Қазақстан Республикасының нарықтық экономикалық ерекшеліктері мен халықаралық экономикалық қатынастарын зерттеу
КІРІСПЕ
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Қазақстан Республикасының географиялық орны және табиғат жағдайы
1.2 Қазақстан шаруашылығының аумақтық орналасу ұстанымдары және экономикалық аудандары
1.3 Нарықтық экономикаға өтер кезеңіндегі Қазақстандағы экономикалық және әлеуметтік жағдайлар
1.4 Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасын дамытудағы ұстанымдары мен бағыттары
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстанның халықаралық экономикалық қатынастары
2.2 Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарының европалық бағыты
2.3 Қазақстандық . американдық экономикалық қарым.қатынастар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Қазақстан Республикасының географиялық орны және табиғат жағдайы
1.2 Қазақстан шаруашылығының аумақтық орналасу ұстанымдары және экономикалық аудандары
1.3 Нарықтық экономикаға өтер кезеңіндегі Қазақстандағы экономикалық және әлеуметтік жағдайлар
1.4 Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасын дамытудағы ұстанымдары мен бағыттары
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстанның халықаралық экономикалық қатынастары
2.2 Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарының европалық бағыты
2.3 Қазақстандық . американдық экономикалық қарым.қатынастар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасы – әлемдегі табиғи ресурстары мен шикізат қорына бай дамушы мемлекет. Оның экономикасының жетекші салалары түсті және қара металлургия, көмір, мұнай және химия өнеркәсібі, астық шаруашылығы мен етті-жүнді қой шаруашылығы. Сондықтан, Қазақстанның Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) құрамындағы көптеген республикалармен және өзге де алыс-жақын шет елдермен экономикалық байланыстары жақсы дамып келеді. Дүниежүзіндегі экономикалық қарым-қатынастар орнатпастан қазіргі заманғы шаруашылықты серпінді әрі жан-жақты дамыту үрдісіне ілесу мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының қазіргі өндіргіш күштерді орналастыру ұстанымдары – өндірісті шикізат аудандарына, отынды тұтынушыларға жақын орналастыру. Қазақстанның барлық түкпірлерінде экономикалық орталықтардың пайда болуы, кеңінен дамыған территориялық - өндірістік кешендердің қалыптасуы республикада мүлде жаңа экономикалық және әлеуметтік географияны қалыптастырудың барынша айқын көрсеткіштері болып табылады. Еуропа мен Азияның аралығында орналасқан Қазақстан территориясы ежелден-ақ қызу сауда-саттық және саяси байланыстар сахнасы болып келді. Қазақстан қазіргі кезде де Еуропа, Орталық Азия және тез дамып келе жатқан Тынық мұхит аймағы арасындағы байланыстырушы буын ретінде маңызды рөл атқарып отыр. Қытайдың шығыс теңіз порты Лянюньганнан Нидерландтың Роттердам қаласына жететін, әрі едәуір бөлігі Қазақстан территориясы арқылы өтетін Азия аралық темір жол құрылысы Қазақстанның геосаяси және экономикалық байланыстағы маңызын тіпті де асыра түсті. Алайда республикада ашық теңізге шығатын жолдың жоқтығы, оның дүниежүзілік қатынас құралдарынан шалғай орналасуы Қазақстанның халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуын қиындатуда. Сондықтан, ол үшін дүниежүзілік қатынас құралдарына жол ашатын өзара тиімді достық байланыстарды ең алдымен Ресеймен және Қытаймен дамытудың зор маңызы бар. Қазақстан үшін шекарасы ортақ, шаруашылық байланыстары қалыптасқан, халқының тарихы және мәдени-этникалық қауымдастығы бір Орта Азия мемлекеттерімен өзара тығыз қарым-қатынас орнатудың да маңызы ерекше.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялап, егемен ел ретінде жаңа заман талаптарына сай нарықтық экономикаға өту үрдісіне көшіп, сыртқы экономикалық қатынастарын орнату барысында туындаған көптеген мәселелер болды. Яғни, нарықтық экономиканың құрылымы мен мазмұны, оның жұмыс істеу қағидалары, сыртқы экономикалық қатынастарды орнатуда негізгі сүйенетін принциптер мен ұстанатын бағыттың ерекшелігі болып табылады. Осы мәселелерге қатысты арнайы ғылыми зерттеулерді Қазақстанның географ ғалымдары Е. Ахметов, К.Б. Ахметова, С.Е. Ердаулетов, Ш.М. Надыров, М.Ш. Ярмухамедов және т.б. жүргізген болатын.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Қазақстан Республикасының нарықтық экономикалық ерекшеліктері мен халықаралық экономикалық қатынастарын зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді шешу керек:
1. Қазақстан Республикасының географиялық орны мен табиғат жағдайларына сипаттама беріп, табиғат ресурстарына экономикалық-географиялық тұрғыда баға беру;
2. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарының ерекшелігін зерттеу;
3. Халықаралық экономикалық қатынастарды талдау.
Қазақстан Республикасының қазіргі өндіргіш күштерді орналастыру ұстанымдары – өндірісті шикізат аудандарына, отынды тұтынушыларға жақын орналастыру. Қазақстанның барлық түкпірлерінде экономикалық орталықтардың пайда болуы, кеңінен дамыған территориялық - өндірістік кешендердің қалыптасуы республикада мүлде жаңа экономикалық және әлеуметтік географияны қалыптастырудың барынша айқын көрсеткіштері болып табылады. Еуропа мен Азияның аралығында орналасқан Қазақстан территориясы ежелден-ақ қызу сауда-саттық және саяси байланыстар сахнасы болып келді. Қазақстан қазіргі кезде де Еуропа, Орталық Азия және тез дамып келе жатқан Тынық мұхит аймағы арасындағы байланыстырушы буын ретінде маңызды рөл атқарып отыр. Қытайдың шығыс теңіз порты Лянюньганнан Нидерландтың Роттердам қаласына жететін, әрі едәуір бөлігі Қазақстан территориясы арқылы өтетін Азия аралық темір жол құрылысы Қазақстанның геосаяси және экономикалық байланыстағы маңызын тіпті де асыра түсті. Алайда республикада ашық теңізге шығатын жолдың жоқтығы, оның дүниежүзілік қатынас құралдарынан шалғай орналасуы Қазақстанның халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуын қиындатуда. Сондықтан, ол үшін дүниежүзілік қатынас құралдарына жол ашатын өзара тиімді достық байланыстарды ең алдымен Ресеймен және Қытаймен дамытудың зор маңызы бар. Қазақстан үшін шекарасы ортақ, шаруашылық байланыстары қалыптасқан, халқының тарихы және мәдени-этникалық қауымдастығы бір Орта Азия мемлекеттерімен өзара тығыз қарым-қатынас орнатудың да маңызы ерекше.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялап, егемен ел ретінде жаңа заман талаптарына сай нарықтық экономикаға өту үрдісіне көшіп, сыртқы экономикалық қатынастарын орнату барысында туындаған көптеген мәселелер болды. Яғни, нарықтық экономиканың құрылымы мен мазмұны, оның жұмыс істеу қағидалары, сыртқы экономикалық қатынастарды орнатуда негізгі сүйенетін принциптер мен ұстанатын бағыттың ерекшелігі болып табылады. Осы мәселелерге қатысты арнайы ғылыми зерттеулерді Қазақстанның географ ғалымдары Е. Ахметов, К.Б. Ахметова, С.Е. Ердаулетов, Ш.М. Надыров, М.Ш. Ярмухамедов және т.б. жүргізген болатын.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Қазақстан Республикасының нарықтық экономикалық ерекшеліктері мен халықаралық экономикалық қатынастарын зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді шешу керек:
1. Қазақстан Республикасының географиялық орны мен табиғат жағдайларына сипаттама беріп, табиғат ресурстарына экономикалық-географиялық тұрғыда баға беру;
2. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарының ерекшелігін зерттеу;
3. Халықаралық экономикалық қатынастарды талдау.
1. Григорьев А.А. Природные условия Казахстана. М.,1994 – 3-4 б.
2. Байпақов К, Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы «Қазақстан» 1992 – 5-6 б.
3. Ахметов Е.А., Асубаев Б., Кәрібаева Ж. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Оқулық. Алматы, 2001 – 98 б.
4. Ярмұхамедов М.Ш. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Оқулық, Алматы, 1993 – 10 б.
5. Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық географиясы. А., 2000
6. Қазақстан және әлемдік қауымдастық халықаралық ғылыми конференция материалдары жинағы, халықаралық мамандықтар институты. Алматы, 2001.
7. Қазақстан және әлемдік қауымдастық. Халықаралық ғылыми конференция материалдары жинағы, халықаралық мамандықтар институты, Алматы, 2001.
8. Қамшыбаев Р.А., Баймағамбетова, Л.Қ. Халықаралық маркетинг. Алматы, 2003 – 145 б.
9. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы. Алматы, 1999 – 148-152 б.
10. Ахметов Е.А., Асубаев Б., Кәрібаева Ж. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Оқулық. Алматы, 2001, 150 – 156
11. Отаров Қ.А. Тауар өндірудегі маркетинг жүйесінің әлеуметтік мәселелері, Шымкент, 2001 – 152-158 б.
12. Hurricain Oil Exploration & Ргоduction company, 1998
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030». Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – А: Білім.1997 – 63 б.
14. Уалиев Т.О., Кереев Б.Е., Уалиев М.О. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және Балтық бойы елдерінің әлеуметтік және экономикалық географиясы. Алматы, 2000 – 103 б.
15. Мадиярова Д.М. Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік. Алматы, 2000.
16. Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар, Алматы, 1998 ж.
17. Жигалов К.В., Сұлтанов Б.К. Нұрсұлтан Назарбаев – хроника деятельности. Алматы, 1993
18. Хан Г.Б., Суворов Л.С., Рахманова Г.Б. Внешняя политика Республики Казахстан. А.: КазГЮА, 2001
19. Андрюшина Е., Алдибекова Г., Кузекбаев А. Тенденция развития мировой экономики и их влияние на Казахстан. //АльПари №5-6, 2001
20. Сыздыков М. Механизмы извлечения выгод транснациональными компаниями: мировая практика и Казахстан. //Экономика и статистика №4, 2004
21. Қарасаев Ғ. Қазақтар мен Ресей арасындағы айырбас сауда сабақтастығы. //Ақиқат №3, 2004
22. Внешняя торговля и совместное предпринимательство Республики Казахстан, А.: Аг. РК по статистике, 2001
23. Кулекеев Ж. Открытая внешне экономическая политика Казахстана в контексте изменений в мировой экономике. //РЦБК-1998
24. Ержов М. О финансовых механизмах экономического роста. //Вопросы экономики, №12, 2002
25. Кенжегузин М.Б. Экономика Казахстана на пути преобразований. А.: Институт Экономика МОиН РК, 2001
26. Қошым Н. АҚШ – Қазақстанның екі жақты қарым-қатынасы. //Саясат №10, 2003
27. Темирханов Е. Развитие национальной экономики в условиях глобализаций. //Транзитная экономика №3, 2004
28. Азыбаева Ж. Қазақстан және халықаралық ұйымдар. //География және табиғат №2, 2004
29. Абдулпаттаева С. Халықаралық қатынастардың қазіргі проблемалары. //Ақиқат №1, 2003
30. Кошанова Д.А. Внешнеторговая политика в системе государственных экономических интересов. //АльПари №3-4, 2003
31. Исингарин Н., Масакова С. Евразийское экономическое сообщество и проблемы вступления в ВТО Казахстана. //АльПари №2-3, 2002
32. Мадиярова Д. Внешнеэкономическая деятельность Республики Казахстан в мировой системе миграции факторов производства. //Аль Пари №3-4, 2003
33. Сапарова А. К вопросу о реализации политики импортозамещения на продовольственном рынке Казахстана. //АльПари №5-6, 2001
34. Садыбеков Б. Пути повышение экспортного потенциала агропродукции в Республики Казахстан. //Экономика и статистика №1, 2004
35. Медетбекова Ж.М. Анализ реализации политики импортозамещения в РК. //Банки Казахстана №12, 2003
36. Рахимова Б. Импортозамещания как составляющая промышленной политики Республики Казахстан. //Саясат №2, 2003
37. Акыш С. Импорт как составляющая внешнеторговой деятельности Республики Казахстан. //АльПари №1, 2003
2. Байпақов К, Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы «Қазақстан» 1992 – 5-6 б.
3. Ахметов Е.А., Асубаев Б., Кәрібаева Ж. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Оқулық. Алматы, 2001 – 98 б.
4. Ярмұхамедов М.Ш. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Оқулық, Алматы, 1993 – 10 б.
5. Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық географиясы. А., 2000
6. Қазақстан және әлемдік қауымдастық халықаралық ғылыми конференция материалдары жинағы, халықаралық мамандықтар институты. Алматы, 2001.
7. Қазақстан және әлемдік қауымдастық. Халықаралық ғылыми конференция материалдары жинағы, халықаралық мамандықтар институты, Алматы, 2001.
8. Қамшыбаев Р.А., Баймағамбетова, Л.Қ. Халықаралық маркетинг. Алматы, 2003 – 145 б.
9. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы. Алматы, 1999 – 148-152 б.
10. Ахметов Е.А., Асубаев Б., Кәрібаева Ж. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Оқулық. Алматы, 2001, 150 – 156
11. Отаров Қ.А. Тауар өндірудегі маркетинг жүйесінің әлеуметтік мәселелері, Шымкент, 2001 – 152-158 б.
12. Hurricain Oil Exploration & Ргоduction company, 1998
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030». Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – А: Білім.1997 – 63 б.
14. Уалиев Т.О., Кереев Б.Е., Уалиев М.О. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және Балтық бойы елдерінің әлеуметтік және экономикалық географиясы. Алматы, 2000 – 103 б.
15. Мадиярова Д.М. Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік. Алматы, 2000.
16. Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар, Алматы, 1998 ж.
17. Жигалов К.В., Сұлтанов Б.К. Нұрсұлтан Назарбаев – хроника деятельности. Алматы, 1993
18. Хан Г.Б., Суворов Л.С., Рахманова Г.Б. Внешняя политика Республики Казахстан. А.: КазГЮА, 2001
19. Андрюшина Е., Алдибекова Г., Кузекбаев А. Тенденция развития мировой экономики и их влияние на Казахстан. //АльПари №5-6, 2001
20. Сыздыков М. Механизмы извлечения выгод транснациональными компаниями: мировая практика и Казахстан. //Экономика и статистика №4, 2004
21. Қарасаев Ғ. Қазақтар мен Ресей арасындағы айырбас сауда сабақтастығы. //Ақиқат №3, 2004
22. Внешняя торговля и совместное предпринимательство Республики Казахстан, А.: Аг. РК по статистике, 2001
23. Кулекеев Ж. Открытая внешне экономическая политика Казахстана в контексте изменений в мировой экономике. //РЦБК-1998
24. Ержов М. О финансовых механизмах экономического роста. //Вопросы экономики, №12, 2002
25. Кенжегузин М.Б. Экономика Казахстана на пути преобразований. А.: Институт Экономика МОиН РК, 2001
26. Қошым Н. АҚШ – Қазақстанның екі жақты қарым-қатынасы. //Саясат №10, 2003
27. Темирханов Е. Развитие национальной экономики в условиях глобализаций. //Транзитная экономика №3, 2004
28. Азыбаева Ж. Қазақстан және халықаралық ұйымдар. //География және табиғат №2, 2004
29. Абдулпаттаева С. Халықаралық қатынастардың қазіргі проблемалары. //Ақиқат №1, 2003
30. Кошанова Д.А. Внешнеторговая политика в системе государственных экономических интересов. //АльПари №3-4, 2003
31. Исингарин Н., Масакова С. Евразийское экономическое сообщество и проблемы вступления в ВТО Казахстана. //АльПари №2-3, 2002
32. Мадиярова Д. Внешнеэкономическая деятельность Республики Казахстан в мировой системе миграции факторов производства. //Аль Пари №3-4, 2003
33. Сапарова А. К вопросу о реализации политики импортозамещения на продовольственном рынке Казахстана. //АльПари №5-6, 2001
34. Садыбеков Б. Пути повышение экспортного потенциала агропродукции в Республики Казахстан. //Экономика и статистика №1, 2004
35. Медетбекова Ж.М. Анализ реализации политики импортозамещения в РК. //Банки Казахстана №12, 2003
36. Рахимова Б. Импортозамещания как составляющая промышленной политики Республики Казахстан. //Саясат №2, 2003
37. Акыш С. Импорт как составляющая внешнеторговой деятельности Республики Казахстан. //АльПари №1, 2003
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасы – әлемдегі табиғи
ресурстары мен шикізат қорына бай дамушы мемлекет. Оның экономикасының
жетекші салалары түсті және қара металлургия, көмір, мұнай және химия
өнеркәсібі, астық шаруашылығы мен етті-жүнді қой шаруашылығы. Сондықтан,
Қазақстанның Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) құрамындағы көптеген
республикалармен және өзге де алыс-жақын шет елдермен экономикалық
байланыстары жақсы дамып келеді. Дүниежүзіндегі экономикалық қарым-
қатынастар орнатпастан қазіргі заманғы шаруашылықты серпінді әрі жан-жақты
дамыту үрдісіне ілесу мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының қазіргі өндіргіш күштерді орналастыру
ұстанымдары – өндірісті шикізат аудандарына, отынды тұтынушыларға жақын
орналастыру. Қазақстанның барлық түкпірлерінде экономикалық орталықтардың
пайда болуы, кеңінен дамыған территориялық - өндірістік кешендердің
қалыптасуы республикада мүлде жаңа экономикалық және әлеуметтік географияны
қалыптастырудың барынша айқын көрсеткіштері болып табылады. Еуропа мен
Азияның аралығында орналасқан Қазақстан территориясы ежелден-ақ қызу сауда-
саттық және саяси байланыстар сахнасы болып келді. Қазақстан қазіргі кезде
де Еуропа, Орталық Азия және тез дамып келе жатқан Тынық мұхит аймағы
арасындағы байланыстырушы буын ретінде маңызды рөл атқарып отыр. Қытайдың
шығыс теңіз порты Лянюньганнан Нидерландтың Роттердам қаласына жететін, әрі
едәуір бөлігі Қазақстан территориясы арқылы өтетін Азия аралық темір жол
құрылысы Қазақстанның геосаяси және экономикалық байланыстағы маңызын тіпті
де асыра түсті. Алайда республикада ашық теңізге шығатын жолдың жоқтығы,
оның дүниежүзілік қатынас құралдарынан шалғай орналасуы Қазақстанның
халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуын қиындатуда. Сондықтан, ол
үшін дүниежүзілік қатынас құралдарына жол ашатын өзара тиімді достық
байланыстарды ең алдымен Ресеймен және Қытаймен дамытудың зор маңызы бар.
Қазақстан үшін шекарасы ортақ, шаруашылық байланыстары қалыптасқан,
халқының тарихы және мәдени-этникалық қауымдастығы бір Орта Азия
мемлекеттерімен өзара тығыз қарым-қатынас орнатудың да маңызы ерекше.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялап, егемен ел ретінде
жаңа заман талаптарына сай нарықтық экономикаға өту үрдісіне көшіп, сыртқы
экономикалық қатынастарын орнату барысында туындаған көптеген мәселелер
болды. Яғни, нарықтық экономиканың құрылымы мен мазмұны, оның жұмыс істеу
қағидалары, сыртқы экономикалық қатынастарды орнатуда негізгі сүйенетін
принциптер мен ұстанатын бағыттың ерекшелігі болып табылады. Осы
мәселелерге қатысты арнайы ғылыми зерттеулерді Қазақстанның географ
ғалымдары Е. Ахметов, К.Б. Ахметова, С.Е. Ердаулетов, Ш.М. Надыров, М.Ш.
Ярмухамедов және т.б. жүргізген болатын.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикалық ерекшеліктері мен халықаралық экономикалық қатынастарын
зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді шешу керек:
1. Қазақстан Республикасының географиялық орны мен табиғат
жағдайларына сипаттама беріп, табиғат ресурстарына экономикалық-
географиялық тұрғыда баға беру;
2. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарының ерекшелігін
зерттеу;
3. Халықаралық экономикалық қатынастарды талдау.
Зерттеу нысанасы: Қазақстан Республикасының нарықтық экономикалық
ерекшеліктеріне экономикалық-географиялық тұрғыда баға беру және
халықаралық экономикалық қатынастарының даму ерекшелігі.
Зерттеудің пәні: Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік
географиясы аясында Қазақстанның нарықтық экономика жүйесіне өту
ерекшеліктері мен халықаралық экономикалық қатынастарының даму үрдісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Қазақстан Республикасының нарықтық
экономика жүйесіне көшу барысында туындаған мәселелерді нақтылай отырып,
оның ерекшелігін зерттеу, осы кездегі жинақталған тәжірибені ескере келе
және халықаралық экономикалық қатынастардың қалыптасу үрдісінде біздің
болашақ даму бағыттарымызды анықтау.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша экономикалық, географиялық,
саясаттану және әдістемелік әдебиеттерді тақырып бойынша теориялық және
ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талдау. Диплом тақырыбына байланысты
материалдарды жинақтау, саралау, жүйелеу және ғылыми әдебиеттер мен
мақалаларға, статистикалық мәліметтерге, оқулықтарға сараптамалық және
анықтамалық талдау жасау.
Зерттеу көздері: экономика, саясаттану, тарих, география ғылымдарына
байланысты ғылыми еңбектер, Қазақстан Республикасының ресми құжаттары
(келісім-шарттар, қаулылар, заңдар және т.б.).
Зерттеу кезеңдері:
- бірінші кезең (2010-2011 ж.ж.): зерттеу тақырыбы бойынша тарихи-
философиялық, географиялық және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынды;
зерттеудің ғылыми аппараты айқындалды; зерттеудiң теориялық және
әдіснамалық негіздері анықталды.
- екінші кезең (2011-2012 ж.ж.): зерттеу мәселесі бойынша жинақталған
теориялық және географиялық материалдарға талдау жалғастырылды. Тәжірибелік
жұмыстар ұйымдастырылып, жүргізілді, тәжірибелік жұмыстың қол жеткізген
нәтижелері өңделініп, ғылыми жүйеге келтірілді. Негізгі теориялық
қорытындылар мен ұсыныстар құрастырылып, ғылыми-әдістемелік қорытындылар
жасалынды. Жинақталған материалдар мен тәжірибелік жұмыстың нәтижелері
сарапталынып, дипломның редакциялық өңдеуі аяқталды.
Зерттеу базасы: Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, қалалық
ғылыми кітапхана, Ш.Уәлиханов атындағы ғылыми кітапхана, Абай атындағы
ғылыми кітапхана, М.Әуезов атындағы ғылыми кітапхана, Облыстық
статистикалық агенттігі мен ҚР үкіметінің интернет порталы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- нарықтық экономика түсінігінің мәні ашылған;
- нарықтық экономикаға өту шарттары ашылды;
- нарықтық экономика мен халықаралық экономикалық қатынастарының
компоненттері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалды;
- нарықтық экономика жағдайында ҚР-ң экономикалық аудандастыру
ұстанымдарының моделіне талдау жасалынды;
- халықаралық экономикалық қатынастардың жүйесі құрастырылды.
Зерттеудің практикалық маңызы: Дүние жүзінің саяси, экономикалық және
әлеуметтік географиясын, Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік
географиясын оқытуда дипломдық жұмыс материалдарын пайдалану.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, мақсаты, нысаны,
пәні, міндеттері мен болжамы, зерттеудің теориялық және әдіснамалық
негіздері, әдістері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық мәнділігі,
маңызы, зерттеу кезеңдері мен базасы, қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар
қамтылған.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикалық қатынастарының
ерекшелігі атты бірінші тарауда зерттеліп отырған негізгі мәселе – ҚР-ның
географиялық орны мен табиғат жағдайы, шаруашылығының аумақтық орналасу
ұстанымдары және экономикалық аудандары, нарықтық экономикаға өтер
кезеңіндегі Қазақстандағы экономикалық және әлеуметтік жағдайлары, ҚР-ның
нарықтық экономикасын дамытудағы ұстанымдары мен бағыттары анықталаған.
Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық қатынастарының
басты бағыттары атты екінші тарауда Қазақстанның халықаралық экономикалық
қатынастары талданып, негізгі сыртқы экономикалық байланыстарының әртүрлі
бағыттарының даму үрдісі зерттелді.
Қорытындыда теориялық, эксперименттік-тәжірибелік жұмыстардың
нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу жұмыстарының нәтижесі ретінде Қазақстанның
экономикалық аудандастыру ұстанымдарыың сызбасы, стастикалық мәліметтер
және Қазақстанның экономикалық аудандарының карталары мен халықаралық
экономикалық қатынастар түрлерінің сызбасы ұсынылды.
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Қазақстан Республикасының географиялық орны және табиғат жағдайы
Қазақстан Республикасы Еуразия материгінің орталығында орналасқан, ол
солтүстік ендіктің 40°-55°, шығыс бойлықтың 45°-87° аралығындағы аумақты
алып жатыр. Батыстан шығысқа дейін 3000 шақырымға, солтүстіктен оңтүстікке
1750 шақырымға созылып жатыр. Қазақстан аумағы қоңыржай белдеудің орталық
және оңтүстік ендіктерін, ал оның қиыр оңтүстігі субтропикалық белдеудің
солтүстік алабын қамтиды.
Оның жер көлемі 2 млн. 724,9 мың шаршы шақырым. Қазақстан жер шарының
2 пайыз, Азия аймағының 6,1 пайыз, ТМД-ның 12 пайыз жер көлемін алып жатыр.
Қазақстан Республикасы шекарасының жалпы ұзындығы 13034 шақырым, оның
11304 шақырымы құрлықтық, ал 1730 шақырымы теңіздік шекара. Қазақстан
батыс, солтүстік батыс және солтүстігінде Ресей Федерациясымен (шекарасының
ұзындығы 6467 шақырым), оңтүстік және оңтүстік Азия елдерімен – Өзбекстан
(2300 шақырым), Қырғызстан (980 шақырым), Түркіменстан (380 шақырым), ал
оңтүстік-шығысы мен шығысында Қытаймен (1460 шақырым) шектеседі [1].
Қазақстанның Еуразия материгіндегі орналасуы ірі жол тораптарының
тоғысуымен ерекшеленеді. Ерте кезден-ақ біздің еліміз арқылы Еуропа мен
Азияны қосатын жолдар болған. Оны тарихта Үлы Жібек жолы деп атаған [2].
Саяси-экономикалық, әлеуметтік жағдайларда мұхитқа тікелей шығатын
жолы жоқ елдер арасында өзара тиімді сауда қатынасын құрлық арқылы жүргізу
қажеттілігі туады [3].
Қазақстан аумағы арқылы төрт құрлықтық – Трансазиялық (Қытай – Ресей –
Еуропа), Еуроазиялық (Қытай – Қазақстан – Ресей – Еуропа), Ортаазиялық және
Батыс темір жолы мен автомобиль жолдары тартылған. Бұл жолдар арқылы
транзиттік жүк тасымалдаудың халықаралық бағыттары өтеді.
Еліміздің шаруашылық салаларының дамуына, орналасуына және олардың
мамандану бағытына республиканың физикалық-географиялық орнының әсері зор.
Бұл тұрғыдан алғанда Қазақстан өте қолайлы жерде орналасқан (1-кесте).
Кесте №1. Қазақстан Республикасына географиялық сипаттама
Астанасы Астана
Республика аумағы (мың шаршы шақырым) 2724,9
Халық тығыздығы (1 шаршы шақырымға) 5,5 адам
Халық саны (2009 жылғы халық санағы бойынша) 16,2 млн
Республика шекарасының ұзындығы (шақырым) 13034
Оның ішінде:
Ресеймен 6467
Өзбекстанмен 2300
Түркіменстанмен 380
Қырғызстанмен 980
Қытаймен 1460
теңізбен шекарасы 1730
Ең ірі көлдері (шақырым)
Каспий теңізі 374
Арал теңізі 46,64
Балқаш 18,2
Ең ұзын өзендері
Ертіс 4248
Республика аумағындағы ұзындығы 1700
Есіл 2450
Республика аумағындағы ұзындығы 1400
Орал 2428
Республика аумағындагы ұзындығы 1082
Сырдария 2219
Республика аумағындағы ұзындығы 11100
Ең ірі облыс (мың шаршы шақырым)
Қарағанды обылысы 428
Ең ірі қаласы Алматы
Халқы 129,3 мың
Экономикалық-географиялық тұрғыдан Қазақстанның мынандай
артықшылықтары бар:
1. Тарихи – экономикалық дамыған елдермен шектесуі (Ресей, Қытай, Орта
Азия елдері).
2. Транзиттік жол торабы үстінде орналасуы.
3. Қазақстан аумағы жер бедерінің көп бөлігінде жазық болып келуі.
Табиғат жағдайлары – күннің жылуы, климат, жер бедері және табиғат
байлықтары – пайдалы қазбалар, су, өсімдік және жануарлар дүниесі
экономиканың дамуына күшті ықпал етеді. Адамдар белгілі бір табиғат
байлықтарының басым болуына қарай ежелден шаруашылықтың түрлі салаларын,
айталық, өнеркәсіпті, егіншілікті, мал шаруашылығын, балық аулауды немесе
орман шаруашылығын дамытып келеді. Мұнда табиғат жағдайлары өнеркәсіпте,
ауыл шаруашылығында тікелей пайдаланылады да, еңбек обьектісі қызметін
атқарады. Табиғат жағдайлары қолайлы жөне қолайсыз, ал табиғат байлықтары –
мол және тапшы, біркелкі және әркелкі болуы мүмкін. Әлбетте, табиғи орта
неғұрлым алуан түрлі әрі мол болса, экономиканы дамытуға қажетті жағдайлар
да соғүрлым қолайлы болады (1-сурет). Қазақстанның табиғи ортасы – табиғат
жағдайлары мен табиғат байлықтары экономиканы дамыту тұрғысынан алғанда
айрықша бай, ірі, алуан түрлі. Республикада бағалы пайдалы қазбалардың
көптеген түрлерінің ірі қорлары, жыртуға жарамды құнарлы жерлердің кең
алқабы, ұлан - байтақ жайылымдар мен пішендіктер бар. Оның үстіне мұндай
табиғат байлықтары көбіне бірге ұшырасып, көп салалы және ірі халық
шаруашылығын дамыту үшін табиғи негіз құрайды. Алайда Қазақстанның өзіне
тән қатаң, шұғыл континентті табиғат жағдайлары – климатының құрғақтығы
және зор кеңістіктегі тұщы су тапшылығы бірқатар жағдайларда белгілі бір
табиғат байлықтарын игеруді қиындатады. Бірақ, қалай болғанда да жер мен
оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі және басқа табиғат
байлықтар мұнда тек Қазақстан Республикасының меншігі болып саналады да,
оның мемлекеттік тәуелсіздігінің негізін құрайды.
Сурет №1. Табиғи орта құрамы
Қазақстан жер бетінің 910 - дай бөлігін жазық, 110 - ге жуық бөлігін
таулар алып жатыр. Жауын-шашынның басым бөлігі жылдың жылы маусымында
түсетін Қазақстанның солтүстігі мен солтүстік-батысындағы ойпаттар мен
жазықтар және суару каналдары салынған оңтүстіктегі тау бөктерлері,
егіншілікке пайдаланылады. Атмосфералық жауын-шашын аз түсетін
республиканың орталығы мен оңтүстік батысындағы жазықтардың көп бөлігі
негізінен алғанда жайылым ретінде пайдаланылады. Биік таулы Тянь-Шань мен
Алтайдың орасан зор мұздықтары мен мәңгі қары егістерді суару және арзан
электр энергиясын өндіру көзі болып табылады, ал бетін бай әрі шырынды
шөптесін өсімдіктер басқан тау беткейлері мен тауаралық аңғарлар керемет
жазғы жайылым-жайлау болып саналады [4].
Қазақстан қойнауының басты байлығы: мыс, мырыш, қорғасын, никель,
вольфрам, молибден, темір және марганец кендері, хромит секілді түсті және
қара металдар.
Республикада тас көмір мен қоңыр көмір, мұнай мен газ, фосфорит, ас
түзы және асбест те көп (2-кесте).
Кесте №2. Республикадағы мұнай және газ өндірудің көлемі
Отын түрлері 2002 2004 2006 2008
1. Мұнай өндіру (газ конденсатын қосып 25,8 20,3 25,8 27,0
есептегенде млн. тонна)
2. Табиғи газ өндіру (млрд текше метр) 7,2 4,5 8,2 8,0
Экономикалық тұрғыдан алғанда, Қазақстанның мұндай қазба байлықтарының
өте маңызды ерекшелігі – олар көбіне жер бетіне жақын орналасқан, сондықтан
карьерлерде ашық әдіспен арзан өндіріледі. Сонымен қатар олар бірқатар
жағдайларда кешенді пайдалануға қолайлы орналасқан. Мысалы, Орталық
Қазақстанда түсті және қара металдар кендері, кокстелінетін тас көмір,
әктастар мен отқа төзімді саз балшықтар бір-біріне айтарлықтай жақын
орналасқан. Пайдалы қазбалардың бұлайша ұштаса орналасуы мұнда түсті және
қара металлургияны және олармен байланысы бар химия өнеркәсібі мен машина
жасауды дамытуға өте қолайлы болып келеді (3-кесте).
Кенді Алтай, Қаратау таулары, Мұғалжар, Торғай аңғары мен Маңғыстау
түбегі де пайдалы қазбаларға бай [4].
Кесте №3. ТМД елдері бойынша қазбалар қоры және өндірудегі
Қазақстанның үлесі
Минералдың аты Қоры Өндіру
пайыз ТМД-ғы пайыз ТМД-ғы орны
орны
Темір 35 3 8 3
Марганец 14 2 2 3
Хром 99 1 100 1
Мыс 28 2 30 2
Қорғасын 38 1 64 1
Мырыш 35 2 56 1
Боксит 22 2 36 2
Вольфрам 54 1 4 3
Қалайы 2 3 2 2
Көмір 12 3 19 3
Молибден 29 2 5 4
Фосфорит 65 1 65 1
Шикі мұнай 8 2 4 2
Қазақстанның табиғат жағдайлары айтарлықтай қатаң болғанымен, ауыл
шаруашылығын дамыту үшін барынша қолайлы. Барлық жерде қоңыржай белдеуде
таралған дәнді дақылдарды, ал оңтүстікте – мақта, қант қызылшасы, күріш,
сары темекі секілді жылу сүйетін дақылдарды өсіруге болады. Алайда
атмосфералық жауын-шашынның жетіспеуінен Республика территориясының көп
бөлігінде егіншілікті солтүстікте, солтүстік-батыста және солтүстік-шығыста
ғана өсіруге болады, ол Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысында –
қолдан суармайынша егіншілікті дамыту мүмкін емес, онда суару үшін
мұздықтар мен мәңгі қардан су алатын тау өзендері пайдаланылады [5].
Қазақстанның шағын бөлігінің өзендері суармалы егіншілік үшін аз
пайдаланылады, өйткені олар қар еритін көктем маусымында ғана мол сулы
болып келеді. Олар, негізінен алғанда, пішендіктер мен жайылымдарды
көлтабандап суару үшін пайдаланылады. Олардың кейбіреулерінде – Нұрада,
Есілде, Тобылда, Ембіде – бөгендер салынып, маңайындағы қалалар мен
өнеркәсіп орталықтарын сумен қамтамасыз етеді.
Республика ғалымдары Өскемен қорғасын-мырыш комбинатының мамандарымен
бірге Ертіс мыс балқыту зауытынан шығарылатын қалдықтардан металдарды бөліп
алудың жаңа технологиясын жасап шығарды. Мұндай қалдықтардың құрамында, 30
пайызға дейін темір, 6-8 пайыз мырыш, 1 пайыз мыс, қорғасын және басқа
металдар кездеседі. Жаңа технология оларды түгелдей дерлік бөліп алуға
мүмкіндік береді.
1.2 Қазақстан шаруашылығының аумақтық орналасу ұстанымдары және
экономикалық аудандары
Қазақстан Республикасы – жер көлемімен, алуан түрлі табиғат
байлықтарымен және көп ұлтты халқымен ерекшеленетін мемлекет. Еліміздің
болашағы мен халқымыздың әл-ауқатының артуы экономикамыздың дамуымен
тікелей байланысты. Белгілі бір бағытта қоғамның сұранысын өтейтін
кәсіпорындар мен мекемелер шаруашылық салаларына бірігеді. Мысалы, өнім
шығаратын заводтар мен фабрикалар өнеркәсіпке, медициналық мекемелер
денсаулық сақтауға, оқу орындары білім беруге бірігеді. Кәсіпорындар,
бірлестіктер және мекемелер мемлекеттік және жеке меншік болып бөлінеді.
Ал шаруашылық өндірістік және өндірістік емес салаларға
топтастырылады.
Өндірістік сала өндіріс құрал-жабдықтарын өндіретін (электр энергиясы,
машина тағы басқа), адамдардың материалдық игіліктерін (тамақ киім-кешек)
жасап, тұтынушыға жеткізуді (көлік, байланыс) қамтамасыз етеді. Бұған
өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік, коммуникация, құрылыс, сауда және
қоғамдық тамақтандыру салалары жатады.
Өндірістік емес сала адамдардың тұрмыстық және рухани қажеттіктерін
қамтамасыз етеді. Бұл салаға білім беру, мәдениет, өнер, ғылым, дене
тәрбиесі, демалыс мекемелері, денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету,
коммуналдық шаруашылық, тұрғын үй шаруашылығы жатады (2-сурет).
Өндірістік салалар. Өнеркәсіп – республика шаруашылығының жетекші
саласы. Өнеркәсіптің өркендеуі шаруашылықтың барлық саласындағы техникалық
прогресті және еліміздің қорғаныс қуатын арттырады.
Өнеркәсіптің салалық құрылымына келсек өндірістік және өндірістік емес
екі салаға бөлінеді. Бұл салалардың әрқайсысы өз кезегінде қызметі мен
алатын орнына қарай бірнеше топқа жіктеледі.
Қазіргі уақытта Қазақстан өнеркөсіп өнімінің көлемі жөнінен ТМД елдері
ішінде Ресей мен Украинадан кейінгі 3-ші орында. Еліміздің өнеркәсібіне тән
ерекшелік жергілікті шикізатпен және отынмен толық қамтамасыз етілуі.
Өндіріс құрал жабдықтарын өндіретін сала ауыр өнеркәсіп, ал халықтың тұтыну
заттарын өндіретін сала жеңіл және тамақ өнеркәсібі болып екіге бөлінеді.
Еліміздің экономикалық қуатының негізі, халықтың әл-ауқатының өсу көзі
болып табылатын ауыр өнеркәсіпке: электр энергетикасы, қара және түсті
металлургия, машина жасау, химия, құрылыс материалдары жатады. Жеңіл және
тамақ өнеркәсібін аяқ киім, тоқыма, тігін, былғары және ет, қант, балық,
арақ - шарап шығаратын өнеркәсіп түрлері құрайды.
Республикада шығарылатын бүкіл өнімнің 50 пайызын өнеркәсіп өнімдері
береді. Еліміздің өнеркәсібінде ауыр өнеркәсіп жетекші орын алып, оған
бүкіл өнеркәсіп өнімінің 70 пайызы келеді (3-сурет).
Сурет №2. Қазақстан шаруашылығының сапалық құрылымы
Сурет №3. Өндірісті ұйымдастыру формалары
Қазақстанның өндіруші өнеркәсіп өнімінде шикізат, отын және жартылай
фабрикат басым.
Сондықтан, өнеркәсіпті өз еліміздің өнімдерімен қамтамасыз ету
мақсатында өндеуші өнеркәсіп салаларын дамыту саясатына зор көңіл бөлінуде.
Нарықтық экономикаға көшуді тереңдетуде өндіруші өнеркәсіппен қатар
өндеуші өнеркәсіп салаларын кеңінен дамыту қажет. Сондықтан шетелдік
инвестицияларды тартып, жаңа технологияны кеңінен өнеркәсіпке енгізу
жұмыстары жүріп жатыр.
ТМД елдері кәсіпорындары арасында өндірістік байланыстарды қалыпқа
келтіру еліміздің өнеркәсібін дамытуға ықпал етеді.
ҒТР дәуірінде өнеркәсіпті дамытуда шоғырландыру және құрамдастыру,
мамандандыру және кооперативтендіру сияқты өндірісті ұйымдастырудың
формаларына зор көңіл бөлінеді. Бұлар өнеркәсіптің барлық салаларын
интенсивті даму жолына түсіруге көмектеседі.
Экономикалық аудандастыру елдің, оның жеке бөліктерінің шаруашылығын
жоспарлауда, олардың даму келешегін анықтауда маңызды орын алады.
Экономикалық аудан дегеніміз – аумақтық еңбек бөлінісі нәтижесінде
қалыптасып, бір-бірінен шаруашылықтың мамандануы мен кешенді дамуы жөнінен
айырмашылық жасайтын елдің бір бөлігі. Аумақтық еңбек бөлінісі – әрбір
аудан өзінде өндірілетін артық өнімдерін басқа аудандарға шығарып, олардан
өзіне қажет өнімдерді алу. Мысалы, Қазақстан басқа елдерге мұнай, көмір,
қара және түсті металдар, астық, жүн тағы басқа өнімдер шығарып, олардан
машина, құрал-жабдық, газ және жеңіл өнеркәсіп бұйымдарын алып отырады.
Қазақстанның түрлі аймақтарында шаруашылықтың аумақтық айырмашылықтары
бар. XIX - XX ғасырдың басында Қазақстанның көшпелі мал шаруашылығы,
солтүстік далалық алапта дәнді дақылдар, оңтүстікте суармалы және тәлімді
егіншілік, бау - бақша, ал орталықта, батыс пен шығыста тау - кен
өнеркәсібі дами бастады.
Кеңес үкіметі жылдарында аумақтық еңбек бөлінісінің, көлік қатынасының
дами түсіп, елдің жеке бөліктерінің шаруашылық түрлеріне мамандануы
байқалады. Өндіргіш күштерді ел аумағында ұтымды орналастыру: нәтижесінде
бұл ішкі экономикалық-географиялық айырмашылықтар одан әрі дамып,
республика ішіндегі экономикалық аудандардың пайда болуын туғызады.
Экономикалық аудандарды шаруашылықты аумақтық ұйымдастырудың түрлері
ретінде қарау керек. Экономикалық аудандар шаруашылықтың кешенді дамуымен
сипатталады.
Белгілі ғалым Н.Н.Баранский Қазақстан аумағын бес экономикалық ауданға
бөледі. Аудандастыруда экономикалық аудандар шаруашылығынын мамандануына,
өндірістік кешендерінің құрылымына қарай топтастырылады.
Экономикалық-географиялық белгілеріне қарай Қазақстан аумағы Орталық
Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан және
Оңтүстік Қазақстан экономикалық аудандарына бөлінеді.
Әрбір экономикалық аудан бірнеше облыстарды біріктіріп, олардың
аумағында шаруашылықтың үш тобы, яғни маманданған, қосалқы және қызмет
көрсетуші салалары қалыптасты. Маманданған сала сол аудандағы шаруашылықтың
жетекші өнімнің басым бөлігін беретін саласы.
Қазақстанды экономикалық аудандастыруда өндіріс пен елдің саяси-
әкімшілік бөліну бірлігі экономикалық аудандастырудың алғы шарттары ретінде
басшылыққа алынған.
Бүгінгі таңда Қазақстанда 5 әлеуметтік-экономикалық аудан құрамына
кіретін 14 облыс бар. Аудандардың ішінде территориясы бойынша ең ірісі –
ауданы 728,5 мың. км2 Батыс Қазақстан, одан кейін Оңтүстік Қазақстан (772,1
мың км2), Солтүстік Қазақстан (600,9 мың км2), Орталық Қазақстан (398 мың
км2) және ең кішісі Шығыс Қазақстан (227 мың км2).
Адам саны ең көп аудан Оңтүстік Қазақстан – 6,5 млн. адам, одан кейін
Солтүстік Қазақстан (4,4 млн.), Батыс Қазақстан (2,2 млн.), ал Шығыс және
Орталық Қазақстан тұрғындары шамамен бірдей – 1,8 және 1,7 млн. адам.
Халқы ең тығыз қоныстанған аудан – Оңтүстік Қазақстан. Бұл жерде әр
шаршы км-ге 10,7 адамнан келеді. Солтүстік Қазақстан – 8,4, Шығыс Қазақстан
– 7,0, Орталық Қазақстан – 5,8 және ең соңғы орында территориясы кең байтақ
Батыс Қазақстан – 3,2 адам. Жалпы республикада халық тығыздығы әр шаршы км-
ге 7 адам келеді.
Барлық 5 аудандар республиканың әр түрлі бөліктеріндегі жергілікті
табиғи және экономикалық жағдайлардың шаруашылықтағы қолдануын және
экономикалық, географиялық ерекшеліктерді көрсетеді.
Оңтүстік Қазақстан – суарылмалы жерлердегі интенсивті егіншіліктің
басты ауданы, бұл жерде мақта, қант қызылшасы, темекі, сонымен қатар күріш
және жүгері өсіріледі. Бұл аудан бау-бақша және жүзім өсіруден, сонымен
қатар қой өсіруден 1 орын алады. Оңтүстік Қазақстанда полиметалл және
фосфориттер өндіру дамыған, қорғасын және қорғасын-мырыш концентраттары,
фосфор, суперфосфат, әртүрлі машиналар, станоктар, өндірістік құрал-
жабдықтар өндіріледі. Аудан жеңіл және тамақ өнеркәсібін өндіруден 1 орын
алады.
Солтүстік Қазақстан – республиканың басты астық сарқылмас қоры және
ТМД-ның бидай шаруашылығының және ет-сүт мал шаруашылығының негізгі
аудандарының бірі. Ауыл шаруашылық шикізатты өндіруде де алдыңғы орын
алады. Бұл жерде әсіресе ет, сүт және ұнды-жармалы өнеркәсіп дамыған.
Солтүстік Қазақстан темір рудаларын өндірудің басты ауданы, олардың
негізінде қара және түсті металлургия дамыған. Сонымен қатар машина жасау,
көмір өнеркәсібі және электроэнергетика дамыған.
Орталық Қазақстан – республиканың және ТМД-ның ірі көмір-
металлургиялық базасы. Бұл жерде түсті металлургия, металлды көп қажет
ететін машина жасау және химия өнеркәсібі жақсы дамыған. Тың жерлерді
игергеннен кейін бидай, ет, сүт – ауылшаруашылық өнімдерін өндіруде рөлі
айтарлықтай өсті.
Шығыс Қазақстан – түсті металлургияның және гидроэлектро энегриясының
республикадағы маңызды ауданы. Ауданның экономикасындағы маңызды орынды
бидай шаруашылығы, етті мал шаруашылығы және қой өсіру дамыған
ауылшаруашылық алады, оның негізінде жеңіл және тамақ өнеркәсібі жұмыс
істейді.
Батыс Қазақстан – республикадағы жалғыз мұнай өндіретін аудан. Бұл
ауданда хромит және никель кендерін өндіру, ферроқорытпаларды, мұнай
жабдықтарын, минерал тыңайтқыштарын өндіру дамыған. Аудан экономикасында
ауылшаруашылығы, әсіресе, мал шаруашылығы және бидай егіншілігі маңызды рөл
атқарады. Бұл республиканың балық аулау және балық өңдеудің негізгі ауданы
болып табылады.
1.3 Нарықтық экономикаға өтер кезеңіндегі Қазақстандағы экономикалық
және әлеуметтік жағдайлар
Нарықтық қатынас дегеніміз – аталған бес шарттың міндеттерін шешкен
күнде нақты тұтынушы мен өндіруші арасындағы қарым-қатынас, сатушы мен
алушы арасындағы бітістік болып табылады.
Қазақстанда көп салалы экономика оны нарық жолына салуға бағытталған
қайта құру 1990 жылдардың басында басталды. Қазақстанды нарыққа көшерде
республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуында өзіне тән бірқатар
ерекшеліктер бар еді [6].
Олар ең алдымен Қазақстан экономикасының құрылымындағы қайшылықтыр да
болды. Мұнда тіркелмеген мол мүмкіншіліктер бола тұра өнеркәсіптің дәрежесі
өте төмен болды. Реформаға кірісерде (1987 ж.) республиканың қоғамдық
табысындағы өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі бүкіл КСРО бойынша орта есеппен
61 пайыз болса, КСРО-да ОЭК, ТМК, химия және мұнай-химия өндірудің үлесіне
орташа 9 пайыз келсе, Қазақстанда 15 пайыз (1987 ж.) еді. Ал машина жасау
өнеркәсібінің үлесі КСРО бойынша 27 пайыз болса, Қазақстанда 17 пайызға
ғана жетті (1987 ж.).
Республикада КСРО халқының 6 пайызы тұрғанмен, Одақ бойынша
өндірілетін қоғамдық өнімнің 4,5 пайызы өндіріледі. Республика
экономикасында шикізат өндіру және оның бағасы төмен болу салдарынан адам
басына шағатын өнім төмен болды.
Халық тұтынатын товарлар өндіретін салалардың үлесі Қазақстанда кем
еді. Ол өнімдердің 60 пайызға дейінгісі республикаға сырттан әкелініп
тұрды.
Қазақстаннан жуылған жүннің 70 пайызы, жиналған астықтың жартысынан
астамы, мақтаның, мал терісінің, аң терісінің 50 пайызы өнделмеген күйінде
жіберіліп отырды. Шикізат және жартылай өнделген күйінде сыртқа жіберілген
өнім құны 6-7 млрд. тенге болса, оны республикадан тыс жерлерде өңделгеннен
кейін қайта әкелгенде әлгілердің құны 13,8 млрд. болып шықты. Орталықтан
басқару қатаң жүргізіліп түрғанда Қазақстанның экономикасы иемдене
басқарылып, өндіріс пен мекемелерді алыптандыру бағытында жүргізілді.
Мысалы, Қазақстан өнеркәсібінің 93 пайызын Одақтың министрліктер мен түрлі
иеліктер басқарды. Күрделі қаржының 70 пайызға дейіні "А" тобындағы
өнеркәсіп саласын дамытуға жұмсалды. Мұның өзі экономиканы қайта құру
барысында шаруашылықты мемлекет меншігінен алуды және жекешелендіруді
қиындата түсті.
Қазақстанның нарыққа көшуде бастапқы капитал дәрежесі төмен болды.
Экономиканы қайта құра бастағанда, мамандардың тұжырымы бойынша, тұрмыс
дәрежесі төмен 5-6 млн. адам болды, ал мұның өзі Қазақстан халқының 13 -
ден астамы.
Республикадағы 214 селолық аудандардың 180-і жәрдем қаржымен
(дотациямен) күнелтті, 70 аудан экономикалық даму жағынан өте артта қалды,
ал 30 аудан кедейліктің күйін кешті. Республикадан толып жатқан байлық
көздері алынып, ал мұнда қоршаған ортаның экологиялық былғанышы ғана
қалдырылды, экологиялық жүдеулік жер-жерде қоюлана түсті.
1990 жылы желтоқсанның аяғында "Қазақ КСР-ның экономикасын
тұрақтандыру және нарыққа көшу" бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарламада
нарықтық құрылымдар құруды жеделдету, экономиканы нарыққа сәйкес реттеу,
республиканың әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру, нарық тарапын
қалыптастыру, шаруашылық әрекеттерді белсендіру құралған.
Дағдарыстарға қарсы және әлеуметтік-экономикалық қайта құруды
тереңдете жүргізудің кезек күттірмейтін шаралары туралы екінші
бағдарламада (экономиканы тұрақтандырып, нарыққа өту кезеңі)
1992 – 1995 жылдары алғашқы кезеңге мынандай міндеттер қойылды:
- мемлекет меншігінен алып, меншікті жекешелендіруді белсене жүргізу;
- тұтыну нарқын товарлармен қанықтыру;
- республиканың әлем шаруашылығына енуі.
1996 – 2005 жылдар барысындағы екінші кезенде көзделген міндеттер:
- республиканың шикізат қана өндіруге бағыт ұстауын жойып, нарықтың
толық механизмін құру, транспорт тараптарын тезірек дамыту және нарықтың
барлық түрлерін де қалыптастыру;
- экономиканы монополизацияға соқтырмай, дұрыс бәсеке атаулыны кезінен
қолдау арқылы барлық товар өндірушілерге шын мәнінде еркіндік жасау;
- жаңа технологияны игеріп "Экология" жайында жан-жақты жасалған
бағдарламаны іс-жүзіне асыру арқылы табиғатты ұтымды пайдалануды қамтамасыз
ету;
- отандық және халықаралық бизнес саласын кадрлармен толықтыру.
5-7 жылға арналған үшінші кезекте ашық экономиканы дамыту негізінде
Қазақстанның әлемдік саудада алатын орнын нығайту, бюджет тапшылығы
мәселелерін шешу, ұлттық валютаға толық жол ашу, республиканың әлемдегі
өнеркәсібі озық елдер қатарына қосылуы көзделген [8].
Қазақстан экономикасының нарыққа көшуі экономикалық және әлеуметтік
салаларда дағдарысқа ұшырау жағдайында жүргізілуде, мұның өзі көптеген
сыртқы және ішкі себептерге байланысты болып отыр.
Біріншіден, Қазақстанда бұрынғы КСРО-ға кірген республикалармен және
оның аймақтарымен шаруашылық байланыстардың бұзылуына өндірістің құлдырауы;
Екіншіден, өнімдерді сату тығырыққа тірелді, мемлекетте де,
мекемелерде де, халықта да ақша болмай қалды. Осының салдарынан мемлекеттік
кәсіпорындары өндірісті қысқартты, өнімдерін ақы алмай үлестірді. Сөйте
тұра көптеген қаржыны несиеге алды, бюджеттен қаржы сұрады. Мұның өзі
қарыздарын өтей алмауға соқты, ал қарыз болса өсе берді;
Үшіншіден, ескермеген шығындар туды – олар әскери-өндіріс кешеннің,
армияның, өндіріс емес салалардың республика меншігіне көшуі. Ал мұның өзі
мемлекеттік бюджеттің шығыс жағын көбейте түсті;
Төртіншіден, экономиканы қайта құра бастаған алғашқы кезеңде ТМД
елдерімен экономикалық байланысты реттеу болмағандығынан, шекарамыздың ашық
болуы қаржы - несие саясатымызды, салық төлемінде, еңбек төлемінде, баға
қоюда, лицензиялық ереже ендіруде тағы басқа қателіктер жіберілді. Осы
себептер ақша эмиссиясының өсуіне әкеп соқты;
Бесіншіден, инфляцияның және тапшылықтың өсе беруі тұтыну нарқындағы
жағдайды қиындатып, халықтың тұрмыс деңгейін төмендетіп жіберді [9,10].
Нарықтық экономика мына жағдайлар айқын болжалып және анықталса ұтымды
жұмыс істейді:
1. Тауарды қанша көлемде өндіру керек. Қолда бардың нешесін, қандай
бөлігін жұмсау керек немесе өндіріс барысында пайдалану керек.
2. Не өндіру керек, яғни қоғамның материалдық тұтынымын толығырақ
қамтамасыз ететін тауарлар мен атқаратын қызметті анықтау.
3. Қоғамға қажет тауарлар қалай өндіріліп, қандай қызмет атқарылуы
тиіс, яғни өндірістің тиімді түрлерін және өндірісті ұйымдастыруда қандай
технологияны қолдануды анықтау.
4. Өндірілген өнім кімге арналған, оны кім алу керек, яғни, өндірілген
өнім нақты тұтынушылар арасында қалайша бөлінбек.
5. Өзгерістер бола қалса қатысушылардың соған бейімделе білуіне қол
жеткізу, яғни тұтынушылар тарапынан сұраныс өзгере қалса алыс-беріс пен
өндіріс технологиясы жасалуы керек.
Қазіргі жағдайда егеменді Қазақстан Республикасы нарықтық қатынасқа
өту, жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар мен халық шаруашылығындағы
маңызды құрылыстық ерекшеліктерімен сипатталады. Республика негізінен
маңызды экономикалық жөне қаржылық жағдайдың тұрақтануына ие болып отыр.
Олар негізінен өндірістік потенциялдың жоғарғы рентабельдігі мен
тұрақтылығына көп көңіл бөледі. Сонымен қатар, өндірістің өніміне әсіресе
машина жасау өндірісіне ерекше маңызды сала ретінде қарап отыр. Қазіргі
реформа сатысының екінші басты тақырыбы - ол өндірісті макроэкономикалық
тұрақтандыру, өндірістің тоқтап қалуын болдырмау, мемлекеттің бүтіндей
өнеркәсіп тауарларының мемлекеттік мекеме дәрежесінде экономикалық және
қаржылай жетістіктерге тұрақтылық орнату. Бұл процес қазіргі маркетинг пен
менеджмент әдісіне өтуін талап етеді. Олар құрылыс обьектісінің уақыты мен
нарықтық қатынасының бұйрығы. Сонмен қатар, шетел компаниялары мен
фирмаларының маркетингтік бағдарламалық жүйелік басқаруларын пайдалануда
маңызды болып табылады. Бірақ, қазіргі уақытта республикада машина жасау
мен өндіріс құрал - жабдықтары өнеркәсіптерінің барлығы бірдей маркетингтік
қызмет көрсете алмайды [11].
1.4 Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасын дамытудағы
ұстанымдары мен бағыттары
Қазақстан Республикасы 1991 жылы 16 желтоқсанда өз Тәуелсіздігін
жариялады. ТМД-ның басқа елдері сияқты тәуелсіздік алғаннан кейін,
Қазақстан да әлемнің басқа елдері басынан кешірген нарықтық экономикаға
көшті. Нарықтық экономика дегеніміз бұрынғы әкімшілік- әміршілік басқару
органдары жоспарлы экономикадан бас тартты, кәсіпорындарды мемлекет
тарапынан алып жекешелендіру. Мұндай нарыққа өту барысында АҚШ,
Ұлыбритания, Түркия, Оңтүстік Корея, Сингапур тағы басқа әлемнің нарықта
өту тәжірибесі бар елдердің нарықтық экономика тәжірибесін зерттеп,
үйренуге тура келді, бірақ ТМД елдерінің мұндай нарыққа өту жағдайы
көптеген қиындықтарға ұшырап, оңай болған жоқ. Соған қарамастан Ресей,
Қазақстан ТМД-ның басқа елдерімен салыстырғанда нарыққа өтуде елеулі
жетістіктерге жетті. Қазақстанның мұндай нарыққа өтуінің жетістіктері
ретінде мыналарды айтуға болады: экономиканың кейінгі жетекші салаларының,
оның ішінде отын-энергетика, қара, түсті металлургиялар, астық және етті-
жүнді қой шаруашылығының дамуына жағдай жасау, кәсіпорындарды жекешелендіру
жұмыстарын жүргізу, бұрын Қазақстанда болмаған кәсіпкершіліктің қалыптасуы,
оның ішінде кіші және кәсіпкершіліктің дамуына мемлекеттік тұрғыда жағдай
жасау, ұлттық валюта – теңгенің енуі, еліміздің экономикасын көтеруде
шетелдік инвестицияны тарту және оны базалық салаларға бағыттау тағы басқа.
Сонымен қатар, Қазақстанның көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болып,
әлемдік ынтымақтастыққа енуі, ол елдермен екі және көп жақты саяси, мәдени,
экономикалық байланыстар орнату, олармен интеграциялануды атауға болады.
Қазақстанның дербестігін әлемнің барлық елдері танып, олармен
дипломатиялық қатынас қалыптасып, Қазақстанда 70-тен астам мемлекеттердің
дипломатиялық корпустары құрылды [3].
Қазақстан Республикасында экономиканы нақтылы қайта құру нарықтық
қатынастарды әлеуметтік бағыттың мүдделеріне қарай сенімді түрде халықтың
тұрмыс дәрежесін жеткілікті қамтамасыз ететіндей, республиканың табиғи және
экономикалық байлықтарына сай келетіндей етіп құру. Бұның өзінде
Қазақстанның нақтылы жағдайлары – табиғи мүмкіндіктері, экономикалық,
ғылыми техникалық және салауатты салмақтары, экономикалық-географиялық
тиімді орналасуы нарыққа жетістікпен көшуге әсер етті. Сыртқы экономикалық
байланыстарды да дамыта жүргізуге жағдайлар бар.
Қазақстанның нарыққа еркін өтуі үшін негізгі концептуалдық
бағыттарының мынандай міндеттерін шешу қажет:
1. Экономикалық дербестікке қол жеткізу. Ол республиканы деген бірегей
меншігі, оның қазба байлықтары, ішкі және аймақтардағы сулары, әуе
кеңістігі, өсімдік және жануарлар дүниесі, мәдени және тарихи қазыналар,
материалдық және финанс (қаржы) мүмкіндіктері, өндірістік және өндірістік
емес орындары экономикалық дербес саясат жүргізе алатындығы.
Қазақстан Республикасы Президентінің 31 тамыз 1991 жылғы жарлығы
бойынша Одаққа бағынған Қазақстанның жеріндегі халық шаруашылығының барлық
салаларындагы мекемелер мен ұйымдар, олардың бөлімдері мен филиалдары
Қазақстан мемлекетінің басқару органдарына беріледі және олардың мүліктері
республиканың меншігі болып табылады.
2. Меншікті қайта қарауда жекешелендіру жолымен мемлекттік мүлік,
инвестиция комитеті, Қазақстан республикасының Қаржы министірлігі жөне
олардың аймақтық органдары жергілікті әкімшіліктердің қатысуымен
жүргізіледі.
3. Банк жүйесін қайта құру Республикада "Банк және банк қызметі
туралы" заңға сәйкес жүргізіледі. Қазақстанда екі сатылы ҚР ұлттық Банкісі
тұр, барлық қалғандары, олардың меншігінің ұйымдасу – құқық түрлеріне
қарамастан банкі жүйесінің екінші (төменгі) деңгейіне жатады.
1996 жылдың басында республикада 170-тен астам банк жұмыс істеді, оның
үшеуі толық мемлекеттік.
Негізінде жекеменшік капиталы бар коммерциялық банктердің ішінде
ірілері: Тұран Әлем Банк, Орталық Банк, Казкоммерцбанк. Бұлардың барлық
қоры (01.01.95) 1 млрд. теңгеден астамға жетіп, олар қаржы нарығының 70
пайызға дейін қамтыды.
4. Қаржы және ақша - кредит жүйесін реформалау және бюджет тапшылығын
жалпы ішкі өнімге (ЖІӨ) 4-6 пайыз деңгейінде ұстау – бұл күрделі және қайшы
процес түпкі тұтыну үшін.
5. Инфляцияның, бағаның өсуі, өндірістің құлдырауы және банкроттық
жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген бұқара топтарының тұрмыс дәрежесінің
құлдырауына және жұмыссыздыққа әкеп соқты. Сондықтан халықты әлеуметтік
қорғата тиімді жүйе құру қажет .
Осы себептен жұмыспен қамту, әлеуметтік сақтану жүйесін дамыту және
еңбекақы төлеу жүйесін реформалау мәселелерін шешу қажет.
6. Республиканың сыртқы экономикалық әрекетінде әлем нарығына енуде
толық еркін дербестік алуда. (Бұл туралы мүмкіншілікке қарай толық әңгіме
келесі) [12].
Дәрігерлік сақтану жүйесін дамыту үшін мемлекеттік багдарлама жасалып
және оның үйлесімді заңды негізі құрылды.
Еліміздің жетістігі түбінде дұрыс құрылған стартегиялық жоспардың
барына және оның шартты түрде орындалуына байланысты. Халықаралық тәжірибе
бойынша ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлау қоғамды және мелекеттік
әлеуметтік-экономикалық саяси, ғылыми-техникалық проблемаларды шешуге
тұжырымдалды.
Қазақстанның даму стартегиясын 2030 жылға дейін анықтау келесі
жағдайлармен түсіндіріледі: біріншіден, республикада бюджетке түсетін
кірістің үлкен бөлшегін мұнайдан түсетін табыстар; екіншіден, 30 жыл бір
ұрпақтың өмірінің әлеуметтік белсенді кезеңі; үшіншіден, демографиялық
құбылыстар, жаңа капиталдың ұдайы дамуы, дамудың индустриалды - техникалық
кезеңдері де ескерілген [9].
Еліміздің ұзақ мерзімді даму мақсаты тәуелді өркендеген және саяси
тұрақты Қазақстанды қалыптастыру. Осымен қатар ұлттық бірлестікті,
әлеуметтікті сақтай отырып, барлық халықтың экономикалық әл-ауқатын көтеру.
Стратегияның басты экономикалық мақсаты – еліміздің халық шаруашылық
құрылымын жайсыз экологиялық жағдайда бірыңғай ішкі заттар өндіруден
экологиялық таза аграрлық-индустриялық елдердің қатарына енгізу.
Еліміздің 2030 жылдарға дейін даму стратегиясында Қазақстан
Президентінің қойылған мақсаттарға жеткізетін келесі 7 ұзақ мерзімдерді
жеті басымдықты іске асыру қажеттігін атап кетті:
1. Ұлттық қауіпсіздік, яғни аумақтық тұтастығын толық сақтай отырып,
Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын қамтамасыз ету.
2. Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамдық топтасу.
3. Шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсу.
4. Қазақстан азаматтарының рынок денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты.
5. Энергетика ресурстары.
6. Инфрақұрылым, әсіресе көлік және байланыс.
7. Кәсіби мемлекет, яғни ісіне адал өрі басты мақсаттарымызға қол
жеткізуде халықтық өкілдері болуға қабілетті Қазақстанның мемлекеттік
қызметшілерінің және осы заманға ықпалды корпусын жасақтау [13].
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстанның халықаралық экономикалық қатынастары
Егемендік алған Қазақстан мемлекеті Біріккен Ұлттар Ұйымына 1992 жылы
наурыздың 2-сінде мүше болып кірді. Қазақстанның тәуелсіздігін 115 мемлекет
мойындап, 100-ден аса елдермен мәмілегерлік қарым-қатынас орнады. Қазір
елімізде 60-қа жуық мемлекеттер өз ерекшеліктерін ашты. Мәмілегерлердің
басты қызметтерінің бірі – елдер арасындағы саяси және экономикалық
қатынастарды дұрыс жолға қою болып табылады.
Қазақстан нарықтық экономикаға сәйкес өзінің экономикалық күш - қуатын
нығайту мақсатында ғылыми-техникалық, сауда-экономикалық қарым-қатынасын
дүние жүзі елдерімен жақсартуға барлық шараларды жасауда. Тәуелсіздік алған
жылдан бастап халықаралық ұйымдарға мүше болып кіріп, қарым-қатынасы кеңейе
түсуде. 1992 жылдың қазан айында Қазақстан экономикалық ынтымақтастық
ұйымына мүше болды. Қазақстан 1992 жылы Еуропа Одағымен (ЕО) техникалық
ынтымақтастық жайлы келісімге қол қойды. "Үлкен жетілік" елдерімен, әсіресе
екі жақты ынтымақтастық нығаюда.
Халықаралық экономикалық қатынастардың даму кезеңі XX ғасырдың екінші
жартысына сәйкес келеді.
Халықаралық экономикалық қатынас (ХЭҚ) – халықаралық еңбек
бөлінісінін, негізінде және жеке елдердің ұлттық экономикасындағы
шаруашылық жүйелері арасында құрылатын қатынас.
Халықаралық экономикалық қатынастардың құрамындағы маңыздысы
халықаралық сауда. Оның негізгі қызметі – экспортқа тауарлар өндіруді
ұйымдастыру, оларды өткізудің жолдарын іздестіру [14].
Мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметтегі саясаты Қазақстанның көрші
елдермен және әлемнің басқа мемлекеттері арасындағы өзара тиімді сауда және
қаржы қатынастары үшін қолайлы жағдай туғызады. Республиканың сыртқы сауда
айналымы 1996 жылдың аяғында 13,4 млрд. АҚШ доллары болды. Соның ішінде
сыртқа шығару 6 млрд. және сырттан әкелу 7 млрд. АҚШ долларын құрады (4-
кесте).
Қазақстанның сыртқы саясатында Ресеймен қарым-қатынасқа маңызды мән
беріліп отыр. 1992 жылы шілденің 2-сінде Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясы арасындағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа
қол қойылды. Сондықтан Қазақстанның ең ірі сауда әріптесі – Ресей
Федерациясы. 1996 жылдың соңында Ресеймен сыртқы сауда айналымы 5,1 млрд.
АҚШ долларын құрады. Мысалы, Қазақстан мұнай мен газын Ресей мұнай
құбырлары арқылы сыртқа шығарады. Соколов-Сарыбай тау-кен өндірістік
бірлестігі Ресейдің Магнитогорск.
Кесте №4. Қазақстан экспортының географиялық құрылымы
(млн. доллар. 2009 жыл )
Елдер 2009
Алыс шетелдер соның ішінде:
1. Еуропа соның ішінде: 2051,4
Батыс Еуропа 2010,3
Шығыс Еуропа 41,1
2. Азия соның ішінде: 1048,0
Жапония 107,7
Қытай 442,2
3. Америка соның ішінде: 143,6
АҚШ 139,2
4. Африка 19,9
5. Таяу шетелдер 3067,9
6. Басқа елдер 35,5
7. Барлығы: 6366,3
Металлургия комбинатымен тікелей экономикалық байланыс орнатқан.
Белорусия мемлекетінен өзіне қажетті тасымал құралдарын, машина, құрал-
жабдық, минералдық тыңайтқыш, химия өнеркәсібі бұйымдарын, тоқыма өнімдерін
алуға мүмкіндік алды.
Украина мен Қазақстан арасында экономикалық байланыстар жақсы дамыды.
Қазақстан Украина еліне мұнай, химия өнімдерін, қара және түсті металл,
автомобиль аккумуляторларын, мал терісі мен жүн шикізаттарын берсе, өз
кезегінде ол елден ауылшаруашылық, жол аушы автобустарын, тамақ және жеңіл
өнеркәсіп шикізаттарын алады. Сондай-ақ, жеке аумақ арасында да қатынастар
қалыптасуда (5-кесте) [10].
Кесте №5. Қазақстанның сыртқы сауда айналымының көлемі
(млн. доллар)
Негізігі көрсеткіштер 2006 2007 2008 2009
Сауда айналымы 912 201 612 27
Сыртқа шығару (экспорт) 1271 2535 2924 3719
Сырттан әкелу (импорт) 358 2354 2312 3682
1993 жылдың шілде айынан бастап Қазақстан мен Грузия тәуелсіз елдер
ретінде экономикалық қарым-қатынас орнатты. Онда инвестицияны езара қорғау,
жүк тасуға кең жол ашқан транзит тәртібі туралы тағы басқа маңызды
келісімдер жасалды.
Қазақстан және Қырғызстан республикалары арасындағы экономикалық және
қорғаныс саласындағы қарым-қатынастың маңызы өте зор. Екі ел арасындағы
тауар айналымы 1995 жылмен салыстырғанда 2 есеге өсіп отыр. Қазақстан
Қырғыз мемлекетінің электр энергиясын тұтынушы бірден-бір ел, сондықтан да
жаңадан салына бастаған қуаты 360 МВт су электрін негізінен Оңтүстік
Қазақстан облысы пайдаланады. 1998 жылы ұзындығы 70 шақырымдық Алматы –
Ыстықкөл автомобиль жолын салу басталды. Қазақстанның уран кені Қырғыз
республикасының Қарабалта зауытында өнделеді. Ал Қазақстан Қырғыз еліне өз
аумағы арқылы жүк тасымалдауға (табиғи газ, көмір мұнай өнімдері) жағдай
жасап отыр. Екі ел жалпы газ құбырын бірігіп пайдалануда.
Қазіргі танда Англия, Германия, АҚШ, Қытай, Щвейцария, Оңтүстік Корея
сияқты елдер Қазақстанның ірі сауда әріптестері болып отыр. Қазақстанға
1996 - 1998 жылдар аралығында келген 6,5 миллиард доллар шетелдік
инвестициялардың 44,2 пайызы (1525,5 млн. доллар) Америка Құрама
Штаттарының, 16,4 пайызы (564,1 млн доллар) Оңтүстік Кореяның үлесінде.
Қазақстан үкіметі Германияның "Эрдель – Эрдгаз Гаммерн ГИХБ"
компаниясына Батыс Қазақстандағы мұнай және газ кеніштерін барлауға және
игеруге мүмкіндік беріп отыр. Сондай-ақ, екі ел арасында халықаралық
жолаушы және жүк тасымалы туралы, экология саласындағы ынтымақтастық туралы
келісімдер орнады.
Бельгиямен экономикалық қатынасты жүзеге асыру мақсатында үкіметіміз
көптеген келісім-шарттарға қол қойды. Республика халқын жылу және жарықпен
қамтамасыз ету, табиғи газды ұтымды пайдалану, тасымалдау және сақтау
бельгиялықтардың көмегімен іске асырылады.
Республика үкіметі әлемдегі қара және түсті металды шығару кәне
өндеумен айналысатын ағылшынның "Транс Уорлд Групп" компаниясымен келісім -
шарт жасады.
Сонымен қатар, Қазақстан Шығыс Еуропа және Балтық кағалауындағы
елдермен қарым-қатынас орнатуда [15,16].
1993 жылы Қазақстан мен Венгрия арасында үкімет аралық сауда қатынасы
туралы шартқа қол қойылды. Қазақстан Венгрия мемлекетіне мақта, мұнай өнімі
шығарылады.
Қазақстан АҚШ пен қарым-қатынасқа үлкен мән береді. 1992 жылдың
желтоқсанының 23-інде екі ел арасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасы – әлемдегі табиғи
ресурстары мен шикізат қорына бай дамушы мемлекет. Оның экономикасының
жетекші салалары түсті және қара металлургия, көмір, мұнай және химия
өнеркәсібі, астық шаруашылығы мен етті-жүнді қой шаруашылығы. Сондықтан,
Қазақстанның Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) құрамындағы көптеген
республикалармен және өзге де алыс-жақын шет елдермен экономикалық
байланыстары жақсы дамып келеді. Дүниежүзіндегі экономикалық қарым-
қатынастар орнатпастан қазіргі заманғы шаруашылықты серпінді әрі жан-жақты
дамыту үрдісіне ілесу мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының қазіргі өндіргіш күштерді орналастыру
ұстанымдары – өндірісті шикізат аудандарына, отынды тұтынушыларға жақын
орналастыру. Қазақстанның барлық түкпірлерінде экономикалық орталықтардың
пайда болуы, кеңінен дамыған территориялық - өндірістік кешендердің
қалыптасуы республикада мүлде жаңа экономикалық және әлеуметтік географияны
қалыптастырудың барынша айқын көрсеткіштері болып табылады. Еуропа мен
Азияның аралығында орналасқан Қазақстан территориясы ежелден-ақ қызу сауда-
саттық және саяси байланыстар сахнасы болып келді. Қазақстан қазіргі кезде
де Еуропа, Орталық Азия және тез дамып келе жатқан Тынық мұхит аймағы
арасындағы байланыстырушы буын ретінде маңызды рөл атқарып отыр. Қытайдың
шығыс теңіз порты Лянюньганнан Нидерландтың Роттердам қаласына жететін, әрі
едәуір бөлігі Қазақстан территориясы арқылы өтетін Азия аралық темір жол
құрылысы Қазақстанның геосаяси және экономикалық байланыстағы маңызын тіпті
де асыра түсті. Алайда республикада ашық теңізге шығатын жолдың жоқтығы,
оның дүниежүзілік қатынас құралдарынан шалғай орналасуы Қазақстанның
халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуын қиындатуда. Сондықтан, ол
үшін дүниежүзілік қатынас құралдарына жол ашатын өзара тиімді достық
байланыстарды ең алдымен Ресеймен және Қытаймен дамытудың зор маңызы бар.
Қазақстан үшін шекарасы ортақ, шаруашылық байланыстары қалыптасқан,
халқының тарихы және мәдени-этникалық қауымдастығы бір Орта Азия
мемлекеттерімен өзара тығыз қарым-қатынас орнатудың да маңызы ерекше.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялап, егемен ел ретінде
жаңа заман талаптарына сай нарықтық экономикаға өту үрдісіне көшіп, сыртқы
экономикалық қатынастарын орнату барысында туындаған көптеген мәселелер
болды. Яғни, нарықтық экономиканың құрылымы мен мазмұны, оның жұмыс істеу
қағидалары, сыртқы экономикалық қатынастарды орнатуда негізгі сүйенетін
принциптер мен ұстанатын бағыттың ерекшелігі болып табылады. Осы
мәселелерге қатысты арнайы ғылыми зерттеулерді Қазақстанның географ
ғалымдары Е. Ахметов, К.Б. Ахметова, С.Е. Ердаулетов, Ш.М. Надыров, М.Ш.
Ярмухамедов және т.б. жүргізген болатын.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикалық ерекшеліктері мен халықаралық экономикалық қатынастарын
зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді шешу керек:
1. Қазақстан Республикасының географиялық орны мен табиғат
жағдайларына сипаттама беріп, табиғат ресурстарына экономикалық-
географиялық тұрғыда баға беру;
2. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарының ерекшелігін
зерттеу;
3. Халықаралық экономикалық қатынастарды талдау.
Зерттеу нысанасы: Қазақстан Республикасының нарықтық экономикалық
ерекшеліктеріне экономикалық-географиялық тұрғыда баға беру және
халықаралық экономикалық қатынастарының даму ерекшелігі.
Зерттеудің пәні: Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік
географиясы аясында Қазақстанның нарықтық экономика жүйесіне өту
ерекшеліктері мен халықаралық экономикалық қатынастарының даму үрдісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Қазақстан Республикасының нарықтық
экономика жүйесіне көшу барысында туындаған мәселелерді нақтылай отырып,
оның ерекшелігін зерттеу, осы кездегі жинақталған тәжірибені ескере келе
және халықаралық экономикалық қатынастардың қалыптасу үрдісінде біздің
болашақ даму бағыттарымызды анықтау.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша экономикалық, географиялық,
саясаттану және әдістемелік әдебиеттерді тақырып бойынша теориялық және
ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талдау. Диплом тақырыбына байланысты
материалдарды жинақтау, саралау, жүйелеу және ғылыми әдебиеттер мен
мақалаларға, статистикалық мәліметтерге, оқулықтарға сараптамалық және
анықтамалық талдау жасау.
Зерттеу көздері: экономика, саясаттану, тарих, география ғылымдарына
байланысты ғылыми еңбектер, Қазақстан Республикасының ресми құжаттары
(келісім-шарттар, қаулылар, заңдар және т.б.).
Зерттеу кезеңдері:
- бірінші кезең (2010-2011 ж.ж.): зерттеу тақырыбы бойынша тарихи-
философиялық, географиялық және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынды;
зерттеудің ғылыми аппараты айқындалды; зерттеудiң теориялық және
әдіснамалық негіздері анықталды.
- екінші кезең (2011-2012 ж.ж.): зерттеу мәселесі бойынша жинақталған
теориялық және географиялық материалдарға талдау жалғастырылды. Тәжірибелік
жұмыстар ұйымдастырылып, жүргізілді, тәжірибелік жұмыстың қол жеткізген
нәтижелері өңделініп, ғылыми жүйеге келтірілді. Негізгі теориялық
қорытындылар мен ұсыныстар құрастырылып, ғылыми-әдістемелік қорытындылар
жасалынды. Жинақталған материалдар мен тәжірибелік жұмыстың нәтижелері
сарапталынып, дипломның редакциялық өңдеуі аяқталды.
Зерттеу базасы: Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, қалалық
ғылыми кітапхана, Ш.Уәлиханов атындағы ғылыми кітапхана, Абай атындағы
ғылыми кітапхана, М.Әуезов атындағы ғылыми кітапхана, Облыстық
статистикалық агенттігі мен ҚР үкіметінің интернет порталы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- нарықтық экономика түсінігінің мәні ашылған;
- нарықтық экономикаға өту шарттары ашылды;
- нарықтық экономика мен халықаралық экономикалық қатынастарының
компоненттері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалды;
- нарықтық экономика жағдайында ҚР-ң экономикалық аудандастыру
ұстанымдарының моделіне талдау жасалынды;
- халықаралық экономикалық қатынастардың жүйесі құрастырылды.
Зерттеудің практикалық маңызы: Дүние жүзінің саяси, экономикалық және
әлеуметтік географиясын, Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік
географиясын оқытуда дипломдық жұмыс материалдарын пайдалану.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, мақсаты, нысаны,
пәні, міндеттері мен болжамы, зерттеудің теориялық және әдіснамалық
негіздері, әдістері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық мәнділігі,
маңызы, зерттеу кезеңдері мен базасы, қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар
қамтылған.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикалық қатынастарының
ерекшелігі атты бірінші тарауда зерттеліп отырған негізгі мәселе – ҚР-ның
географиялық орны мен табиғат жағдайы, шаруашылығының аумақтық орналасу
ұстанымдары және экономикалық аудандары, нарықтық экономикаға өтер
кезеңіндегі Қазақстандағы экономикалық және әлеуметтік жағдайлары, ҚР-ның
нарықтық экономикасын дамытудағы ұстанымдары мен бағыттары анықталаған.
Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық қатынастарының
басты бағыттары атты екінші тарауда Қазақстанның халықаралық экономикалық
қатынастары талданып, негізгі сыртқы экономикалық байланыстарының әртүрлі
бағыттарының даму үрдісі зерттелді.
Қорытындыда теориялық, эксперименттік-тәжірибелік жұмыстардың
нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу жұмыстарының нәтижесі ретінде Қазақстанның
экономикалық аудандастыру ұстанымдарыың сызбасы, стастикалық мәліметтер
және Қазақстанның экономикалық аудандарының карталары мен халықаралық
экономикалық қатынастар түрлерінің сызбасы ұсынылды.
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Қазақстан Республикасының географиялық орны және табиғат жағдайы
Қазақстан Республикасы Еуразия материгінің орталығында орналасқан, ол
солтүстік ендіктің 40°-55°, шығыс бойлықтың 45°-87° аралығындағы аумақты
алып жатыр. Батыстан шығысқа дейін 3000 шақырымға, солтүстіктен оңтүстікке
1750 шақырымға созылып жатыр. Қазақстан аумағы қоңыржай белдеудің орталық
және оңтүстік ендіктерін, ал оның қиыр оңтүстігі субтропикалық белдеудің
солтүстік алабын қамтиды.
Оның жер көлемі 2 млн. 724,9 мың шаршы шақырым. Қазақстан жер шарының
2 пайыз, Азия аймағының 6,1 пайыз, ТМД-ның 12 пайыз жер көлемін алып жатыр.
Қазақстан Республикасы шекарасының жалпы ұзындығы 13034 шақырым, оның
11304 шақырымы құрлықтық, ал 1730 шақырымы теңіздік шекара. Қазақстан
батыс, солтүстік батыс және солтүстігінде Ресей Федерациясымен (шекарасының
ұзындығы 6467 шақырым), оңтүстік және оңтүстік Азия елдерімен – Өзбекстан
(2300 шақырым), Қырғызстан (980 шақырым), Түркіменстан (380 шақырым), ал
оңтүстік-шығысы мен шығысында Қытаймен (1460 шақырым) шектеседі [1].
Қазақстанның Еуразия материгіндегі орналасуы ірі жол тораптарының
тоғысуымен ерекшеленеді. Ерте кезден-ақ біздің еліміз арқылы Еуропа мен
Азияны қосатын жолдар болған. Оны тарихта Үлы Жібек жолы деп атаған [2].
Саяси-экономикалық, әлеуметтік жағдайларда мұхитқа тікелей шығатын
жолы жоқ елдер арасында өзара тиімді сауда қатынасын құрлық арқылы жүргізу
қажеттілігі туады [3].
Қазақстан аумағы арқылы төрт құрлықтық – Трансазиялық (Қытай – Ресей –
Еуропа), Еуроазиялық (Қытай – Қазақстан – Ресей – Еуропа), Ортаазиялық және
Батыс темір жолы мен автомобиль жолдары тартылған. Бұл жолдар арқылы
транзиттік жүк тасымалдаудың халықаралық бағыттары өтеді.
Еліміздің шаруашылық салаларының дамуына, орналасуына және олардың
мамандану бағытына республиканың физикалық-географиялық орнының әсері зор.
Бұл тұрғыдан алғанда Қазақстан өте қолайлы жерде орналасқан (1-кесте).
Кесте №1. Қазақстан Республикасына географиялық сипаттама
Астанасы Астана
Республика аумағы (мың шаршы шақырым) 2724,9
Халық тығыздығы (1 шаршы шақырымға) 5,5 адам
Халық саны (2009 жылғы халық санағы бойынша) 16,2 млн
Республика шекарасының ұзындығы (шақырым) 13034
Оның ішінде:
Ресеймен 6467
Өзбекстанмен 2300
Түркіменстанмен 380
Қырғызстанмен 980
Қытаймен 1460
теңізбен шекарасы 1730
Ең ірі көлдері (шақырым)
Каспий теңізі 374
Арал теңізі 46,64
Балқаш 18,2
Ең ұзын өзендері
Ертіс 4248
Республика аумағындағы ұзындығы 1700
Есіл 2450
Республика аумағындағы ұзындығы 1400
Орал 2428
Республика аумағындагы ұзындығы 1082
Сырдария 2219
Республика аумағындағы ұзындығы 11100
Ең ірі облыс (мың шаршы шақырым)
Қарағанды обылысы 428
Ең ірі қаласы Алматы
Халқы 129,3 мың
Экономикалық-географиялық тұрғыдан Қазақстанның мынандай
артықшылықтары бар:
1. Тарихи – экономикалық дамыған елдермен шектесуі (Ресей, Қытай, Орта
Азия елдері).
2. Транзиттік жол торабы үстінде орналасуы.
3. Қазақстан аумағы жер бедерінің көп бөлігінде жазық болып келуі.
Табиғат жағдайлары – күннің жылуы, климат, жер бедері және табиғат
байлықтары – пайдалы қазбалар, су, өсімдік және жануарлар дүниесі
экономиканың дамуына күшті ықпал етеді. Адамдар белгілі бір табиғат
байлықтарының басым болуына қарай ежелден шаруашылықтың түрлі салаларын,
айталық, өнеркәсіпті, егіншілікті, мал шаруашылығын, балық аулауды немесе
орман шаруашылығын дамытып келеді. Мұнда табиғат жағдайлары өнеркәсіпте,
ауыл шаруашылығында тікелей пайдаланылады да, еңбек обьектісі қызметін
атқарады. Табиғат жағдайлары қолайлы жөне қолайсыз, ал табиғат байлықтары –
мол және тапшы, біркелкі және әркелкі болуы мүмкін. Әлбетте, табиғи орта
неғұрлым алуан түрлі әрі мол болса, экономиканы дамытуға қажетті жағдайлар
да соғүрлым қолайлы болады (1-сурет). Қазақстанның табиғи ортасы – табиғат
жағдайлары мен табиғат байлықтары экономиканы дамыту тұрғысынан алғанда
айрықша бай, ірі, алуан түрлі. Республикада бағалы пайдалы қазбалардың
көптеген түрлерінің ірі қорлары, жыртуға жарамды құнарлы жерлердің кең
алқабы, ұлан - байтақ жайылымдар мен пішендіктер бар. Оның үстіне мұндай
табиғат байлықтары көбіне бірге ұшырасып, көп салалы және ірі халық
шаруашылығын дамыту үшін табиғи негіз құрайды. Алайда Қазақстанның өзіне
тән қатаң, шұғыл континентті табиғат жағдайлары – климатының құрғақтығы
және зор кеңістіктегі тұщы су тапшылығы бірқатар жағдайларда белгілі бір
табиғат байлықтарын игеруді қиындатады. Бірақ, қалай болғанда да жер мен
оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі және басқа табиғат
байлықтар мұнда тек Қазақстан Республикасының меншігі болып саналады да,
оның мемлекеттік тәуелсіздігінің негізін құрайды.
Сурет №1. Табиғи орта құрамы
Қазақстан жер бетінің 910 - дай бөлігін жазық, 110 - ге жуық бөлігін
таулар алып жатыр. Жауын-шашынның басым бөлігі жылдың жылы маусымында
түсетін Қазақстанның солтүстігі мен солтүстік-батысындағы ойпаттар мен
жазықтар және суару каналдары салынған оңтүстіктегі тау бөктерлері,
егіншілікке пайдаланылады. Атмосфералық жауын-шашын аз түсетін
республиканың орталығы мен оңтүстік батысындағы жазықтардың көп бөлігі
негізінен алғанда жайылым ретінде пайдаланылады. Биік таулы Тянь-Шань мен
Алтайдың орасан зор мұздықтары мен мәңгі қары егістерді суару және арзан
электр энергиясын өндіру көзі болып табылады, ал бетін бай әрі шырынды
шөптесін өсімдіктер басқан тау беткейлері мен тауаралық аңғарлар керемет
жазғы жайылым-жайлау болып саналады [4].
Қазақстан қойнауының басты байлығы: мыс, мырыш, қорғасын, никель,
вольфрам, молибден, темір және марганец кендері, хромит секілді түсті және
қара металдар.
Республикада тас көмір мен қоңыр көмір, мұнай мен газ, фосфорит, ас
түзы және асбест те көп (2-кесте).
Кесте №2. Республикадағы мұнай және газ өндірудің көлемі
Отын түрлері 2002 2004 2006 2008
1. Мұнай өндіру (газ конденсатын қосып 25,8 20,3 25,8 27,0
есептегенде млн. тонна)
2. Табиғи газ өндіру (млрд текше метр) 7,2 4,5 8,2 8,0
Экономикалық тұрғыдан алғанда, Қазақстанның мұндай қазба байлықтарының
өте маңызды ерекшелігі – олар көбіне жер бетіне жақын орналасқан, сондықтан
карьерлерде ашық әдіспен арзан өндіріледі. Сонымен қатар олар бірқатар
жағдайларда кешенді пайдалануға қолайлы орналасқан. Мысалы, Орталық
Қазақстанда түсті және қара металдар кендері, кокстелінетін тас көмір,
әктастар мен отқа төзімді саз балшықтар бір-біріне айтарлықтай жақын
орналасқан. Пайдалы қазбалардың бұлайша ұштаса орналасуы мұнда түсті және
қара металлургияны және олармен байланысы бар химия өнеркәсібі мен машина
жасауды дамытуға өте қолайлы болып келеді (3-кесте).
Кенді Алтай, Қаратау таулары, Мұғалжар, Торғай аңғары мен Маңғыстау
түбегі де пайдалы қазбаларға бай [4].
Кесте №3. ТМД елдері бойынша қазбалар қоры және өндірудегі
Қазақстанның үлесі
Минералдың аты Қоры Өндіру
пайыз ТМД-ғы пайыз ТМД-ғы орны
орны
Темір 35 3 8 3
Марганец 14 2 2 3
Хром 99 1 100 1
Мыс 28 2 30 2
Қорғасын 38 1 64 1
Мырыш 35 2 56 1
Боксит 22 2 36 2
Вольфрам 54 1 4 3
Қалайы 2 3 2 2
Көмір 12 3 19 3
Молибден 29 2 5 4
Фосфорит 65 1 65 1
Шикі мұнай 8 2 4 2
Қазақстанның табиғат жағдайлары айтарлықтай қатаң болғанымен, ауыл
шаруашылығын дамыту үшін барынша қолайлы. Барлық жерде қоңыржай белдеуде
таралған дәнді дақылдарды, ал оңтүстікте – мақта, қант қызылшасы, күріш,
сары темекі секілді жылу сүйетін дақылдарды өсіруге болады. Алайда
атмосфералық жауын-шашынның жетіспеуінен Республика территориясының көп
бөлігінде егіншілікті солтүстікте, солтүстік-батыста және солтүстік-шығыста
ғана өсіруге болады, ол Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысында –
қолдан суармайынша егіншілікті дамыту мүмкін емес, онда суару үшін
мұздықтар мен мәңгі қардан су алатын тау өзендері пайдаланылады [5].
Қазақстанның шағын бөлігінің өзендері суармалы егіншілік үшін аз
пайдаланылады, өйткені олар қар еритін көктем маусымында ғана мол сулы
болып келеді. Олар, негізінен алғанда, пішендіктер мен жайылымдарды
көлтабандап суару үшін пайдаланылады. Олардың кейбіреулерінде – Нұрада,
Есілде, Тобылда, Ембіде – бөгендер салынып, маңайындағы қалалар мен
өнеркәсіп орталықтарын сумен қамтамасыз етеді.
Республика ғалымдары Өскемен қорғасын-мырыш комбинатының мамандарымен
бірге Ертіс мыс балқыту зауытынан шығарылатын қалдықтардан металдарды бөліп
алудың жаңа технологиясын жасап шығарды. Мұндай қалдықтардың құрамында, 30
пайызға дейін темір, 6-8 пайыз мырыш, 1 пайыз мыс, қорғасын және басқа
металдар кездеседі. Жаңа технология оларды түгелдей дерлік бөліп алуға
мүмкіндік береді.
1.2 Қазақстан шаруашылығының аумақтық орналасу ұстанымдары және
экономикалық аудандары
Қазақстан Республикасы – жер көлемімен, алуан түрлі табиғат
байлықтарымен және көп ұлтты халқымен ерекшеленетін мемлекет. Еліміздің
болашағы мен халқымыздың әл-ауқатының артуы экономикамыздың дамуымен
тікелей байланысты. Белгілі бір бағытта қоғамның сұранысын өтейтін
кәсіпорындар мен мекемелер шаруашылық салаларына бірігеді. Мысалы, өнім
шығаратын заводтар мен фабрикалар өнеркәсіпке, медициналық мекемелер
денсаулық сақтауға, оқу орындары білім беруге бірігеді. Кәсіпорындар,
бірлестіктер және мекемелер мемлекеттік және жеке меншік болып бөлінеді.
Ал шаруашылық өндірістік және өндірістік емес салаларға
топтастырылады.
Өндірістік сала өндіріс құрал-жабдықтарын өндіретін (электр энергиясы,
машина тағы басқа), адамдардың материалдық игіліктерін (тамақ киім-кешек)
жасап, тұтынушыға жеткізуді (көлік, байланыс) қамтамасыз етеді. Бұған
өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік, коммуникация, құрылыс, сауда және
қоғамдық тамақтандыру салалары жатады.
Өндірістік емес сала адамдардың тұрмыстық және рухани қажеттіктерін
қамтамасыз етеді. Бұл салаға білім беру, мәдениет, өнер, ғылым, дене
тәрбиесі, демалыс мекемелері, денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету,
коммуналдық шаруашылық, тұрғын үй шаруашылығы жатады (2-сурет).
Өндірістік салалар. Өнеркәсіп – республика шаруашылығының жетекші
саласы. Өнеркәсіптің өркендеуі шаруашылықтың барлық саласындағы техникалық
прогресті және еліміздің қорғаныс қуатын арттырады.
Өнеркәсіптің салалық құрылымына келсек өндірістік және өндірістік емес
екі салаға бөлінеді. Бұл салалардың әрқайсысы өз кезегінде қызметі мен
алатын орнына қарай бірнеше топқа жіктеледі.
Қазіргі уақытта Қазақстан өнеркөсіп өнімінің көлемі жөнінен ТМД елдері
ішінде Ресей мен Украинадан кейінгі 3-ші орында. Еліміздің өнеркәсібіне тән
ерекшелік жергілікті шикізатпен және отынмен толық қамтамасыз етілуі.
Өндіріс құрал жабдықтарын өндіретін сала ауыр өнеркәсіп, ал халықтың тұтыну
заттарын өндіретін сала жеңіл және тамақ өнеркәсібі болып екіге бөлінеді.
Еліміздің экономикалық қуатының негізі, халықтың әл-ауқатының өсу көзі
болып табылатын ауыр өнеркәсіпке: электр энергетикасы, қара және түсті
металлургия, машина жасау, химия, құрылыс материалдары жатады. Жеңіл және
тамақ өнеркәсібін аяқ киім, тоқыма, тігін, былғары және ет, қант, балық,
арақ - шарап шығаратын өнеркәсіп түрлері құрайды.
Республикада шығарылатын бүкіл өнімнің 50 пайызын өнеркәсіп өнімдері
береді. Еліміздің өнеркәсібінде ауыр өнеркәсіп жетекші орын алып, оған
бүкіл өнеркәсіп өнімінің 70 пайызы келеді (3-сурет).
Сурет №2. Қазақстан шаруашылығының сапалық құрылымы
Сурет №3. Өндірісті ұйымдастыру формалары
Қазақстанның өндіруші өнеркәсіп өнімінде шикізат, отын және жартылай
фабрикат басым.
Сондықтан, өнеркәсіпті өз еліміздің өнімдерімен қамтамасыз ету
мақсатында өндеуші өнеркәсіп салаларын дамыту саясатына зор көңіл бөлінуде.
Нарықтық экономикаға көшуді тереңдетуде өндіруші өнеркәсіппен қатар
өндеуші өнеркәсіп салаларын кеңінен дамыту қажет. Сондықтан шетелдік
инвестицияларды тартып, жаңа технологияны кеңінен өнеркәсіпке енгізу
жұмыстары жүріп жатыр.
ТМД елдері кәсіпорындары арасында өндірістік байланыстарды қалыпқа
келтіру еліміздің өнеркәсібін дамытуға ықпал етеді.
ҒТР дәуірінде өнеркәсіпті дамытуда шоғырландыру және құрамдастыру,
мамандандыру және кооперативтендіру сияқты өндірісті ұйымдастырудың
формаларына зор көңіл бөлінеді. Бұлар өнеркәсіптің барлық салаларын
интенсивті даму жолына түсіруге көмектеседі.
Экономикалық аудандастыру елдің, оның жеке бөліктерінің шаруашылығын
жоспарлауда, олардың даму келешегін анықтауда маңызды орын алады.
Экономикалық аудан дегеніміз – аумақтық еңбек бөлінісі нәтижесінде
қалыптасып, бір-бірінен шаруашылықтың мамандануы мен кешенді дамуы жөнінен
айырмашылық жасайтын елдің бір бөлігі. Аумақтық еңбек бөлінісі – әрбір
аудан өзінде өндірілетін артық өнімдерін басқа аудандарға шығарып, олардан
өзіне қажет өнімдерді алу. Мысалы, Қазақстан басқа елдерге мұнай, көмір,
қара және түсті металдар, астық, жүн тағы басқа өнімдер шығарып, олардан
машина, құрал-жабдық, газ және жеңіл өнеркәсіп бұйымдарын алып отырады.
Қазақстанның түрлі аймақтарында шаруашылықтың аумақтық айырмашылықтары
бар. XIX - XX ғасырдың басында Қазақстанның көшпелі мал шаруашылығы,
солтүстік далалық алапта дәнді дақылдар, оңтүстікте суармалы және тәлімді
егіншілік, бау - бақша, ал орталықта, батыс пен шығыста тау - кен
өнеркәсібі дами бастады.
Кеңес үкіметі жылдарында аумақтық еңбек бөлінісінің, көлік қатынасының
дами түсіп, елдің жеке бөліктерінің шаруашылық түрлеріне мамандануы
байқалады. Өндіргіш күштерді ел аумағында ұтымды орналастыру: нәтижесінде
бұл ішкі экономикалық-географиялық айырмашылықтар одан әрі дамып,
республика ішіндегі экономикалық аудандардың пайда болуын туғызады.
Экономикалық аудандарды шаруашылықты аумақтық ұйымдастырудың түрлері
ретінде қарау керек. Экономикалық аудандар шаруашылықтың кешенді дамуымен
сипатталады.
Белгілі ғалым Н.Н.Баранский Қазақстан аумағын бес экономикалық ауданға
бөледі. Аудандастыруда экономикалық аудандар шаруашылығынын мамандануына,
өндірістік кешендерінің құрылымына қарай топтастырылады.
Экономикалық-географиялық белгілеріне қарай Қазақстан аумағы Орталық
Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан және
Оңтүстік Қазақстан экономикалық аудандарына бөлінеді.
Әрбір экономикалық аудан бірнеше облыстарды біріктіріп, олардың
аумағында шаруашылықтың үш тобы, яғни маманданған, қосалқы және қызмет
көрсетуші салалары қалыптасты. Маманданған сала сол аудандағы шаруашылықтың
жетекші өнімнің басым бөлігін беретін саласы.
Қазақстанды экономикалық аудандастыруда өндіріс пен елдің саяси-
әкімшілік бөліну бірлігі экономикалық аудандастырудың алғы шарттары ретінде
басшылыққа алынған.
Бүгінгі таңда Қазақстанда 5 әлеуметтік-экономикалық аудан құрамына
кіретін 14 облыс бар. Аудандардың ішінде территориясы бойынша ең ірісі –
ауданы 728,5 мың. км2 Батыс Қазақстан, одан кейін Оңтүстік Қазақстан (772,1
мың км2), Солтүстік Қазақстан (600,9 мың км2), Орталық Қазақстан (398 мың
км2) және ең кішісі Шығыс Қазақстан (227 мың км2).
Адам саны ең көп аудан Оңтүстік Қазақстан – 6,5 млн. адам, одан кейін
Солтүстік Қазақстан (4,4 млн.), Батыс Қазақстан (2,2 млн.), ал Шығыс және
Орталық Қазақстан тұрғындары шамамен бірдей – 1,8 және 1,7 млн. адам.
Халқы ең тығыз қоныстанған аудан – Оңтүстік Қазақстан. Бұл жерде әр
шаршы км-ге 10,7 адамнан келеді. Солтүстік Қазақстан – 8,4, Шығыс Қазақстан
– 7,0, Орталық Қазақстан – 5,8 және ең соңғы орында территориясы кең байтақ
Батыс Қазақстан – 3,2 адам. Жалпы республикада халық тығыздығы әр шаршы км-
ге 7 адам келеді.
Барлық 5 аудандар республиканың әр түрлі бөліктеріндегі жергілікті
табиғи және экономикалық жағдайлардың шаруашылықтағы қолдануын және
экономикалық, географиялық ерекшеліктерді көрсетеді.
Оңтүстік Қазақстан – суарылмалы жерлердегі интенсивті егіншіліктің
басты ауданы, бұл жерде мақта, қант қызылшасы, темекі, сонымен қатар күріш
және жүгері өсіріледі. Бұл аудан бау-бақша және жүзім өсіруден, сонымен
қатар қой өсіруден 1 орын алады. Оңтүстік Қазақстанда полиметалл және
фосфориттер өндіру дамыған, қорғасын және қорғасын-мырыш концентраттары,
фосфор, суперфосфат, әртүрлі машиналар, станоктар, өндірістік құрал-
жабдықтар өндіріледі. Аудан жеңіл және тамақ өнеркәсібін өндіруден 1 орын
алады.
Солтүстік Қазақстан – республиканың басты астық сарқылмас қоры және
ТМД-ның бидай шаруашылығының және ет-сүт мал шаруашылығының негізгі
аудандарының бірі. Ауыл шаруашылық шикізатты өндіруде де алдыңғы орын
алады. Бұл жерде әсіресе ет, сүт және ұнды-жармалы өнеркәсіп дамыған.
Солтүстік Қазақстан темір рудаларын өндірудің басты ауданы, олардың
негізінде қара және түсті металлургия дамыған. Сонымен қатар машина жасау,
көмір өнеркәсібі және электроэнергетика дамыған.
Орталық Қазақстан – республиканың және ТМД-ның ірі көмір-
металлургиялық базасы. Бұл жерде түсті металлургия, металлды көп қажет
ететін машина жасау және химия өнеркәсібі жақсы дамыған. Тың жерлерді
игергеннен кейін бидай, ет, сүт – ауылшаруашылық өнімдерін өндіруде рөлі
айтарлықтай өсті.
Шығыс Қазақстан – түсті металлургияның және гидроэлектро энегриясының
республикадағы маңызды ауданы. Ауданның экономикасындағы маңызды орынды
бидай шаруашылығы, етті мал шаруашылығы және қой өсіру дамыған
ауылшаруашылық алады, оның негізінде жеңіл және тамақ өнеркәсібі жұмыс
істейді.
Батыс Қазақстан – республикадағы жалғыз мұнай өндіретін аудан. Бұл
ауданда хромит және никель кендерін өндіру, ферроқорытпаларды, мұнай
жабдықтарын, минерал тыңайтқыштарын өндіру дамыған. Аудан экономикасында
ауылшаруашылығы, әсіресе, мал шаруашылығы және бидай егіншілігі маңызды рөл
атқарады. Бұл республиканың балық аулау және балық өңдеудің негізгі ауданы
болып табылады.
1.3 Нарықтық экономикаға өтер кезеңіндегі Қазақстандағы экономикалық
және әлеуметтік жағдайлар
Нарықтық қатынас дегеніміз – аталған бес шарттың міндеттерін шешкен
күнде нақты тұтынушы мен өндіруші арасындағы қарым-қатынас, сатушы мен
алушы арасындағы бітістік болып табылады.
Қазақстанда көп салалы экономика оны нарық жолына салуға бағытталған
қайта құру 1990 жылдардың басында басталды. Қазақстанды нарыққа көшерде
республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуында өзіне тән бірқатар
ерекшеліктер бар еді [6].
Олар ең алдымен Қазақстан экономикасының құрылымындағы қайшылықтыр да
болды. Мұнда тіркелмеген мол мүмкіншіліктер бола тұра өнеркәсіптің дәрежесі
өте төмен болды. Реформаға кірісерде (1987 ж.) республиканың қоғамдық
табысындағы өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі бүкіл КСРО бойынша орта есеппен
61 пайыз болса, КСРО-да ОЭК, ТМК, химия және мұнай-химия өндірудің үлесіне
орташа 9 пайыз келсе, Қазақстанда 15 пайыз (1987 ж.) еді. Ал машина жасау
өнеркәсібінің үлесі КСРО бойынша 27 пайыз болса, Қазақстанда 17 пайызға
ғана жетті (1987 ж.).
Республикада КСРО халқының 6 пайызы тұрғанмен, Одақ бойынша
өндірілетін қоғамдық өнімнің 4,5 пайызы өндіріледі. Республика
экономикасында шикізат өндіру және оның бағасы төмен болу салдарынан адам
басына шағатын өнім төмен болды.
Халық тұтынатын товарлар өндіретін салалардың үлесі Қазақстанда кем
еді. Ол өнімдердің 60 пайызға дейінгісі республикаға сырттан әкелініп
тұрды.
Қазақстаннан жуылған жүннің 70 пайызы, жиналған астықтың жартысынан
астамы, мақтаның, мал терісінің, аң терісінің 50 пайызы өнделмеген күйінде
жіберіліп отырды. Шикізат және жартылай өнделген күйінде сыртқа жіберілген
өнім құны 6-7 млрд. тенге болса, оны республикадан тыс жерлерде өңделгеннен
кейін қайта әкелгенде әлгілердің құны 13,8 млрд. болып шықты. Орталықтан
басқару қатаң жүргізіліп түрғанда Қазақстанның экономикасы иемдене
басқарылып, өндіріс пен мекемелерді алыптандыру бағытында жүргізілді.
Мысалы, Қазақстан өнеркәсібінің 93 пайызын Одақтың министрліктер мен түрлі
иеліктер басқарды. Күрделі қаржының 70 пайызға дейіні "А" тобындағы
өнеркәсіп саласын дамытуға жұмсалды. Мұның өзі экономиканы қайта құру
барысында шаруашылықты мемлекет меншігінен алуды және жекешелендіруді
қиындата түсті.
Қазақстанның нарыққа көшуде бастапқы капитал дәрежесі төмен болды.
Экономиканы қайта құра бастағанда, мамандардың тұжырымы бойынша, тұрмыс
дәрежесі төмен 5-6 млн. адам болды, ал мұның өзі Қазақстан халқының 13 -
ден астамы.
Республикадағы 214 селолық аудандардың 180-і жәрдем қаржымен
(дотациямен) күнелтті, 70 аудан экономикалық даму жағынан өте артта қалды,
ал 30 аудан кедейліктің күйін кешті. Республикадан толып жатқан байлық
көздері алынып, ал мұнда қоршаған ортаның экологиялық былғанышы ғана
қалдырылды, экологиялық жүдеулік жер-жерде қоюлана түсті.
1990 жылы желтоқсанның аяғында "Қазақ КСР-ның экономикасын
тұрақтандыру және нарыққа көшу" бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарламада
нарықтық құрылымдар құруды жеделдету, экономиканы нарыққа сәйкес реттеу,
республиканың әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру, нарық тарапын
қалыптастыру, шаруашылық әрекеттерді белсендіру құралған.
Дағдарыстарға қарсы және әлеуметтік-экономикалық қайта құруды
тереңдете жүргізудің кезек күттірмейтін шаралары туралы екінші
бағдарламада (экономиканы тұрақтандырып, нарыққа өту кезеңі)
1992 – 1995 жылдары алғашқы кезеңге мынандай міндеттер қойылды:
- мемлекет меншігінен алып, меншікті жекешелендіруді белсене жүргізу;
- тұтыну нарқын товарлармен қанықтыру;
- республиканың әлем шаруашылығына енуі.
1996 – 2005 жылдар барысындағы екінші кезенде көзделген міндеттер:
- республиканың шикізат қана өндіруге бағыт ұстауын жойып, нарықтың
толық механизмін құру, транспорт тараптарын тезірек дамыту және нарықтың
барлық түрлерін де қалыптастыру;
- экономиканы монополизацияға соқтырмай, дұрыс бәсеке атаулыны кезінен
қолдау арқылы барлық товар өндірушілерге шын мәнінде еркіндік жасау;
- жаңа технологияны игеріп "Экология" жайында жан-жақты жасалған
бағдарламаны іс-жүзіне асыру арқылы табиғатты ұтымды пайдалануды қамтамасыз
ету;
- отандық және халықаралық бизнес саласын кадрлармен толықтыру.
5-7 жылға арналған үшінші кезекте ашық экономиканы дамыту негізінде
Қазақстанның әлемдік саудада алатын орнын нығайту, бюджет тапшылығы
мәселелерін шешу, ұлттық валютаға толық жол ашу, республиканың әлемдегі
өнеркәсібі озық елдер қатарына қосылуы көзделген [8].
Қазақстан экономикасының нарыққа көшуі экономикалық және әлеуметтік
салаларда дағдарысқа ұшырау жағдайында жүргізілуде, мұның өзі көптеген
сыртқы және ішкі себептерге байланысты болып отыр.
Біріншіден, Қазақстанда бұрынғы КСРО-ға кірген республикалармен және
оның аймақтарымен шаруашылық байланыстардың бұзылуына өндірістің құлдырауы;
Екіншіден, өнімдерді сату тығырыққа тірелді, мемлекетте де,
мекемелерде де, халықта да ақша болмай қалды. Осының салдарынан мемлекеттік
кәсіпорындары өндірісті қысқартты, өнімдерін ақы алмай үлестірді. Сөйте
тұра көптеген қаржыны несиеге алды, бюджеттен қаржы сұрады. Мұның өзі
қарыздарын өтей алмауға соқты, ал қарыз болса өсе берді;
Үшіншіден, ескермеген шығындар туды – олар әскери-өндіріс кешеннің,
армияның, өндіріс емес салалардың республика меншігіне көшуі. Ал мұның өзі
мемлекеттік бюджеттің шығыс жағын көбейте түсті;
Төртіншіден, экономиканы қайта құра бастаған алғашқы кезеңде ТМД
елдерімен экономикалық байланысты реттеу болмағандығынан, шекарамыздың ашық
болуы қаржы - несие саясатымызды, салық төлемінде, еңбек төлемінде, баға
қоюда, лицензиялық ереже ендіруде тағы басқа қателіктер жіберілді. Осы
себептер ақша эмиссиясының өсуіне әкеп соқты;
Бесіншіден, инфляцияның және тапшылықтың өсе беруі тұтыну нарқындағы
жағдайды қиындатып, халықтың тұрмыс деңгейін төмендетіп жіберді [9,10].
Нарықтық экономика мына жағдайлар айқын болжалып және анықталса ұтымды
жұмыс істейді:
1. Тауарды қанша көлемде өндіру керек. Қолда бардың нешесін, қандай
бөлігін жұмсау керек немесе өндіріс барысында пайдалану керек.
2. Не өндіру керек, яғни қоғамның материалдық тұтынымын толығырақ
қамтамасыз ететін тауарлар мен атқаратын қызметті анықтау.
3. Қоғамға қажет тауарлар қалай өндіріліп, қандай қызмет атқарылуы
тиіс, яғни өндірістің тиімді түрлерін және өндірісті ұйымдастыруда қандай
технологияны қолдануды анықтау.
4. Өндірілген өнім кімге арналған, оны кім алу керек, яғни, өндірілген
өнім нақты тұтынушылар арасында қалайша бөлінбек.
5. Өзгерістер бола қалса қатысушылардың соған бейімделе білуіне қол
жеткізу, яғни тұтынушылар тарапынан сұраныс өзгере қалса алыс-беріс пен
өндіріс технологиясы жасалуы керек.
Қазіргі жағдайда егеменді Қазақстан Республикасы нарықтық қатынасқа
өту, жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар мен халық шаруашылығындағы
маңызды құрылыстық ерекшеліктерімен сипатталады. Республика негізінен
маңызды экономикалық жөне қаржылық жағдайдың тұрақтануына ие болып отыр.
Олар негізінен өндірістік потенциялдың жоғарғы рентабельдігі мен
тұрақтылығына көп көңіл бөледі. Сонымен қатар, өндірістің өніміне әсіресе
машина жасау өндірісіне ерекше маңызды сала ретінде қарап отыр. Қазіргі
реформа сатысының екінші басты тақырыбы - ол өндірісті макроэкономикалық
тұрақтандыру, өндірістің тоқтап қалуын болдырмау, мемлекеттің бүтіндей
өнеркәсіп тауарларының мемлекеттік мекеме дәрежесінде экономикалық және
қаржылай жетістіктерге тұрақтылық орнату. Бұл процес қазіргі маркетинг пен
менеджмент әдісіне өтуін талап етеді. Олар құрылыс обьектісінің уақыты мен
нарықтық қатынасының бұйрығы. Сонмен қатар, шетел компаниялары мен
фирмаларының маркетингтік бағдарламалық жүйелік басқаруларын пайдалануда
маңызды болып табылады. Бірақ, қазіргі уақытта республикада машина жасау
мен өндіріс құрал - жабдықтары өнеркәсіптерінің барлығы бірдей маркетингтік
қызмет көрсете алмайды [11].
1.4 Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасын дамытудағы
ұстанымдары мен бағыттары
Қазақстан Республикасы 1991 жылы 16 желтоқсанда өз Тәуелсіздігін
жариялады. ТМД-ның басқа елдері сияқты тәуелсіздік алғаннан кейін,
Қазақстан да әлемнің басқа елдері басынан кешірген нарықтық экономикаға
көшті. Нарықтық экономика дегеніміз бұрынғы әкімшілік- әміршілік басқару
органдары жоспарлы экономикадан бас тартты, кәсіпорындарды мемлекет
тарапынан алып жекешелендіру. Мұндай нарыққа өту барысында АҚШ,
Ұлыбритания, Түркия, Оңтүстік Корея, Сингапур тағы басқа әлемнің нарықта
өту тәжірибесі бар елдердің нарықтық экономика тәжірибесін зерттеп,
үйренуге тура келді, бірақ ТМД елдерінің мұндай нарыққа өту жағдайы
көптеген қиындықтарға ұшырап, оңай болған жоқ. Соған қарамастан Ресей,
Қазақстан ТМД-ның басқа елдерімен салыстырғанда нарыққа өтуде елеулі
жетістіктерге жетті. Қазақстанның мұндай нарыққа өтуінің жетістіктері
ретінде мыналарды айтуға болады: экономиканың кейінгі жетекші салаларының,
оның ішінде отын-энергетика, қара, түсті металлургиялар, астық және етті-
жүнді қой шаруашылығының дамуына жағдай жасау, кәсіпорындарды жекешелендіру
жұмыстарын жүргізу, бұрын Қазақстанда болмаған кәсіпкершіліктің қалыптасуы,
оның ішінде кіші және кәсіпкершіліктің дамуына мемлекеттік тұрғыда жағдай
жасау, ұлттық валюта – теңгенің енуі, еліміздің экономикасын көтеруде
шетелдік инвестицияны тарту және оны базалық салаларға бағыттау тағы басқа.
Сонымен қатар, Қазақстанның көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болып,
әлемдік ынтымақтастыққа енуі, ол елдермен екі және көп жақты саяси, мәдени,
экономикалық байланыстар орнату, олармен интеграциялануды атауға болады.
Қазақстанның дербестігін әлемнің барлық елдері танып, олармен
дипломатиялық қатынас қалыптасып, Қазақстанда 70-тен астам мемлекеттердің
дипломатиялық корпустары құрылды [3].
Қазақстан Республикасында экономиканы нақтылы қайта құру нарықтық
қатынастарды әлеуметтік бағыттың мүдделеріне қарай сенімді түрде халықтың
тұрмыс дәрежесін жеткілікті қамтамасыз ететіндей, республиканың табиғи және
экономикалық байлықтарына сай келетіндей етіп құру. Бұның өзінде
Қазақстанның нақтылы жағдайлары – табиғи мүмкіндіктері, экономикалық,
ғылыми техникалық және салауатты салмақтары, экономикалық-географиялық
тиімді орналасуы нарыққа жетістікпен көшуге әсер етті. Сыртқы экономикалық
байланыстарды да дамыта жүргізуге жағдайлар бар.
Қазақстанның нарыққа еркін өтуі үшін негізгі концептуалдық
бағыттарының мынандай міндеттерін шешу қажет:
1. Экономикалық дербестікке қол жеткізу. Ол республиканы деген бірегей
меншігі, оның қазба байлықтары, ішкі және аймақтардағы сулары, әуе
кеңістігі, өсімдік және жануарлар дүниесі, мәдени және тарихи қазыналар,
материалдық және финанс (қаржы) мүмкіндіктері, өндірістік және өндірістік
емес орындары экономикалық дербес саясат жүргізе алатындығы.
Қазақстан Республикасы Президентінің 31 тамыз 1991 жылғы жарлығы
бойынша Одаққа бағынған Қазақстанның жеріндегі халық шаруашылығының барлық
салаларындагы мекемелер мен ұйымдар, олардың бөлімдері мен филиалдары
Қазақстан мемлекетінің басқару органдарына беріледі және олардың мүліктері
республиканың меншігі болып табылады.
2. Меншікті қайта қарауда жекешелендіру жолымен мемлекттік мүлік,
инвестиция комитеті, Қазақстан республикасының Қаржы министірлігі жөне
олардың аймақтық органдары жергілікті әкімшіліктердің қатысуымен
жүргізіледі.
3. Банк жүйесін қайта құру Республикада "Банк және банк қызметі
туралы" заңға сәйкес жүргізіледі. Қазақстанда екі сатылы ҚР ұлттық Банкісі
тұр, барлық қалғандары, олардың меншігінің ұйымдасу – құқық түрлеріне
қарамастан банкі жүйесінің екінші (төменгі) деңгейіне жатады.
1996 жылдың басында республикада 170-тен астам банк жұмыс істеді, оның
үшеуі толық мемлекеттік.
Негізінде жекеменшік капиталы бар коммерциялық банктердің ішінде
ірілері: Тұран Әлем Банк, Орталық Банк, Казкоммерцбанк. Бұлардың барлық
қоры (01.01.95) 1 млрд. теңгеден астамға жетіп, олар қаржы нарығының 70
пайызға дейін қамтыды.
4. Қаржы және ақша - кредит жүйесін реформалау және бюджет тапшылығын
жалпы ішкі өнімге (ЖІӨ) 4-6 пайыз деңгейінде ұстау – бұл күрделі және қайшы
процес түпкі тұтыну үшін.
5. Инфляцияның, бағаның өсуі, өндірістің құлдырауы және банкроттық
жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген бұқара топтарының тұрмыс дәрежесінің
құлдырауына және жұмыссыздыққа әкеп соқты. Сондықтан халықты әлеуметтік
қорғата тиімді жүйе құру қажет .
Осы себептен жұмыспен қамту, әлеуметтік сақтану жүйесін дамыту және
еңбекақы төлеу жүйесін реформалау мәселелерін шешу қажет.
6. Республиканың сыртқы экономикалық әрекетінде әлем нарығына енуде
толық еркін дербестік алуда. (Бұл туралы мүмкіншілікке қарай толық әңгіме
келесі) [12].
Дәрігерлік сақтану жүйесін дамыту үшін мемлекеттік багдарлама жасалып
және оның үйлесімді заңды негізі құрылды.
Еліміздің жетістігі түбінде дұрыс құрылған стартегиялық жоспардың
барына және оның шартты түрде орындалуына байланысты. Халықаралық тәжірибе
бойынша ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлау қоғамды және мелекеттік
әлеуметтік-экономикалық саяси, ғылыми-техникалық проблемаларды шешуге
тұжырымдалды.
Қазақстанның даму стартегиясын 2030 жылға дейін анықтау келесі
жағдайлармен түсіндіріледі: біріншіден, республикада бюджетке түсетін
кірістің үлкен бөлшегін мұнайдан түсетін табыстар; екіншіден, 30 жыл бір
ұрпақтың өмірінің әлеуметтік белсенді кезеңі; үшіншіден, демографиялық
құбылыстар, жаңа капиталдың ұдайы дамуы, дамудың индустриалды - техникалық
кезеңдері де ескерілген [9].
Еліміздің ұзақ мерзімді даму мақсаты тәуелді өркендеген және саяси
тұрақты Қазақстанды қалыптастыру. Осымен қатар ұлттық бірлестікті,
әлеуметтікті сақтай отырып, барлық халықтың экономикалық әл-ауқатын көтеру.
Стратегияның басты экономикалық мақсаты – еліміздің халық шаруашылық
құрылымын жайсыз экологиялық жағдайда бірыңғай ішкі заттар өндіруден
экологиялық таза аграрлық-индустриялық елдердің қатарына енгізу.
Еліміздің 2030 жылдарға дейін даму стратегиясында Қазақстан
Президентінің қойылған мақсаттарға жеткізетін келесі 7 ұзақ мерзімдерді
жеті басымдықты іске асыру қажеттігін атап кетті:
1. Ұлттық қауіпсіздік, яғни аумақтық тұтастығын толық сақтай отырып,
Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын қамтамасыз ету.
2. Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамдық топтасу.
3. Шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсу.
4. Қазақстан азаматтарының рынок денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты.
5. Энергетика ресурстары.
6. Инфрақұрылым, әсіресе көлік және байланыс.
7. Кәсіби мемлекет, яғни ісіне адал өрі басты мақсаттарымызға қол
жеткізуде халықтық өкілдері болуға қабілетті Қазақстанның мемлекеттік
қызметшілерінің және осы заманға ықпалды корпусын жасақтау [13].
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстанның халықаралық экономикалық қатынастары
Егемендік алған Қазақстан мемлекеті Біріккен Ұлттар Ұйымына 1992 жылы
наурыздың 2-сінде мүше болып кірді. Қазақстанның тәуелсіздігін 115 мемлекет
мойындап, 100-ден аса елдермен мәмілегерлік қарым-қатынас орнады. Қазір
елімізде 60-қа жуық мемлекеттер өз ерекшеліктерін ашты. Мәмілегерлердің
басты қызметтерінің бірі – елдер арасындағы саяси және экономикалық
қатынастарды дұрыс жолға қою болып табылады.
Қазақстан нарықтық экономикаға сәйкес өзінің экономикалық күш - қуатын
нығайту мақсатында ғылыми-техникалық, сауда-экономикалық қарым-қатынасын
дүние жүзі елдерімен жақсартуға барлық шараларды жасауда. Тәуелсіздік алған
жылдан бастап халықаралық ұйымдарға мүше болып кіріп, қарым-қатынасы кеңейе
түсуде. 1992 жылдың қазан айында Қазақстан экономикалық ынтымақтастық
ұйымына мүше болды. Қазақстан 1992 жылы Еуропа Одағымен (ЕО) техникалық
ынтымақтастық жайлы келісімге қол қойды. "Үлкен жетілік" елдерімен, әсіресе
екі жақты ынтымақтастық нығаюда.
Халықаралық экономикалық қатынастардың даму кезеңі XX ғасырдың екінші
жартысына сәйкес келеді.
Халықаралық экономикалық қатынас (ХЭҚ) – халықаралық еңбек
бөлінісінін, негізінде және жеке елдердің ұлттық экономикасындағы
шаруашылық жүйелері арасында құрылатын қатынас.
Халықаралық экономикалық қатынастардың құрамындағы маңыздысы
халықаралық сауда. Оның негізгі қызметі – экспортқа тауарлар өндіруді
ұйымдастыру, оларды өткізудің жолдарын іздестіру [14].
Мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметтегі саясаты Қазақстанның көрші
елдермен және әлемнің басқа мемлекеттері арасындағы өзара тиімді сауда және
қаржы қатынастары үшін қолайлы жағдай туғызады. Республиканың сыртқы сауда
айналымы 1996 жылдың аяғында 13,4 млрд. АҚШ доллары болды. Соның ішінде
сыртқа шығару 6 млрд. және сырттан әкелу 7 млрд. АҚШ долларын құрады (4-
кесте).
Қазақстанның сыртқы саясатында Ресеймен қарым-қатынасқа маңызды мән
беріліп отыр. 1992 жылы шілденің 2-сінде Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясы арасындағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа
қол қойылды. Сондықтан Қазақстанның ең ірі сауда әріптесі – Ресей
Федерациясы. 1996 жылдың соңында Ресеймен сыртқы сауда айналымы 5,1 млрд.
АҚШ долларын құрады. Мысалы, Қазақстан мұнай мен газын Ресей мұнай
құбырлары арқылы сыртқа шығарады. Соколов-Сарыбай тау-кен өндірістік
бірлестігі Ресейдің Магнитогорск.
Кесте №4. Қазақстан экспортының географиялық құрылымы
(млн. доллар. 2009 жыл )
Елдер 2009
Алыс шетелдер соның ішінде:
1. Еуропа соның ішінде: 2051,4
Батыс Еуропа 2010,3
Шығыс Еуропа 41,1
2. Азия соның ішінде: 1048,0
Жапония 107,7
Қытай 442,2
3. Америка соның ішінде: 143,6
АҚШ 139,2
4. Африка 19,9
5. Таяу шетелдер 3067,9
6. Басқа елдер 35,5
7. Барлығы: 6366,3
Металлургия комбинатымен тікелей экономикалық байланыс орнатқан.
Белорусия мемлекетінен өзіне қажетті тасымал құралдарын, машина, құрал-
жабдық, минералдық тыңайтқыш, химия өнеркәсібі бұйымдарын, тоқыма өнімдерін
алуға мүмкіндік алды.
Украина мен Қазақстан арасында экономикалық байланыстар жақсы дамыды.
Қазақстан Украина еліне мұнай, химия өнімдерін, қара және түсті металл,
автомобиль аккумуляторларын, мал терісі мен жүн шикізаттарын берсе, өз
кезегінде ол елден ауылшаруашылық, жол аушы автобустарын, тамақ және жеңіл
өнеркәсіп шикізаттарын алады. Сондай-ақ, жеке аумақ арасында да қатынастар
қалыптасуда (5-кесте) [10].
Кесте №5. Қазақстанның сыртқы сауда айналымының көлемі
(млн. доллар)
Негізігі көрсеткіштер 2006 2007 2008 2009
Сауда айналымы 912 201 612 27
Сыртқа шығару (экспорт) 1271 2535 2924 3719
Сырттан әкелу (импорт) 358 2354 2312 3682
1993 жылдың шілде айынан бастап Қазақстан мен Грузия тәуелсіз елдер
ретінде экономикалық қарым-қатынас орнатты. Онда инвестицияны езара қорғау,
жүк тасуға кең жол ашқан транзит тәртібі туралы тағы басқа маңызды
келісімдер жасалды.
Қазақстан және Қырғызстан республикалары арасындағы экономикалық және
қорғаныс саласындағы қарым-қатынастың маңызы өте зор. Екі ел арасындағы
тауар айналымы 1995 жылмен салыстырғанда 2 есеге өсіп отыр. Қазақстан
Қырғыз мемлекетінің электр энергиясын тұтынушы бірден-бір ел, сондықтан да
жаңадан салына бастаған қуаты 360 МВт су электрін негізінен Оңтүстік
Қазақстан облысы пайдаланады. 1998 жылы ұзындығы 70 шақырымдық Алматы –
Ыстықкөл автомобиль жолын салу басталды. Қазақстанның уран кені Қырғыз
республикасының Қарабалта зауытында өнделеді. Ал Қазақстан Қырғыз еліне өз
аумағы арқылы жүк тасымалдауға (табиғи газ, көмір мұнай өнімдері) жағдай
жасап отыр. Екі ел жалпы газ құбырын бірігіп пайдалануда.
Қазіргі танда Англия, Германия, АҚШ, Қытай, Щвейцария, Оңтүстік Корея
сияқты елдер Қазақстанның ірі сауда әріптестері болып отыр. Қазақстанға
1996 - 1998 жылдар аралығында келген 6,5 миллиард доллар шетелдік
инвестициялардың 44,2 пайызы (1525,5 млн. доллар) Америка Құрама
Штаттарының, 16,4 пайызы (564,1 млн доллар) Оңтүстік Кореяның үлесінде.
Қазақстан үкіметі Германияның "Эрдель – Эрдгаз Гаммерн ГИХБ"
компаниясына Батыс Қазақстандағы мұнай және газ кеніштерін барлауға және
игеруге мүмкіндік беріп отыр. Сондай-ақ, екі ел арасында халықаралық
жолаушы және жүк тасымалы туралы, экология саласындағы ынтымақтастық туралы
келісімдер орнады.
Бельгиямен экономикалық қатынасты жүзеге асыру мақсатында үкіметіміз
көптеген келісім-шарттарға қол қойды. Республика халқын жылу және жарықпен
қамтамасыз ету, табиғи газды ұтымды пайдалану, тасымалдау және сақтау
бельгиялықтардың көмегімен іске асырылады.
Республика үкіметі әлемдегі қара және түсті металды шығару кәне
өндеумен айналысатын ағылшынның "Транс Уорлд Групп" компаниясымен келісім -
шарт жасады.
Сонымен қатар, Қазақстан Шығыс Еуропа және Балтық кағалауындағы
елдермен қарым-қатынас орнатуда [15,16].
1993 жылы Қазақстан мен Венгрия арасында үкімет аралық сауда қатынасы
туралы шартқа қол қойылды. Қазақстан Венгрия мемлекетіне мақта, мұнай өнімі
шығарылады.
Қазақстан АҚШ пен қарым-қатынасқа үлкен мән береді. 1992 жылдың
желтоқсанының 23-інде екі ел арасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz