Сақтандыру нарығы мемлекеттік реттеудің объектісі ретінде
Кіріспе
1.Тарау. Сақтандыру нарығы мемлекеттік реттеудің объектісі ретінде.
1.1. Сақтандыру нарығының қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сақтандыру нарығында жүзеге асырылатын опероциялардың
ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Тарау. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеудің механизімдері ... ... ..
2.1. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеудің мәні, мазмұны,
функциялары ... ... ... ... ... ..
2.2. Сақтандыруды мемлекеттік реттеу механизімінің
құрылымы ... ... .
2.3. Қазақстан Республикасында сақтандыруды мемлекеттік
реттеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.Тарау. Сақтандыру нарығы мемлекеттік реттеудің объектісі ретінде.
1.1. Сақтандыру нарығының қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сақтандыру нарығында жүзеге асырылатын опероциялардың
ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Тарау. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеудің механизімдері ... ... ..
2.1. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеудің мәні, мазмұны,
функциялары ... ... ... ... ... ..
2.2. Сақтандыруды мемлекеттік реттеу механизімінің
құрылымы ... ... .
2.3. Қазақстан Республикасында сақтандыруды мемлекеттік
реттеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазақстан Республикасында орталықтандырылған жоспарлы экономикаға өту кезеңінде, экономикалық реформалар ауадай қажет болды. Елімізде қаржы жүйесін өзгертіп нарықтық экономикалық қатынастарға сәйкесткендіріп қайта құруды талап етті. Қайта құрудың алғы шарты ретінде, тиісті заңнаманы қабылдау және оған сәйкес ғылыми зерттеулер жазу міндеттері түрды. Қаржы нарығының бір саласы ретінда сақтандыру нарығында орталықтанған, жоспарланған қатаң басқару құрсауынан шығып, нарықтық қанынастарға бет алды, ол талапқа сәйкес заңнамалар бекітілді. Мемлекет сақтандыру қатынастарында нарықтық қатынастарға сәйкес еркіндік бере отырып, оның тұақтылығын қамтамассыз ету мақсатында реттеу мен қадағалауды жүзеге асырады. Сақтандыру қызметінің сипаты елімізде жүргізіліп жатқан қаржылық реформаларға байланысты, қкабылданған заңнамаға байланысты өзгеріп отырады. Дәл қазір көзіміз жеткендей сақтандыру қызметінің дамуы ол тек коммерциялық сектордың дамуы ғана емес, сақтандырудың макроэкономикалық мәні бар, бүкіл мемлекет сипатындағы әлеуметтік мәні бар. Сақтандыру нарығы саласының дамуы бүкіл мемлекеттегі нарықтық қатынастардың даму деңгейінің көрінісі, және ол әр қашан жетілдіруді қажет етеді, ғылыми зерттеуді қажет етеді.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде сақтандыру экономиканың стратегиялық секторларының бірі болып табылады. Меншік иесіне мүлкіне зиян келген кезде жэне кірісін жоғалтқан кезде келген зиян орнын толтыруға кепіл бере отырып, адамды өмірде болуы мүмкін оқыс оқиғалардан сақтандыра отырып, ол қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық түрақтылықты қамтамасыз етеді.
Қазақстан казіргі кезде нарықтық экономикаға өтуді қамтамасыз ету міндеттерін шешу сатысында тұр. Осыған байланысты мемлекетіміздің сақтандыру жүйесіне өз міндеттерін шешіп, мемлекеттің бағалылыктарын көбейту ісінде өз орнын табу керек.
Қазақстан Республикасында ұлттық сақтандыру рыногының орнығуы және дамуы мәселелері жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуімен байланысты. Нарықтық экономикада өндірушілер және сатушылар, тұтынушылар және сатып алушылар, бәсекелестік шарттарында дербес, өздерінің тәуекелдеріне сүйене отырып жұмыс жасайды. Олардың қаржылық болашағы аз болжалынады. Сондықтан, сақтандыру тәуекел дәрежесінің азайтылуының негізгі тәсілі болып табылады, ол үнемі дамып отырады және тәуекелді басқарудың жаңа тәсілдері адамзаттың дамуымен өзгеріп отырады.
Сақтандыру институтының нарықтық экономика шарттарындағы ерекше маңызы келесідей факторлармен анықталады:
1. Сақтандыру ісі халықпенен ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қорғаудың қосымша құралы болып табылады. Кәзіргі уақытта әртүрлі табиғи және техногендік апаттардың зиянын жоюға байланысты шығыстар.
2. Мемлекетттік бюджет есебінен жүзеге асырылуда, ал бюджетақша қаражаттарының аздығы бәрімізге белгілі;
3. Қазіргі кезде сақтандыру механизмін қолдану мемлекетте кәсіпкерлік қызметтің қарқынды дамуын қамтамасыз етеді, себебі кәсіпкерлер өздерінің кәсіпкерлік тәуекелдерін сақтандыру ұйымдарында сақтандырып қойып, сенімменен жұмыс жасайды.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде сақтандыру экономиканың стратегиялық секторларының бірі болып табылады. Меншік иесіне мүлкіне зиян келген кезде жэне кірісін жоғалтқан кезде келген зиян орнын толтыруға кепіл бере отырып, адамды өмірде болуы мүмкін оқыс оқиғалардан сақтандыра отырып, ол қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық түрақтылықты қамтамасыз етеді.
Қазақстан казіргі кезде нарықтық экономикаға өтуді қамтамасыз ету міндеттерін шешу сатысында тұр. Осыған байланысты мемлекетіміздің сақтандыру жүйесіне өз міндеттерін шешіп, мемлекеттің бағалылыктарын көбейту ісінде өз орнын табу керек.
Қазақстан Республикасында ұлттық сақтандыру рыногының орнығуы және дамуы мәселелері жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуімен байланысты. Нарықтық экономикада өндірушілер және сатушылар, тұтынушылар және сатып алушылар, бәсекелестік шарттарында дербес, өздерінің тәуекелдеріне сүйене отырып жұмыс жасайды. Олардың қаржылық болашағы аз болжалынады. Сондықтан, сақтандыру тәуекел дәрежесінің азайтылуының негізгі тәсілі болып табылады, ол үнемі дамып отырады және тәуекелді басқарудың жаңа тәсілдері адамзаттың дамуымен өзгеріп отырады.
Сақтандыру институтының нарықтық экономика шарттарындағы ерекше маңызы келесідей факторлармен анықталады:
1. Сақтандыру ісі халықпенен ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қорғаудың қосымша құралы болып табылады. Кәзіргі уақытта әртүрлі табиғи және техногендік апаттардың зиянын жоюға байланысты шығыстар.
2. Мемлекетттік бюджет есебінен жүзеге асырылуда, ал бюджетақша қаражаттарының аздығы бәрімізге белгілі;
3. Қазіргі кезде сақтандыру механизмін қолдану мемлекетте кәсіпкерлік қызметтің қарқынды дамуын қамтамасыз етеді, себебі кәсіпкерлер өздерінің кәсіпкерлік тәуекелдерін сақтандыру ұйымдарында сақтандырып қойып, сенімменен жұмыс жасайды.
1. Александров А.А.Стахование М., Приор-1998.
2. Александров А.А. Страхование, М., Приор - 1998ж. 97-99 бет
3. Басаков М.Н. Страховое дело вопросах и ответах, Москва, “Феникс”,
1999г. 20 бет
4. Брагинкий М.И. Договор страхования, М., Статут - 2000ж., 111-115бет
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің 04.12.1998ж. қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің сақтандыруды қадағалау Департаменті туралы ереже;
6. Қазақстан Республикасының Президентінің 31 желтоқсан 2003 жылға “Қаржы нарығы және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігі туралы” Ережені бекіту туралы жарлығы;
7. Қазақстан Республикасының 18 желтоқсан 2000жылғы “және қадағалау агенттігі қызметі туралы” заңы 11-бабы.
8. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығы және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігі Басқармасының сақтандыру ұйымдырын және қайта сақтандыру ұйымдырынның жарғылық және өзіндік кәпиталының төменгі мөлшерін бекіту туралы қаулы.
9. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының 32.03. 2001 жыллғы бетте Сақтандыру брокерінің жарғылық капиталылың төиенгі мөлшерін бекіту туралы қаулы.
10. Қазақстан Республикасының 20 ақпан 1998 жылғы Аудиторлық қызмет туралы заңы.
11. Қазақстан Республикасының 3маусым 2003 жылғы Сақтандыру сыйлықақыларына кепіл беру қоры туралы заңы.
12. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 19.04.1996 жылғы Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметін лицензиялау туралы қаулысы.
13. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу қадағалау агентінің 25маусым 2005 жылғы оффшорлық аймақтарды анықтау туралы қаулысы.
14. Қазақстан Республикасының ҰБ Басқармасының Сақтандыру ұйымдарының басшы қызметтерлеріне тағайындауға жататын кандидатураларға келісім беру тәртібі мен өкілетті мемлекеттік органның квалификациялық комиссиясының өкілеттігі туралы 14. 08. 2000 жылғы қаулысы.
15. Маренков Н.Л., Косаренко Н.Н. Сраховое дело, Москва, “Фаникс”, 2003 жыл 36 бет
16. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару, Алматы, 2001 ж. 37-39 бет
17 “Рынок страхования” журналы, 2004 жылы қараша айындағы нөмері; 18-19 беттер.
18. Сплетухов Ю.А.,Дюжиков Е.Ф. Страхование. Москва,Инфра-М, 2002, 30-32 беттер
19. Худяков А.И. Страховое право РК, Алматы, Жеті-Жарғы-1997ж.; 26-27 беттер
20. Шахов В.В.Срахование, Москва, Юнити, 2000 жыл, 45 бет.
21. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, 805-ші бап.
22. Жуйриков К., Назарчук И. Страхование без прошлого и настоящего нет будущего. Алматы, РИК, 1998 ж. 53-58 бет
23. Борроу К. Основы страховой статистики, М., 1996ж 42-45 бет.
24. Жуйриков К. Страхование: одна из платформ Казахстанского Барса,А.,1998ж.;
25. Қазақстан Республикасының 18 желтоқсан 2000жылғы
«Сақтандыру қызметі туралы" Заңы 6- шы бабы.
26. Брагинский М.И. Договор страхования, М., Статут - 2000ж 62-65 бет
27. Маренков Н.Л., Косаренко Н.Н. Сраховое дело, Москва, “Фаникс”, 2003 жыл 36 бет
28. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару, Алматы, 2001 ж. 37-39 бет
29 “Рынок страхования” журналы, 2004 жылы қараша айындағы нөмері; 18-19 беттер.
30. Сплетухов Ю.А.,Дюжиков Е.Ф. Страхование. Москва,Инфра-М, 2002, 40-46 беттер
2. Александров А.А. Страхование, М., Приор - 1998ж. 97-99 бет
3. Басаков М.Н. Страховое дело вопросах и ответах, Москва, “Феникс”,
1999г. 20 бет
4. Брагинкий М.И. Договор страхования, М., Статут - 2000ж., 111-115бет
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің 04.12.1998ж. қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің сақтандыруды қадағалау Департаменті туралы ереже;
6. Қазақстан Республикасының Президентінің 31 желтоқсан 2003 жылға “Қаржы нарығы және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігі туралы” Ережені бекіту туралы жарлығы;
7. Қазақстан Республикасының 18 желтоқсан 2000жылғы “және қадағалау агенттігі қызметі туралы” заңы 11-бабы.
8. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығы және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігі Басқармасының сақтандыру ұйымдырын және қайта сақтандыру ұйымдырынның жарғылық және өзіндік кәпиталының төменгі мөлшерін бекіту туралы қаулы.
9. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының 32.03. 2001 жыллғы бетте Сақтандыру брокерінің жарғылық капиталылың төиенгі мөлшерін бекіту туралы қаулы.
10. Қазақстан Республикасының 20 ақпан 1998 жылғы Аудиторлық қызмет туралы заңы.
11. Қазақстан Республикасының 3маусым 2003 жылғы Сақтандыру сыйлықақыларына кепіл беру қоры туралы заңы.
12. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 19.04.1996 жылғы Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметін лицензиялау туралы қаулысы.
13. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу қадағалау агентінің 25маусым 2005 жылғы оффшорлық аймақтарды анықтау туралы қаулысы.
14. Қазақстан Республикасының ҰБ Басқармасының Сақтандыру ұйымдарының басшы қызметтерлеріне тағайындауға жататын кандидатураларға келісім беру тәртібі мен өкілетті мемлекеттік органның квалификациялық комиссиясының өкілеттігі туралы 14. 08. 2000 жылғы қаулысы.
15. Маренков Н.Л., Косаренко Н.Н. Сраховое дело, Москва, “Фаникс”, 2003 жыл 36 бет
16. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару, Алматы, 2001 ж. 37-39 бет
17 “Рынок страхования” журналы, 2004 жылы қараша айындағы нөмері; 18-19 беттер.
18. Сплетухов Ю.А.,Дюжиков Е.Ф. Страхование. Москва,Инфра-М, 2002, 30-32 беттер
19. Худяков А.И. Страховое право РК, Алматы, Жеті-Жарғы-1997ж.; 26-27 беттер
20. Шахов В.В.Срахование, Москва, Юнити, 2000 жыл, 45 бет.
21. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, 805-ші бап.
22. Жуйриков К., Назарчук И. Страхование без прошлого и настоящего нет будущего. Алматы, РИК, 1998 ж. 53-58 бет
23. Борроу К. Основы страховой статистики, М., 1996ж 42-45 бет.
24. Жуйриков К. Страхование: одна из платформ Казахстанского Барса,А.,1998ж.;
25. Қазақстан Республикасының 18 желтоқсан 2000жылғы
«Сақтандыру қызметі туралы" Заңы 6- шы бабы.
26. Брагинский М.И. Договор страхования, М., Статут - 2000ж 62-65 бет
27. Маренков Н.Л., Косаренко Н.Н. Сраховое дело, Москва, “Фаникс”, 2003 жыл 36 бет
28. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару, Алматы, 2001 ж. 37-39 бет
29 “Рынок страхования” журналы, 2004 жылы қараша айындағы нөмері; 18-19 беттер.
30. Сплетухов Ю.А.,Дюжиков Е.Ф. Страхование. Москва,Инфра-М, 2002, 40-46 беттер
Мазмұны
Кіріспе
1.Тарау. Сақтандыру нарығы мемлекеттік реттеудің
объектісі ретінде.
1.1. Сақтандыру нарығының қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сақтандыру нарығында жүзеге асырылатын опероциялардың
ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
2.Тарау. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеудің
механизімдері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
2.1. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеудің мәні, мазмұны,
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2.2. Сақтандыруды мемлекеттік реттеу механизімінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
2.3. Қазақстан Республикасында сақтандыруды мемлекеттік
реттеуді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Бұл тақырыптың өзектілігі .
Қазақстан Республикасында орталықтандырылған жоспарлы экономикаға өту
кезеңінде, экономикалық реформалар ауадай қажет болды. Елімізде қаржы
жүйесін өзгертіп нарықтық экономикалық қатынастарға сәйкесткендіріп қайта
құруды талап етті. Қайта құрудың алғы шарты ретінде, тиісті заңнаманы
қабылдау және оған сәйкес ғылыми зерттеулер жазу міндеттері түрды. Қаржы
нарығының бір саласы ретінда сақтандыру нарығында орталықтанған,
жоспарланған қатаң басқару құрсауынан шығып, нарықтық қанынастарға бет
алды, ол талапқа сәйкес заңнамалар бекітілді. Мемлекет сақтандыру
қатынастарында нарықтық қатынастарға сәйкес еркіндік бере отырып, оның
тұақтылығын қамтамассыз ету мақсатында реттеу мен қадағалауды жүзеге
асырады. Сақтандыру қызметінің сипаты елімізде жүргізіліп жатқан қаржылық
реформаларға байланысты, қкабылданған заңнамаға байланысты өзгеріп отырады.
Дәл қазір көзіміз жеткендей сақтандыру қызметінің дамуы ол тек
коммерциялық сектордың дамуы ғана емес, сақтандырудың макроэкономикалық
мәні бар, бүкіл мемлекет сипатындағы әлеуметтік мәні бар. Сақтандыру нарығы
саласының дамуы бүкіл мемлекеттегі нарықтық қатынастардың даму деңгейінің
көрінісі, және ол әр қашан жетілдіруді қажет етеді, ғылыми зерттеуді қажет
етеді.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде сақтандыру экономиканың
стратегиялық секторларының бірі болып табылады. Меншік иесіне мүлкіне зиян
келген кезде жэне кірісін жоғалтқан кезде келген зиян орнын толтыруға кепіл
бере отырып, адамды өмірде болуы мүмкін оқыс оқиғалардан сақтандыра отырып,
ол қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық түрақтылықты қамтамасыз етеді.
Қазақстан казіргі кезде нарықтық экономикаға өтуді қамтамасыз ету
міндеттерін шешу сатысында тұр. Осыған байланысты мемлекетіміздің
сақтандыру жүйесіне өз міндеттерін шешіп, мемлекеттің бағалылыктарын
көбейту ісінде өз орнын табу керек.
Қазақстан Республикасында ұлттық сақтандыру рыногының орнығуы және
дамуы мәселелері жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуімен
байланысты. Нарықтық экономикада өндірушілер және сатушылар, тұтынушылар
және сатып алушылар, бәсекелестік шарттарында дербес, өздерінің
тәуекелдеріне сүйене отырып жұмыс жасайды. Олардың қаржылық болашағы аз
болжалынады. Сондықтан, сақтандыру тәуекел дәрежесінің азайтылуының негізгі
тәсілі болып табылады, ол үнемі дамып отырады және тәуекелді басқарудың
жаңа тәсілдері адамзаттың дамуымен өзгеріп отырады.
Сақтандыру институтының нарықтық экономика шарттарындағы ерекше
маңызы келесідей факторлармен анықталады:
Сақтандыру ісі халықпенен ұйымдардың әртүрлі мүдделерін
қорғаудың қосымша құралы болып табылады. Кәзіргі уақытта әртүрлі табиғи
және техногендік апаттардың зиянын жоюға байланысты
шығыстар.
1
2. Мемлекетттік бюджет есебінен жүзеге асырылуда, ал
бюджетақша қаражаттарының аздығы бәрімізге белгілі;
3. Қазіргі кезде сақтандыру механизмін қолдану мемлекетте кәсіпкерлік
қызметтің қарқынды дамуын қамтамасыз етеді, себебі кәсіпкерлер өздерінің
кәсіпкерлік тәуекелдерін сақтандыру ұйымдарында сақтандырып
қойып, сенімменен жұмыс жасайды.
Сақтандыру жүйесі республиканың экономикасының сенімді және тұрақты
түрде дамуына септігін тигізуі қажет, халықтың әлеуметтік қорғалуының
жоғарлауына қосымша негіз жасалу қажет. Ол үшін бірінші кезекте сақтандыру
қатынастарын реттейтін заңдардың сапасын жетілдіру қажет, сондай - ақ
сақтандыру қызметіне қадағалау жүргізуді сапалы деңгейге көтеріп,
сақтандыру ұйымдарының қызметінің тұрақтылығын қамтамасыз ету қажет.
Сақтандыру ісінің маңыздылығына қарамастан Қазақстандағы сақтандыру
ісі тек алғашқы сатыда - қалыптасу сатысында ғана. Экономикалық қатынастар
жағынан дамыған АҚШ, Батыс Европа, Жапония мемлекеттерінде сақтандыру
механизмі арқылы қолданылатын жиынтық ұлттық өнімнің үлесі 8-12 процентті
құрайды, ал Қазақстандағы көрсеткіш эксперттердің бағалары бойынша 1
проценттен аспайды. Оған себептер аз емес. Ұзаққа созылған отандық
экономикадағы тұрақсыздық, мемлекеттің сақтандыру ісіне жеткілікті көңіл
бөлмеуі, халықтың сақтандыру саласындағы жеке бизнеске сенімсіздігі және,
әрине, сақтандыру саласындағы білімнің жеткіліксіздігі, оның деңгейінің
төмендігі. Заңгерлер алдындағы, экономистер алдындағы, жалпы, қоғам мен
мемлекет алдындағы шешуін қажет ететін мәселелердің бірі - осы күрделі де
маңызды, қажетті де керекті тақырып болып табылады.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдары көрсететін
қызметтің сапасы төмен деңгейде, ал олардың операцияларының түрлері де аз.
Сақтандыру ұйымдарының қаржылық қорының көлемінің аздығына байланысты олар
үлкен заңды тұлғаларды сақтандыруды жүзеге асыра алмай отыр, сондықтан,
сақтандыру ұйымдарын бір біріне қосып, капиталдарын біріктіріп, ірі
сақтандыру ұйымдарын қалыптастыру қажет деп ойлаймыз.
Ұлттық сақтандыру жүйесінің басты мақсаты азаматтар мен заңды
тұлғалардыға әртүрлі қолаңсыз жағдайлардан келетін оқыс оқиғалардан
туындайтын зияндардың орнын толтырып, экономиканы дамыту үшін инвестициялық
ресурстарды тиімді және ұтымды пайдалану болып табылады. Біздің
мемлекетімізде бүл саланың ойдағыдай дамымай отыруының себептері ретінде
төмендегілерді атауға болады:
халықтың сақтандыру мәдениетінің төмендігі;
жалпы халықтың табыстарының аздығы;
сақтандыру ұйымдарының енжарлығы, сақтандыру нарығында жаңа сақтандыру
операцияларын енгізуге байланысты белсенділік танытпауы;
Бұл тақырыпты зерттеудің мақсаты мен міндеттері;
Қазақстан Республикасындағы сақтандыруды мемлекеттік реттеудің
2
теориялық құқықтық негіздерін ашу және осы негіздер бойынша даму
жолдарына ұсыныстар жасау.
Осы мақсатқа жету үшін бұл жұмысымда мынадай міндеттерді шешуге
тырыстым;
- сақтандыруды мемлекеттік реттеудің мәні, мазмұны, ерекшеліктері;
- “сақтандыру” жүйесіне анықтама беру;
- “сақтандыру” жүйесі мен “сақтандыру” нарығы түсінігінің мазмүнын
ажырату;
- сақтандыру нарығы қатысушыларын анықтау және нақтылау;
- жүргізілетін сақтандыру опероцияларының түрлерін анықтау;
- сақтандыру нарығында тұрақты жұмыс атқаруының негізі ретінде
сақтандыру ұйымдарының қаржылық түрақтылығының параметрі мен көрсеткіштерін
зерттеу;
- шет елдің сақтандыруды мемлекеттік реттеу тәжірбесін оқыту ;
- Қазақстандағы сақтандыруды мемлекеттік реттеу жүйесіне талдау жасау
және оның даму жолдарын анықтау;
- Қазақстандағы сақтандыруды мемлекеттік реттеуді жетілдіру бойынша
ұсыныстар мен сілтемелер;
Зерттеудің объектісі- сақтандыруды теориялық, құқықтық және
практикалық негіздері, және оны мемлекеттік реттеу.
Зерттеудің пәні- Қазақстан Республикасының және шетелдердің
сақтандыру туралы заң нормаларын, сонымен бірге сақтандыруды мемлекеттік
реттеудің отандық және шетелдік тәжірбесі.
ҚР "Сақтандыру қызметі туралы" заңында көрсетілмнген, бірақ
сақтандыру нарығының қатысушылары ретінде өмір сүретін субъектілер бар.
Олар; андеррайтер, авариялық комиссар, сюрвейер, диспашер, сақтандыру
омбудсменті.
Андеррайтер- сақтандырылған объектілерге байланысты сақтандыру
тәуекелін бағалаудыь жүзеге асырушы және оған байланысты тарифтік ставкамен
бұл сақтандыру тәуекелі бойынша шарттың нақты жағдайларын заң талаптарына
сай белгілейтін жеке және заңды түлға.
Сюрвейер- сақтандырылатын мүлікке қарау жүргізуді жүзеге
асыратын, және сақтандырушы және авариялық комиссардың сұрауы бойынша
сақтандырылатын объектінің жәй-күйі және ерекшеліктері және сақтандыру
оқиғасының болуына әсер етуі мүмкін факторлар туралы қорытынды беретін жеке
және заңды түлға.
Диспашер-ол су көлігіндегі апаттарды анықтайтын кәсіби сарапшы,
ол оның мөлшерін, бұлінген және жоғалқан мүлікті, ұйымға келген нақты
шығынды, оны ұйым мүшелері арасында бөлу жағын анықтайды.
Сақтандыру омбудсменті- осы нарықтың өзін-өзі басқаруын және
оның жұмыс істеуі аумағының стандарты мен бірыңғай ережесін бекіту
мақсатында, сақтандыру нарығының кәсіби қатысушылары біріккен
коммерциялық емес ұйым.
3
1.Тарау. Сақтандыру нарығы мемлекеттік реттеудің объектісі
ретінде.
1.1.Сақтандыру нарығының қатысушылары.
Сақтандыру - бұл шаруашылық субьектілердің және азаматтардың төлеген
сақтандыру сыйлықақылары есебінен қалыптасқан ақша қорларынан белгілі бір
оқиғалар туған кезде, солардың мүдделерін қорғауға байланысты пайда болатын
қатынастар болып табылады.
Сақтандыру қатынастары сақтандыру ісін үйымдастыру және жүзеге асыру
барысында пайда болатын қатынастар. Осыған байланысты сақтандыру
қатынастары ұйымдастырушылық қатынастар, жэне материалдық қатынастар деп
екіге бөлінеді. 1 Сақтандыру операцияларын жүзеге асыруға байланысты
қатынастар - материалдық қатынастар болып табылады, ал сақтандыру ұйымының
ашылуына рұқсат беру, қажетті қүжаттарды талап ету және оларды тексеру,
дүрыстығын анықтау, сақтандыру операцияларын жүзеге асыруға лицензиялар
беру, сақтандыру үйымдарының Әділет органдарында тіркелуі, мемлекетпен
сақтандыру үйымдарына пруденциалдық нормативтер белгіленіп, олардың
сақталуының қадағаланып, реттелуі, сақтандыру үйымдарына шектеулі әсер ету
шараларын, жаза шараларын қолдану мәселелеріне байланысты пайда болатын
қатынастар - үйымдастырушылық қатынастар болып табылады. Ұйымдастырушылық
қатынастар императивті, яғни бір жақты - өктем тәсілдермен реттеледі, ал
материалдық қатынастар диспозитивті тәсілдің көмегімен реттеледі.
Сақтандыру - бүл қоғам өмірінің маңызды саласы болып табылады, сол
себепті мемлекет бүл саланы көңіл бөлусіз қалдырмайды. Социализм кезінде
бүл түгелімен мемлекеттік қызмет болып табылды, ал қәзіргі уақытта болса
мемлекет тек сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеп, қадағалап
отырумен шектеледі. Бірінші кезекте сактандыру қатынастарына қатысушылардың
жүріс-тұрыс ережелерін белгілеп отыратын нормативтік қүқықтык актілер
шығару жолымен жүзеге асырылады. Сақтандыруға арналған құқықтық нормалардың
орындалуын қамтамасыз ету үшін мемлекет сақтандыру саласындағы заңдылыққа
қадағалау жүргізеді, ол үшін арнайы мемлекеттік органдар құрады, олардың
міндеттері мен құқықтарын анықтап, белгілі бір функцияларды және
өкілеттіліктерды иелендіреді.
Сақтандыру саласында қадағалауды жүзеге асыруды ұйымдастыруға
байланысты халықаралық тәжірибені жинақтай және жүйелей отырып, келесідей
негізгі модельдер бар екенін көруге болады:
1. Мемлекеттік атқару билігінің дербес органы
(Португалия, Германия,Франция, Азербайжан);
2. Ірірек мемлекеттік атқару билігі органының құрылымдық бөлімі
ретіндегі
қадағалау органы (Ұлыбритания, Қазақстан, Украина, Россия);
3. Сақтандыруды қадағалауды басқа да қадағалау функцияларын
жүзеге асырушы орган атқарады (Оңтүстік Африка мемлекеттері).2
4
Осы үйымдастырушылық қатынастардың жүзеге асырылуы, негізінен,
сақтандыру саласындағы өкілетті орган - Қаржы нарығын және қаржылық
үйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігімен қамтамасыз
етілетін болғандықтан осы өкілетті органның қүқықтық жағдайын қарастырып
кеткеніміз жөн болар.
Қаржы нарығын жэне қаржылық үйымдарды мемлекеттік реттеу және
қадағалау агенттігі Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей
бағынатын орган. Бүл бағыныштылық келесідей белгілерден көрінеді:
- Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын жэне қаржылық ұйымдарды
мемлекеттік реттеу жэне қадағалау агенттігінің төрағасын
Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды, босатады;
- Төрағаның орынбасарларын Қазақстан Республикасының Президентінің
өзі төрағаның ұсынысымен тағайындайды және босатады;
- Қаржы нарығын жэне қаржылық үйымдарды мемлекеттік реттеу
және қадағалау агенттігінің қүқықтық жағдайын көрсетуші нормативтік
акті
- Ережені Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді;
Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржылық үйымдарды
мемлекеттік реттеу жэне қадағалау агенттігі өзінің атқарған жұмысы жайлы
жылдық жоспарды Президентке тапсырады.3
Сақтандыру саласындағы өкілетті мемлекеттік органның, яғни,
Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржылық үйымдарды мемлекеттік
реттеу және қадағалау агенттігінің, сақтандыру үйымдарының қызметін
реттеуде келесідей функциялары бар:
1. Қазақстан Республикасында сақтандыру жүйесінің қалыптасуын
және қалыпты жұмыс жасауын қамтамасыз етуге байланысты мемлекеттік саясатты
жүргізеді және сақтанушылар мен басқа да сақтандыру нарығының
қатысушыларының заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз етеді;
2. сақтандыру нарығының реттелу қағидалары мен
тәсілдерін анықтап, сақтандыру қызметіне қадағалауды ұйымдастырады;
3. сақтандыру ұйымының ашылуына, олардың филиалдары мен
өкілдіктерінің ашылуына рүқсат беру;
4. сақтандыру ұйымдарының қаржылық тұрақтылығына талдау жасап, баға
беріп, тексеру;
5. олардың жарғылық және өзіндік капиталының төменгі мөлшерін
белгілеуді қоса алғанда,басқа да орындалуға міндетті нормалармен
лимиттерді және пруденциалды нормативтерді белгілеу;
6. басшы қызметкерлеріне қойылатын талаптарды белгілеп,
тағайындалуына келісім беру;
7. сақтандыру резервтерінің қалыптастырылуы және пайдаланылуы
тәртібін белгілеу;
8. ерікті түрде қайта қүрылуға және жойылуға келісім беру;
9. өздері тікелей немесе аудиторлық ұйымдар арқылы оларға тексеру
жүргізіп отыру;
5
10. өздерінің бақылау немесе қадағалау функцияларына байланысты
қажетті мағлұматтарды сұрату;
11. бухгалтерлік, статистикалық және басқа да есептердің тізімін,
нысандарын, мерзімдерін белгілеу;
12. сақтандыру ұйымдарының сақтандыру полистерін есепке алу
тәртібін белгілейді;
1З. сақтандыру операцияларын жүргізуге лицензия беру, оның күшін жою;
14. жойылатын сақтандыру үйымдарының жойылу процессіне бақылау жасау;
15. сақтандыру ұйымдары, брокерлік ұйымдар, актуарийлер және
аудиторлар үшін орындалуға міндетті нормативтік актілер шығарады;
16. басқа мемлекеттердің өкілетті органдарымен қарым-қатынасқа
түсу;
17. қажетті жағдайларда жаза шараларын (айып, лицензисының күшін
тоқтата тұру немесе жою, акцияларын мәжбүрлі түрде сатып алу ) қолданады.
18. ассоциациялардан,одақтардан сақтандыру рыногы жағдайына байланысты
экономикалық талдау жасауға, статистикалық есептер үшін
мәліметтер алу;
19. міндетті сақтандыру операцияларына байланысты полистердің мазмүны
мен нысандарына байланысты талаптар қояды;
20. сақтандыру қатынастарының субъектілеріне және сақтандыру
брокерлеріне рын алған қүқық бұзушылықтар мен қателіктерды жою туралы
жазбаша нұсқаулар береді;
21. Қазақстан Республикасының заңдарымен көрсетілген негіздерде
сақтандыру ұйымдарының акцияларын мәжбүрлі түрде сатып алуды жүзеге асырады
22. сақтандыру нарығын және сақтандыру қызметін реттеу мәселелері
бойынша басқа мемлекеттердің сақтандыруды қадағалау
органдарымен және халықаралық ұйымдарымен кездесулерде
Қазақстан Республикасының мүдделерін білдіреді, т.б. сақтандыру
қызметіне қатысты өкілеттіліктерді жүзеге асырып, функцияларды атқарады.
Сақтандыру қатынастарына қатысушы міндетті субьектілер сақтанушы мен
сақтандырушы болып табылады. Сақтанушы дегеніміз - өзін сақтандырумен
қорғаумен қамтамасыз ете отырып, сақтандырушымен сақтандыру шартын жасайтын
тұлға. Сақтанушы ретінде жеке түлғалар және заңды түлғалар болады. Заңды
тұлғалар коммерциялық немесе коммерциялық емес ұйымдар болады, ал жеке
тұлғалар ретінде Қазақстан Республикасының азаматтары, шет ел азаматтары
және азаматтығы жоқ тұлғалар түседі. Жеке тұлғалар сақтандыру
қатынастарында сақтанушы ретінде 18 жастан бастап қана бола алады, ал жасы
толмағандар үшін олардың атынан сақтандыру шарттарын ата - аналары,
қамқоршылары, қорғаншылары жасайды. 14 жасқа толмағандар үшін олардың
келісімі қажет емес, ал 14 жаспен 18 жас арасындағылар үшін олардың
келісімдері керек. Мүндай қатынастарда жасы толмағандар сақтандырылған
тұлғалар болып табылады да, ата - аналары, қамқоршылары - сақтанушылар
болады.3
6
Сақтанушы сақтандыру шартының бір тарабы болып табылады, сондықтан
шарт жасау үшін оның ерікті түрде ерік білдіруі қажет. Сақтанушы қайтыс
болған кезде немесе жойылған кезде (егер заңды тұлға болса) негізінен
сақтандыру шарты тоқтайды да оның құқықтары мен міндеттері оның
мұрагерлеріне көшеді. Егер, сақтандыру шарты сақтандырылған тұғаның пайдасы
есебіне жасалған болса, онда сақтанушының құқықтары мен міндеттері соған
көшеді.
Сақтанушылар сақтандыру ұйымдарындағы сақтандыру резервтеріне белгілі
бір сақтандыру сыйақыларын төлеп отырады да, шартта көрсетілген белгілі бір
сақтандыру оқиғалары болған кезде сәйкесінше төлем ақы алуға қүқылы.
Екінші сақтандыру ісіне қатысушы міндетті субьект бұл - сақтандыру
қызметін жүзеге асыру үшін құрылған шаруашылық субьект. Ол сақтандыру
қатынастарында ерекше орын алады, себебі сақтандыру қатынасының пайда
болуына негіз болған мақсатқа жету - сақтандыру ұйымының әрекеттеріне
байланысты. Сақтандырушы ретінде тек қана заңды түлға ғана бола алады.
Сақтандыру ұйымдарына тән белгілерді қарастырып кететін болсақ, олар:
а) сақтандыру қызметін тек заңды тұлғалар жүзеге асырады;
б) Олар тек қазақстандық заңды түлғалар болуы керек;
в) сақтандыру ұйымдары тек сақтандыру операцияларын және заңда
рұқсат етілген қызмет түрлерін жүзеге асыра алады, ал басқа кәсіпкерлік
қызмет түрлерін жүзеге асыра алмайды. Рұқсат етілетін қызмет түрлеріне
жататындар:
1. Өкілетті орган рұқсат берген шекте және көлемде инвестициялық
қызметпен айналысады;
2. Жинақтаушы сақтандыру шарттарына байланысты өз
сақтанушыларына қарызға ақша береді;
3. Сақтандыру үйымдарының қызметтерін автоматтандыруға
қолданылатын арнайы бағдарламаларды сатады;
4. Кез-келген мағлұматтық құралдарда сақтандыру қызметіне
байланысты арнайы әдебиеттерді сату;
5. Өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты бұрын сатып алған
мүліктерін жалға беру немесе, сату;
6. Сақтандыру қызметіне қатысты кеңестер беру;
7. Сақтандыру саласында мамандарды дайындау және біліктілін
арттыру
8. Сақтандыру агенті ретінде қызмет атқару. 4
г) олар Қазақстан Республикасының заңдарымен
көрсетілген нысанда құрылады.
д) сәйкес сақтандыру операцияларын жүзеге асыруға лицензиялар алып,
тек соған құқығы бар операцияларды ғана жүзеге асыруы керек;
ж) заң актілерімен қойылатын және өкілетті орган анықтаған
талаптарға сай болуы керек (резерв қоры, сақтандыру резервін
орналастыру тәртібі, пруденциалды нормативтер және тағы да басқа
нормативтер мен лимиттер);
7
з) жарғылық капиталы өкілетті орган белгілеген мөлшерге сай болуы
керек.
Қазақстан Республикасының сақтандыру жэне сақтандыру қызметі туралы
заңдарын Европа Одағы анықтаған стандарттарға сәйкестендіру мақсатында
сақтандыру ұйымдары мен қайта сақтандыру ұйымдарының жарғылық жне өзіндік
капиталдарының көрсеткіштеріне байланысты жаңа талаптар анықталып, қойылды.
Айталық, қазіргі уақытта жаңадан құрылғалы отырған сақтандыру ұйымдары егер
қызметтерін "жалпы сақтандыру" саласында жүзеге асыратын болса - 310 млн.
теңгеден, егер "өмірді сақтандыру" саласында жүмыс істейтін болса - 550 млн
теңгеден, "жалпы сақтандыру" саласында және "қайта сақтандырумен" бірге
айналысса - 330 млн. теңгеден, "өмірді сақтандыру" саласында және "қайта
сақтандырумен" бірге айналысса - 570 млн. теңге, ал тек "қайта
сақтандырумен" ғана айналысса, онда 410 млн. теңгеден аз емес көлемде
жарғылық капиталдарын қалыптастырулары керек және жарғылық капитал тек
ақшалай нысанда ғана қалыптасады.
Ал 2007 жылғы 1 желтоқсаннан бастап"жалпы сақтандыру" саласында жүзеге
асыратын болса - 430 млн. теңгеден, егер "өмірді сақтандыру" саласында
жұмыс істейтін болса - 670 млн теңгеден, "жалпы сақтандыру" саласында және
"қайта сақтандырумен" бірге айналысса - 450 млн. теңгеден, "өмірді
сақтандыру" саласында және "қайта сақтандырумен" бірге айналысса - 690 млн.
теңге, ал тек "қайта сақтандырумен" ғана айналысса, онда 530 млн. теңгеден
аз емес көлемде жарғылық капиталдарын қалыптастыру көзделіп отыр және
жарғылық капитал тек ақшалай нысанда ғана қалыптасады.5
Сондай-ақ, болашақта, белгілі бір уақыт аралығы өткен сайын жарғылық
капиталы мен өзіндік капиталдың төменгі мөлшерлерін көбейтіп отыру
жоспарланып отыр. Бүл жобаны жүзеге асыру ұлттық сақтандыру индустриясының
тұақтылығын арттырып, сенімділігін нығайта түсетіні сөзсіз.
к) әділет органдарында сақтандыру ұйымы ретінде тіркелуге міндетті;
л) атауларында "сақтандыру "немесе "қайта сақтандыру" деген
сөздер болуға тиісті, ал "республикалық", "бюджеттік", "орталық" деген
сөздер болмауға тиісті.
м) монополияға қарсы органның объектісі болып табылады, себебі,
нарықтык жағдайда бәкелестікті шектеуге болмайтындығы белгілі.
н) "Жалпы сақтандыру" саласындағы қызметті жүзеге асыратын сақтандыру
ұйымының толық атауында міндетті турде "сақтандыру" деген сөз немесе содан
туындаған сөз болуға тиіс.
" Өмірді сақтандыру " саласындағы қызметті жүзеге асыратын сақтандыру
ұйымының толық атауында міндетті түрде "өмірді сақтандыру" деген сөз немесе
содан туындаған сөз болуға тиіс.
Тек қана қайта сақтандыру қызметін жүзеге асыратын сақтандыру ұйымының
толық атауында міндетті түрде "қайта сақтандыру" деген сөз немесе содан
туындаған сөз болуға тиіс.
Сақтандыру ұйымының қүқықтық статусы олардың ашылуына Қазақстан
8
Республикасының Қаржы нарығын жэне қаржылық үйымдарды мемлекеттік
реттеу және қадағалау агенттігі берген рүқсатпен және Қазақстан
Республикасының Әділет Министрлігінде тіркелуімен жэне сақтандыру
операцияларын жүргізуге лицензиялармен анықталады5
Сақтандырылған тұға - бұл соған байланысты сақтандыруды жүзеге
асыратын тұлға. Заңда өзгеше көзделмесе сақтандырылатын тұлға сақтанушының
өзі болып табылады. Сондай-ақ сақтанушы өзінің емес, басқа біреудің өмірін,
мүддесін, мүлкін сақтандыруы мүмкін. Мүнда шарттағы сақтандыру оқиғасы
сақтанушымен емес, басқа біреумен байланысты болады. Басқа адамды
сақтандыру ерікті де, міндетті де болады. Міндетті де -сақтанушы заң
талаптарына сәйкес басқа біреуді сақтандырады, ал еріктіде сақтандырушы өзі
кімді сақтандыратынын анықтайды.
Басқа біреуді сақтандыру мүліктік немесе жеке болады. Жеке
сақтандырудың объектісі-адамның денсаулағы, еңбек қабілеттілігі- болса,
мүліктік сақтандырудың объектісі – сақтанушының мүлкі, сонымен байланысты
мүддесі анықталады. Мүліктік сақтандыруда сақтандырылған тұлғаның мүлкін
сақтауға байланысты мүддесі болуға тиісті.
Жауаптылық тәуекелін сақтандыруда және кәсіпкерлік тәуекелін
сақтандыруда тек сақтандырушының өзінің тәукелі ғана сақтандырылады, басқа
біреу сақтандырылмайды.
Басқа біреуді ерікті сақтандыруда оның келісімі қажет, ал егер шарт
жасалып қойылған болса, ол бүзылуға немесе өзгертілуге тиісті. Ал міндетті
де сақтандырушының келісімі қажет емес. Мүліктік сақтандыруда - сақтанушы
сақтандырмақшы болған тұлғаға мүлкін сақтандырмақ ойы туралы хабарлауға
тиісті. Егер сақтандырылған тұлға сақтанушы болмаса, ол қайтыс болған
жағдайда - оны ауыстыру заңмен көрсетілмеген жағдайда шарт тоқтайды.
Сақтандырылған адамның мүлкі сақтандырылған болса, ол қайтыс болған
жағдайда, оның қүқықтарымен міндеттері сақтанушының келісімімен оның
мұрагерлеріне өтеді, егер сақтанушы қарсы болса, немесе мұрагерлері қарсы
болса - онда шарт тоқтатылады.
Сақтандыру агенті және сақтандыру брокері де сақтандыру рыногына
қатысушы субъекті болып табылады. Егер сақтандыру агенті тек сақтандыру
ұйымының атынан ғана әрекет ете алса, брокер сақтандырушының да
сақтанушының да атынан әрекет ете алады және брокерге Қаржы нарығын жэне
қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігінің
лицензиясы керек.
Сақтандыру брокеріне Үлттық Банктің Басқармасының 31 наурыз 2001 жылғы
қаулысымен жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері болып 10 млн теңге
белгіленген.6
Өзінің атауында брокер "сақтандыру брокері" деген терминді қолдануы
қажет. "Үлттық", "орталық", "бюджеттік", "республикалық" деген сөздерді
қолдануына және бұрын сондай атпен тіркелген ұйымның атын қолдануға тыйым
салынады.
Келесі бір сақтандыру қатынасына қатысушы субъект - пайда көруші.
9
Пайда көруші - бұл шарт бойынша немесе міндетті сақтандыру тұрі бойынша
сақтандыру төлем ақысын алатын тұлға. Пайда көруші ретінде заңды тұлға
немесе жеке тұлға болуы мүмкін. Ол жеке сақтандыру түрі бойынша да,
мүліктік сақтандыру түрі бойынша да анықталып, тағайындалады. Міндетті
сақтандыруда пайда көруші сол сақтандыру түрін реттейтін заңмен
көрсетіледі, ал ерікті сақтандыруда тағайындайды. Егер шартта немесе заңда
өзгеше көрсетілмесе пайда көруші сақтанушы болып табылады.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты бойынша сақтандырылған тұлғада,
пайда көруші де тек сақтанушы болады.
Актуарий - бұл сақтандыру рыногындағы жаңа тұлға. Ол сақтандыру
шарттары бойынша міндеттемелердің экономикалық-математикалық есептерін
жүргізумен байланысты қызметті жүзеге асырушы жеке тұлға. Актуарий өзінің
актуарлық қорытындысын сақтандыру үйымдарының қаржылық тұақтылығын және
төлем қабылеттілігінің қажетті деңгейін қамтамассыз етіп отыру үшін, шарт
бойынша міндеттемелерінің мөлшерін есептеп беру үшін береді. Актуарий
жасаған актуарлық қорытынды сақтандыру ұйымдарымен орындалуға міндетті
болып табылады. Актуарий өзі жасаған қорытындысының бір данасын сақтандыру
ұйымына, бір данасын өкілетті органға, яғни Қазақстан Республикасының Қаржы
нарығын және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау
агенттігіне беріп, бір данасын өзінде қалдырады. Актуарлық қызметпен де
айналысу үшін өкілетті органның сәйкес лицензиясы қажет.
Актуарийлік қызмет Заңға, қаржы нарығын және қаржы үйымдарын реттеу
мен қадағалау жөніндегі уәкілетті органның (бұдан эрі - уәкілетті
орган)
нормативтік құқықтық актілеріне және актуарийлік кызметті жүзеге
асырудың халықаралык принциптеріне (стандарттарына) сәйкес жүзеге
асырылады.
Лицензиясы бар жеке адам актуарий ретінде қызмет етуге құқылы.
Актуарийдің лицензия ережелерін сақтауына уәкілетті мемлекеттік орган
бақылау жасайды.
Актуарийдің кызметіне мынадай қызметтер көрсету кіреді:
1) сақтандыру резервтерін қалыптастыру әдістері мен көздері
жөнінде консультациялар мен нұсқамалар;
2) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қаржылық тұрақтылығын
және төлем қабілеттілігін бағалауға байланысты мәселелер бойынша қызметтер;
3) сақтандыру тарифтерін есептеу методологиясы мен
экономикалық негіздемелер әзірлеу;
4) заңнамада қабылданған сақтандыруды жіктеуге сәйкес
сақтандыру тәуекелдерін зерттеу және жүйелеу;
5) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының сақтандыру
ережелерінде көрсетілген сақтандыруды жүзеге асыру жөніндегі талаптарды
экономикалық негіздеуді бағалау;
10
6) сақтанушыларға жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша берілетін
заемдар мөлшерін айқындау;
7) актуарийлік есептеулер мәселелері бойынша консультациялық
қызмет көрсету;
8) Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған қаржы
рыногындағы өзге де қызметтер.
8. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұымдарының қабылданған
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша қабылданған
міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етуі үшін
актуарий есептеген көлемде қалыптастырылған сақтандыру резерві
міндетті түрде болуы тиіс.
9) Атуарийлік есептеулерді мынадай түрлерге бөлуге болады:
1) міндеттілік дәрежесі бойынша:
міндетті - есепті жылдың 1 шілдесіндегі жағдай бойынша бірінші жарты
жылдықта, сондай-ақ Заң талаптарын ескере отырып және Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген өзге жағдайларда есепті жылда жүзеге
асырылатын;
бастамамен - сақтандыру (қайта сақтандыру) үйымдарының бастамасы
бойынша жүзеге асырылатын;
2) сақтандыру саласына (сыныбына) жатқызылуына байланысты және қайта
сақтандыру бойынша –“өмірді сақтандыру”саласы немесе “жалпы сақтандыру”
саласы бойынша, қайта сақтандыру немесе заңмен белгіленген жіктеуге сәйкес
сыныптар бойынша жүзеге асырылатын;
3) жасалу мақсаты бойынша:
есепті - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымымен есеп беру кезеңі
ішінде жасалған және есеп беру кезеңінің аяғында жарамды болатын сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттары бойынша есеп берілетін күні жүзеге асырылатын;
жоспарлы - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тәжірибесіне
уәкілетті мемлекеттік органмен келісілген сақтандыру ережелеріне сәйкес
сақтандырудың жаңа сыныбы бойынша сақтандыруды (қайта сақтандыруды) енгізу
кезінде;
кейінгі - бұрын жүргізілген актуарийлік есептеулерды түзету
мақсатында;
4) қолданылу аумағы бойынша:
жалпы - Қазақстан Республикасының барлық аумағында, сондай-ақ одан
тысқары жерлерде пайдалануға есептелген
аймақтық - Қазақстан Республикасының жекелеген облыстары мен аймақтары
үшін жасалған;
жеке - жекелеген сақтанушының немесе сақтанушылар тобының (заңды
жәненемесе жеке үтұлғалар) деректері бойынша орындалған.
10. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру резервтерінің
мөлшерін актуарийлік бағалау толық болуына және
объективтілік принциптеріне негізделеді және актуарий қорытындысы нысанында
ресімделеді.
Актуарий міндетті немесе бастамалық актуарийлік есептеулер шегінде
жүргізілген сақтандыру резервтерінің талап етілетін мөлшерін бағалауға
11
байланысты жасаған актуарийлік қорытынды сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымы міндетті түрде орындауы қажет.
11. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы толық және объективті түрде
актуарийлік қорытынды жасау үшін актуарийге өзінде бар
қүжаттарды (деректерді) және олар қосымша сұратқан негізгі
сақтандыру қызметіне қатысты, актуарийге актуарийлік есептемелер
жасау қажетті деректерді
үсынады.
12. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының негізгі қызметіне
актуарийлік бағалауды өткізу нәтижелері бойынша жасалған актуарийлік
қорытындыда:
актуарийлік есеп айырысуларды модельдеу мен жүзеге асыру
әдістемесінің, прициптерінің сипаттамасы;
актуарийлік есеп айырысуларда қолданылған статистикалық және өзге де
деректер;
қолданылып жүрген сақтандыру (қайта сақтандыру )шарттарын есепке алу
журналының көшірмесі;
есепті кезеңде жарияланған шығындарды есепке алу журналыңың
көшірмесі;
қолданылып жүрген сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары бойынша
сақтандыру сыйлықақыларының, сақтандыру резервтерін есептеген кезде
қолданылатын, оның ішінде сақтандырудың ерікті және міндетті нысандары
бойынша жеке есепті кезеңде жарияланған шығындардың жалпы мөлшері;
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымында қосымша тәуекелдің болуы
немесе болмауы туралы қорытынды. Қосымша тәуекел болған жағдайда
резервтердің мөлшері көрсетілуі қажет;
Өмірді сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру резервтерін есептеген
кезде қолданылатын қайтыс болу кестесі (қалыптасу көзі, құру әдістемесі)
жөніндегі қорытынды;
тартылған мамандар тарапынан актуарий алған көмектің сипаты;
Актуарийдің қаруы бойынша актуарийлік қорытындығаенгізуге жататын
өзге де материалдар болуы тиіс.
13. Актуарийлік қорытынды кемінде үш дана етіп
ресімделеді және актуарийдің өзі қол қояды.
14. Актуарий:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) үйымының қаржылық есебімен және
актуарийлік есептеулер жүргізу не актуарийлік қызметті жүзеге асыру кезінде
заңнамада рұқсат етілген өзге де қызмет түрлерін көрсету үшін пайдалану
(зерделеу) қажет болатын өзге де қүжаттарымен танысуға;
2) мемлекеттік органдарға және басқа да ұйымдарға актуарийлік
қорытынды әзірлеу (басқа да қызмет көрсету) үшін қажетті мәліметтер мен
мәселелер бойынша құжаттар беру туралы ресми сұраныс жіберуге;
3) тиісті шарттар (келісімдер) жасауға және баска актуарийлерге
немесе мамандарға жасалатын актуарийлік қорытынды шеңберінде
жекелеген мәселелерді зерттеу мен талдауды тапсыруға құқылы.
12
15.Актуарий:
1) Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына актуарийлік есептеулерді
жүзеге асыруға, актуарийлік қорытынды жасауға жәненемесе өзге де
қызметтер көрсетуге тиісті шарт жасасу үшін негіз болып табылатын
құжаттарды беруге;
2) актуарийлік қорытындыны және қажетті актуарийлік есептеу
нәтижелерін, пайдаланылған әдістемелер мен актуарийлік рұқсат берулерге
сипаттамаларды, тиісті негізделген деректерді және басқа да қолда бар
материалдарды қоса бере
отырып басқа ресми қүжаттарды жасауға;
3) олар жасайтын шарттардың (келісімдердің), жасалатын
актуарийлік қорытындының және өз қызметі туралы басқа да деректердің
есебін уақтылы әрі толық жүргізуге;
4) уәкілетті мемлекеттік органға актуарийлік есептеулердің
нәтижелерін, олардың сипаттамаларын және қолда бар растау құжаттарының
көшірмелерін қоса бере отырып, сақтандыру резервтерін қалыптастыру
жөніндегі талаптарды сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтамауы
жөнінде өздері анықтаған фактілер туралы кейінге қалдырмай жазбаша нысанда
хабарлауға;
5) уәкілетті мемлекеттік органға әзірленген актуарийлік
қорытындылардың саны мен түрлері (өзге де қызмет түрлері), олар бойынша
шағым талаптардың бар екендігі туралы әрбір жарты жылдық қорытынды бойынша
ақпарат беруге;
6) актуарийлік қызметке байланысты барлық құжаттарды кемінде бес жыл
сақтауға;
7) сақтандыру құпиясы мен коммерциялық құпияны сақтауға міндетті.
16. Уәкілетті мемлекеттік орган актуарийден олар жасаған
актуарийлік қорытындыға байланысты ақпаратты сұратуға қүқылы.
17.Сақтандыру саласы (сыныбы) бойынша сақтандыру резервтерінің
актуарийлік есептеулерін жүзеге асырудың жалпы методологиясы мен әдістемесі
уәкілетті мемлекеттік органның тиісті нормативтік қүқықтық актілерімен
айқындалады және реттеледі.
Актуарий лицензия берілген күннен бастап әр екі жыл
сайын тестілеу нысанында біліктілік комиссиясы өткізетін бағдарламаға
сәйкес қажетті білім деңгейі мен біліктілігінің бар екенін растайтын
біліктілік емтиханын тапсыруға міндетті.
Біліктілік емтиханы 40 сұрақ бойынша 60 минут ішінде өтеді.
Тест сұрақтарында жауаптардың кемінде бес нұсқасы болуы және олардың
біреуі дұрыс болуы тиіс.
Тестілеу сұрақтарын уәкілетті мемлекеттік органның бірінші басшысы
немесе оның орнындағы адам бекітеді.
Актуарий лицензияны алған не бұрынғы біліктілік емтиханынан өткен
сәттен бастап екі жылдық мерзің аяқталғаннан кейін екі ай
ішінде уәкілетті мемлекеттік органға өтінішпен хабарласады.
13
Актуарийдің өтінішіне мынадай құжаттар қоса беріледі:
1) жеке басын куәландыратын құаттың көшірмесі;
2) сақтандыру рыныгында актуарийлік қызметті жүзеге асыру
қүқығына лицензияның көшірмесі;
3) бұрынғы біліктілік емтиханының тапсырылғаны туралы мәліметтер;
4) барлық растайтын қүжаттармен қоса (қызмет көрсету
шарттарының көшірмелері, актуарийлік қорытындылардың
көшірмелері) сақтандыру рыныгында актуарийлік қызметті жүзеге асыру
жөніндегі ақпарат.
Актуарий көрсетілген мерзім ішінде хабарласпаған жағдайда актуарий
біліктілік емтиханын тапсырмаған деп саналады.
5) біліктілік емтиханын тапсыру туралы өтінішті беру сәтіне
актуарийлердің тиісті қауымдастығында (қоғамында немесе өзге де
бірлестікте) оның мүшелігін (толық мүшелігін) растайтын қүжаттар;
6) ол мүше (толық мүше) болып табылатын
актуарийлердің тиісті қауымдастығының (қоғамының немесе өзге де
бірлестіктің) не мемлекеттік қадағалау органының актуарийдің соңғы екі жыл
ішінде заңдарды бүзуының және санкциялардың болмауы жөніндегі хаты.
5) және 6) тармақшалардың талаптары тек актуарий мәртебесі бар және
Актуарийлердің Халықаралық Қауымдастығының толық мүшесі деген мәртебесіне
ие актуарийлер қауымдастығының (қоғамның немесе өзге де бірлестіктің)
мүшелері (толық мүшелері) болып табылатын актуарийлерге ғана қолданылады.
Келесі бір сақтандыру қатынастарына қатысушы субьект - аудитор, немесе
аудиторлық ұйым.7 Жыл сайын немесе қажетті жағдайларда Қазақстан
Республикасының Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу
және қадағалау агенттігі сақтандыру ұйымының қаржылық жағдайын тексеріп
отырады. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды
мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігінің өзі немесе ол аудиторларды
тарту арқылы өзінің осы функциясын жүзеге асырады. Сақтандыру ұйымдарының
қызметін, банктердікі сияқты, Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және
қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігінен лицензия
алған аудиторлық ұйым (аудитор) тексереді. Аудиторларға лицензия шексіз
мерзімге беріледі, бірақ, қажетті жағдайларда, соған негіз болғанда,
Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік
реттеу және қадағалау агенттігі лицензияның күшін жою мүмкін.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-
құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру объектісі.
Аудитордың немесе аудиторлық ұйымның Қазақстан Республикасының
азаматтық заңдарында белгіленген, аудитті өткізу кезінде аудиттеу
субъектілеріне келтірілген мүліктік зиянды өтеу міндетіне байланысты
мүліктік мүддесі аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-қүқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру (бұдан әрі - аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандыру) объектісі болып табылады.
14
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандырудың мақсаты және негізгі принциптері:
1. Аудитордың немесе аудиторлық ұйымның аудитті өткізу кезіңінде
мүліктік зиян келтірілген аудиттеу субъектілерінің мүліктік
мүдделерін қорғауды сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру арқылы қамтамасыз
ету аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандырудың мақсаты
болып табылады;
2. Мыналар аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың
жауапкершілігін міндетті сақтандырудың негізгі принциптері;
аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қызметін аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты бар болған
кезде жүзеге асыру;
тараптардың аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шарты бойынша өз міндеттемелерінің орындалуын
қамтамасыз етуі болып табылады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілігі міндетті сақтандырылуға жататын
тұлғалар:
1. Аудиторлық қызметті жеке кәсіпкер ретінде жүзеге асыратын
аудиторлардың және Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
тәртіппен аудиторлық қызметті жүзеге асыруға арналған лицензия
алған аудиторлық ұймдардың азаматтық-құқықтық жауапкершіліп
мідетті сақтандырылуға жатады.
2. Аудитордың немесе аудиторлық ұйымның кәсіби қызметті жүзеге асыруға
байланысты өзінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігіне ерікті сақтандыру
шартын жасасуы оларды аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шартын жасасу жөніндегі міндеттен босатпайды.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартын жасаспай аудитордың және аудиторлық ұйымның қызметін
жүзеге асыруына жол бермеу；
1. Аудитор және аудинторлық ұйым аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасаспай аудиторлық
қызметті жүзеге асыруға құқылы емес.
2. Қызметті аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың
жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасаспай жүзеге
асыратын аудитор немесе аудиторлық ұйым Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген жауаптылықта болады.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жзуапкершілігін міндетті
сақтандыру саласындағы мемлекеттік қадағалау және бақылау：
1. Cақтандыру ұйымдарының қызметін мемлекеттік қадағалауды Қазақстан
15
Республикасының сақтандыру қызметін реттеу және қадағалау
жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган жүзеге асырады.
2. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың осы Заңның аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасасу
міндеттілігіне қатысты бөлігіндегі талаптарды орындауына
мемлекеттік бақылау және осы талапты бұзған аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдарға шаралар қолдану осы Заңға сәйкес тиісті уәкілетті мемлекеттік
органға оның
Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген құзыреті
шегінде жүктеледі.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шарты, оны жасасу тәртібі
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартында, сақтанушының аудитті өткізу кезінде аудиттеу
субъектілеріне келтірілген зиян салдарынан туындаған міндеттемелер бойынша,
моральдық шығынды, ала алмаған пайданы өтеуді және тұрақсыздық айыбын
төлеуді қоспағанда, сақтандыру төлемін жүзеге асыру көзделеді.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шарты міндетті сақтандырудың осы түрі бойынша қызметті жүзеге
асыру құқығына лицензиясы бар сақтандырушымен ғана жасалуға тиіс. Аталған
сақтандырушы үшін мүндай шартты жасасу міндетті болып табылады.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шарты сақтандырушының сақтанушыға сақтандыру полисін беруі
арқылы жазбаша нысанда жасалады.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартының мазмұны мен ресімделуі жөніндегі талаптар Қазақстан
Республикасының сақтандыру және сақтандыру қызметі туралы заңдарында
белгіленеді.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартының жазбаша нысанын сақтамау оның жарамсыздығына әкеп
соғады.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартында көрсетілуге тиісті талаптардың толық болмағаны үшін
сақтандырушы жауапты болады. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың
жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты бойынша оның жекелеген
талаптарының толық болмауы салдарынан дау туындаған жағдайда, дау
сақтанушының пайдасына шешіледі.
Егер аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шарты сақтанушының немесе аудиттеу субъектісінің жағдайын осы
Заңда көзделгенмен салыстырғанда нашарлататын талаптармен жасалса, онда
сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтандырушы сақтанушы мен аудиттеу
субъектісінің алдында осы Заңда белгіленген талаптар бойынша міндетті
болады.
16
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартының қолданылуы:
1. Егер аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шартында өзгеше көзделмесе, онда ол сақтанушы
сақтандыру сыйлықақысын төлеген, ал оны мерзімін ұзартып төлеген кезде –
бірінші сақтандыру жарнасын төлеген кезден бастап күшіне енеді және
тараптар үшін міндетті болады.
2. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шарты күшіне енгізілген күннен бастап он
екі ай мерзімге жасалады.
Сақтандырушылық қорғаудың қолданылу кезеңі аудиторлармен аудиторлық
ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартының қолданылу
мерзімімен сәйкес келеді.
3. Егер аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шартында өзгеше көзделмесе, аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартының
қолданылуы Қазақстан Республикасының аумағымен шектеледі.
Сақтандырушының құқықтары мен міндеттері
1. Сақтандырушы:
1) аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шартын жасасқан кезде сақтанушыдан аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандырудың осының
алдындағы шарттары, сақтандыру жағдайлары, сақтандыру төлемдері туралы
ақпаратты
және аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шартын жасасу үшін қажетті өзгеде мәліметтерді беруін
талап етуге;
2) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәтіппен тиісті
мемлекеттік және өзге де органдар мен ұйымдардан, олардың құзыретіне орай,
сақтандыру жағдайының басталу фактісіне және сақтандыру
жағдайының басталуы нәтижесінде келтірілген зиянның мөлшерін анықтауға
байланысты құжаттар мен мәліметтерді сұратуға;
3 аудиттеу субъектілерінің сақтанушының аудитті өткізуге байланысты өз
міндеттерін орындауы нәтижесінде келтірген зиянын өтеу туралы талаптарына
байланысты мәселелерді реттеуге қатысуға;
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартында сақтандырушының Қазақстан Республикасының заң
актілеріне қайшы келмейтін басқа да қүқықтары көзделуі мүмкін.
2. Сақтандырушы:
1) сақтанушыны аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру талаптарымен таныстыруға, оның аудиторлар
мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міңдетті сақтандыру
шартынан туындайтын құқықтары мен міндеттерін түсіндіруге;
2) аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
17
міндетті сақтандыру шарты мерзімінен бұрын тоқтатылған кезде сақтанушыға
Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында белгіленген
жағдайларда және тәртіппен сактандыру сыйлықақысын толық немесе ішінара
қайтаруға;
3)сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтандыру төлемін осы Заңда көзделген
тәртіппен және шарттар бойынша жүргізуге;
4)сақтанушыға оның сақтандыру жағдайынан болатын
шығындарды болдырмау немесе азайту мақсатында жұмсаған шығыстарын өтеуге;
5) сақтандыру қүлиясын қамтамасыз етуге міндетті.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартында сақтандырушының Қазақстан Республикасының заң
актілеріне қайшы келмейтін басқа да міндеттері көзделуі мүмкін.
Қазақстан республикасының Сақтандыру қызметі туралы Заңында сақтандыру
нарығының қатысушылары ретінде өзара сақтандыру қоғамдары көрсетілген
болатын. Ол заңға соңғы өзгерту мен толықтыруға сәйкес өзара сақтандыру
қоғамдары сақтандыру нарығының қатысушылары тізімінен алынып тасталды.
Өзара сақтандыру қоғамы институты Қазақстанда дамымаған институт. Оның
себептері көп, бірақ бұл жерде бұл олқылыққа байланысты үлкен кемшілік
өзара сақтандыру қоғамдарының құқықтық статусын айқындайтын, олардың қызмет
жасау ерекшеліктерін белгілейтін заң актілерінің жоқтығы.
Өзара сақтандыру қоғамының сақтандыру ұйымдарынан айырмашылығы олардың
қызметтерінің коммерциялық мақсаттарының жоқтығы, қызметтерінің мақсаты
пайда табу емес, сол қоғам мүшелеріне көмектесу. Ал, жалпы, өзара
сақтандыру қоғамдарының қызметтерінің қағидалары сақтандыру ұйымдарының
қызметтерінің қағидаларымен ұқсас. Осы қызметтерінің қағидаларының
ұқсастығы өзара сақтандыру қоғамдарының қатысушыларын тартатын белгі болып
табылады, өйткені осындай қоғамдар арқылы сақтандырылу арзанырақ болып
табылады. Сол себептен елімізде осындай өзара сақтандыру қоғамдарын көптеп
құруға жағдай жасап, мемлекет тарапынан қызығушылықтар туындайтындай
әрекеттер жасау қажет.
Негізінен, мұндай қоғамдар қызметтері бірыңғай тәуекелдерге
негізделген адамдардың тобымен құрылады. Мысалы, белгілі бір кәсіби
қызметтерді жүзеге асыратын тұлғалар, клиенттерінің мүліктік мүдделерінің
қорғалуына кепілдік керек ететін тұлғалар өзара сақтандыру қоғамдарын
құрады, немесе, бұрын құрылған сондай қоғамдарға мүше болады. Бірақ,
қазіргі кезде Қазақстанда мұндай қоғамдар саусақпен санарлықтай ғана.
Айталық, Қазақстан Республикасының 3 маусым 2003 жылғы "Сақтандыру
төлемдеріне кепілдік беру қоры" туралы Заңына сәйкес құрылған сақтандыру
төлемдеріне кепілдік беру қоры, 8 Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкісінің Басқармасының 4 шілде 2003 жылғы қаулысы негізінде жұмыс
жасайтын екінші деңгейдегі банктердегі салымшылардың салымдарын міндетті
сақтандыру қоры.9 18
Екінші деңгейдегі банктердегі салымшылардың салымдарын міндетті
сақтандыру қоры Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің Басқармасының 5
қараша 1999 жылғы қаулысымен құрылған болатын. Бұл қордық құрылуы банкілік
жүйенің дамуына елеулі әсерін тигізгені мәлім, себебі, банктерде ақша
қаражаттарын сақтауға кепілдік пайда болып, халықтың банктерге деген сенімі
артты. Өйткені, осы қоғамға мүше банктердің біреуі банкрот бола қалған
жағдайда Екінші деңгейдегі банктердегі салымшылардың салымдарын міндетті
сақтандыру қоры банкрот болған банктің клиенттеріне салған салымдарына
байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің белгілеген
мөлшерінде кепілдік беретін болды. Бүгінгі таңда банкке салған салымдар,
аударымға берген ақшалардың, банкоматтардағы ақшалардың 50 мың АҚШ доллары
көлемінде, егер теңгемен, немесе, евромен және басқада валюталарда салынған
салым болатын болса сол 50 мың АҚШ долларына эквивалентті сомаға қор
кепілдік береді. Міне, осындай өзара сақтандыру қоғамдары мемлекетімізде
көптеп құрылып, ашылатын болса және жұмыс жасайтын болса мемлекетіміздің
экономикасының алға ілгерілейтіні, халықтың мүліктік жағынан қорғалуы
жақсаратыны сөзсіз.
Халықаралық тәжірибеге сүйенентін болсақ, мұндай өзара сақтандыру
қоғамдарының саны көп екендігін көреміз: АҚШ мемлетінде 2 мыңға жуық,
Нидерланды мен Швецияда 500 – ден асады, Германия мемлекетінде – 300
шамасында Ұлыбритания, Франция мен Данияда 100 – ден асады.10
Заңменен сондай-ақ, сақтандырумен байланысты басқа да кәсіпкерлік
түрлерін жүзеге асырушылар – сақтандыру ісіне қатысушылар деп көрсетіледі,
бірақ, олардың қатарына кімдер жатқызылатынын атап өтейік. Оны соңғы
уақытта сақтандыру рыныгіның өзімен-өзі қалғанымен, болашақта бұл саланы
дамыу керектігімен, яғни жүйелі түрде дамуы үшін мүмкін деген шараларды
қолданып, қажетті субьектілерді қатысушы, сақтандыру ісіне атсалушы ретінде
қарастыру қажеттілігімен түсіндіруге болады.
Сақтандыру жүйесі дамыған мемлекеттерде сақтандыру ісін дамытудың
маңызды элементі – оның қатысушыларын көбетіп, олардың жүріс-тұрыстарын
реттеп, құқытары мен міндеттерін анықтап, функцияларын белгілеу болып
табылады. Олардың жүйесінде сюрвейер, авариялық комиссарлар, аджастерлер
жұмыс жасайды. Олар:
- зиян келтірілген мүліктерді қарап, жоғалған мүліктерді іздестіреді;
- сақтандыру оқиғасының себептерін зерделеп, келген зиянның
мөлшерін,сипатын анықтайды;
- сақтандырушылар үшін сараптамалық қорытындылар дайындайды;
- сақтандырушылардың атынан сақтанушылармен немесе,
пайда көрушілермен сақтандыру сыйақылары (төлемақылар) туралы келіссөздер
жүргізеді;
Мұндай қатысушылар өздерінің қызметтерін сақтандыру ұйымдарының
құрамында жүзеге асырады, немесе, өз алдына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Тарау. Сақтандыру нарығы мемлекеттік реттеудің
объектісі ретінде.
1.1. Сақтандыру нарығының қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сақтандыру нарығында жүзеге асырылатын опероциялардың
ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
2.Тарау. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеудің
механизімдері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
2.1. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеудің мәні, мазмұны,
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2.2. Сақтандыруды мемлекеттік реттеу механизімінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
2.3. Қазақстан Республикасында сақтандыруды мемлекеттік
реттеуді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Бұл тақырыптың өзектілігі .
Қазақстан Республикасында орталықтандырылған жоспарлы экономикаға өту
кезеңінде, экономикалық реформалар ауадай қажет болды. Елімізде қаржы
жүйесін өзгертіп нарықтық экономикалық қатынастарға сәйкесткендіріп қайта
құруды талап етті. Қайта құрудың алғы шарты ретінде, тиісті заңнаманы
қабылдау және оған сәйкес ғылыми зерттеулер жазу міндеттері түрды. Қаржы
нарығының бір саласы ретінда сақтандыру нарығында орталықтанған,
жоспарланған қатаң басқару құрсауынан шығып, нарықтық қанынастарға бет
алды, ол талапқа сәйкес заңнамалар бекітілді. Мемлекет сақтандыру
қатынастарында нарықтық қатынастарға сәйкес еркіндік бере отырып, оның
тұақтылығын қамтамассыз ету мақсатында реттеу мен қадағалауды жүзеге
асырады. Сақтандыру қызметінің сипаты елімізде жүргізіліп жатқан қаржылық
реформаларға байланысты, қкабылданған заңнамаға байланысты өзгеріп отырады.
Дәл қазір көзіміз жеткендей сақтандыру қызметінің дамуы ол тек
коммерциялық сектордың дамуы ғана емес, сақтандырудың макроэкономикалық
мәні бар, бүкіл мемлекет сипатындағы әлеуметтік мәні бар. Сақтандыру нарығы
саласының дамуы бүкіл мемлекеттегі нарықтық қатынастардың даму деңгейінің
көрінісі, және ол әр қашан жетілдіруді қажет етеді, ғылыми зерттеуді қажет
етеді.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде сақтандыру экономиканың
стратегиялық секторларының бірі болып табылады. Меншік иесіне мүлкіне зиян
келген кезде жэне кірісін жоғалтқан кезде келген зиян орнын толтыруға кепіл
бере отырып, адамды өмірде болуы мүмкін оқыс оқиғалардан сақтандыра отырып,
ол қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық түрақтылықты қамтамасыз етеді.
Қазақстан казіргі кезде нарықтық экономикаға өтуді қамтамасыз ету
міндеттерін шешу сатысында тұр. Осыған байланысты мемлекетіміздің
сақтандыру жүйесіне өз міндеттерін шешіп, мемлекеттің бағалылыктарын
көбейту ісінде өз орнын табу керек.
Қазақстан Республикасында ұлттық сақтандыру рыногының орнығуы және
дамуы мәселелері жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуімен
байланысты. Нарықтық экономикада өндірушілер және сатушылар, тұтынушылар
және сатып алушылар, бәсекелестік шарттарында дербес, өздерінің
тәуекелдеріне сүйене отырып жұмыс жасайды. Олардың қаржылық болашағы аз
болжалынады. Сондықтан, сақтандыру тәуекел дәрежесінің азайтылуының негізгі
тәсілі болып табылады, ол үнемі дамып отырады және тәуекелді басқарудың
жаңа тәсілдері адамзаттың дамуымен өзгеріп отырады.
Сақтандыру институтының нарықтық экономика шарттарындағы ерекше
маңызы келесідей факторлармен анықталады:
Сақтандыру ісі халықпенен ұйымдардың әртүрлі мүдделерін
қорғаудың қосымша құралы болып табылады. Кәзіргі уақытта әртүрлі табиғи
және техногендік апаттардың зиянын жоюға байланысты
шығыстар.
1
2. Мемлекетттік бюджет есебінен жүзеге асырылуда, ал
бюджетақша қаражаттарының аздығы бәрімізге белгілі;
3. Қазіргі кезде сақтандыру механизмін қолдану мемлекетте кәсіпкерлік
қызметтің қарқынды дамуын қамтамасыз етеді, себебі кәсіпкерлер өздерінің
кәсіпкерлік тәуекелдерін сақтандыру ұйымдарында сақтандырып
қойып, сенімменен жұмыс жасайды.
Сақтандыру жүйесі республиканың экономикасының сенімді және тұрақты
түрде дамуына септігін тигізуі қажет, халықтың әлеуметтік қорғалуының
жоғарлауына қосымша негіз жасалу қажет. Ол үшін бірінші кезекте сақтандыру
қатынастарын реттейтін заңдардың сапасын жетілдіру қажет, сондай - ақ
сақтандыру қызметіне қадағалау жүргізуді сапалы деңгейге көтеріп,
сақтандыру ұйымдарының қызметінің тұрақтылығын қамтамасыз ету қажет.
Сақтандыру ісінің маңыздылығына қарамастан Қазақстандағы сақтандыру
ісі тек алғашқы сатыда - қалыптасу сатысында ғана. Экономикалық қатынастар
жағынан дамыған АҚШ, Батыс Европа, Жапония мемлекеттерінде сақтандыру
механизмі арқылы қолданылатын жиынтық ұлттық өнімнің үлесі 8-12 процентті
құрайды, ал Қазақстандағы көрсеткіш эксперттердің бағалары бойынша 1
проценттен аспайды. Оған себептер аз емес. Ұзаққа созылған отандық
экономикадағы тұрақсыздық, мемлекеттің сақтандыру ісіне жеткілікті көңіл
бөлмеуі, халықтың сақтандыру саласындағы жеке бизнеске сенімсіздігі және,
әрине, сақтандыру саласындағы білімнің жеткіліксіздігі, оның деңгейінің
төмендігі. Заңгерлер алдындағы, экономистер алдындағы, жалпы, қоғам мен
мемлекет алдындағы шешуін қажет ететін мәселелердің бірі - осы күрделі де
маңызды, қажетті де керекті тақырып болып табылады.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдары көрсететін
қызметтің сапасы төмен деңгейде, ал олардың операцияларының түрлері де аз.
Сақтандыру ұйымдарының қаржылық қорының көлемінің аздығына байланысты олар
үлкен заңды тұлғаларды сақтандыруды жүзеге асыра алмай отыр, сондықтан,
сақтандыру ұйымдарын бір біріне қосып, капиталдарын біріктіріп, ірі
сақтандыру ұйымдарын қалыптастыру қажет деп ойлаймыз.
Ұлттық сақтандыру жүйесінің басты мақсаты азаматтар мен заңды
тұлғалардыға әртүрлі қолаңсыз жағдайлардан келетін оқыс оқиғалардан
туындайтын зияндардың орнын толтырып, экономиканы дамыту үшін инвестициялық
ресурстарды тиімді және ұтымды пайдалану болып табылады. Біздің
мемлекетімізде бүл саланың ойдағыдай дамымай отыруының себептері ретінде
төмендегілерді атауға болады:
халықтың сақтандыру мәдениетінің төмендігі;
жалпы халықтың табыстарының аздығы;
сақтандыру ұйымдарының енжарлығы, сақтандыру нарығында жаңа сақтандыру
операцияларын енгізуге байланысты белсенділік танытпауы;
Бұл тақырыпты зерттеудің мақсаты мен міндеттері;
Қазақстан Республикасындағы сақтандыруды мемлекеттік реттеудің
2
теориялық құқықтық негіздерін ашу және осы негіздер бойынша даму
жолдарына ұсыныстар жасау.
Осы мақсатқа жету үшін бұл жұмысымда мынадай міндеттерді шешуге
тырыстым;
- сақтандыруды мемлекеттік реттеудің мәні, мазмұны, ерекшеліктері;
- “сақтандыру” жүйесіне анықтама беру;
- “сақтандыру” жүйесі мен “сақтандыру” нарығы түсінігінің мазмүнын
ажырату;
- сақтандыру нарығы қатысушыларын анықтау және нақтылау;
- жүргізілетін сақтандыру опероцияларының түрлерін анықтау;
- сақтандыру нарығында тұрақты жұмыс атқаруының негізі ретінде
сақтандыру ұйымдарының қаржылық түрақтылығының параметрі мен көрсеткіштерін
зерттеу;
- шет елдің сақтандыруды мемлекеттік реттеу тәжірбесін оқыту ;
- Қазақстандағы сақтандыруды мемлекеттік реттеу жүйесіне талдау жасау
және оның даму жолдарын анықтау;
- Қазақстандағы сақтандыруды мемлекеттік реттеуді жетілдіру бойынша
ұсыныстар мен сілтемелер;
Зерттеудің объектісі- сақтандыруды теориялық, құқықтық және
практикалық негіздері, және оны мемлекеттік реттеу.
Зерттеудің пәні- Қазақстан Республикасының және шетелдердің
сақтандыру туралы заң нормаларын, сонымен бірге сақтандыруды мемлекеттік
реттеудің отандық және шетелдік тәжірбесі.
ҚР "Сақтандыру қызметі туралы" заңында көрсетілмнген, бірақ
сақтандыру нарығының қатысушылары ретінде өмір сүретін субъектілер бар.
Олар; андеррайтер, авариялық комиссар, сюрвейер, диспашер, сақтандыру
омбудсменті.
Андеррайтер- сақтандырылған объектілерге байланысты сақтандыру
тәуекелін бағалаудыь жүзеге асырушы және оған байланысты тарифтік ставкамен
бұл сақтандыру тәуекелі бойынша шарттың нақты жағдайларын заң талаптарына
сай белгілейтін жеке және заңды түлға.
Сюрвейер- сақтандырылатын мүлікке қарау жүргізуді жүзеге
асыратын, және сақтандырушы және авариялық комиссардың сұрауы бойынша
сақтандырылатын объектінің жәй-күйі және ерекшеліктері және сақтандыру
оқиғасының болуына әсер етуі мүмкін факторлар туралы қорытынды беретін жеке
және заңды түлға.
Диспашер-ол су көлігіндегі апаттарды анықтайтын кәсіби сарапшы,
ол оның мөлшерін, бұлінген және жоғалқан мүлікті, ұйымға келген нақты
шығынды, оны ұйым мүшелері арасында бөлу жағын анықтайды.
Сақтандыру омбудсменті- осы нарықтың өзін-өзі басқаруын және
оның жұмыс істеуі аумағының стандарты мен бірыңғай ережесін бекіту
мақсатында, сақтандыру нарығының кәсіби қатысушылары біріккен
коммерциялық емес ұйым.
3
1.Тарау. Сақтандыру нарығы мемлекеттік реттеудің объектісі
ретінде.
1.1.Сақтандыру нарығының қатысушылары.
Сақтандыру - бұл шаруашылық субьектілердің және азаматтардың төлеген
сақтандыру сыйлықақылары есебінен қалыптасқан ақша қорларынан белгілі бір
оқиғалар туған кезде, солардың мүдделерін қорғауға байланысты пайда болатын
қатынастар болып табылады.
Сақтандыру қатынастары сақтандыру ісін үйымдастыру және жүзеге асыру
барысында пайда болатын қатынастар. Осыған байланысты сақтандыру
қатынастары ұйымдастырушылық қатынастар, жэне материалдық қатынастар деп
екіге бөлінеді. 1 Сақтандыру операцияларын жүзеге асыруға байланысты
қатынастар - материалдық қатынастар болып табылады, ал сақтандыру ұйымының
ашылуына рұқсат беру, қажетті қүжаттарды талап ету және оларды тексеру,
дүрыстығын анықтау, сақтандыру операцияларын жүзеге асыруға лицензиялар
беру, сақтандыру үйымдарының Әділет органдарында тіркелуі, мемлекетпен
сақтандыру үйымдарына пруденциалдық нормативтер белгіленіп, олардың
сақталуының қадағаланып, реттелуі, сақтандыру үйымдарына шектеулі әсер ету
шараларын, жаза шараларын қолдану мәселелеріне байланысты пайда болатын
қатынастар - үйымдастырушылық қатынастар болып табылады. Ұйымдастырушылық
қатынастар императивті, яғни бір жақты - өктем тәсілдермен реттеледі, ал
материалдық қатынастар диспозитивті тәсілдің көмегімен реттеледі.
Сақтандыру - бүл қоғам өмірінің маңызды саласы болып табылады, сол
себепті мемлекет бүл саланы көңіл бөлусіз қалдырмайды. Социализм кезінде
бүл түгелімен мемлекеттік қызмет болып табылды, ал қәзіргі уақытта болса
мемлекет тек сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеп, қадағалап
отырумен шектеледі. Бірінші кезекте сактандыру қатынастарына қатысушылардың
жүріс-тұрыс ережелерін белгілеп отыратын нормативтік қүқықтык актілер
шығару жолымен жүзеге асырылады. Сақтандыруға арналған құқықтық нормалардың
орындалуын қамтамасыз ету үшін мемлекет сақтандыру саласындағы заңдылыққа
қадағалау жүргізеді, ол үшін арнайы мемлекеттік органдар құрады, олардың
міндеттері мен құқықтарын анықтап, белгілі бір функцияларды және
өкілеттіліктерды иелендіреді.
Сақтандыру саласында қадағалауды жүзеге асыруды ұйымдастыруға
байланысты халықаралық тәжірибені жинақтай және жүйелей отырып, келесідей
негізгі модельдер бар екенін көруге болады:
1. Мемлекеттік атқару билігінің дербес органы
(Португалия, Германия,Франция, Азербайжан);
2. Ірірек мемлекеттік атқару билігі органының құрылымдық бөлімі
ретіндегі
қадағалау органы (Ұлыбритания, Қазақстан, Украина, Россия);
3. Сақтандыруды қадағалауды басқа да қадағалау функцияларын
жүзеге асырушы орган атқарады (Оңтүстік Африка мемлекеттері).2
4
Осы үйымдастырушылық қатынастардың жүзеге асырылуы, негізінен,
сақтандыру саласындағы өкілетті орган - Қаржы нарығын және қаржылық
үйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігімен қамтамасыз
етілетін болғандықтан осы өкілетті органның қүқықтық жағдайын қарастырып
кеткеніміз жөн болар.
Қаржы нарығын жэне қаржылық үйымдарды мемлекеттік реттеу және
қадағалау агенттігі Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей
бағынатын орган. Бүл бағыныштылық келесідей белгілерден көрінеді:
- Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын жэне қаржылық ұйымдарды
мемлекеттік реттеу жэне қадағалау агенттігінің төрағасын
Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды, босатады;
- Төрағаның орынбасарларын Қазақстан Республикасының Президентінің
өзі төрағаның ұсынысымен тағайындайды және босатады;
- Қаржы нарығын жэне қаржылық үйымдарды мемлекеттік реттеу
және қадағалау агенттігінің қүқықтық жағдайын көрсетуші нормативтік
акті
- Ережені Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді;
Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржылық үйымдарды
мемлекеттік реттеу жэне қадағалау агенттігі өзінің атқарған жұмысы жайлы
жылдық жоспарды Президентке тапсырады.3
Сақтандыру саласындағы өкілетті мемлекеттік органның, яғни,
Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржылық үйымдарды мемлекеттік
реттеу және қадағалау агенттігінің, сақтандыру үйымдарының қызметін
реттеуде келесідей функциялары бар:
1. Қазақстан Республикасында сақтандыру жүйесінің қалыптасуын
және қалыпты жұмыс жасауын қамтамасыз етуге байланысты мемлекеттік саясатты
жүргізеді және сақтанушылар мен басқа да сақтандыру нарығының
қатысушыларының заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз етеді;
2. сақтандыру нарығының реттелу қағидалары мен
тәсілдерін анықтап, сақтандыру қызметіне қадағалауды ұйымдастырады;
3. сақтандыру ұйымының ашылуына, олардың филиалдары мен
өкілдіктерінің ашылуына рүқсат беру;
4. сақтандыру ұйымдарының қаржылық тұрақтылығына талдау жасап, баға
беріп, тексеру;
5. олардың жарғылық және өзіндік капиталының төменгі мөлшерін
белгілеуді қоса алғанда,басқа да орындалуға міндетті нормалармен
лимиттерді және пруденциалды нормативтерді белгілеу;
6. басшы қызметкерлеріне қойылатын талаптарды белгілеп,
тағайындалуына келісім беру;
7. сақтандыру резервтерінің қалыптастырылуы және пайдаланылуы
тәртібін белгілеу;
8. ерікті түрде қайта қүрылуға және жойылуға келісім беру;
9. өздері тікелей немесе аудиторлық ұйымдар арқылы оларға тексеру
жүргізіп отыру;
5
10. өздерінің бақылау немесе қадағалау функцияларына байланысты
қажетті мағлұматтарды сұрату;
11. бухгалтерлік, статистикалық және басқа да есептердің тізімін,
нысандарын, мерзімдерін белгілеу;
12. сақтандыру ұйымдарының сақтандыру полистерін есепке алу
тәртібін белгілейді;
1З. сақтандыру операцияларын жүргізуге лицензия беру, оның күшін жою;
14. жойылатын сақтандыру үйымдарының жойылу процессіне бақылау жасау;
15. сақтандыру ұйымдары, брокерлік ұйымдар, актуарийлер және
аудиторлар үшін орындалуға міндетті нормативтік актілер шығарады;
16. басқа мемлекеттердің өкілетті органдарымен қарым-қатынасқа
түсу;
17. қажетті жағдайларда жаза шараларын (айып, лицензисының күшін
тоқтата тұру немесе жою, акцияларын мәжбүрлі түрде сатып алу ) қолданады.
18. ассоциациялардан,одақтардан сақтандыру рыногы жағдайына байланысты
экономикалық талдау жасауға, статистикалық есептер үшін
мәліметтер алу;
19. міндетті сақтандыру операцияларына байланысты полистердің мазмүны
мен нысандарына байланысты талаптар қояды;
20. сақтандыру қатынастарының субъектілеріне және сақтандыру
брокерлеріне рын алған қүқық бұзушылықтар мен қателіктерды жою туралы
жазбаша нұсқаулар береді;
21. Қазақстан Республикасының заңдарымен көрсетілген негіздерде
сақтандыру ұйымдарының акцияларын мәжбүрлі түрде сатып алуды жүзеге асырады
22. сақтандыру нарығын және сақтандыру қызметін реттеу мәселелері
бойынша басқа мемлекеттердің сақтандыруды қадағалау
органдарымен және халықаралық ұйымдарымен кездесулерде
Қазақстан Республикасының мүдделерін білдіреді, т.б. сақтандыру
қызметіне қатысты өкілеттіліктерді жүзеге асырып, функцияларды атқарады.
Сақтандыру қатынастарына қатысушы міндетті субьектілер сақтанушы мен
сақтандырушы болып табылады. Сақтанушы дегеніміз - өзін сақтандырумен
қорғаумен қамтамасыз ете отырып, сақтандырушымен сақтандыру шартын жасайтын
тұлға. Сақтанушы ретінде жеке түлғалар және заңды түлғалар болады. Заңды
тұлғалар коммерциялық немесе коммерциялық емес ұйымдар болады, ал жеке
тұлғалар ретінде Қазақстан Республикасының азаматтары, шет ел азаматтары
және азаматтығы жоқ тұлғалар түседі. Жеке тұлғалар сақтандыру
қатынастарында сақтанушы ретінде 18 жастан бастап қана бола алады, ал жасы
толмағандар үшін олардың атынан сақтандыру шарттарын ата - аналары,
қамқоршылары, қорғаншылары жасайды. 14 жасқа толмағандар үшін олардың
келісімі қажет емес, ал 14 жаспен 18 жас арасындағылар үшін олардың
келісімдері керек. Мүндай қатынастарда жасы толмағандар сақтандырылған
тұлғалар болып табылады да, ата - аналары, қамқоршылары - сақтанушылар
болады.3
6
Сақтанушы сақтандыру шартының бір тарабы болып табылады, сондықтан
шарт жасау үшін оның ерікті түрде ерік білдіруі қажет. Сақтанушы қайтыс
болған кезде немесе жойылған кезде (егер заңды тұлға болса) негізінен
сақтандыру шарты тоқтайды да оның құқықтары мен міндеттері оның
мұрагерлеріне көшеді. Егер, сақтандыру шарты сақтандырылған тұғаның пайдасы
есебіне жасалған болса, онда сақтанушының құқықтары мен міндеттері соған
көшеді.
Сақтанушылар сақтандыру ұйымдарындағы сақтандыру резервтеріне белгілі
бір сақтандыру сыйақыларын төлеп отырады да, шартта көрсетілген белгілі бір
сақтандыру оқиғалары болған кезде сәйкесінше төлем ақы алуға қүқылы.
Екінші сақтандыру ісіне қатысушы міндетті субьект бұл - сақтандыру
қызметін жүзеге асыру үшін құрылған шаруашылық субьект. Ол сақтандыру
қатынастарында ерекше орын алады, себебі сақтандыру қатынасының пайда
болуына негіз болған мақсатқа жету - сақтандыру ұйымының әрекеттеріне
байланысты. Сақтандырушы ретінде тек қана заңды түлға ғана бола алады.
Сақтандыру ұйымдарына тән белгілерді қарастырып кететін болсақ, олар:
а) сақтандыру қызметін тек заңды тұлғалар жүзеге асырады;
б) Олар тек қазақстандық заңды түлғалар болуы керек;
в) сақтандыру ұйымдары тек сақтандыру операцияларын және заңда
рұқсат етілген қызмет түрлерін жүзеге асыра алады, ал басқа кәсіпкерлік
қызмет түрлерін жүзеге асыра алмайды. Рұқсат етілетін қызмет түрлеріне
жататындар:
1. Өкілетті орган рұқсат берген шекте және көлемде инвестициялық
қызметпен айналысады;
2. Жинақтаушы сақтандыру шарттарына байланысты өз
сақтанушыларына қарызға ақша береді;
3. Сақтандыру үйымдарының қызметтерін автоматтандыруға
қолданылатын арнайы бағдарламаларды сатады;
4. Кез-келген мағлұматтық құралдарда сақтандыру қызметіне
байланысты арнайы әдебиеттерді сату;
5. Өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты бұрын сатып алған
мүліктерін жалға беру немесе, сату;
6. Сақтандыру қызметіне қатысты кеңестер беру;
7. Сақтандыру саласында мамандарды дайындау және біліктілін
арттыру
8. Сақтандыру агенті ретінде қызмет атқару. 4
г) олар Қазақстан Республикасының заңдарымен
көрсетілген нысанда құрылады.
д) сәйкес сақтандыру операцияларын жүзеге асыруға лицензиялар алып,
тек соған құқығы бар операцияларды ғана жүзеге асыруы керек;
ж) заң актілерімен қойылатын және өкілетті орган анықтаған
талаптарға сай болуы керек (резерв қоры, сақтандыру резервін
орналастыру тәртібі, пруденциалды нормативтер және тағы да басқа
нормативтер мен лимиттер);
7
з) жарғылық капиталы өкілетті орган белгілеген мөлшерге сай болуы
керек.
Қазақстан Республикасының сақтандыру жэне сақтандыру қызметі туралы
заңдарын Европа Одағы анықтаған стандарттарға сәйкестендіру мақсатында
сақтандыру ұйымдары мен қайта сақтандыру ұйымдарының жарғылық жне өзіндік
капиталдарының көрсеткіштеріне байланысты жаңа талаптар анықталып, қойылды.
Айталық, қазіргі уақытта жаңадан құрылғалы отырған сақтандыру ұйымдары егер
қызметтерін "жалпы сақтандыру" саласында жүзеге асыратын болса - 310 млн.
теңгеден, егер "өмірді сақтандыру" саласында жүмыс істейтін болса - 550 млн
теңгеден, "жалпы сақтандыру" саласында және "қайта сақтандырумен" бірге
айналысса - 330 млн. теңгеден, "өмірді сақтандыру" саласында және "қайта
сақтандырумен" бірге айналысса - 570 млн. теңге, ал тек "қайта
сақтандырумен" ғана айналысса, онда 410 млн. теңгеден аз емес көлемде
жарғылық капиталдарын қалыптастырулары керек және жарғылық капитал тек
ақшалай нысанда ғана қалыптасады.
Ал 2007 жылғы 1 желтоқсаннан бастап"жалпы сақтандыру" саласында жүзеге
асыратын болса - 430 млн. теңгеден, егер "өмірді сақтандыру" саласында
жұмыс істейтін болса - 670 млн теңгеден, "жалпы сақтандыру" саласында және
"қайта сақтандырумен" бірге айналысса - 450 млн. теңгеден, "өмірді
сақтандыру" саласында және "қайта сақтандырумен" бірге айналысса - 690 млн.
теңге, ал тек "қайта сақтандырумен" ғана айналысса, онда 530 млн. теңгеден
аз емес көлемде жарғылық капиталдарын қалыптастыру көзделіп отыр және
жарғылық капитал тек ақшалай нысанда ғана қалыптасады.5
Сондай-ақ, болашақта, белгілі бір уақыт аралығы өткен сайын жарғылық
капиталы мен өзіндік капиталдың төменгі мөлшерлерін көбейтіп отыру
жоспарланып отыр. Бүл жобаны жүзеге асыру ұлттық сақтандыру индустриясының
тұақтылығын арттырып, сенімділігін нығайта түсетіні сөзсіз.
к) әділет органдарында сақтандыру ұйымы ретінде тіркелуге міндетті;
л) атауларында "сақтандыру "немесе "қайта сақтандыру" деген
сөздер болуға тиісті, ал "республикалық", "бюджеттік", "орталық" деген
сөздер болмауға тиісті.
м) монополияға қарсы органның объектісі болып табылады, себебі,
нарықтык жағдайда бәкелестікті шектеуге болмайтындығы белгілі.
н) "Жалпы сақтандыру" саласындағы қызметті жүзеге асыратын сақтандыру
ұйымының толық атауында міндетті турде "сақтандыру" деген сөз немесе содан
туындаған сөз болуға тиіс.
" Өмірді сақтандыру " саласындағы қызметті жүзеге асыратын сақтандыру
ұйымының толық атауында міндетті түрде "өмірді сақтандыру" деген сөз немесе
содан туындаған сөз болуға тиіс.
Тек қана қайта сақтандыру қызметін жүзеге асыратын сақтандыру ұйымының
толық атауында міндетті түрде "қайта сақтандыру" деген сөз немесе содан
туындаған сөз болуға тиіс.
Сақтандыру ұйымының қүқықтық статусы олардың ашылуына Қазақстан
8
Республикасының Қаржы нарығын жэне қаржылық үйымдарды мемлекеттік
реттеу және қадағалау агенттігі берген рүқсатпен және Қазақстан
Республикасының Әділет Министрлігінде тіркелуімен жэне сақтандыру
операцияларын жүргізуге лицензиялармен анықталады5
Сақтандырылған тұға - бұл соған байланысты сақтандыруды жүзеге
асыратын тұлға. Заңда өзгеше көзделмесе сақтандырылатын тұлға сақтанушының
өзі болып табылады. Сондай-ақ сақтанушы өзінің емес, басқа біреудің өмірін,
мүддесін, мүлкін сақтандыруы мүмкін. Мүнда шарттағы сақтандыру оқиғасы
сақтанушымен емес, басқа біреумен байланысты болады. Басқа адамды
сақтандыру ерікті де, міндетті де болады. Міндетті де -сақтанушы заң
талаптарына сәйкес басқа біреуді сақтандырады, ал еріктіде сақтандырушы өзі
кімді сақтандыратынын анықтайды.
Басқа біреуді сақтандыру мүліктік немесе жеке болады. Жеке
сақтандырудың объектісі-адамның денсаулағы, еңбек қабілеттілігі- болса,
мүліктік сақтандырудың объектісі – сақтанушының мүлкі, сонымен байланысты
мүддесі анықталады. Мүліктік сақтандыруда сақтандырылған тұлғаның мүлкін
сақтауға байланысты мүддесі болуға тиісті.
Жауаптылық тәуекелін сақтандыруда және кәсіпкерлік тәуекелін
сақтандыруда тек сақтандырушының өзінің тәукелі ғана сақтандырылады, басқа
біреу сақтандырылмайды.
Басқа біреуді ерікті сақтандыруда оның келісімі қажет, ал егер шарт
жасалып қойылған болса, ол бүзылуға немесе өзгертілуге тиісті. Ал міндетті
де сақтандырушының келісімі қажет емес. Мүліктік сақтандыруда - сақтанушы
сақтандырмақшы болған тұлғаға мүлкін сақтандырмақ ойы туралы хабарлауға
тиісті. Егер сақтандырылған тұлға сақтанушы болмаса, ол қайтыс болған
жағдайда - оны ауыстыру заңмен көрсетілмеген жағдайда шарт тоқтайды.
Сақтандырылған адамның мүлкі сақтандырылған болса, ол қайтыс болған
жағдайда, оның қүқықтарымен міндеттері сақтанушының келісімімен оның
мұрагерлеріне өтеді, егер сақтанушы қарсы болса, немесе мұрагерлері қарсы
болса - онда шарт тоқтатылады.
Сақтандыру агенті және сақтандыру брокері де сақтандыру рыногына
қатысушы субъекті болып табылады. Егер сақтандыру агенті тек сақтандыру
ұйымының атынан ғана әрекет ете алса, брокер сақтандырушының да
сақтанушының да атынан әрекет ете алады және брокерге Қаржы нарығын жэне
қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігінің
лицензиясы керек.
Сақтандыру брокеріне Үлттық Банктің Басқармасының 31 наурыз 2001 жылғы
қаулысымен жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері болып 10 млн теңге
белгіленген.6
Өзінің атауында брокер "сақтандыру брокері" деген терминді қолдануы
қажет. "Үлттық", "орталық", "бюджеттік", "республикалық" деген сөздерді
қолдануына және бұрын сондай атпен тіркелген ұйымның атын қолдануға тыйым
салынады.
Келесі бір сақтандыру қатынасына қатысушы субъект - пайда көруші.
9
Пайда көруші - бұл шарт бойынша немесе міндетті сақтандыру тұрі бойынша
сақтандыру төлем ақысын алатын тұлға. Пайда көруші ретінде заңды тұлға
немесе жеке тұлға болуы мүмкін. Ол жеке сақтандыру түрі бойынша да,
мүліктік сақтандыру түрі бойынша да анықталып, тағайындалады. Міндетті
сақтандыруда пайда көруші сол сақтандыру түрін реттейтін заңмен
көрсетіледі, ал ерікті сақтандыруда тағайындайды. Егер шартта немесе заңда
өзгеше көрсетілмесе пайда көруші сақтанушы болып табылады.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты бойынша сақтандырылған тұлғада,
пайда көруші де тек сақтанушы болады.
Актуарий - бұл сақтандыру рыногындағы жаңа тұлға. Ол сақтандыру
шарттары бойынша міндеттемелердің экономикалық-математикалық есептерін
жүргізумен байланысты қызметті жүзеге асырушы жеке тұлға. Актуарий өзінің
актуарлық қорытындысын сақтандыру үйымдарының қаржылық тұақтылығын және
төлем қабылеттілігінің қажетті деңгейін қамтамассыз етіп отыру үшін, шарт
бойынша міндеттемелерінің мөлшерін есептеп беру үшін береді. Актуарий
жасаған актуарлық қорытынды сақтандыру ұйымдарымен орындалуға міндетті
болып табылады. Актуарий өзі жасаған қорытындысының бір данасын сақтандыру
ұйымына, бір данасын өкілетті органға, яғни Қазақстан Республикасының Қаржы
нарығын және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау
агенттігіне беріп, бір данасын өзінде қалдырады. Актуарлық қызметпен де
айналысу үшін өкілетті органның сәйкес лицензиясы қажет.
Актуарийлік қызмет Заңға, қаржы нарығын және қаржы үйымдарын реттеу
мен қадағалау жөніндегі уәкілетті органның (бұдан эрі - уәкілетті
орган)
нормативтік құқықтық актілеріне және актуарийлік кызметті жүзеге
асырудың халықаралык принциптеріне (стандарттарына) сәйкес жүзеге
асырылады.
Лицензиясы бар жеке адам актуарий ретінде қызмет етуге құқылы.
Актуарийдің лицензия ережелерін сақтауына уәкілетті мемлекеттік орган
бақылау жасайды.
Актуарийдің кызметіне мынадай қызметтер көрсету кіреді:
1) сақтандыру резервтерін қалыптастыру әдістері мен көздері
жөнінде консультациялар мен нұсқамалар;
2) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қаржылық тұрақтылығын
және төлем қабілеттілігін бағалауға байланысты мәселелер бойынша қызметтер;
3) сақтандыру тарифтерін есептеу методологиясы мен
экономикалық негіздемелер әзірлеу;
4) заңнамада қабылданған сақтандыруды жіктеуге сәйкес
сақтандыру тәуекелдерін зерттеу және жүйелеу;
5) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының сақтандыру
ережелерінде көрсетілген сақтандыруды жүзеге асыру жөніндегі талаптарды
экономикалық негіздеуді бағалау;
10
6) сақтанушыларға жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша берілетін
заемдар мөлшерін айқындау;
7) актуарийлік есептеулер мәселелері бойынша консультациялық
қызмет көрсету;
8) Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған қаржы
рыногындағы өзге де қызметтер.
8. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұымдарының қабылданған
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша қабылданған
міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етуі үшін
актуарий есептеген көлемде қалыптастырылған сақтандыру резерві
міндетті түрде болуы тиіс.
9) Атуарийлік есептеулерді мынадай түрлерге бөлуге болады:
1) міндеттілік дәрежесі бойынша:
міндетті - есепті жылдың 1 шілдесіндегі жағдай бойынша бірінші жарты
жылдықта, сондай-ақ Заң талаптарын ескере отырып және Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген өзге жағдайларда есепті жылда жүзеге
асырылатын;
бастамамен - сақтандыру (қайта сақтандыру) үйымдарының бастамасы
бойынша жүзеге асырылатын;
2) сақтандыру саласына (сыныбына) жатқызылуына байланысты және қайта
сақтандыру бойынша –“өмірді сақтандыру”саласы немесе “жалпы сақтандыру”
саласы бойынша, қайта сақтандыру немесе заңмен белгіленген жіктеуге сәйкес
сыныптар бойынша жүзеге асырылатын;
3) жасалу мақсаты бойынша:
есепті - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымымен есеп беру кезеңі
ішінде жасалған және есеп беру кезеңінің аяғында жарамды болатын сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттары бойынша есеп берілетін күні жүзеге асырылатын;
жоспарлы - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тәжірибесіне
уәкілетті мемлекеттік органмен келісілген сақтандыру ережелеріне сәйкес
сақтандырудың жаңа сыныбы бойынша сақтандыруды (қайта сақтандыруды) енгізу
кезінде;
кейінгі - бұрын жүргізілген актуарийлік есептеулерды түзету
мақсатында;
4) қолданылу аумағы бойынша:
жалпы - Қазақстан Республикасының барлық аумағында, сондай-ақ одан
тысқары жерлерде пайдалануға есептелген
аймақтық - Қазақстан Республикасының жекелеген облыстары мен аймақтары
үшін жасалған;
жеке - жекелеген сақтанушының немесе сақтанушылар тобының (заңды
жәненемесе жеке үтұлғалар) деректері бойынша орындалған.
10. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру резервтерінің
мөлшерін актуарийлік бағалау толық болуына және
объективтілік принциптеріне негізделеді және актуарий қорытындысы нысанында
ресімделеді.
Актуарий міндетті немесе бастамалық актуарийлік есептеулер шегінде
жүргізілген сақтандыру резервтерінің талап етілетін мөлшерін бағалауға
11
байланысты жасаған актуарийлік қорытынды сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымы міндетті түрде орындауы қажет.
11. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы толық және объективті түрде
актуарийлік қорытынды жасау үшін актуарийге өзінде бар
қүжаттарды (деректерді) және олар қосымша сұратқан негізгі
сақтандыру қызметіне қатысты, актуарийге актуарийлік есептемелер
жасау қажетті деректерді
үсынады.
12. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының негізгі қызметіне
актуарийлік бағалауды өткізу нәтижелері бойынша жасалған актуарийлік
қорытындыда:
актуарийлік есеп айырысуларды модельдеу мен жүзеге асыру
әдістемесінің, прициптерінің сипаттамасы;
актуарийлік есеп айырысуларда қолданылған статистикалық және өзге де
деректер;
қолданылып жүрген сақтандыру (қайта сақтандыру )шарттарын есепке алу
журналының көшірмесі;
есепті кезеңде жарияланған шығындарды есепке алу журналыңың
көшірмесі;
қолданылып жүрген сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары бойынша
сақтандыру сыйлықақыларының, сақтандыру резервтерін есептеген кезде
қолданылатын, оның ішінде сақтандырудың ерікті және міндетті нысандары
бойынша жеке есепті кезеңде жарияланған шығындардың жалпы мөлшері;
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымында қосымша тәуекелдің болуы
немесе болмауы туралы қорытынды. Қосымша тәуекел болған жағдайда
резервтердің мөлшері көрсетілуі қажет;
Өмірді сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру резервтерін есептеген
кезде қолданылатын қайтыс болу кестесі (қалыптасу көзі, құру әдістемесі)
жөніндегі қорытынды;
тартылған мамандар тарапынан актуарий алған көмектің сипаты;
Актуарийдің қаруы бойынша актуарийлік қорытындығаенгізуге жататын
өзге де материалдар болуы тиіс.
13. Актуарийлік қорытынды кемінде үш дана етіп
ресімделеді және актуарийдің өзі қол қояды.
14. Актуарий:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) үйымының қаржылық есебімен және
актуарийлік есептеулер жүргізу не актуарийлік қызметті жүзеге асыру кезінде
заңнамада рұқсат етілген өзге де қызмет түрлерін көрсету үшін пайдалану
(зерделеу) қажет болатын өзге де қүжаттарымен танысуға;
2) мемлекеттік органдарға және басқа да ұйымдарға актуарийлік
қорытынды әзірлеу (басқа да қызмет көрсету) үшін қажетті мәліметтер мен
мәселелер бойынша құжаттар беру туралы ресми сұраныс жіберуге;
3) тиісті шарттар (келісімдер) жасауға және баска актуарийлерге
немесе мамандарға жасалатын актуарийлік қорытынды шеңберінде
жекелеген мәселелерді зерттеу мен талдауды тапсыруға құқылы.
12
15.Актуарий:
1) Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына актуарийлік есептеулерді
жүзеге асыруға, актуарийлік қорытынды жасауға жәненемесе өзге де
қызметтер көрсетуге тиісті шарт жасасу үшін негіз болып табылатын
құжаттарды беруге;
2) актуарийлік қорытындыны және қажетті актуарийлік есептеу
нәтижелерін, пайдаланылған әдістемелер мен актуарийлік рұқсат берулерге
сипаттамаларды, тиісті негізделген деректерді және басқа да қолда бар
материалдарды қоса бере
отырып басқа ресми қүжаттарды жасауға;
3) олар жасайтын шарттардың (келісімдердің), жасалатын
актуарийлік қорытындының және өз қызметі туралы басқа да деректердің
есебін уақтылы әрі толық жүргізуге;
4) уәкілетті мемлекеттік органға актуарийлік есептеулердің
нәтижелерін, олардың сипаттамаларын және қолда бар растау құжаттарының
көшірмелерін қоса бере отырып, сақтандыру резервтерін қалыптастыру
жөніндегі талаптарды сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтамауы
жөнінде өздері анықтаған фактілер туралы кейінге қалдырмай жазбаша нысанда
хабарлауға;
5) уәкілетті мемлекеттік органға әзірленген актуарийлік
қорытындылардың саны мен түрлері (өзге де қызмет түрлері), олар бойынша
шағым талаптардың бар екендігі туралы әрбір жарты жылдық қорытынды бойынша
ақпарат беруге;
6) актуарийлік қызметке байланысты барлық құжаттарды кемінде бес жыл
сақтауға;
7) сақтандыру құпиясы мен коммерциялық құпияны сақтауға міндетті.
16. Уәкілетті мемлекеттік орган актуарийден олар жасаған
актуарийлік қорытындыға байланысты ақпаратты сұратуға қүқылы.
17.Сақтандыру саласы (сыныбы) бойынша сақтандыру резервтерінің
актуарийлік есептеулерін жүзеге асырудың жалпы методологиясы мен әдістемесі
уәкілетті мемлекеттік органның тиісті нормативтік қүқықтық актілерімен
айқындалады және реттеледі.
Актуарий лицензия берілген күннен бастап әр екі жыл
сайын тестілеу нысанында біліктілік комиссиясы өткізетін бағдарламаға
сәйкес қажетті білім деңгейі мен біліктілігінің бар екенін растайтын
біліктілік емтиханын тапсыруға міндетті.
Біліктілік емтиханы 40 сұрақ бойынша 60 минут ішінде өтеді.
Тест сұрақтарында жауаптардың кемінде бес нұсқасы болуы және олардың
біреуі дұрыс болуы тиіс.
Тестілеу сұрақтарын уәкілетті мемлекеттік органның бірінші басшысы
немесе оның орнындағы адам бекітеді.
Актуарий лицензияны алған не бұрынғы біліктілік емтиханынан өткен
сәттен бастап екі жылдық мерзің аяқталғаннан кейін екі ай
ішінде уәкілетті мемлекеттік органға өтінішпен хабарласады.
13
Актуарийдің өтінішіне мынадай құжаттар қоса беріледі:
1) жеке басын куәландыратын құаттың көшірмесі;
2) сақтандыру рыныгында актуарийлік қызметті жүзеге асыру
қүқығына лицензияның көшірмесі;
3) бұрынғы біліктілік емтиханының тапсырылғаны туралы мәліметтер;
4) барлық растайтын қүжаттармен қоса (қызмет көрсету
шарттарының көшірмелері, актуарийлік қорытындылардың
көшірмелері) сақтандыру рыныгында актуарийлік қызметті жүзеге асыру
жөніндегі ақпарат.
Актуарий көрсетілген мерзім ішінде хабарласпаған жағдайда актуарий
біліктілік емтиханын тапсырмаған деп саналады.
5) біліктілік емтиханын тапсыру туралы өтінішті беру сәтіне
актуарийлердің тиісті қауымдастығында (қоғамында немесе өзге де
бірлестікте) оның мүшелігін (толық мүшелігін) растайтын қүжаттар;
6) ол мүше (толық мүше) болып табылатын
актуарийлердің тиісті қауымдастығының (қоғамының немесе өзге де
бірлестіктің) не мемлекеттік қадағалау органының актуарийдің соңғы екі жыл
ішінде заңдарды бүзуының және санкциялардың болмауы жөніндегі хаты.
5) және 6) тармақшалардың талаптары тек актуарий мәртебесі бар және
Актуарийлердің Халықаралық Қауымдастығының толық мүшесі деген мәртебесіне
ие актуарийлер қауымдастығының (қоғамның немесе өзге де бірлестіктің)
мүшелері (толық мүшелері) болып табылатын актуарийлерге ғана қолданылады.
Келесі бір сақтандыру қатынастарына қатысушы субьект - аудитор, немесе
аудиторлық ұйым.7 Жыл сайын немесе қажетті жағдайларда Қазақстан
Республикасының Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу
және қадағалау агенттігі сақтандыру ұйымының қаржылық жағдайын тексеріп
отырады. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды
мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігінің өзі немесе ол аудиторларды
тарту арқылы өзінің осы функциясын жүзеге асырады. Сақтандыру ұйымдарының
қызметін, банктердікі сияқты, Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және
қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігінен лицензия
алған аудиторлық ұйым (аудитор) тексереді. Аудиторларға лицензия шексіз
мерзімге беріледі, бірақ, қажетті жағдайларда, соған негіз болғанда,
Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік
реттеу және қадағалау агенттігі лицензияның күшін жою мүмкін.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-
құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру объектісі.
Аудитордың немесе аудиторлық ұйымның Қазақстан Республикасының
азаматтық заңдарында белгіленген, аудитті өткізу кезінде аудиттеу
субъектілеріне келтірілген мүліктік зиянды өтеу міндетіне байланысты
мүліктік мүддесі аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-қүқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру (бұдан әрі - аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандыру) объектісі болып табылады.
14
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандырудың мақсаты және негізгі принциптері:
1. Аудитордың немесе аудиторлық ұйымның аудитті өткізу кезіңінде
мүліктік зиян келтірілген аудиттеу субъектілерінің мүліктік
мүдделерін қорғауды сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру арқылы қамтамасыз
ету аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандырудың мақсаты
болып табылады;
2. Мыналар аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың
жауапкершілігін міндетті сақтандырудың негізгі принциптері;
аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қызметін аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты бар болған
кезде жүзеге асыру;
тараптардың аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шарты бойынша өз міндеттемелерінің орындалуын
қамтамасыз етуі болып табылады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілігі міндетті сақтандырылуға жататын
тұлғалар:
1. Аудиторлық қызметті жеке кәсіпкер ретінде жүзеге асыратын
аудиторлардың және Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
тәртіппен аудиторлық қызметті жүзеге асыруға арналған лицензия
алған аудиторлық ұймдардың азаматтық-құқықтық жауапкершіліп
мідетті сақтандырылуға жатады.
2. Аудитордың немесе аудиторлық ұйымның кәсіби қызметті жүзеге асыруға
байланысты өзінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігіне ерікті сақтандыру
шартын жасасуы оларды аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шартын жасасу жөніндегі міндеттен босатпайды.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартын жасаспай аудитордың және аудиторлық ұйымның қызметін
жүзеге асыруына жол бермеу；
1. Аудитор және аудинторлық ұйым аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасаспай аудиторлық
қызметті жүзеге асыруға құқылы емес.
2. Қызметті аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың
жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасаспай жүзеге
асыратын аудитор немесе аудиторлық ұйым Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген жауаптылықта болады.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жзуапкершілігін міндетті
сақтандыру саласындағы мемлекеттік қадағалау және бақылау：
1. Cақтандыру ұйымдарының қызметін мемлекеттік қадағалауды Қазақстан
15
Республикасының сақтандыру қызметін реттеу және қадағалау
жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган жүзеге асырады.
2. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың осы Заңның аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасасу
міндеттілігіне қатысты бөлігіндегі талаптарды орындауына
мемлекеттік бақылау және осы талапты бұзған аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдарға шаралар қолдану осы Заңға сәйкес тиісті уәкілетті мемлекеттік
органға оның
Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген құзыреті
шегінде жүктеледі.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шарты, оны жасасу тәртібі
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартында, сақтанушының аудитті өткізу кезінде аудиттеу
субъектілеріне келтірілген зиян салдарынан туындаған міндеттемелер бойынша,
моральдық шығынды, ала алмаған пайданы өтеуді және тұрақсыздық айыбын
төлеуді қоспағанда, сақтандыру төлемін жүзеге асыру көзделеді.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шарты міндетті сақтандырудың осы түрі бойынша қызметті жүзеге
асыру құқығына лицензиясы бар сақтандырушымен ғана жасалуға тиіс. Аталған
сақтандырушы үшін мүндай шартты жасасу міндетті болып табылады.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шарты сақтандырушының сақтанушыға сақтандыру полисін беруі
арқылы жазбаша нысанда жасалады.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартының мазмұны мен ресімделуі жөніндегі талаптар Қазақстан
Республикасының сақтандыру және сақтандыру қызметі туралы заңдарында
белгіленеді.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартының жазбаша нысанын сақтамау оның жарамсыздығына әкеп
соғады.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартында көрсетілуге тиісті талаптардың толық болмағаны үшін
сақтандырушы жауапты болады. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың
жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты бойынша оның жекелеген
талаптарының толық болмауы салдарынан дау туындаған жағдайда, дау
сақтанушының пайдасына шешіледі.
Егер аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шарты сақтанушының немесе аудиттеу субъектісінің жағдайын осы
Заңда көзделгенмен салыстырғанда нашарлататын талаптармен жасалса, онда
сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтандырушы сақтанушы мен аудиттеу
субъектісінің алдында осы Заңда белгіленген талаптар бойынша міндетті
болады.
16
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартының қолданылуы:
1. Егер аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шартында өзгеше көзделмесе, онда ол сақтанушы
сақтандыру сыйлықақысын төлеген, ал оны мерзімін ұзартып төлеген кезде –
бірінші сақтандыру жарнасын төлеген кезден бастап күшіне енеді және
тараптар үшін міндетті болады.
2. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шарты күшіне енгізілген күннен бастап он
екі ай мерзімге жасалады.
Сақтандырушылық қорғаудың қолданылу кезеңі аудиторлармен аудиторлық
ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартының қолданылу
мерзімімен сәйкес келеді.
3. Егер аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шартында өзгеше көзделмесе, аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартының
қолданылуы Қазақстан Республикасының аумағымен шектеледі.
Сақтандырушының құқықтары мен міндеттері
1. Сақтандырушы:
1) аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шартын жасасқан кезде сақтанушыдан аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті сақтандырудың осының
алдындағы шарттары, сақтандыру жағдайлары, сақтандыру төлемдері туралы
ақпаратты
және аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шартын жасасу үшін қажетті өзгеде мәліметтерді беруін
талап етуге;
2) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәтіппен тиісті
мемлекеттік және өзге де органдар мен ұйымдардан, олардың құзыретіне орай,
сақтандыру жағдайының басталу фактісіне және сақтандыру
жағдайының басталуы нәтижесінде келтірілген зиянның мөлшерін анықтауға
байланысты құжаттар мен мәліметтерді сұратуға;
3 аудиттеу субъектілерінің сақтанушының аудитті өткізуге байланысты өз
міндеттерін орындауы нәтижесінде келтірген зиянын өтеу туралы талаптарына
байланысты мәселелерді реттеуге қатысуға;
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартында сақтандырушының Қазақстан Республикасының заң
актілеріне қайшы келмейтін басқа да қүқықтары көзделуі мүмкін.
2. Сақтандырушы:
1) сақтанушыны аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
міндетті сақтандыру талаптарымен таныстыруға, оның аудиторлар
мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міңдетті сақтандыру
шартынан туындайтын құқықтары мен міндеттерін түсіндіруге;
2) аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін
17
міндетті сақтандыру шарты мерзімінен бұрын тоқтатылған кезде сақтанушыға
Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында белгіленген
жағдайларда және тәртіппен сактандыру сыйлықақысын толық немесе ішінара
қайтаруға;
3)сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтандыру төлемін осы Заңда көзделген
тәртіппен және шарттар бойынша жүргізуге;
4)сақтанушыға оның сақтандыру жағдайынан болатын
шығындарды болдырмау немесе азайту мақсатында жұмсаған шығыстарын өтеуге;
5) сақтандыру қүлиясын қамтамасыз етуге міндетті.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартында сақтандырушының Қазақстан Республикасының заң
актілеріне қайшы келмейтін басқа да міндеттері көзделуі мүмкін.
Қазақстан республикасының Сақтандыру қызметі туралы Заңында сақтандыру
нарығының қатысушылары ретінде өзара сақтандыру қоғамдары көрсетілген
болатын. Ол заңға соңғы өзгерту мен толықтыруға сәйкес өзара сақтандыру
қоғамдары сақтандыру нарығының қатысушылары тізімінен алынып тасталды.
Өзара сақтандыру қоғамы институты Қазақстанда дамымаған институт. Оның
себептері көп, бірақ бұл жерде бұл олқылыққа байланысты үлкен кемшілік
өзара сақтандыру қоғамдарының құқықтық статусын айқындайтын, олардың қызмет
жасау ерекшеліктерін белгілейтін заң актілерінің жоқтығы.
Өзара сақтандыру қоғамының сақтандыру ұйымдарынан айырмашылығы олардың
қызметтерінің коммерциялық мақсаттарының жоқтығы, қызметтерінің мақсаты
пайда табу емес, сол қоғам мүшелеріне көмектесу. Ал, жалпы, өзара
сақтандыру қоғамдарының қызметтерінің қағидалары сақтандыру ұйымдарының
қызметтерінің қағидаларымен ұқсас. Осы қызметтерінің қағидаларының
ұқсастығы өзара сақтандыру қоғамдарының қатысушыларын тартатын белгі болып
табылады, өйткені осындай қоғамдар арқылы сақтандырылу арзанырақ болып
табылады. Сол себептен елімізде осындай өзара сақтандыру қоғамдарын көптеп
құруға жағдай жасап, мемлекет тарапынан қызығушылықтар туындайтындай
әрекеттер жасау қажет.
Негізінен, мұндай қоғамдар қызметтері бірыңғай тәуекелдерге
негізделген адамдардың тобымен құрылады. Мысалы, белгілі бір кәсіби
қызметтерді жүзеге асыратын тұлғалар, клиенттерінің мүліктік мүдделерінің
қорғалуына кепілдік керек ететін тұлғалар өзара сақтандыру қоғамдарын
құрады, немесе, бұрын құрылған сондай қоғамдарға мүше болады. Бірақ,
қазіргі кезде Қазақстанда мұндай қоғамдар саусақпен санарлықтай ғана.
Айталық, Қазақстан Республикасының 3 маусым 2003 жылғы "Сақтандыру
төлемдеріне кепілдік беру қоры" туралы Заңына сәйкес құрылған сақтандыру
төлемдеріне кепілдік беру қоры, 8 Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкісінің Басқармасының 4 шілде 2003 жылғы қаулысы негізінде жұмыс
жасайтын екінші деңгейдегі банктердегі салымшылардың салымдарын міндетті
сақтандыру қоры.9 18
Екінші деңгейдегі банктердегі салымшылардың салымдарын міндетті
сақтандыру қоры Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің Басқармасының 5
қараша 1999 жылғы қаулысымен құрылған болатын. Бұл қордық құрылуы банкілік
жүйенің дамуына елеулі әсерін тигізгені мәлім, себебі, банктерде ақша
қаражаттарын сақтауға кепілдік пайда болып, халықтың банктерге деген сенімі
артты. Өйткені, осы қоғамға мүше банктердің біреуі банкрот бола қалған
жағдайда Екінші деңгейдегі банктердегі салымшылардың салымдарын міндетті
сақтандыру қоры банкрот болған банктің клиенттеріне салған салымдарына
байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің белгілеген
мөлшерінде кепілдік беретін болды. Бүгінгі таңда банкке салған салымдар,
аударымға берген ақшалардың, банкоматтардағы ақшалардың 50 мың АҚШ доллары
көлемінде, егер теңгемен, немесе, евромен және басқада валюталарда салынған
салым болатын болса сол 50 мың АҚШ долларына эквивалентті сомаға қор
кепілдік береді. Міне, осындай өзара сақтандыру қоғамдары мемлекетімізде
көптеп құрылып, ашылатын болса және жұмыс жасайтын болса мемлекетіміздің
экономикасының алға ілгерілейтіні, халықтың мүліктік жағынан қорғалуы
жақсаратыны сөзсіз.
Халықаралық тәжірибеге сүйенентін болсақ, мұндай өзара сақтандыру
қоғамдарының саны көп екендігін көреміз: АҚШ мемлетінде 2 мыңға жуық,
Нидерланды мен Швецияда 500 – ден асады, Германия мемлекетінде – 300
шамасында Ұлыбритания, Франция мен Данияда 100 – ден асады.10
Заңменен сондай-ақ, сақтандырумен байланысты басқа да кәсіпкерлік
түрлерін жүзеге асырушылар – сақтандыру ісіне қатысушылар деп көрсетіледі,
бірақ, олардың қатарына кімдер жатқызылатынын атап өтейік. Оны соңғы
уақытта сақтандыру рыныгіның өзімен-өзі қалғанымен, болашақта бұл саланы
дамыу керектігімен, яғни жүйелі түрде дамуы үшін мүмкін деген шараларды
қолданып, қажетті субьектілерді қатысушы, сақтандыру ісіне атсалушы ретінде
қарастыру қажеттілігімен түсіндіруге болады.
Сақтандыру жүйесі дамыған мемлекеттерде сақтандыру ісін дамытудың
маңызды элементі – оның қатысушыларын көбетіп, олардың жүріс-тұрыстарын
реттеп, құқытары мен міндеттерін анықтап, функцияларын белгілеу болып
табылады. Олардың жүйесінде сюрвейер, авариялық комиссарлар, аджастерлер
жұмыс жасайды. Олар:
- зиян келтірілген мүліктерді қарап, жоғалған мүліктерді іздестіреді;
- сақтандыру оқиғасының себептерін зерделеп, келген зиянның
мөлшерін,сипатын анықтайды;
- сақтандырушылар үшін сараптамалық қорытындылар дайындайды;
- сақтандырушылардың атынан сақтанушылармен немесе,
пайда көрушілермен сақтандыру сыйақылары (төлемақылар) туралы келіссөздер
жүргізеді;
Мұндай қатысушылар өздерінің қызметтерін сақтандыру ұйымдарының
құрамында жүзеге асырады, немесе, өз алдына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz