да бір инстинктік қажеттілік бар екендігін
айтты, ол тума берілген және кенеттен пайда болады. Сыртқары жерде баланың
үйір болуға осы қажеттілігі адамның аштығын қанағаттандыру қандай маңызды
болса, сол секілді ол "аффективті аштық" ретінде қаралады. Осы бастапқы
қажеттіліктің қаншалықты қанағаттандырылғандығына қарай баланың жеке басы,
өзіне деген қатынасы құрылады 13.
Аталған зерттеушілер тобының анықтаған фактілерін келтірсек:
1) Сәбилер ересек адамның дауысы мен бет пішінінен басқа алғашқы
сигналдық тітіркендіргіштерге қарағанда ерте әсерленеді. Олай болса ересек
адамдармен қатынассыз есту және көру сигналдарына деген алғашқы
реакциялардың пайда болуы кешеуілдейді.
2) Рибблдың Права младенцев Ранние психологические потребности и их
удовлетворение " атты еңбектерінде ана өзінің баласына не беретіндігі жайлы
білуге болады. Олай болса ана немесе оны алмастырушы адам бала өмірінің
бірінші жылында не бере алады?
I. Бәрінен бұрын баланың қажеттіліктерін өтеуді қамтамасыз етеді.
Олардың ішінде ең бастысы – оттегіге, тітіркендіргішке, емуге деген
қажеттілік.
а) Оттегіге деген қажеттілік. Жаңа туған баланың тыныс алу қызметі әлі
жетілмеген, оны сілкілеп, бір орыннан екінші орынға ауыстырып анасы қажетті
оттегін алуға көмектеседі.
ә) Тітіркендіргішке деген қажеттілік. Белсенді қимыл-қозғалысқа икемсіз
бала "аффективті аштықты" бастан кешіреді. Мұндай жағдай адам баласына да,
жануар баласына да тең дәрежеде қатысты. Өз баласын бағу кезінде анасы
оған онсыз даму зардап шегетін қажетті тактильді, кинестетикалық жылу,
сипап-сезу және басқа да контактілі тітіркендіргіштер береді.
б) Емуге деген қажеттілік. Бұл сүтқоректі жануарларға қатысты
анықталған. Риббл бәріне белгілі мынадай фактіні келтіреді: егер бала тез
тойып қалатындай етіп тамақтануды ұйымдастырса (емізіктегі тесіктің
үлкендігі т.б), онда саусақ сору секілді әдет қалыптасады. Егер баланы әр
үш сағатта жиырма минуттан тамақтандырса әр төрт сағат сайын
тамақтандыратындарға қарағанда, бұл екі жағдайда да бірдей мөлшерде тамақ
алатынына қарамастан олар өздерін сабырлы, көтеріңкі көңіл-күйде ұстайды.
Тәжірибелер көрсеткендей, тамақтандыру арасындағы алшақтық кезінде бала
қарны ашқаннан кейін емес, емуге жеткілікті дәрежеде жаттықпағандықтан
мазасызданады 36.
Баланың ему кезінде күштеп үзу жылау мен айқай шақырады. Бірақ баланың
жасы өскен сайын бұл жағдай өзгереді. Сәби енді көздерін жұмып емес, ашып
анасын бақылап отырып емеді. Осылай ему әрекеттесу актісіне айналады.
Өмірінің алғашқы айларында ауыз қуысының көмегімен дүниені танып біледі,
сондықтан белгілі бір жасқа жеткенше аузына бәрін салу әдеті қалыпты болып
табылады.
Қорытындылай келсек, жоғарыда аталғандардан отбасынан тыс өскен бала
нені жоғалтатыны анық.
II. Баланың белсенді жауап қайыру әрекетінің дамуына ананың ықпалы.
Бала бей-берекет, себепсіз толып жатқан мимикалық, аяқ-қол, дыбыстық қимыл-
қозғалыстар жасайды. Оның барлығы бастапқы қалпында бала үшін анық
сигналдық мәнге ие болмайды. Осы тұста Рибблдың айтуы бойынша балаға
қатысты ана оны бақылай отырып мидың рөлін атқарады.
Олай болса, ана қамқорлығының танымдық функциялардың дамуында
оқшауландырылған балаларға әсері, жандану комплексінің пайда болу
ерекшелігі, тамақтандыру жағдайы, ортаға бейімделу үшін еліктеу мен
түрткіге негіз болу тұлғалық қасиеттердің қалыптасуын анықтайтындығын
көрсетеді 14.
Әр қоғам және жеке адамның жас ерекшелiгiне, өмiр сүруiне байланысты
өзi сенiп сыйынатын сенiмi болады.
Осы сөздiң кiлтiн iздесек, ол “өмiрге сенiм”, өзiнiң, басқаның
өмiрiне жалпы өмiрге деген сезiм, бұл сезiмдi зерттеуге және қағаз бетiне
жазуға келмейдi, оны тек баламен бiр сәт болса да бiрге болып сезiнуге ғана
болады. Ересек адамдарда өмiрдi сезiну, өмiрге деген сезiмнiң тиiмдiлiгi
оның әлеуметтік iс-қимылы немесе ғылыми бiлiмi арқылы іс жүзіне асады,
бiрақ маңыздысы ол сезiм барда да өмiрге деген сенiмдiлiктi арттырады.
Өмiрге сөз жүзiнде ғана сенiп, ал iс жүзiне келгенде сенiмсiздiктерi басым,
басқаға сенбейтiн үмiтсiз адамдар да кездеседi, мiне, осындай адамдар
баладағы өмiрге деген сенiм мен құштарлығына үлкен қауiп төндiредi.
Адамның балалық шағы ересектер, үлкендер және кiшi балалар арасында
өтедi. Баланың өмiрлiк белсендiлiгiне үлкендердiң әртүрлi “тыйымдарының”
алатын орны зор. Осы жас кезеңдегi баланың сезiмi мен оның өз еркiне
ұмтылуы – ол баланың толық дамуының куәсi. Мысалы, “Мен жүгiре аламын,
бiрақ жүгiруге болмайды, себебi: апам дем алып жатыр”, тағы сол сияқтылар.
Осындай әртүрлi шек қоюлар баланың көзге көрiнбейтiн iшкi қасиеттерiне,
өмiрге талпынысына әсер етедi. Баланың психологиялық кеңестiгiнде
соматикалық кеңiстiктер пайда болып, алғашқы қобалжулармен қатар үш жас
кезiндегi дағдарыс бар. Осы жас кезiнде балада үлкендермен қарым - қатынасы
бiрте-бiрте бұзылады, сәбидiң психологиясы толық жетiлмегендiктен оның
еркелiгiмен ашу ызасын ажырату қиынға түседi. “Мен” деген концепциясы
қалыптасады. Бала үлкендерден өзiн ажырата алатын болғандықтан олардың
қамқорлығынан құтылғысы келiп барлық әрекеттi өздерi жасағысы келедi.
Ересек адамның сөзi балалардың өзiн-өзi бағалау деңгейiне әсер ететiн -
Сильвестро экспериментi арқылы дәлелденген. Осы кезде кездесетiн дағдарыс –
менменсу, егер дұрыс оқу-тәрбие жұмысы жүргiзiлмесе менменсу - ерегесуге
айналады, психологияда оны – негативизм деймiз. Екiншi дағдарыс қасарысу
мен қыңырлық. Қасарысу – баланың бiр затқа зауқы соқпасада өзiн соған
зорлап, өзiнен-өзi талап етiп орындауы және өз талабын орындату.
Қиқарлықтың негативизмнен көп айырмашылығы жоқ, негативизм барлық уақытта
үлкендерге қарсы бағытта, ал қыңырлықта тек қана балаларға тән тәртiп
ережелерiне байланысты.. Қыңырлық - қасарысудың ең жоғарғы сатысы, ондай
балалар өзiнiң өмiр салтына көңiлi толмайды да наразылық көрсетiп бүлiк
шығарады. Бiрте-бiрте үлкендерден не iстегiсi келсе соны талап етедi. Егер
дұрыс тәрбие жұмысы жүргiзiлмесе ол “қиын” балаға айналып кетедi.
Баланың даму жолында ешқандай қайшылық кездеспесе ол алға дамымай бiр
қалыпта тұрып қалады. Үлкендер баланың қыңырлығының, қасарысуының негiзгi
себептерiн ашу керек. Осы жас кезеңiнде сәби сөйлей алады, өзiне ғана
арналған сөздердi ұға алады. (Сөйлеудiң осы феноменiн Л.С. Выготский
зерттеген). Баланың барамын – бармаймын, киемiн- кимеймiн т.с.с. Үш жастағы
баланың сөйлеуiнен оның психологиялық дамуын көремiз, мысалы, бiлемiн –
бiлмеймiн, iштей күйзелiсiнiң терең мәнiсi бар, оған “ойыншық жоқ” , “мамаң
жоқ” деген оған өзiнiң бiр бөлiгi жоқ болғандай сезiнедi. Оның жоқтығын
ұмыту мүмкiн емес, олар баланың психологиялық ортасынан орын алады, оның
жоқ болуынан психологиялық ортада бос орын қалдырады. Сүйiктi ойыншықтары,
ертегiлер, таныс адамдар балада тұрақтылықты қалыптастырады, ал
тұрақтылықтың дәл осы жас кезеңiнде мәнiсi зор.
Сәбидегi “Мен” концепциясы оның психологиялық дамуындағы тәуелсiздiк
күйзелiсi және жекелiгiмен байланысты. Сәбидiң “жекелiгi” – ол тек қана
басқа адамнан ған емес, басқа заттан да жекелiлiгi. Бұл қасиеттi “Мен”
концепциясының қалыптасуына немесе оның iштей сезiмдерiмен байланыстыруға
болады (қуанышы, таң қалуы). Сәби ендi басқа, ал үлкендер оның осы
күйзелiсiмен бөлiсе алады немесе бұрмалап мүлдем жоғалтып жiберуi мүмкiн.
Осы жас кезеңдегi ерекшелiктердiң мәнiсi дұрыс шешiлмесе баладағы “Мен”
концепциясында қорғанушылық немесе ұялшақтық қалыптасады. Бұл мәселе
балалар психологиясында өте аз зерттелген. [15; б.87]
Э. Эриксонның айтуынша, ұялшақтық - ол басқа бiреудiң алдында адам
өзiнiң толық жалаңаштылығын сезiну, ал күмәндәнушiлiк ол ұялшақтықтың
ағайыны, деп сәбидiң дене күйзелiсiмен байланыстырады.
Сәби әлi өте кiшкентай, кеше ғана жүрiп, сөйлеп үйренсе, ендi бүгiн
жекешiлдiктi, тәуелсіздікті талап етедi, адамдар арасындағы байланысты
ұғады да соны өз пайдасына пайдалануға тырысады, өзiне ғана көңiл аударуды
қалайды. Оған өзi отыратын бөлмесi ендi тар, үйдiң iшiне тiптi аулаға дейiн
саяхатқа шығып кетуi мүмкiн. Сәби өзiнiң бiрбеткейлiлiгiн жеңедi, ендi
онымен келiсiм жасауға болады, басқа адамды ести де, тыңдай да алатын
халге жеттi. Сонымен, осылай балалық шақтың 5-7 жас аралығындағы тең орта
кезеңi келедi. Осы жас аралығында бала қай жерде тәрбиеленсе де өзi шеше
алатын дамудың үш түрiн аламыз.
Бала 5-7 жас аралығында сезiмталдығы өте жоғары және iштей күйзелiске
бейiм келедi де “Мен” концепциясының шекарасын өзге адамдардан алыста
ұстайды. Дәл осы кезде қамқорлыққа алынған ортасы оның дамуының дұрыс
қалыпта болуына кепiл. Әлеуметтiк ортасы кеңейедi, тек жанұядағы адамдармен
ғана емес басқа көршiлермен, балабақшада өз құрдастарымен қарым-қатынасы
мағыналы болады. Басқа бөтен адамдармен қарым-қатынасы қалыптаса бастайды.
Олардың жақын емес адамдармен ерекше байланыста болуы дамуына өз сапасын
енгiзiп “Мен” концепциясына әсер етедi. Балаларда сөздiк бағадан вербалсыз
әсерден ешқандай қорғанысы жоқ. Үлкен адамдар осы айтылғандардың маңыздысын
есте сақтай бермеймiз, дәл осы күйзелiс басқа адамның концепциясын
меңгеруге маңызы зор.
Сәбилiк кезде бала сезiмiмен, ата-анасымен тығыз байланыста, өз
сезiмiне талдау жасай алмайды. Сөйлеу арқылы ғана өз сезiмiн сөзбен
жеткiзiп талдай алады. “Мен емес” бейнесі бала ең алғаш сөйлей бастағаннан
басталады да, басқа адаммен қарым-қатынасқа түсу үшiн қолданылады. “Мен
емес” психологиялық шындықтың мазмұны “Мен” концепциясының мәнiн тежейдi.
Ол бейненiң бар екендiгiн баланың салған суреттерiнен айыруға болады. Өз
суреттерiнде адам мiнезiндегi немесе ертегi кейiпкерлерiндегi айрықша
мiнездi көрсете алады. “Мен” концепциясы өзiндiк құрылымға және өзiндiк
сақталынуға бөгде адамдардың көмегiмен iске асады.
Бірақ, бұл жағдай әлi жұмбақ күйінде, зерттелмеген. Жорамалдап айтсақ,
5-7 жас аралығындағы баланы басқа адамға сөзсiз бағындыруды гуманистiк
үрдiс деп айта алмаймыз. [15; б.92]
Бүгiнгi күнде психологтар “Мен” концепциясының күшiне тоқтала келiп
оның көрсеткiштерiн атап отыр: жауапкершiлiк; өзi туралы дұрыс көзқарас; өз
күшiне сену; бағыттылығы; өзбеттiлiгi. “Мен” концепциясының мәндi болуы ол
баланың әртүрлi кедергiлерге қарсы келе алуы және мақсатына қалай, қандай
мерзiмде жеткенiне байланысты оның сезiмiндегi бейнелер мен көрiнiстер.
Сезiмнiң жекелiлiгiн сөйлеген сөзiнен айыра аламыз, дәл осы кезден бастап
бала сөздi өзiндiк санасымен жеткiзе алады. “Мен” концепциясының шекарасы
осы жас аралығында басқа заттың шекарасымен шектеледi де, осы жас
аралығында балада сүйiктi ойыншығы, орны және жинап қою қасиеттерi пайда
бола бастайды. Егер жанұяда неше бала болса немесе балаларды топқа
бiрiктiрсе онда өзiнiң сүйiктi ойыншығы мен өз орны үшiн күресу өмiрiнiң
негiзгi бiр бөлiгiне айналады [15; б.7].
Сәбидiң өз жанұясынан тыс тәрбиленiп келе жатқанының өзi қоғамға жат,
табиғат заңына қарсы құбылыс. Баланың дұрыс психологиялық және
физиологиялық жағынан дамуынан жанұяның атқаратын қызметiнiң маңыздылығын
көремiз.
Ерте нәрестелiк кезеңнен бастап үлкендерден өнеге алып өседi. Ол тек
қана жүрiп қана қоймай, қалай сөйлеу керек, ойнауды сонымен қатар өзiне
және басқа бiреуге қандай қатынаста болу керектiгiн де үйренедi. Жанұя
мүшелерi таңартеңнен күннiң батысына дейiн тiптi кейде түнге дейiн
өздерiнiң мiнез-құлықтарының әртүрлi қырын ашады. Оған олардың сөйлеуi,
жүрiс-тұрысы, iс-қимылы, еңбекке және басқа адамдарға деген қарым-қатынасы
кiредi (А.А.Аркин) [16; б.39].
Өз жанұясындағы бала қалай өмiр сүрудi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
I тарау. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙIНГI ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1.1 Мектеп жасына дейінгілердің психологиялық даму ерекшеліктері ... ... 9
1.2 Балалар үйінде тәрбиеленетін мектеп жасына дейінгілердің қарым-
қатынасының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
II тарау. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙIНГI ЖЕТIМ БАЛАЛАР МЕН ОТБАСЫ ТӘРБИЕСIНДЕГI
БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҮРДЕ ТАЛДАУ
1. Эксперименттiк зерттеу әдiстерi мен процедуралары ... ... ... ... ... ... 39
2. Мектеп жасына дейiнгi жетiм балалардың ересектермен қарым-қатынасының
ерекшелiктерiн зерттеу жұмысының нәтижесi ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: 1990 жылдардағы жариялылықтың салдарынан
көптеген айтылмай жүрген мәселелер қозғалды. Соның iшiнде жетiм балалар
туралы мәселе, әрине жетiм балалар мекемелерiнiң бар екенiн барлығы да
бiлетiн, бiрақ оның жағдайы соңғы жылдарда ғана толық белгiлi болды.
Қазіргі заманғы қоғамның даму деңгейіне сай, күрделі әлеуметтік-
экономикалық процестер бүкіл халықтың жағдайында көрінбей қоймады. Бірақ
солардың ішіндегі ең негізгісі балаларды қорғау мәселесі. Осыған байланысты
жетімдер мәселесі және оларға білім беру, тәрбиелеу үдерісі, сонымен қатар,
психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қамтамасыз ету, тек арнайы
педагогикада ғана емес, психология, әлеуметтік психология және тағы басқа
ғалымдардың ғылыми білім саласында көкейтесті болып отыр. Бұл жағдайда
аталмыш балалар тобы психологтар мен педагогтар, дәрігерлердің зерттеу
нысанына айналуда.
Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру жүйесінің
жаңаруына жан-жақты жетілген, ұлттық сана-сезімі, ұлттық психологиялық
нышандары қалыптасқан, рухани жағынан дамыған, ғылым мен практика
жетістіктерінен хаабары бар ертеңгі азаматты тәрбиелеу – балалар үйінің
және мектептің үздіксіз жүзеге асыратын міндеттері екені баршаға аян. Бұл
жөнінде Балалар үйінің жарғысының 21-ші тармағында: Мектеп жасына
дейінгі балалар үшін балалар үйі тәрбиеленушілері өмірінің және
денсаулығының сақталуын, балалар денесінің дұрыс жетілуін, оларда мәдени-
гигиеналық дағдылардың болуын, сөйлеу тілінің дұрыс дамуын және балалардың
мектепке оқуына әзірлігін қамтамасыз етеді - деп атап көрсеткен 1.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында (2007) оқу-тәрбие
үдерісін ұйымдастыратын қазіргі балалар үйі – толық мемлекеттің
қарамағындағы ұйым. Балалар үйінде негізінен жетім балалар, жалғызбасты
аналардың баласы, жағдайы төмен отбасының балалары немесе денсаулығы нашар,
кемтар балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар
тәрбиеленетіні айтылса 2 Қазақстан Республикасы Үкіметінің Мұқтаж
азаматтарға олардың білім алу кезеңінде әлеуметтік көмектің мөлшері мен
көздері туралы 17.05.2000 жылғы № 1738 қаулысының жалпы бөлімінде
Мемлекет сәбилер үйіндегі жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынан
айрылған балаларды олардың білім алу кезінде ұстауға арналған шығыстарды
толық көтереді. Толық мемлекеттік қамтамасыз ету: тұруды, тамақтандыруды,
киім-кешектерді, медициналық көмектер алуын, оқулықтармен, жабдықтармен
қамтамасыз етуді қамтиды, - деп көрсетілген 3.
Жетім балалар тәрбиесіне қазіргі кезеңде ұлттық тәрбие тұрғысынан да
көңіл бөліп, оларды тұлғалық қалыптастыру мәселесі бүгінгі күннің өзекті
талабы. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму
стратегиясына сай жетім балалар үйіндегі тәрбиеленіп жатқан әрбір ұрпақтың
жеке адам ретінде қалыптасуының шешуші факторы ұлттық тәрбие деп көрсеткен
4.
Халық педагогикасы негізінде балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің
тұлғасын қалыптастыруда отандық ғалым М.П. Асылбекова өзінің жұмысында
кеңінен зерттеген.
Балалар үйінде тәрбиеленушілердің ерекшеліктерін, даму өзгешелігін
шетел (А. Адлер, А. Фрейд, Дж.Боулби, Р. Шпиц, М. Винце және т.б.) және
отандық (М.И. Лисина, С.Ю. Мещерякова, Н.М. Щелованов, А.М. Прихожан, Н.Н.
Толстых және т.б.) психолог-зерттеушілер белсенді түрде қарастырды.
М.И. Лисинаның мәліметтері бойынша жетім баланың ерте және мектепке
дейінгі жасында жаңа құрылымы толық дамымайды. Заттық әлемге деген қатынасы
баяу болса да дамиды және де жасы өскен сайын мақсатсыз, әлсіз импульсивті
болады. Ересектермен қарым-қатынастағы позитивті өзгерістер білінер-
білінбес болады. Бұл тәрбиеленушінің ересектердің баға беруіне
қызықпауынан, ересектердің көмек көрсетуі үшін, ересектердің көңілін
аудара алмауынан көрінеді 5.
Сэлливан баланың "Мені" шығу тегі жағынан әлеуметтік болып табылады,
себебі ол ересектердің оларға баға беруі нәтижесінде біртіндеп қалыптасады,-
деді. Жақын ересек адамдардың ұстанымы баланың өзіндік дамуы мен өзіндік
ашылуы жүретін "эмоциялық ахуал" мен "психологиялық ортаны" құрайды. Бұл
мәліметтерді психоаналитикалық бағыт өкілдері (З.Фрейд және А Фрейд, Шпиц,
Элперт) жинақтаған 6.
А.Г. Харчевтің (1974) тұжырымдамасы бойынша: бала туғаннан бастап
өз ортасы мен қоғамдық дәстүрлі мәдениетін, өнегеліктің біртұтас жүйесін
жанұядан меңгереді. Дәл осы нәрестелік кезеңнен бастап балада адамдар мен
қоршаған ортасына деген сенім, қоршаған орта мен өзге адамдардан қорқыныш
сезімі мен мазасыздық қалыптаса бастайды. Осы кезеңде қалыптасқан сезімдер
адамда өмір бойы сақталып, басқа адамдармен қарым-қатынастағы эмоционалды
үндестігінен, ерекше стилінен көрініп отыратындығын зерттеулер нәтижелері
анықтаған 7.
Қазақстандық ғалым А.Т. Ақажанованың Кәмелеттік жасқа толмаған
балалардың девианттық мінез-құлқын педагогикалық–психологиялық тұрғыда
түзету атты оқу-әдістемелік кешені (2008) және Девиантология оқу құралы
(2009) осы тақырыптың теориялық мазмұнын ашуға көп үлесін қосты. Оның жабық
түрдегі мекемлерде тәрбиеленушілердің қатыгездік және агрессивтік мінез-
құлықтарының қалыптасуы мен олардың көрініс беруіндегі түрткі болатын
негізгі факторларды атап көрсетеді: эмпатияның жоқтығымен, өзін-өзі сыйлау
мен өзін-өзі бағалаудың төмендігінен, отбасында жағымды ахуалдың
болмауынан, өмірде кездескен сәтсіздіктерден уақытша болса да құтыламын
деген жаңсақ оймен ішкілікке түсуінен, үйден қашудан, үлкендердің
бақылауынан тыс қалған немесе ата-ананың шектен тыс өбектеуінен және т.б.
жайттардан қалыптасатынын айтады (8).
Қазіргі уақытта балалар үйінде тәрбиеленушілердің жай-күйін жан-жақты
қарастырып жүрген отандық ізденушілер көбеюде. Айтар болсақ, З.А.
Зубайраева Жетім балалардың тұлғалық әлеуметтенуінің педагогикалық
шарттарын қарастырса, И.Т. Серимбетова Балалар үйінде тәрбиеленушілердің
оқу-тәрбие процесінде құндылықтарға бағдарланудың даму ерекшеліктері
аясында, Г.А. Дусманбетов Интернат мекемелерін бітірушілердің жоғары
мектепке бейімделуінің психологиялық ерекшеліктері тақырыбында, ал А.К.
Сұлтанов Арнайы балалар мекемелерінде тәрбиеленуші балалардың
денсаулығының ерекшеліктерін зерттесе, Г. Мақашқұлова балалар үйінде және
интернат типтес мекемелерде тәрбиеленушілердің тұлғалық даму
ерекшеліктерін, М. Әуренова ата-ана қамқорлығынан айрылған балаларды
тәрбиелейтін мекемелерде әлеуметтік-психологиялық қызметті ұйымдастыру
мәселелерімен шұғылдануда, ал Н.Ү. Бегалиева балалар үйінде тәрбиеленген
жасөспірімдердің танымдық іс-әрекеттерін қалыптастыру ерекшеліктері жайында
зерттеп, интернат типтес мекемелерде білім беру мен тәрбие берудің теориясы
мен әдістемесін дамытуға өз үлестерін қосып келеді.
1992 жылы наурыздың 27 жұлдызында жиырмадан аса мемлекеттiк және
қоғамдық ұйымдардың өкiлдерi бас қосқан құрылтай жиналысы өтiп, онда
“Бөбек” балалар қайырымдылық қорын құру туралы шешiм қабылданды. Елiмiздiң
түкпiр түкпiрiнде ауыр қалге түскен, қазынагөйлiк қарым-қатынастан шаршаған
балалар үшiн отбасылық балалар үйi ашыла бастады.
Қайырымдылық - керектi iс әрине, бiрақ жалғыз онымен алысқа бара
алмайсың. Керенаулықтан арылтып, балалардың санасына әрдайым қоршаған орта
мен өз болмысын тиянақты зерттеу қажеттiлiгiн қалыптастыру керек [33;
б.13].
Осыған байланысты дипломдық жұмыстың тақырыбы: “Балалар үйінде
тәрбиеленушілердің қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтау”- деп алынды.
Зерттеу объектісі – мектеп жасына дейiнгi жетiм балалардың
психологиялық ерекшелiктерi.
Зерттеу пәнi - мектеп жасына дейiнгi жетiм балалардың қарым-
қатынасының даму саласы.
Зерттеу болжамы: мектеп жасына дейiнгi жетiм балалардың тұлғалық дамуы
отбасында тәрбиеленген балаларға қарағанда ересектермен өзара қарым-қатынас
жасауда олардың әлеуметтiк рөлiн түсiнiп, бағдар етуi психологиялық даму
деңгейiне сай емес.
Зерттеу мақсаты - мектеп жасына дейiнгi жетiм балалардың ересектермен
қарым-қатынас жасау ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу мiндеттерi:
• мектепке дейiнгi жетiм балалар үйiнiң тәрбиеленушiлерiнiң жалпы
балабақша балаларына қарағанда ересектермен, құрбыларымен қарым-
қатынас жасау ерекшелiгiн анықтау;
• эксперименттiк зерттеуге қолайлы, жарамды әдiстемелердi таңдау.
Зерттеудің әдістемелік негізін Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи даму
тұжырымдамасы, А.Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясы, М.И. Лисинаның мектепке
дейінгілердің қарым-қатынас теориялары құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: балалар үйінде мектеп жасына дейінгі
тәрбиеленушілердің тұлғалық қасиеттерінің, қарым-қатынасының
ерекшеліктеріне арналған қазақ тіліндегі теориялық материалдар
толықтырылды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: жетiм балалардың тұлғалық даму және
қарым-қатынасының ерекшелiктерiн сипаттау.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: жетiм балалардың қарым-қатынасының
дамуын анықтау жолдары.
Зерттеу әдiстемелерi:
• байқау әдiсi (рөлдiк ойын кезінде зерттелді);
• мектеп жасына дейiнгi балалардың үлкендермен және құрбыларымен қарым-
қатынас жасауы (салған суреттерiне байланысты талдау)
Г.А. Урунтаеваның әдiстемесi;
• мектеп жасына дейiнгi балалардың үлкендермен қарым-қатынас жасау түрiн
анықтау (М.И. Лисина мен Х.Т. Шерьязданованың жүргізген әдiстемесi).
Зерттеудің эксперименталды базасы: Алматы облысы, Ұзынағаш ауданы, Кара-
Кастек ауылындағы мектепке дейiнгi балалар үйiнiң тәрбиеленушiлерi мен (30
бала) Қарлығаш балабақшасының (30 бала) балалары.
Зерттеу жұмысы екі топ балаларына салыстырмалы түрде жүргiзiлдi;
Диплом жұмысының құрылымы: ғылыми жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан, глоссарийден тұрады.
I тарау. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙIНГI ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1. Мектеп жасына дейінгілердің психологиялық даму ерекшеліктері
Мектепке дейінгі кезең - бала өмірінің үлкен бөлігі. Өмір сүру жағдайы
кеңейеді: отбасы шеңбері енді көше, қала, ел жағдайына жылжиды. Бала өзі
үшін адамдар арасындағы қарым-қатынасты, әрекеттің түрлерін және адамдардың
қоғамдық қызметтерін ашады. Ол осы ересектер өміріне қосылып белсенді
қатысқысы келеді, ол оған әрине ене алмайды. Ол тіпті өзі біліп әрекет
ететін жағдайға жетуге тырысады. Осы қарама-қайшылықтан рөлдік ойын пайда
болады. Балалардың өз бетімен әрекеті - ересектер өмірі үлгісінің
көшірмесі.
Мектепке дейінгі шақта ойын негізгі әрекет түрі болып табылады. Рөлдік
немесе кейде оны шығармашылық деп аталатын ойын мектепке дейінгі жаста
көрініс табады. Бұл іс-әрекетте балалар ересектер рөлін алады және
кеңейтілген түрде ойын жағдайында ересектер әрекетін және олардың
арасындағы қатынасты тудырады. Бала белгілі бір рөлді таңдап және
орындайды, ол – ана, дәрігер, жүргізуші, дүкенші және т.б. бейнесімен
әрекетін алады. Ойынның бейнелі жоспары өте маңызды, оның тіпті ойынның өзі
болуы мүмкін емес. Ойындағы өмір өз көзқарасы бойынша өтсе де, ол эмоцияға
толы болғандықтан бала үшін шынайы өмірге айналады.
Сюжетті ойын затты басқару әрекетіне ерте балалық шақ соңында бөлініп
шығады. Алғаш бала затпен әрекет етуге қызығады. Үлкендер әрекетіне
байланысты өзінше қимыл жасағанда, ол өзі әрекет ететінін және ересек
секілді қимыл жасайтынын түсінеді. Шын мәнінде, ол бұрыннан ересек секілді
әрекет еткен, бірақ оны байқамаған. Д.Б. Эльконин айтқандай ол затқа
қарағанда арасында ересек адам болады, ол бала үшін шыныдан қарағандай еді.
Мектепке дейінгі жаста аффект заттан адамға беріледі, соған орай ересек
адам және оның әрекеті бала үшін тек қана объективті емес, субъективті де
үлгі болады.
Сюжетті-рөлдік ойын пайда болу үшін заттармен әрекет ету ғана дамымай,
сонымен қатар бала мен ересек арасындағы қарым-қатынаста түбірімен өзгеруі
тиіс. Үш жасқа таман бала бұрынғыдан қарағанда өз бетімен болуға дайын
болады және жақын ересек адаммен арадағы бірлескен әрекеті бұзылады.
Мектепке дейінгі балалардың орта жастағылары үшін негізгі – адамдар
арасындағы қарым-қатынас, ойын әрекеттері ойын үшін емес оның артында
тұрған қарым-қатынасқа негізделеді.
Ойынның сюжеті мен мазмұны рөлге араласып кетеді.Ойын әрекетінің
дамуы, ойынның рөлдері мен ережелері мектепке дейінгі шақта келесі бағыт
бойынша жүреді: бұрмалы жүйелері бар, ойын онда ереже рөлдері, құпия
ережелері, құпия рөлдері айқын көрінетін жабық жүйе, ақырында ережелері
белгілі рөлдері бар құпия ойындар.
Осылайша ойын өзгеріп мектепке дейінгі жастың соңында дамудың жоғары
сатысына жетеді. Ойын дамуында екі негізгі фаза және кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезеңге 3-5 жас адамдардың шынайы әрекеттерін қайталау тән.
Екінші кезең 5-7 жас адамдар арасындағы шынайы қатынастар үлгісі жасалады
және ойын мазмұнына ересек адамның әрекетінің мәні, әлеуметтік қатынастар
тән. Ойын - мектепке дейінгі кезеңдегі негізгі әрекет, ол баланың дамуына
елеулі әсерін тигізеді. Ең біріншіден, ойын ойнай отырып балалар бір-
бірімен толыққанды тіл табысуға үйренеді.
Мектепке дейінгі орта жастағы, ересек жастағы балаларға эгоцентризм
тән болса да бір-бірімен келісіп рөлдерді бөліп алады. Рөлдерді бөлу, ойын
ережесін бақылауға байланысты балалар ортақ әрекетке қатысады.
Ойын тек бала үшін құрбылармен тіл табысуға көмектеспейді, сонымен
қатар бала өзінше әрекет етеді. Өз әрекетін басқару балада алғаш ойында,
содан кейін басқа әрекетінде көрінеді. Ойында бала ересек талабын және
мораль нормасын емес, басқа адам бейнесінің көшірмесін жасап алады. Өзін-
өзі бақылау мектепке баланың соңғы жас кезеңінде көрінеді, сондықтан алғаш
оған сыртқы бақылауды ойындағы достары қояды. Балалар алғаш бір-бірін, өзін
бақылап ұстайды. Сыртқы бақылау біртіндеп өзін-өзі ұстау үрдісінен алынып
тасталынады.
Мектепке дейінгі балалық шақта ұзақ және қиын сөздерді игеру үрдісі
аяқталады. 7 жасқа аяқ басқанда баланың тілі ойлау және тіл табысу құралына
айналады, сонымен қатар саналы оқу заты іспеттес. Оған себеп мектепке
дайындық кезеңінде оқуға, жазуға үйрету басталады. Сәбилерде сөздің
дыбыстық жағы дамиды. Мектепке дейінгі кіші жастағылар өз сөйлеуінің
ерекшеліктерін түсіне бастайды. Бірақ оларда оған дейінгі дыбысты қабылдау
әдістері сақталады, ол дұрыс естіп, дұрыс сөйлейді. Мектеп жасына дейінгі
соңғы кезеңде фонематикалық даму үрдісі аяқталады.
Бала біртіндеп тілдің грамматикасын, сөздікті игеріп мектепке дейінгі
кезең соңында контексті сөзге көшеді. Мұндай сөз мазмұны контексте ашылады.
Ол оқыған әңгіме, ертегісін айтып береді, көргенін суреттейді, алайда оның
жағдайға сай сөйлеуі өзгереді, жойылады деген сөз емес. Ол тұрмыстық
тақырыптан ерекше әсер алған әңгімелерінен, оқиғалардан көрінеді, жағдайға
сай ерекшеліктерді көру үшін сөйлеуі екі сәбидің бір-біріне айтқан
мултьфильмінен, киноларынан көруге болады, онда сәби сөз аяғын жеп қойып
кейде үлкен фразадан аттап өтіп айта береді 37.
Мектепке дейінгі кезде сәби ересекке тән ауызша сөйлеу әдісін толық
меңгереді. Онда түрленген хат-хабарлар, монолог, әңгіме пайда болады. Онда
сәби өз көргенін ғана емес, өз сезімін, өз ойын да айтады. Құрбыларымен
сөйлеуде диалогтік сөйлеуі дамиды. Эгоцентрлік сөйлеу сәбиге өз әрекетін
жоспарлап, бақылауға алуға көмектеседі. Өзі үшін айтылған монологында
қиналған туыстарын айтады, алдындағы әрекетіне жоспар құрады.
Танымдық дамуына келсек, ес – мектепке дейінгі балалық – естің дамуына
ең қолайлы кезең. Л.С. Выготский көрсеткендей, ес негізгі рөлге ие болып,
өз қалыптасуының негізгі үрдісіндегі жолды өткереді. Қабылдауы мектепке
дейінгі жаста көрсетілген көмекпен бұрынғы тәжірибе арқылы жүйелейді.
Онымен қоса әртүрлі объектіні айналадағы заттарды, бұрынғы өзіне таныс
нәрселерді қабылдайды. Амал тәсілдері біртіндеп дами бастайды. Бұл өзіндік
қабылдауға әсер етеді. Баланың өсуіне қарай операция да ұлғая дамиды.
Саналы даму да өзінің өмірлік тәжірибесінде бір нәрсені немесе бір
құбылысты әртүрлі әрекетпен қабылдайды. Мектепке дейінгі жастағы балалардың
сана-сезімін тек қана сырттан бақылауға болады. Негізінен сана-сезім мектеп
жасына дейінгі шақтың аяқ кезінде қалыптаса бастайды.
Бала үшін өзгелердің іс-әркеттері жанұя тәртібімен өзінің ісімен
бағаланады. Өзінің істей алатын дағдыларына қарай, 5 жастағы бала өз
жетістіктерін асыра бағалайды. 6 жасында да осы қасиет сақталады. Бірақ бұл
шақта бұрынғыша ашық түрде болмайды, түсіндіруге тырысады. Ал 7 жасында
шындыққа жанасатындай етіп баға береді.
6 жасар балалармен жұмыс істеген барлық психологтар бір шешімге
келеді: 1-ші сыныптағы 6 жасар бала өзінің психологиялық дамуымен әлі де
мектепке дейінгі бала болып қалады. Ол мектепке дейінгі жасқа тиесілі
ойлаудың ерекшеліктерін сақтайды және онда есте сақтау (ол керектіні есте
сақтамай, не қызықты соны есте сақтайды) басым болады. Спецификалық назар
аудару мынандай: бала өнімді бір іспен 10-15 минуттан артық жұмыс істей
алмайды.
6 жасар баланың тұлғалық ерекшеліктері оқыту процесінде қосымша
кедергілер туғызады. Танымдық себептер, оқудың барабар тапсырмалары әлі
бірқалыпты және ситуативті емес, сондықтан көптеген балаларда олар
мұғалімнің арқасында пайда болады және қалыптасады.
Көптеген психологтар мен педагогтар мектепте оқыту 6 жастан дегеннің
жақсы және жаман жақтарына көптеген дәлелдемелер келтіреді. Д.Б. Эльконин
өз кезінде осы жастан бастап мектепте оқытуға өзінің қарсы пікірлерін
айтқан. Ол балалардың жоғары даму сатысына өтуін мынандай белгілермен
көрсетеді: дамудың келесі кезеңін қаншалықты толық жүріп өту, қаншалықты
ішкі қайшылықтар пісіп жетілгенінде және де осы қайшылықтар осылай көшуден
шешіліп кетуі мүмкін. Мектепке дейінгі балалықты 1 жылға қысқарту
қалыптасып қалған баланың даму процесін бұзу мүмкін және бұл пайда
әкелмейді. Д.Б. Эльконин 6 жастан бастап мектепте оқытуды ұйымдастырудың
орнына бала бақшадағы дайындық топтарды кеңейту керек деген. Ол балаларды
мектепке дайындау әлдеқайда жеңіл деген. Өйткені балаларға өзімен шамалас
мектепте оқитын балалармен салыстырғанда балабақшада жақсы және олар онда
толығырақ, көп бейнеде және де олар әлдеқайда өмірге риза болып өмір
сүреді.
Біз бір ғана принцишіл маңызды кезеңді атайық. 6 жаста әлі де болса
ерікті мінез-құлқына байланысты көңіл бөлерліктей қиындықтар бар: мектепке
дейінгі жаста еріктілік енді қалыптаса бастайды. Әрине, бала белгілі бір
уақыт өзінің мінез-құлқын басқара алады, ойша өз алдына қойған мақсатына
жете алады, бірақ ол өз дегенінен оңай көңілі жаңа қызығарлықтай күтпеген
бір нәрсеге ауып кетеді.
Қолайлы жағдай кезінде оқытудың психологиялық шиеленісі әдеттегідей
1,5-2 айда азая бастайды. Әлдеқайда қатаң шарттарда ол сақталады.
Психологиялық сонымен қатар соматикалық жоспарда ол қосымша эффект
шақырады. Оқытудағы жалпылама кедергілерге қарамастан мұнда тізіліп шыққан
тағы бір индивидуалды өзгешелікпен байланысты бір кедергі тұрады. Белгілі
теориялық білімдерден шыға келе тәжірибелі түрде психолог 6 жастан оқытуды
қолдауы не оған қарсы болуы мүмкін. Бірақ мектепке нақтылы баланы әкелгенде
ол бұл сұраққа индивидуалды жақындайды. Ол 6 жастан балаға мектепке түскен
жөн бе немесе 1 жыл тосу керек пе соны шешуі керек. Яғни, ол қаншалықты
мектептік оқытуға психологиялық дайын екенін анықтайды.
Баланың өзінің ынтасы болмаса, бір нәрсеге үйрету қиынға соғатыны тек
педагогтарға ғана белгілі жәйт емес. Бала табысты оқу үшін ең алдымен жаңа
мектеп өміріне, сабаққа, жауапкершілікке, тапсырмаларға ұмтылуы қажет.
Ұмтылу арқылы балада ішкі позициясы қалыптасады.
Л.И. Божович балалардың мектепке психологиялық дайындығының
маңыздылығын айта келе, балалардың жаңа позициясы өзгеріп уақыт өте келе
мазмұнды болатынын атап өтті. Алғашында балаларды мектептік өмірдің сыртқы
атрибуттары қызықтырады: түрлі түсті портфельдер, әдемі пеналдар, қаламдар
т.б. Жаңа әсерлерге, жаңа жағдайларға, жаңа достар тауып алса деген
қажеттіліктер туады. Содан кейін ғана балада оқуға деген, өз “жұмысына”
баға алу деген (әрине, ең жақсы) және жай қоршаған адамдардан мақтау
алсам деген ынта туады.
Оқуға деген толық қарым-қатынас ғана емес, мектепке баратын балалардың
мұғалімге, құрдастарына және өзіне қарым-қатынас маңызды. Мектепке дейінгі
жастың аяғында балада үлкендермен мынандай тұлғалық ситуативтен тыс қарым-
қатынас араласу формасы қалыптасуы керек (М. Лисина
бойынша) Үлкендер бедел мен еліктеуге арналған үлгі болады. Оның айтқан
сөздеріне ешкім ренжімейді, керісінше өз қателерін түзетуге тырысады, дұрыс
істемеген жұмысты қайта істейді. Балалар сондай іскерлікте үлкендерге және
оның әрекеттеріне эталон сияқты қарау, мұғалімдердің позициясын оның
кәсіптік рөлін барабар қабылдайды. Сабақ кезінде қарым-қатынас жасау
жеңілдейді.
Мектептік оқытуға деген интеллектуалдық дайындық талдап қорыту
қабілетімен, обьектілерді салыстырумен, оларды топтастырумен, маңызды
белгілерді ерекшелеумен, себеп-салдар тәуелділікпен, қорытынды жасау –ойлау
процесінің дамуымен байланысты. Балада ұсынудың белгілі кеңдігі, сонымен
қатар, бейнелік және кеңістіктік, сәйкесінше сөйлеудің дамуы, танымдық
белсенділігі болуы керек және бұл ата-ана мен педагогтардың бірлескен
әрекетінде өз шешімін табады.
1.2 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНЕТІН МЕКТЕП ЖАСЫНА
ДЕЙІНГІЛЕРДІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Балалар үйiнде және интернаттарда тәрбиедегi балалардың көбiнiң ата-
анасы бар, бiрақ олар науқас, балаларын тәрбиелей алмайтын жағдайда немесе
ата-ана құқығынан айырылғандар. Ата-ана құқығынан айыру бiздiң елiмiзде тек
соттың шешiмiмен ғана жүзеге асырылады. Мұнда iшiмдiкке салынып баласына
керi әсер еткен ата-аналар, ата-аналық құқығының арқасында шектен шығу,
баласын жәбiрлеу, зорлау және т.б. Ата-ана құқығынан айырылғандардың 88%
iшiмдiктiң ауыр түрiне салынғандар [9; б.9]
Өмірдің мәні мен құндылықтар жүйесінің құлдырауы негізгі әлеуметтік
институттарға әсер етті. Көзге түсер өзгерістердің бірі отбасы институтында
болып отыр. Ата-ананың барлық назары баланың материалдық қамтылуы,
интелектуалдық дамуына бағытталса, ал баланың эмоциялық және тұлғалық
мәселелерімен айналысуға уақыттары жеткіліксіз. Тіпті ата-ананың
нашақорлыққа немесе ішімдікке тәуелділігі жағдайында олардың балалары жай
ғана қараусыз қалып, кей жағдайларда физиологиялық және психологиялық
зорлықтың құрбаны болады. Көрсетілген дәйектер қоғамда балалық депривация
феноменінен келетін, тенденцияның тоқтаусыз өсуінің дәлелі болып табылады.
Балалық депривация – бұл бала әлемі мен ересектер әлемінің, бүкіл қоршаған
әлемнің терең байланысының бұзылуы (А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых). Пихология
мен медицинада депривация термині кеңінен қолданылады. Бұл термин
ағылшынның deprivation сөзінен шыққан, қазақша мағынасы - өмірлік
қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігінің шектелуі немесе жойылуы.
Депривация феномені әлеуметтік тәуекел топтарында көп байқалады: бұл ата-
ана қамқорлығынсыз қалған балалар немесе жетім балалар, тәуекел тобына
жататын отбасындағы және жағдайы нашар отбасының балалары 10.
Өз жанұясынан тыс тәрбиеленiп жатқан балалар әрқашан қалаусыз, осы
өмiрiмiзге жат құбылыс тәрiздi. Өмiрде неше түрлi жағдай болады: мезгiлсiз
қаза табу, ауру, табиғат апаты т.с.с. осындай салдардан сәби өзiне қамқор
көрсете алатын жанашырынан айрылады да өкiмет өз қамқорына алады. Бiрақ
қазiр бейбiтшiлiктiң өзiнде, әлеуметтiк жағдайдың түзелген шағында да
ата–анасының еркiмен тiрi жетiм балалар өте көп мөлшерде мемлекет
қарамағына келiп түсуде.
Баланың ерте жастағы дамуының негізгі көрсеткіштерінің бірі - қарым-
қатынас сферасы болып табылады. Интернат типті мекемелердегі балаларда
қарым-қатынас дағдыларының толық қалыптаспағаны, ересектермен немесе
құрдастарымен қарым - қатынасқа түсуге ынтасы жоқтығы жиі айтылады.
Орталарына таныс емес адам келгенде, олардың тарапынан әдетте эмоциялық
реакциялар байқалмайды (қорқыныш не қуаныш сезімдері), эмоциялық
байланыстардан қашқақтайды.
Реакция қайтарудың басқа бір типі - бейтаныс адамға жабысу болып
табылады. Бейтаныс адам келісімен оған жабысып, түрткісі келеді, бірақ
қызығушылықтары тез сөніп, қоштасар кезде бауырмалшылдығын дәлелдейтін
ешбір эмоция байқатпайды 11.
М.И. Лисинаның мәліметтері бойынша жетім баланың ерте және
мектепке дейінгі жасында жаңа құрылымы толық дамымайды. Заттық әлемге деген
қатынасы баяу болса да дамиды және де жасы өскен сайын мақсатсыз, әлсіз
импульсивті болады. Ересектермен қарым-қатынастағы позитивті өзгерістер
білінер-білінбес болады. Бұл тәрбиеленушінің ересектердің баға беруіне
қызықпауынан, ересектердің көмек көрсетуі үшін, ересектердің көңілін
аудара алмауынан көрінеді 5.
Балалар үйіндегі баланың бір-бірінің және қоршағандармен іс-әрекеті
балаға еліктеуге стимул береді, мақсатты бағытталған әдіс-тәсілдерді
үйретеді. Ересектер баланың заттық сферасындағы жетістіктерінен гөрі,
тәртіп белсенділігін бағалайды. Мұндай қарым- қатынастың нәтижесінде,
келесі даму кезеңінде психикалық және тұлғалық даму негіздері
қалыптаспайды.
Сонымен қатар, балалардың аналарынан немесе жақындарынан ажырау
фобиялар мен невроздықтың дамуы мен тұрақтауына әсер ететіндігі жөнінде
деректер де бар. Мысалы, Зигмунд Фрейд өзінің еңбектерінде анасынан жырақта
болу сәбидің бойында өзінің әлсіздігін ауыр бастан кешіру, оның бойында
нәтижесінде қайғының күшейіп, фобияға айналатын қайталанған қорқыныш
эмоциясына алып келетіндігін айтады. Осы тектес ойды Элперт те айтты және
сәби кезінде анасынан айырылғаннан кейін қалыптасып қалған патологиялық
күйден балаларды арылтуға тырысты.
Бала үшін анасынан ажырауды қалай түсіндіруге болады? Оны келесі
жағдайларға қиыстыруға болады: а) ана қорек көзі; б) дәрменсіз баланың
алғашқы және нағыз қамқоршысы; в) сол себептен анасының жоқтығы баланың
бойында қорқыныштың пайда болуына, ол қайталана бере фобияға ауысуына алып
келеді; г) сәби қимыл-қозғалысы шектеулі болғандықтан анасын алмастыруға
болатын адамды тауып алуда белсенді ізденіске түсу бала үшін қол жеткісіз.
Элперт ажырауға ұшырағанға дейінгі қатынастар сипаты, ажыраудың
себебі мен мерзімі, ұзақтығы, бала мен ананың жасы қаншада болатындығы
секілді сәттер маңызды екендігін жазды 12.
У. Денис пен П.Наджарьян Ливанда 100 жетімді зерттей отырып, балалар
үйінде тәрбиеленушілердің өмірінің бірінші жылының аяғында-ақ жанұяларда
тәрбиеленуші өз қатарластарынан психикалық даму жағынан кейін қалатындығын
анықтаған. Зерттеушілер бұндай ерекшеліктердің себебін ана мен бала қарым-
қатынасының кемшілігінен деп тапқан.
Джерсилд, Деннис, Леви, Риббл секілді авторлар баланың бойында
ересектерге үйір болуға қандай да бір инстинктік қажеттілік бар екендігін
айтты, ол тума берілген және кенеттен пайда болады. Сыртқары жерде баланың
үйір болуға осы қажеттілігі адамның аштығын қанағаттандыру қандай маңызды
болса, сол секілді ол "аффективті аштық" ретінде қаралады. Осы бастапқы
қажеттіліктің қаншалықты қанағаттандырылғандығына қарай баланың жеке басы,
өзіне деген қатынасы құрылады 13.
Отбасынан тыс тәрбиеленген балалар эмоциялық бастан кешірулерге
қабілетсіздігін, айналасындағыларды ұнатуы мен жақсы көруі оның басқалардан
қанша жылу алғандығына және ол қандай формада болғандығына байланысты
екендігін Джерсилд айтты 10.
Голдфраб баланың өмірінің алғашқы айларында тіл дамуының кідірісі
мектеп жасына дейінгі кезеңнің аяғына дейін кейде оны асырап алғанда да
сақталатындығын айтады және осы құбылыстың шегін көрсетеді. Бала екі жарым
жастан кейін бұл бұзылысты түзеу мүмкін еместігін айтады, оның бұл ойына
Шпиц толықтай қосылады.
Джерсилд, Деннис, Леви, Риббл секілді авторлар баланың бойында
ересектерге үйір болуға қандай да бір инстинктік қажеттілік бар екендігін
айтты, ол тума берілген және кенеттен пайда болады. Сыртқары жерде баланың
үйір болуға осы қажеттілігі адамның аштығын қанағаттандыру қандай маңызды
болса, сол секілді ол "аффективті аштық" ретінде қаралады. Осы бастапқы
қажеттіліктің қаншалықты қанағаттандырылғандығына қарай баланың жеке басы,
өзіне деген қатынасы құрылады 13.
Аталған зерттеушілер тобының анықтаған фактілерін келтірсек:
1) Сәбилер ересек адамның дауысы мен бет пішінінен басқа алғашқы
сигналдық тітіркендіргіштерге қарағанда ерте әсерленеді. Олай болса ересек
адамдармен қатынассыз есту және көру сигналдарына деген алғашқы
реакциялардың пайда болуы кешеуілдейді.
2) Рибблдың Права младенцев Ранние психологические потребности и их
удовлетворение " атты еңбектерінде ана өзінің баласына не беретіндігі жайлы
білуге болады. Олай болса ана немесе оны алмастырушы адам бала өмірінің
бірінші жылында не бере алады?
I. Бәрінен бұрын баланың қажеттіліктерін өтеуді қамтамасыз етеді.
Олардың ішінде ең бастысы – оттегіге, тітіркендіргішке, емуге деген
қажеттілік.
а) Оттегіге деген қажеттілік. Жаңа туған баланың тыныс алу қызметі әлі
жетілмеген, оны сілкілеп, бір орыннан екінші орынға ауыстырып анасы қажетті
оттегін алуға көмектеседі.
ә) Тітіркендіргішке деген қажеттілік. Белсенді қимыл-қозғалысқа икемсіз
бала "аффективті аштықты" бастан кешіреді. Мұндай жағдай адам баласына да,
жануар баласына да тең дәрежеде қатысты. Өз баласын бағу кезінде анасы
оған онсыз даму зардап шегетін қажетті тактильді, кинестетикалық жылу,
сипап-сезу және басқа да контактілі тітіркендіргіштер береді.
б) Емуге деген қажеттілік. Бұл сүтқоректі жануарларға қатысты
анықталған. Риббл бәріне белгілі мынадай фактіні келтіреді: егер бала тез
тойып қалатындай етіп тамақтануды ұйымдастырса (емізіктегі тесіктің
үлкендігі т.б), онда саусақ сору секілді әдет қалыптасады. Егер баланы әр
үш сағатта жиырма минуттан тамақтандырса әр төрт сағат сайын
тамақтандыратындарға қарағанда, бұл екі жағдайда да бірдей мөлшерде тамақ
алатынына қарамастан олар өздерін сабырлы, көтеріңкі көңіл-күйде ұстайды.
Тәжірибелер көрсеткендей, тамақтандыру арасындағы алшақтық кезінде бала
қарны ашқаннан кейін емес, емуге жеткілікті дәрежеде жаттықпағандықтан
мазасызданады 36.
Баланың ему кезінде күштеп үзу жылау мен айқай шақырады. Бірақ баланың
жасы өскен сайын бұл жағдай өзгереді. Сәби енді көздерін жұмып емес, ашып
анасын бақылап отырып емеді. Осылай ему әрекеттесу актісіне айналады.
Өмірінің алғашқы айларында ауыз қуысының көмегімен дүниені танып біледі,
сондықтан белгілі бір жасқа жеткенше аузына бәрін салу әдеті қалыпты болып
табылады.
Қорытындылай келсек, жоғарыда аталғандардан отбасынан тыс өскен бала
нені жоғалтатыны анық.
II. Баланың белсенді жауап қайыру әрекетінің дамуына ананың ықпалы.
Бала бей-берекет, себепсіз толып жатқан мимикалық, аяқ-қол, дыбыстық қимыл-
қозғалыстар жасайды. Оның барлығы бастапқы қалпында бала үшін анық
сигналдық мәнге ие болмайды. Осы тұста Рибблдың айтуы бойынша балаға
қатысты ана оны бақылай отырып мидың рөлін атқарады.
Олай болса, ана қамқорлығының танымдық функциялардың дамуында
оқшауландырылған балаларға әсері, жандану комплексінің пайда болу
ерекшелігі, тамақтандыру жағдайы, ортаға бейімделу үшін еліктеу мен
түрткіге негіз болу тұлғалық қасиеттердің қалыптасуын анықтайтындығын
көрсетеді 14.
Әр қоғам және жеке адамның жас ерекшелiгiне, өмiр сүруiне байланысты
өзi сенiп сыйынатын сенiмi болады.
Осы сөздiң кiлтiн iздесек, ол “өмiрге сенiм”, өзiнiң, басқаның
өмiрiне жалпы өмiрге деген сезiм, бұл сезiмдi зерттеуге және қағаз бетiне
жазуға келмейдi, оны тек баламен бiр сәт болса да бiрге болып сезiнуге ғана
болады. Ересек адамдарда өмiрдi сезiну, өмiрге деген сезiмнiң тиiмдiлiгi
оның әлеуметтік iс-қимылы немесе ғылыми бiлiмi арқылы іс жүзіне асады,
бiрақ маңыздысы ол сезiм барда да өмiрге деген сенiмдiлiктi арттырады.
Өмiрге сөз жүзiнде ғана сенiп, ал iс жүзiне келгенде сенiмсiздiктерi басым,
басқаға сенбейтiн үмiтсiз адамдар да кездеседi, мiне, осындай адамдар
баладағы өмiрге деген сенiм мен құштарлығына үлкен қауiп төндiредi.
Адамның балалық шағы ересектер, үлкендер және кiшi балалар арасында
өтедi. Баланың өмiрлiк белсендiлiгiне үлкендердiң әртүрлi “тыйымдарының”
алатын орны зор. Осы жас кезеңдегi баланың сезiмi мен оның өз еркiне
ұмтылуы – ол баланың толық дамуының куәсi. Мысалы, “Мен жүгiре аламын,
бiрақ жүгiруге болмайды, себебi: апам дем алып жатыр”, тағы сол сияқтылар.
Осындай әртүрлi шек қоюлар баланың көзге көрiнбейтiн iшкi қасиеттерiне,
өмiрге талпынысына әсер етедi. Баланың психологиялық кеңестiгiнде
соматикалық кеңiстiктер пайда болып, алғашқы қобалжулармен қатар үш жас
кезiндегi дағдарыс бар. Осы жас кезiнде балада үлкендермен қарым - қатынасы
бiрте-бiрте бұзылады, сәбидiң психологиясы толық жетiлмегендiктен оның
еркелiгiмен ашу ызасын ажырату қиынға түседi. “Мен” деген концепциясы
қалыптасады. Бала үлкендерден өзiн ажырата алатын болғандықтан олардың
қамқорлығынан құтылғысы келiп барлық әрекеттi өздерi жасағысы келедi.
Ересек адамның сөзi балалардың өзiн-өзi бағалау деңгейiне әсер ететiн -
Сильвестро экспериментi арқылы дәлелденген. Осы кезде кездесетiн дағдарыс –
менменсу, егер дұрыс оқу-тәрбие жұмысы жүргiзiлмесе менменсу - ерегесуге
айналады, психологияда оны – негативизм деймiз. Екiншi дағдарыс қасарысу
мен қыңырлық. Қасарысу – баланың бiр затқа зауқы соқпасада өзiн соған
зорлап, өзiнен-өзi талап етiп орындауы және өз талабын орындату.
Қиқарлықтың негативизмнен көп айырмашылығы жоқ, негативизм барлық уақытта
үлкендерге қарсы бағытта, ал қыңырлықта тек қана балаларға тән тәртiп
ережелерiне байланысты.. Қыңырлық - қасарысудың ең жоғарғы сатысы, ондай
балалар өзiнiң өмiр салтына көңiлi толмайды да наразылық көрсетiп бүлiк
шығарады. Бiрте-бiрте үлкендерден не iстегiсi келсе соны талап етедi. Егер
дұрыс тәрбие жұмысы жүргiзiлмесе ол “қиын” балаға айналып кетедi.
Баланың даму жолында ешқандай қайшылық кездеспесе ол алға дамымай бiр
қалыпта тұрып қалады. Үлкендер баланың қыңырлығының, қасарысуының негiзгi
себептерiн ашу керек. Осы жас кезеңiнде сәби сөйлей алады, өзiне ғана
арналған сөздердi ұға алады. (Сөйлеудiң осы феноменiн Л.С. Выготский
зерттеген). Баланың барамын – бармаймын, киемiн- кимеймiн т.с.с. Үш жастағы
баланың сөйлеуiнен оның психологиялық дамуын көремiз, мысалы, бiлемiн –
бiлмеймiн, iштей күйзелiсiнiң терең мәнiсi бар, оған “ойыншық жоқ” , “мамаң
жоқ” деген оған өзiнiң бiр бөлiгi жоқ болғандай сезiнедi. Оның жоқтығын
ұмыту мүмкiн емес, олар баланың психологиялық ортасынан орын алады, оның
жоқ болуынан психологиялық ортада бос орын қалдырады. Сүйiктi ойыншықтары,
ертегiлер, таныс адамдар балада тұрақтылықты қалыптастырады, ал
тұрақтылықтың дәл осы жас кезеңiнде мәнiсi зор.
Сәбидегi “Мен” концепциясы оның психологиялық дамуындағы тәуелсiздiк
күйзелiсi және жекелiгiмен байланысты. Сәбидiң “жекелiгi” – ол тек қана
басқа адамнан ған емес, басқа заттан да жекелiлiгi. Бұл қасиеттi “Мен”
концепциясының қалыптасуына немесе оның iштей сезiмдерiмен байланыстыруға
болады (қуанышы, таң қалуы). Сәби ендi басқа, ал үлкендер оның осы
күйзелiсiмен бөлiсе алады немесе бұрмалап мүлдем жоғалтып жiберуi мүмкiн.
Осы жас кезеңдегi ерекшелiктердiң мәнiсi дұрыс шешiлмесе баладағы “Мен”
концепциясында қорғанушылық немесе ұялшақтық қалыптасады. Бұл мәселе
балалар психологиясында өте аз зерттелген. [15; б.87]
Э. Эриксонның айтуынша, ұялшақтық - ол басқа бiреудiң алдында адам
өзiнiң толық жалаңаштылығын сезiну, ал күмәндәнушiлiк ол ұялшақтықтың
ағайыны, деп сәбидiң дене күйзелiсiмен байланыстырады.
Сәби әлi өте кiшкентай, кеше ғана жүрiп, сөйлеп үйренсе, ендi бүгiн
жекешiлдiктi, тәуелсіздікті талап етедi, адамдар арасындағы байланысты
ұғады да соны өз пайдасына пайдалануға тырысады, өзiне ғана көңiл аударуды
қалайды. Оған өзi отыратын бөлмесi ендi тар, үйдiң iшiне тiптi аулаға дейiн
саяхатқа шығып кетуi мүмкiн. Сәби өзiнiң бiрбеткейлiлiгiн жеңедi, ендi
онымен келiсiм жасауға болады, басқа адамды ести де, тыңдай да алатын
халге жеттi. Сонымен, осылай балалық шақтың 5-7 жас аралығындағы тең орта
кезеңi келедi. Осы жас аралығында бала қай жерде тәрбиеленсе де өзi шеше
алатын дамудың үш түрiн аламыз.
Бала 5-7 жас аралығында сезiмталдығы өте жоғары және iштей күйзелiске
бейiм келедi де “Мен” концепциясының шекарасын өзге адамдардан алыста
ұстайды. Дәл осы кезде қамқорлыққа алынған ортасы оның дамуының дұрыс
қалыпта болуына кепiл. Әлеуметтiк ортасы кеңейедi, тек жанұядағы адамдармен
ғана емес басқа көршiлермен, балабақшада өз құрдастарымен қарым-қатынасы
мағыналы болады. Басқа бөтен адамдармен қарым-қатынасы қалыптаса бастайды.
Олардың жақын емес адамдармен ерекше байланыста болуы дамуына өз сапасын
енгiзiп “Мен” концепциясына әсер етедi. Балаларда сөздiк бағадан вербалсыз
әсерден ешқандай қорғанысы жоқ. Үлкен адамдар осы айтылғандардың маңыздысын
есте сақтай бермеймiз, дәл осы күйзелiс басқа адамның концепциясын
меңгеруге маңызы зор.
Сәбилiк кезде бала сезiмiмен, ата-анасымен тығыз байланыста, өз
сезiмiне талдау жасай алмайды. Сөйлеу арқылы ғана өз сезiмiн сөзбен
жеткiзiп талдай алады. “Мен емес” бейнесі бала ең алғаш сөйлей бастағаннан
басталады да, басқа адаммен қарым-қатынасқа түсу үшiн қолданылады. “Мен
емес” психологиялық шындықтың мазмұны “Мен” концепциясының мәнiн тежейдi.
Ол бейненiң бар екендiгiн баланың салған суреттерiнен айыруға болады. Өз
суреттерiнде адам мiнезiндегi немесе ертегi кейiпкерлерiндегi айрықша
мiнездi көрсете алады. “Мен” концепциясы өзiндiк құрылымға және өзiндiк
сақталынуға бөгде адамдардың көмегiмен iске асады.
Бірақ, бұл жағдай әлi жұмбақ күйінде, зерттелмеген. Жорамалдап айтсақ,
5-7 жас аралығындағы баланы басқа адамға сөзсiз бағындыруды гуманистiк
үрдiс деп айта алмаймыз. [15; б.92]
Бүгiнгi күнде психологтар “Мен” концепциясының күшiне тоқтала келiп
оның көрсеткiштерiн атап отыр: жауапкершiлiк; өзi туралы дұрыс көзқарас; өз
күшiне сену; бағыттылығы; өзбеттiлiгi. “Мен” концепциясының мәндi болуы ол
баланың әртүрлi кедергiлерге қарсы келе алуы және мақсатына қалай, қандай
мерзiмде жеткенiне байланысты оның сезiмiндегi бейнелер мен көрiнiстер.
Сезiмнiң жекелiлiгiн сөйлеген сөзiнен айыра аламыз, дәл осы кезден бастап
бала сөздi өзiндiк санасымен жеткiзе алады. “Мен” концепциясының шекарасы
осы жас аралығында басқа заттың шекарасымен шектеледi де, осы жас
аралығында балада сүйiктi ойыншығы, орны және жинап қою қасиеттерi пайда
бола бастайды. Егер жанұяда неше бала болса немесе балаларды топқа
бiрiктiрсе онда өзiнiң сүйiктi ойыншығы мен өз орны үшiн күресу өмiрiнiң
негiзгi бiр бөлiгiне айналады [15; б.7].
Сәбидiң өз жанұясынан тыс тәрбиленiп келе жатқанының өзi қоғамға жат,
табиғат заңына қарсы құбылыс. Баланың дұрыс психологиялық және
физиологиялық жағынан дамуынан жанұяның атқаратын қызметiнiң маңыздылығын
көремiз.
Ерте нәрестелiк кезеңнен бастап үлкендерден өнеге алып өседi. Ол тек
қана жүрiп қана қоймай, қалай сөйлеу керек, ойнауды сонымен қатар өзiне
және басқа бiреуге қандай қатынаста болу керектiгiн де үйренедi. Жанұя
мүшелерi таңартеңнен күннiң батысына дейiн тiптi кейде түнге дейiн
өздерiнiң мiнез-құлықтарының әртүрлi қырын ашады. Оған олардың сөйлеуi,
жүрiс-тұрысы, iс-қимылы, еңбекке және басқа адамдарға деген қарым-қатынасы
кiредi (А.А.Аркин) [16; б.39].
Өз жанұясындағы бала қалай өмiр сүрудi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz