Шығармашылық іс-әрекетке оқушылар мотивациясын қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТКЕ ОҚУШЫЛАР МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 9
1.1 Шығармашылық, іс.әрекет, мотивация ұғымдарына теориялық сипаттама 9
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың педагогикалық.психологиялық негіздері 23
1.3 Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында шығармашылық іс.әркет мүмкіндіктері 37
2 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТКЕ ОҚУШЫЛАР МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ 51
2.1 Қазақстанда шығармашылық іс.әрекетті қолданудағы озат тәжірибелер 51
2.2 Эксперимент жұмысы мен қорытындысы 58
3 ҚОРЫТЫНДЫ 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 74
ТІРКЕМЕ А 80
ТІРКЕМЕ Ә 81
ТІРКЕМЕ Б 82
ТІРКЕМЕ В 83
ТІРКЕМЕ Г 85
ТІРКЕМЕ Д 87
КІРІСПЕ 3
1 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТКЕ ОҚУШЫЛАР МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 9
1.1 Шығармашылық, іс.әрекет, мотивация ұғымдарына теориялық сипаттама 9
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың педагогикалық.психологиялық негіздері 23
1.3 Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында шығармашылық іс.әркет мүмкіндіктері 37
2 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТКЕ ОҚУШЫЛАР МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ 51
2.1 Қазақстанда шығармашылық іс.әрекетті қолданудағы озат тәжірибелер 51
2.2 Эксперимент жұмысы мен қорытындысы 58
3 ҚОРЫТЫНДЫ 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 74
ТІРКЕМЕ А 80
ТІРКЕМЕ Ә 81
ТІРКЕМЕ Б 82
ТІРКЕМЕ В 83
ТІРКЕМЕ Г 85
ТІРКЕМЕ Д 87
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының ғылыми техникалық, экономикалық, ресурстық және рухани дамуының жаңа деңгейіне бағытталуда. Республика өміріндегі бұл өзгерістер, сөз жоқ, білім беру саласына соның ішінде мектепте оқушыларды дара тұлға етіп тәрбиелеу ісіне де әсерін тигізуде.
Сондықтан мектеп оқушыларын ғылыми білімнің қоғамдық қажетті деңгейімен қамтамасыз ету, оларды сусындату - басты міндет болып қала береді. Өйткені егеменді елдің оқу-білімнің тереңдігімен өлшенеді. Толассыз, үздіксіз өзгеріп тұрған әлем адамнан да қабілет пен қажеттіліктерді толассыз дамытуды талап етеді. Осыған байланысты мектептегі оқушыларды дара тұлға етіп тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстың мақсаты мынандай болуы тиіс:
1) оқушыларды өзгермелі өмірде қорықпай, еркін өмір сүруге бағыттау;
2) білім мен білігіне сай келетін дәрежеде тәрбиелеу;
3) өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту;
4) шығармашылық қабілетін дамыту;
20 ғасырды артта қалдырып, 21 ғасырды бетке алып келе жатқан Қазақстанның бастауыш сатыдағы мектептері өздерінің тарихи миссиясын орындап болды, сондықтан бастауыш мектепті реформалау қажеттігі туды. Өйткені белгілі бір мөлшердегі «білім жиынтығын» алу жүйесі ескірді, ертедегі ойшылдардың сөзімен айтсақ, «шәкірт-нығарлай беретін ыдыс емес, керісінше тұтандыруды қажет ететін шырақ». Ал мектеп конвейер емес, керісінше кең түрде ойлай алатын жеке адамды қалыптастыратын сфера. Олай болса мектепте білім беру ісіндегі басты мүмкіндіктерін дамыту және оларды шынайы өмірдегі дара тұлға етіп әзірлеу.
Ел Президентінің «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасында білімге ерекше көңіл бөлетіндігі белгілі. Ол бүгінгі өскелең өмірдің талаптарына сай маңыздылығымен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің басты міндеті ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктер негізінде жеке адамды қалыптастыруға жеке кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, білім беруді ақпараттандыру деп білім беру жүйесіне одан әрі дамыту міндеттерін көздейді.
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында «Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен, шығармашылық пен таным субъектісі құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген, әрі өзінің шығармашылыққа деген құлшынысымен оқушыларды баурап әкететін субъектісі ретінде көрінуімен бедерленеді» делінген.
Оқыту екі жақтың да, мұғалім-оқушы, бірдей еңбек етуін талап ететін үрдіс, сондықтан ұстаз өзінің іс-әрекетін ұйымдастырып, тек оның орындалысымен ғана қанағаттанып қоймай, оқушының да белсенділігін, білім игерудегі әрекетін дамытуға ықпалын тигізуі қажет.
Қазіргі қоғам шығармашылық қабілеті бар, талантты іскер мамандарға мұқтаж.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» деген 1992 жылғы еңбегінде мемлекетіміздің егеменді, тәуелсіздігіне жеткізетін төрт күш аталған: біріншісі-жеріміздің қойнауындағы байлық; екіншісі-жеріміздің бетіндегі байлық; үшіншісі-өндіріс байлығы; төртіншісі-тапқырлардың ақыл-ой байлығы, тапқырлардың үйреншікті қалыпқа сыймайтын, бүкіләлемдік деңгейдегі жасалымдары» - дегеннің өзі шығармашыл тұлғаның ерекше, дәстүрлі емес ой-пікірінің нәтижелі мағынасын береді. Мектептегі оқыту үрдісінің негізгі мақсаттары баланың білім игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін белсендіру. Бұл оқушының өзіндік әрекеттерін, дербес жұмыс істеу қабілеттерін дамытудың маңыздылығын айқындайды.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы заңындағы білім беру жүйесінің міндеттері туралы бабында:
- жеке адамның шығармашылық, рухани және жеке мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектік байытумен қатар әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қажеттігі атап көрсетілген.
Педагогика ғылымы мен мектеп практикасы баланың білім игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастырып, сол арқылы таным әрекетін белсендіру қажеттігін көрсетеді. Осы мәселелер оқушының шығармашылық қабілеттерін, шығармашылық әрекеттер қырларын дамытудың өзекті екенін анықтайды. Ол үшін не істеу керек, қандай шаралар ойластырылуы қажет? Оқуға деген қызығуы, өзінің білім алуға ұмтылысы керек. Ол ұстаз тарапынан сабақ өткізудің әртүрлі жолдарын қарастырып, әдіс-тәсілдерді жетілдіріп, сабақ түрлерін әдістемелік тұрғыда дұрыс ұйымдастырылуды талап етеді. Осындай еңбек оқушының оқу әрекетін тиімді меңгеруіне, соның нәтижесінде оқуға деген ынта, құлшыныс, талап туып бұрынғы игерілген білім, білік, дағдыны пайдалана отырып, әртүрлі оқу тапсырмаларын шешуде шығармашылықпен еңбек етіп, өз әрекетін бақылауды, басқаруды және дамытуды үйренуіне себебін тигізеді [ 45, 3б ].
Жас ұрпақтың қабілеті мен талантын ашу, шығармашылық ойлау қабілетін жетілдіру, осы арқылы өзіне деген сенімін нығайту, бір сөзбен айтқанда, өз жолын өзі таңдауына түрткі болу-міне, бүгінгі таңның басты мәселесі болып отыр.
Қазақ тілі сабағында шығармашылық іс-әрекеттің мақсаты - өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын, шығармашылық, ойлау қабілетін қалыптастыру, шығармашыл тұлғаны дамыту жолында жұмыс жургізу.
Дей тұрғанмен, зерттеу барысында мынандай қарама-қайшылықтардың орын алғанын байқадық.Олар:
- бастауыш сыныпта белгілі шығармашылық іс-әрекет толық мәнді ұйымдастырылмауынан оқушылардың шығармашылық тапсырмаларды орындай алмауы;
Зерттеу көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының ғылыми техникалық, экономикалық, ресурстық және рухани дамуының жаңа деңгейіне бағытталуда. Республика өміріндегі бұл өзгерістер, сөз жоқ, білім беру саласына соның ішінде мектепте оқушыларды дара тұлға етіп тәрбиелеу ісіне де әсерін тигізуде.
Сондықтан мектеп оқушыларын ғылыми білімнің қоғамдық қажетті деңгейімен қамтамасыз ету, оларды сусындату - басты міндет болып қала береді. Өйткені егеменді елдің оқу-білімнің тереңдігімен өлшенеді. Толассыз, үздіксіз өзгеріп тұрған әлем адамнан да қабілет пен қажеттіліктерді толассыз дамытуды талап етеді. Осыған байланысты мектептегі оқушыларды дара тұлға етіп тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстың мақсаты мынандай болуы тиіс:
1) оқушыларды өзгермелі өмірде қорықпай, еркін өмір сүруге бағыттау;
2) білім мен білігіне сай келетін дәрежеде тәрбиелеу;
3) өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту;
4) шығармашылық қабілетін дамыту;
20 ғасырды артта қалдырып, 21 ғасырды бетке алып келе жатқан Қазақстанның бастауыш сатыдағы мектептері өздерінің тарихи миссиясын орындап болды, сондықтан бастауыш мектепті реформалау қажеттігі туды. Өйткені белгілі бір мөлшердегі «білім жиынтығын» алу жүйесі ескірді, ертедегі ойшылдардың сөзімен айтсақ, «шәкірт-нығарлай беретін ыдыс емес, керісінше тұтандыруды қажет ететін шырақ». Ал мектеп конвейер емес, керісінше кең түрде ойлай алатын жеке адамды қалыптастыратын сфера. Олай болса мектепте білім беру ісіндегі басты мүмкіндіктерін дамыту және оларды шынайы өмірдегі дара тұлға етіп әзірлеу.
Ел Президентінің «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасында білімге ерекше көңіл бөлетіндігі белгілі. Ол бүгінгі өскелең өмірдің талаптарына сай маңыздылығымен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің басты міндеті ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктер негізінде жеке адамды қалыптастыруға жеке кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, білім беруді ақпараттандыру деп білім беру жүйесіне одан әрі дамыту міндеттерін көздейді.
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында «Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен, шығармашылық пен таным субъектісі құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген, әрі өзінің шығармашылыққа деген құлшынысымен оқушыларды баурап әкететін субъектісі ретінде көрінуімен бедерленеді» делінген.
Оқыту екі жақтың да, мұғалім-оқушы, бірдей еңбек етуін талап ететін үрдіс, сондықтан ұстаз өзінің іс-әрекетін ұйымдастырып, тек оның орындалысымен ғана қанағаттанып қоймай, оқушының да белсенділігін, білім игерудегі әрекетін дамытуға ықпалын тигізуі қажет.
Қазіргі қоғам шығармашылық қабілеті бар, талантты іскер мамандарға мұқтаж.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» деген 1992 жылғы еңбегінде мемлекетіміздің егеменді, тәуелсіздігіне жеткізетін төрт күш аталған: біріншісі-жеріміздің қойнауындағы байлық; екіншісі-жеріміздің бетіндегі байлық; үшіншісі-өндіріс байлығы; төртіншісі-тапқырлардың ақыл-ой байлығы, тапқырлардың үйреншікті қалыпқа сыймайтын, бүкіләлемдік деңгейдегі жасалымдары» - дегеннің өзі шығармашыл тұлғаның ерекше, дәстүрлі емес ой-пікірінің нәтижелі мағынасын береді. Мектептегі оқыту үрдісінің негізгі мақсаттары баланың білім игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін белсендіру. Бұл оқушының өзіндік әрекеттерін, дербес жұмыс істеу қабілеттерін дамытудың маңыздылығын айқындайды.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы заңындағы білім беру жүйесінің міндеттері туралы бабында:
- жеке адамның шығармашылық, рухани және жеке мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектік байытумен қатар әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қажеттігі атап көрсетілген.
Педагогика ғылымы мен мектеп практикасы баланың білім игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастырып, сол арқылы таным әрекетін белсендіру қажеттігін көрсетеді. Осы мәселелер оқушының шығармашылық қабілеттерін, шығармашылық әрекеттер қырларын дамытудың өзекті екенін анықтайды. Ол үшін не істеу керек, қандай шаралар ойластырылуы қажет? Оқуға деген қызығуы, өзінің білім алуға ұмтылысы керек. Ол ұстаз тарапынан сабақ өткізудің әртүрлі жолдарын қарастырып, әдіс-тәсілдерді жетілдіріп, сабақ түрлерін әдістемелік тұрғыда дұрыс ұйымдастырылуды талап етеді. Осындай еңбек оқушының оқу әрекетін тиімді меңгеруіне, соның нәтижесінде оқуға деген ынта, құлшыныс, талап туып бұрынғы игерілген білім, білік, дағдыны пайдалана отырып, әртүрлі оқу тапсырмаларын шешуде шығармашылықпен еңбек етіп, өз әрекетін бақылауды, басқаруды және дамытуды үйренуіне себебін тигізеді [ 45, 3б ].
Жас ұрпақтың қабілеті мен талантын ашу, шығармашылық ойлау қабілетін жетілдіру, осы арқылы өзіне деген сенімін нығайту, бір сөзбен айтқанда, өз жолын өзі таңдауына түрткі болу-міне, бүгінгі таңның басты мәселесі болып отыр.
Қазақ тілі сабағында шығармашылық іс-әрекеттің мақсаты - өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын, шығармашылық, ойлау қабілетін қалыптастыру, шығармашыл тұлғаны дамыту жолында жұмыс жургізу.
Дей тұрғанмен, зерттеу барысында мынандай қарама-қайшылықтардың орын алғанын байқадық.Олар:
- бастауыш сыныпта белгілі шығармашылық іс-әрекет толық мәнді ұйымдастырылмауынан оқушылардың шығармашылық тапсырмаларды орындай алмауы;
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды / Б.Г. Ананьев. – М: Педагогика, 1980. – 317 с.
2. Әбдібекқызы Қ. Оқушылардың көркем шығармашылық қабілетін дамыту / Қ.Әбдібекқызы.- А: Рауан, 1994.- 75 б.
3. Әбішева Б. Білім мазмұнын жаңарту - өмір талабы / Б. Әбішева // Қазақстан мектебі. - № 6. – 2002. – 42 - 43 б.
4. Бабаев С. Б. Жалпы педагогика / С. Б. Бабаев, Ж. К. Оңалбек. – Алматы, 2005. – 42 – 43 б.
5. Богоявленская Д. Б. Творческая личность: ее диагностика и поддержка // Психологическая служба вуза: принципы, опыт работы // Д. Б. Богоявленская. – М. – 1993. –
6. Богословский В. В. Жалпы психология / В. В. Богословский, А. Г. Ковалев, А. А. Степанов, С. Н. Шабалин. – А. – 1980. – 102 – 105 б.
7. Бұлғалиев Б. Шығармашылық қабілетті дамытудағы әдістер мен жетістіктер / Б. Бұлғалиев // Әдіскер мұғалім. - № 5. – 2004. – 11 б.
8. Байшуақова М. Оқушыны ойлауға үйрету / М. Байшуақова // Бастауыш мектеп. - № 2. – 2005. – 43 б.
9. Букатина С.И. Музыкально- ритмическая деятельность как средство формирования художественно творческих способностей у детей старшего дошкольного возраста: дис...канд. пед. наук / С.И.Букатина.- М, 1998.- 415 с.
10. Джамболатова Т. Қ. Жеке тұлғаның шығармашылығын дамытудағы ұжымдық шығармашылық іс / Т. Қ. Джамболатова // Наука и образования. достижения и проблем. Сборник научных трудов. – 2002. - № 10. – 98 – 102 б.
11. Доданов Б. И. Эмоция как ценность / Б. И. Доданов. – М. – 1978. – 11 с.
12. Доданов Б.И. Структура и динамика мотивов деятельности / Б.И.Доданов // Вопросы психологии. – 1984.- №4. – 18- 29 с.
13. Есботанова Л. Шығармашылық қабілетті дамытудың бір жолы / Л. Есботанова // Тәрбие құралы. - № 4. – 2005. – 72 – 73 б.
14. Есеева Р. Өзіндік жұмыс түрлерінің оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытудағы рөлі / Р. Есеева. // Бастауыш мектеп. - № 5. – 2005. – 22 б.
15. Жақыпова Н. Шығармашылық қабілет мектептен басталады / Н.Жақыпова // Қазақстан мұғалімі.- 2002.- №7.- 3б.
16. Жігітбекова Б. Жеке адамның мотивация мағыналығын тудыру мәселесінің өзектілігі / Б. Жігітбекова // Ізденіс. – 2000. - № 6. – 122 – 125 б.
17. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері / Қ. Жарықбаев. – А. – 2002. – 324 б.
18. Исаева З. А. Формирование профессионального – исследовательской культуры педагога в системе Университетского образования: автореф. дисс... докт пед.наук / З. А. Исаева . – А. – 1997. – 47 с.
19. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы / Е.П.Ильин. - Санкт-Петербург, 2000.- 245 с.
20. Калошина И. П. Структура и механизмы творческой деятельности / И. П. Калошина. – М. – 1983. – 138 с.
21. Кәрібаева Г. Кәсіби іс-әрекеттің мотивациялық құрылымы / Г. Кәрібаева // Ұлағат. – 2003. - № 3. – 21 б.
22. Кәрібаева Г. Кәсіби іс-әрекеттегі сыртқы және ішкі мотивацияны зерттеу ерекшеліктері / Г. Кәрібаева // Ұлағат. – 2003. - № 1. – 27 б.
23. Қаңтарбаева Г. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту / Г. Қаңтарбаева // Бастауыш мектеп. – 2005. - № 7. – 25 б.
24. Қадірова Б. Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту - ғылыми – педагогикалық проблема / Б. Н. Қадірова // Білім. – 2004. - № 2. – 16 б.
25. Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудағы өзіндік жұмыстың мүмкіндіктері / Б.Қадірова // Хабаршы.- 2005.- №3 (16).- 102-105 б.
26. Қазақ тілі терминінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. – А. - 2002. – 133 – 242 б.
27. Қожабаев Қ. Бала саны аз мектептер мен сыныптардағы бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін белсенді етудің педагогика және психологиялық ерекшелігі / Қ. Қожабаев, О. Төлегенов // Ауыл мектебі. – 2003. - № 3. – 15 – 18 б.
28. Қабатай Б. Т. Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа баулудың психологиялық ерекшеліктері / Б. Т. Қабатай // Білім берудегі менеджмент в образовании. – 2004. № 4. – 153 – 157 б.
29. Қазақ совет энциклопедиясы. – 8 том. – 173 б.
30. . Қазақ совет энциклопедиясы.- 12 том.- 362-363 б.
31. Қадірова Б. Оқушы тұлғасын дамытудағы әрекет түрлері / Б. Қадірова // Қазақстан мектебі
32. Қазенова Г. Ойын арқылы оқыту / Г. Қазенова // Бастауыш мектеп. - № 4. – 2001. – 12 б.
33. Қоянбаев Ж. Б. Педагогика / Ж. Б. Қоянбаев, Р. М. Қоянбаев. – А. – 2004. – 110 б.
34. Леонтьев А.Н. Деятельность, Сознание, Личность / А.Н.Леонтьев.- М: Политиздат, 1979.- 257 с.
35. Леонтьев А. Н. Проблема деятельности в психологии // Вопросы философии // А. Н. Леонтьев. – 1972. № 9. – 95 -108 с.
36. Лазарев В. С. Как разработать программу развитие школы: метод. пособие для руководителей образовательных учреждении / В. С. лазарев, М. М. Поташник // М. Нов шк, - 1993. – 46 с.
37. Леонтьев А. Н. Потребности, мотивы, эмоция / А. Н. Леонтьев. – М. 1971. – 14 с.
38. Лингвистикалық түсіндірме сөздік.
39. Леонтьев А. Н. Проблемы развития психики / А. Н. Леонтьев. – М. – 1965. – 293 с.
40. Лернер И. Я. Проблемное обучения / И. Я. Лернер. – М. – 1982. 11 – 12 б.
41. Мұқанов М. М. Жас және педагогикалық психология / М. М. Мұқанов. – А. – 1982. – 154 – 157 б.
42. Миразова. А. Т. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы мұғалімнің кәсіптік шеберлігі / А. Т. Миразова // Ұлағат. - № 2. – 2004. – 4 – 8 б.
43. Мұхамедин М. Оқушылардың шығармашылыққа деген қызығушылықтарын қалыптастыру негіздері / М. Мұхамадин // Ізденіс. - № 6. – 2001. – 121 б.
44. Мырзабаев А. Б. Оқушылардың шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері: педагогика ғылым. Доктор – ғылыми дәрежесін алу үшін дайын. Дис. Автореф. / А. Б. Мырзабаев. – Қарағанды: Б.П. – 2004. - 26 бет.
45. Нағымжанова Қ. М. Иновациялы – креативті технологиялар / Қ. М Нағымжанова . - Өскемен. – 2005. – 16 -18 б.
46. Наркулова Б. Бастауыш мектепте қолданылатын дамытушы ойындардың лингвистикалық негіздері / Б. Наркулова // Ізденіс. - № 1. – 2003. – 245 – 247 б.
47. Немов Р.С. Психология: учебник для студентов высшего педагогического учебного заведения / Р.С.Немов.- М: Просвещение, 1995.- 496 с.
48. Орлова. Ю. М. Потребностно – мотивационные факторы эффективности учебной деятельности студентов вуза. Дисс.. док. Психол. Наук. М. 1984.
49. Олпорт С.В.Личность психологии / С.В.Олпорт, В.Гордон.- М: Ювента, 1998.- 345 с.
50. Педагогика: Учеб. пособие ( Под ред. П. И. Пидкасистого. – М. Российское педагогическое агентство 1995. – 637 с.
51. Пазылова Г. А. Оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастырудың қазіргі заманғы аспектісі / Г. А. Пазылова // Менеджмент в образовании. - № 2. – 2004. – 87 б.
52. Реигетова З. А. Типы ориентировки в задании и типы производственного образования // Доклады АПИРСФСР. - 1959. - 5 с.
53. Решетова З. А. Характеристика знаний учасщихся, формируемых при изучении обекта как система // Психолого – педагогические проблемы профессионального обучение / З. А. Решетова, С. Т. Тарлева. – М. – 1979. – 45 – 54с.
54. Рубинштейн С. Л. Основы общей психологий / С. Л. Рубинштейн. – М. – 1989. – 322 с.
55. Рүстемова Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту / Ж. Рүстемова // Бастауыш мектеп. - № 1. – 2003. – 31 – 34 б.
56. Рахымтаева Ә. Баланың шығармашылық қабілетін дамыту / Ә.Рахымтаева // Бастауыш мектеп.- №5.- 2005.- 51-53 б.
57. Сосновский Б. А Мотив и смысл / Б. А. Сосновский. – М. – 1993.- 43 с.
58. Сүйіндікова Г. Оқушылардың шығармашылық, ізденгіштік қабілеттерін дамыту / Г. Сүйіндікова // Бастауыш сыныпта оқыту. - № 6. – 2004. – 4 – 6 б.
59. Сәкенова Р. Дарындылықты қалыптастыру / Р. Сәкенова // Сынып жетекшісі. - № 2. – 2005. – 43 б.
60. Сардарова Ж. Оқушының шығармашылық бағытта дамуы / Ж. Сардарова // Бастауыш мектеп. - № 7. – 2001. – 8 б.
61. Сәкенова Р. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту / Р. Сәкенова, П. Найманбаева // Бастауыш мектеп. - № 1. – 2003. – 45 -46 б.
62. Сағымбаев Ә. Ә. Бастауыш сынып оқушыларының бейнелеу өнері арқылы шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары: педагогика ғылым. докторы. ғылыми дәрежесін алу үшін дайын. дис. автореф. / Ә. Ә. Сағымбаев. – Алматы: Б. И. – 2003. –
63. Тойымбаева Ж. Шығармашылықты дамыту / Ж. Тойымбаева // Тәрбие құралы. – 2004. - № 3. – 33 б.
64. Теплов Б.М. Избранные пхилогические труды / Б.М.Теплов.- П.П.М: Просвещение, 1985.-215 с.
65. Формирование творческих способностей: сущность, условия, эффективность // сб. Науч.тр.- Свердловс.- 1990.- 160 с.
66. Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность / Х.Хекхаузен.- М: Педагогика, 1986.- 406 с.
67. Шувалова В. В: Методическая работа в инновационной школе системный подход // Нар. Образование. – 1998. - № 4. – 112 – 114 с.
68. Щукина Г. Н. Проблема познавательного интереса в педагогике / Г. И. Щукина. – М. – 1971. – 351 с.
1. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды / Б.Г. Ананьев. – М: Педагогика, 1980. – 317 с.
2. Әбдібекқызы Қ. Оқушылардың көркем шығармашылық қабілетін дамыту / Қ.Әбдібекқызы.- А: Рауан, 1994.- 75 б.
3. Әбішева Б. Білім мазмұнын жаңарту - өмір талабы / Б. Әбішева // Қазақстан мектебі. - № 6. – 2002. – 42 - 43 б.
4. Бабаев С. Б. Жалпы педагогика / С. Б. Бабаев, Ж. К. Оңалбек. – Алматы, 2005. – 42 – 43 б.
5. Богоявленская Д. Б. Творческая личность: ее диагностика и поддержка // Психологическая служба вуза: принципы, опыт работы // Д. Б. Богоявленская. – М. – 1993. –
6. Богословский В. В. Жалпы психология / В. В. Богословский, А. Г. Ковалев, А. А. Степанов, С. Н. Шабалин. – А. – 1980. – 102 – 105 б.
7. Бұлғалиев Б. Шығармашылық қабілетті дамытудағы әдістер мен жетістіктер / Б. Бұлғалиев // Әдіскер мұғалім. - № 5. – 2004. – 11 б.
8. Байшуақова М. Оқушыны ойлауға үйрету / М. Байшуақова // Бастауыш мектеп. - № 2. – 2005. – 43 б.
9. Букатина С.И. Музыкально- ритмическая деятельность как средство формирования художественно творческих способностей у детей старшего дошкольного возраста: дис...канд. пед. наук / С.И.Букатина.- М, 1998.- 415 с.
10. Джамболатова Т. Қ. Жеке тұлғаның шығармашылығын дамытудағы ұжымдық шығармашылық іс / Т. Қ. Джамболатова // Наука и образования. достижения и проблем. Сборник научных трудов. – 2002. - № 10. – 98 – 102 б.
11. Доданов Б. И. Эмоция как ценность / Б. И. Доданов. – М. – 1978. – 11 с.
12. Доданов Б.И. Структура и динамика мотивов деятельности / Б.И.Доданов // Вопросы психологии. – 1984.- №4. – 18- 29 с.
13. Есботанова Л. Шығармашылық қабілетті дамытудың бір жолы / Л. Есботанова // Тәрбие құралы. - № 4. – 2005. – 72 – 73 б.
14. Есеева Р. Өзіндік жұмыс түрлерінің оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытудағы рөлі / Р. Есеева. // Бастауыш мектеп. - № 5. – 2005. – 22 б.
15. Жақыпова Н. Шығармашылық қабілет мектептен басталады / Н.Жақыпова // Қазақстан мұғалімі.- 2002.- №7.- 3б.
16. Жігітбекова Б. Жеке адамның мотивация мағыналығын тудыру мәселесінің өзектілігі / Б. Жігітбекова // Ізденіс. – 2000. - № 6. – 122 – 125 б.
17. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері / Қ. Жарықбаев. – А. – 2002. – 324 б.
18. Исаева З. А. Формирование профессионального – исследовательской культуры педагога в системе Университетского образования: автореф. дисс... докт пед.наук / З. А. Исаева . – А. – 1997. – 47 с.
19. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы / Е.П.Ильин. - Санкт-Петербург, 2000.- 245 с.
20. Калошина И. П. Структура и механизмы творческой деятельности / И. П. Калошина. – М. – 1983. – 138 с.
21. Кәрібаева Г. Кәсіби іс-әрекеттің мотивациялық құрылымы / Г. Кәрібаева // Ұлағат. – 2003. - № 3. – 21 б.
22. Кәрібаева Г. Кәсіби іс-әрекеттегі сыртқы және ішкі мотивацияны зерттеу ерекшеліктері / Г. Кәрібаева // Ұлағат. – 2003. - № 1. – 27 б.
23. Қаңтарбаева Г. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту / Г. Қаңтарбаева // Бастауыш мектеп. – 2005. - № 7. – 25 б.
24. Қадірова Б. Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту - ғылыми – педагогикалық проблема / Б. Н. Қадірова // Білім. – 2004. - № 2. – 16 б.
25. Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудағы өзіндік жұмыстың мүмкіндіктері / Б.Қадірова // Хабаршы.- 2005.- №3 (16).- 102-105 б.
26. Қазақ тілі терминінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. – А. - 2002. – 133 – 242 б.
27. Қожабаев Қ. Бала саны аз мектептер мен сыныптардағы бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін белсенді етудің педагогика және психологиялық ерекшелігі / Қ. Қожабаев, О. Төлегенов // Ауыл мектебі. – 2003. - № 3. – 15 – 18 б.
28. Қабатай Б. Т. Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа баулудың психологиялық ерекшеліктері / Б. Т. Қабатай // Білім берудегі менеджмент в образовании. – 2004. № 4. – 153 – 157 б.
29. Қазақ совет энциклопедиясы. – 8 том. – 173 б.
30. . Қазақ совет энциклопедиясы.- 12 том.- 362-363 б.
31. Қадірова Б. Оқушы тұлғасын дамытудағы әрекет түрлері / Б. Қадірова // Қазақстан мектебі
32. Қазенова Г. Ойын арқылы оқыту / Г. Қазенова // Бастауыш мектеп. - № 4. – 2001. – 12 б.
33. Қоянбаев Ж. Б. Педагогика / Ж. Б. Қоянбаев, Р. М. Қоянбаев. – А. – 2004. – 110 б.
34. Леонтьев А.Н. Деятельность, Сознание, Личность / А.Н.Леонтьев.- М: Политиздат, 1979.- 257 с.
35. Леонтьев А. Н. Проблема деятельности в психологии // Вопросы философии // А. Н. Леонтьев. – 1972. № 9. – 95 -108 с.
36. Лазарев В. С. Как разработать программу развитие школы: метод. пособие для руководителей образовательных учреждении / В. С. лазарев, М. М. Поташник // М. Нов шк, - 1993. – 46 с.
37. Леонтьев А. Н. Потребности, мотивы, эмоция / А. Н. Леонтьев. – М. 1971. – 14 с.
38. Лингвистикалық түсіндірме сөздік.
39. Леонтьев А. Н. Проблемы развития психики / А. Н. Леонтьев. – М. – 1965. – 293 с.
40. Лернер И. Я. Проблемное обучения / И. Я. Лернер. – М. – 1982. 11 – 12 б.
41. Мұқанов М. М. Жас және педагогикалық психология / М. М. Мұқанов. – А. – 1982. – 154 – 157 б.
42. Миразова. А. Т. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы мұғалімнің кәсіптік шеберлігі / А. Т. Миразова // Ұлағат. - № 2. – 2004. – 4 – 8 б.
43. Мұхамедин М. Оқушылардың шығармашылыққа деген қызығушылықтарын қалыптастыру негіздері / М. Мұхамадин // Ізденіс. - № 6. – 2001. – 121 б.
44. Мырзабаев А. Б. Оқушылардың шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері: педагогика ғылым. Доктор – ғылыми дәрежесін алу үшін дайын. Дис. Автореф. / А. Б. Мырзабаев. – Қарағанды: Б.П. – 2004. - 26 бет.
45. Нағымжанова Қ. М. Иновациялы – креативті технологиялар / Қ. М Нағымжанова . - Өскемен. – 2005. – 16 -18 б.
46. Наркулова Б. Бастауыш мектепте қолданылатын дамытушы ойындардың лингвистикалық негіздері / Б. Наркулова // Ізденіс. - № 1. – 2003. – 245 – 247 б.
47. Немов Р.С. Психология: учебник для студентов высшего педагогического учебного заведения / Р.С.Немов.- М: Просвещение, 1995.- 496 с.
48. Орлова. Ю. М. Потребностно – мотивационные факторы эффективности учебной деятельности студентов вуза. Дисс.. док. Психол. Наук. М. 1984.
49. Олпорт С.В.Личность психологии / С.В.Олпорт, В.Гордон.- М: Ювента, 1998.- 345 с.
50. Педагогика: Учеб. пособие ( Под ред. П. И. Пидкасистого. – М. Российское педагогическое агентство 1995. – 637 с.
51. Пазылова Г. А. Оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастырудың қазіргі заманғы аспектісі / Г. А. Пазылова // Менеджмент в образовании. - № 2. – 2004. – 87 б.
52. Реигетова З. А. Типы ориентировки в задании и типы производственного образования // Доклады АПИРСФСР. - 1959. - 5 с.
53. Решетова З. А. Характеристика знаний учасщихся, формируемых при изучении обекта как система // Психолого – педагогические проблемы профессионального обучение / З. А. Решетова, С. Т. Тарлева. – М. – 1979. – 45 – 54с.
54. Рубинштейн С. Л. Основы общей психологий / С. Л. Рубинштейн. – М. – 1989. – 322 с.
55. Рүстемова Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту / Ж. Рүстемова // Бастауыш мектеп. - № 1. – 2003. – 31 – 34 б.
56. Рахымтаева Ә. Баланың шығармашылық қабілетін дамыту / Ә.Рахымтаева // Бастауыш мектеп.- №5.- 2005.- 51-53 б.
57. Сосновский Б. А Мотив и смысл / Б. А. Сосновский. – М. – 1993.- 43 с.
58. Сүйіндікова Г. Оқушылардың шығармашылық, ізденгіштік қабілеттерін дамыту / Г. Сүйіндікова // Бастауыш сыныпта оқыту. - № 6. – 2004. – 4 – 6 б.
59. Сәкенова Р. Дарындылықты қалыптастыру / Р. Сәкенова // Сынып жетекшісі. - № 2. – 2005. – 43 б.
60. Сардарова Ж. Оқушының шығармашылық бағытта дамуы / Ж. Сардарова // Бастауыш мектеп. - № 7. – 2001. – 8 б.
61. Сәкенова Р. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту / Р. Сәкенова, П. Найманбаева // Бастауыш мектеп. - № 1. – 2003. – 45 -46 б.
62. Сағымбаев Ә. Ә. Бастауыш сынып оқушыларының бейнелеу өнері арқылы шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары: педагогика ғылым. докторы. ғылыми дәрежесін алу үшін дайын. дис. автореф. / Ә. Ә. Сағымбаев. – Алматы: Б. И. – 2003. –
63. Тойымбаева Ж. Шығармашылықты дамыту / Ж. Тойымбаева // Тәрбие құралы. – 2004. - № 3. – 33 б.
64. Теплов Б.М. Избранные пхилогические труды / Б.М.Теплов.- П.П.М: Просвещение, 1985.-215 с.
65. Формирование творческих способностей: сущность, условия, эффективность // сб. Науч.тр.- Свердловс.- 1990.- 160 с.
66. Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность / Х.Хекхаузен.- М: Педагогика, 1986.- 406 с.
67. Шувалова В. В: Методическая работа в инновационной школе системный подход // Нар. Образование. – 1998. - № 4. – 112 – 114 с.
68. Щукина Г. Н. Проблема познавательного интереса в педагогике / Г. И. Щукина. – М. – 1971. – 351 с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Бастауыш оқыту теориясы
мен әдістемесі кафедрасы
(іштей бөлімге арналған)
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТКЕ ОҚУШЫЛАР МОТИВАЦИЯСЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТКЕ ОҚУШЫЛАР МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 9
1.1 Шығармашылық, іс-әрекет, мотивация ұғымдарына теориялық сипаттама 9
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың
педагогикалық-психологиялық негіздері
23
1.3 Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында шығармашылық іс-әркет
мүмкіндіктері
37
2 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТКЕ ОҚУШЫЛАР МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ
ЖОЛДАРЫ 51
2.1 Қазақстанда шығармашылық іс-әрекетті қолданудағы озат тәжірибелер 51
2.2 Эксперимент жұмысы мен қорытындысы
58
3 ҚОРЫТЫНДЫ
71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
74
ТІРКЕМЕ А
80
ТІРКЕМЕ Ә
81
ТІРКЕМЕ Б 82
ТІРКЕМЕ В 83
ТІРКЕМЕ Г
85
ТІРКЕМЕ Д
87
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының ғылыми техникалық,
экономикалық, ресурстық және рухани дамуының жаңа деңгейіне бағытталуда.
Республика өміріндегі бұл өзгерістер, сөз жоқ, білім беру саласына соның
ішінде мектепте оқушыларды дара тұлға етіп тәрбиелеу ісіне де әсерін
тигізуде.
Сондықтан мектеп оқушыларын ғылыми білімнің қоғамдық қажетті
деңгейімен қамтамасыз ету, оларды сусындату - басты міндет болып қала
береді. Өйткені егеменді елдің оқу-білімнің тереңдігімен өлшенеді.
Толассыз, үздіксіз өзгеріп тұрған әлем адамнан да қабілет пен
қажеттіліктерді толассыз дамытуды талап етеді. Осыған байланысты мектептегі
оқушыларды дара тұлға етіп тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстың мақсаты
мынандай болуы тиіс:
1) оқушыларды өзгермелі өмірде қорықпай, еркін өмір сүруге бағыттау;
2) білім мен білігіне сай келетін дәрежеде тәрбиелеу;
3) өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту;
4) шығармашылық қабілетін дамыту;
20 ғасырды артта қалдырып, 21 ғасырды бетке алып келе жатқан
Қазақстанның бастауыш сатыдағы мектептері өздерінің тарихи миссиясын
орындап болды, сондықтан бастауыш мектепті реформалау қажеттігі туды.
Өйткені белгілі бір мөлшердегі білім жиынтығын алу жүйесі ескірді,
ертедегі ойшылдардың сөзімен айтсақ, шәкірт-нығарлай беретін ыдыс емес,
керісінше тұтандыруды қажет ететін шырақ. Ал мектеп конвейер емес,
керісінше кең түрде ойлай алатын жеке адамды қалыптастыратын сфера. Олай
болса мектепте білім беру ісіндегі басты мүмкіндіктерін дамыту және оларды
шынайы өмірдегі дара тұлға етіп әзірлеу.
Ел Президентінің Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасында білімге
ерекше көңіл бөлетіндігі белгілі. Ол бүгінгі өскелең өмірдің талаптарына
сай маңыздылығымен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің
басты міндеті ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктер негізінде жеке адамды қалыптастыруға жеке кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, білім беруді
ақпараттандыру деп білім беру жүйесіне одан әрі дамыту міндеттерін
көздейді.
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында
Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек зерттеу объектісі ретінде
ғана емес, ең алдымен, шығармашылық пен таным субъектісі құдіретті мәдениет
үлгілерін дүниеге әкелген, әрі өзінің шығармашылыққа деген құлшынысымен
оқушыларды баурап әкететін субъектісі ретінде көрінуімен бедерленеді
делінген.
Оқыту екі жақтың да, мұғалім-оқушы, бірдей еңбек етуін талап ететін
үрдіс, сондықтан ұстаз өзінің іс-әрекетін ұйымдастырып, тек оның
орындалысымен ғана қанағаттанып қоймай, оқушының да белсенділігін, білім
игерудегі әрекетін дамытуға ықпалын тигізуі қажет.
Қазіргі қоғам шығармашылық қабілеті бар, талантты іскер мамандарға
мұқтаж.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстанның
егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы деген 1992
жылғы еңбегінде мемлекетіміздің егеменді, тәуелсіздігіне жеткізетін төрт
күш аталған: біріншісі-жеріміздің қойнауындағы байлық; екіншісі-жеріміздің
бетіндегі байлық; үшіншісі-өндіріс байлығы; төртіншісі-тапқырлардың ақыл-ой
байлығы, тапқырлардың үйреншікті қалыпқа сыймайтын, бүкіләлемдік деңгейдегі
жасалымдары - дегеннің өзі шығармашыл тұлғаның ерекше, дәстүрлі емес ой-
пікірінің нәтижелі мағынасын береді. Мектептегі оқыту үрдісінің негізгі
мақсаттары баланың білім игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол
арқылы таным әрекетін белсендіру. Бұл оқушының өзіндік әрекеттерін, дербес
жұмыс істеу қабілеттерін дамытудың маңыздылығын айқындайды.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы заңындағы білім беру
жүйесінің міндеттері туралы бабында:
- жеке адамның шығармашылық, рухани және жеке мүмкіндіктерін дамыту,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру,
жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектік байытумен қатар
әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қажеттігі атап
көрсетілген.
Педагогика ғылымы мен мектеп практикасы баланың білім игеру кезінде
ойлау қабілетін қалыптастырып, сол арқылы таным әрекетін белсендіру
қажеттігін көрсетеді. Осы мәселелер оқушының шығармашылық қабілеттерін,
шығармашылық әрекеттер қырларын дамытудың өзекті екенін анықтайды. Ол үшін
не істеу керек, қандай шаралар ойластырылуы қажет? Оқуға деген қызығуы,
өзінің білім алуға ұмтылысы керек. Ол ұстаз тарапынан сабақ өткізудің
әртүрлі жолдарын қарастырып, әдіс-тәсілдерді жетілдіріп, сабақ түрлерін
әдістемелік тұрғыда дұрыс ұйымдастырылуды талап етеді. Осындай еңбек
оқушының оқу әрекетін тиімді меңгеруіне, соның нәтижесінде оқуға деген
ынта, құлшыныс, талап туып бұрынғы игерілген білім, білік, дағдыны
пайдалана отырып, әртүрлі оқу тапсырмаларын шешуде шығармашылықпен еңбек
етіп, өз әрекетін бақылауды, басқаруды және дамытуды үйренуіне себебін
тигізеді [ 45, 3б ].
Жас ұрпақтың қабілеті мен талантын ашу, шығармашылық ойлау қабілетін
жетілдіру, осы арқылы өзіне деген сенімін нығайту, бір сөзбен айтқанда, өз
жолын өзі таңдауына түрткі болу-міне, бүгінгі таңның басты мәселесі болып
отыр.
Қазақ тілі сабағында шығармашылық іс-әрекеттің мақсаты - өз бетімен
жұмыс істеу дағдыларын, шығармашылық, ойлау қабілетін қалыптастыру,
шығармашыл тұлғаны дамыту жолында жұмыс жургізу.
Дей тұрғанмен, зерттеу барысында мынандай қарама-қайшылықтардың орын
алғанын байқадық.Олар:
- бастауыш сыныпта белгілі шығармашылық іс-әрекет толық мәнді
ұйымдастырылмауынан оқушылардың шығармашылық тапсырмаларды орындай алмауы;
- бастауыш сынып оқушыларының қазақ тілі оқу процесінде орындайтын
шығармашылық тапсырмаларды орындай алмауынан оқушылардың шығармашылық,
ойлау қабілетінің дамымауы;
Сонымен, анықталған қарама-қайшыылықтар біздің зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын: Шығармашылық іс-әрекетке оқушылар мотивациясын қалыптастыру
деп алуымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында шығармашылық
іс-әрекетке оқушылар мотивациясын қалыптастырудың ғылыми- теориялық, іс-
тәжірибе тұрғыдан зерттеп, оқу үрдісінде тиімді қолдану жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы қазақ тілі сабағындағы оқу
процесі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныпта қазақ тілі оқу процесінде шығармашылық
іс-әрекетке оқушылар мотивациясын қалыптастыруда мұғалім мен оқушының іс-
әрекеті.
Зерттеу болжамы: Егер бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағында
шығармашылық іс-әрекетті жүзеге асырса, онда оқушылардың білім деңгейі
артады, шығармашылық қабілеті қалыптасады. Өйткені, шығармашылық іс-әрекет
баланың өз бетімен жұмыс істеу дағдысының, ойлау, шығармашылық қабілетінің
қалыптасуына ықпал етеді.
Зерттеу міндеттері:
- шығармашылық, іс-әрекет, мотивация ұғымдарына түсінік;
- ғылым педагогикалық-психологиялық және лингвистикалық әдебиеттерді
талдау;
- шығармашылық, іс-әрекет, мотивация ұғымдарына ғылыми теориялық
әдебиеттер негізінде терминдік анықтама беру;
- озат тәжірибелі ұстаздардың тиімді әдіс-тәсілдерімен, еңбектерімен
танысу;
- баланың білім, білік, дағдысының сапалық көрсеткіштерімен танысу;
- зерттеу барысында жиналған материал көлемінде дайындалған
баяндамамен ғылыми конференцияға қатысу;
- оқу процесін бақылап, шығармашылық жұмыстар әзірлеу;
- шығармашылық жұмыстарды жүзеге асыруда мұғалімнің әрекет қадамын
бақылау арқылы салыстырмалы түрде зерттеу;
- оқу процесін салыстырмалы сипатта эксперимент жұмысын ұйымдастыру,
қорытындылау;
Зерттеу әдістері:
- ғылыми теориялық әдебиеттерге талдау;
- зерттеу материалдарын талдау, сараптау, жинақтау;
- озат тәжірибелі ұстаздармен пікір алмасу;
- педагогикалық іс-тәжірибеде өткізу; (эксперимент және бақылау
сыныптарын іріктеу ).
- эксперимент бағдарламасын дайындау;
- эксперимент және бақылау сыныптарының диагностикалық картасын жасау;
- оқу процесін ұйымдастыру;
- шығармашылық жұмыстар жүргізу;
- эксперимент қорытындысын сараптау;
Зерттеу кезеңдері:
- 2004-2005 жылы осы тақырыпта теориялық материалдар жинастырылды,
курстық жұмыс қорғалды;
- 2005-2006 жылы іс-тәжірибеден өтілді.
- 2006 жылы ғылыми конференцияда баяндама жасалды, мақала жасалды.
- осы жылы рәсімделіп, өңделіп, эксперимент жұмысы жүргізіліп,
диплом жұмысы қорғалды.
Зерттеу базасы: Өскемен қаласы А. Байтұрсынов атындағы № 20
гуманитарлы-эстетикалық бағыттағы орта мектеп.
Зерттеу практикалық құндылығы: Дипломдық жоба негізінде
ұйымдастырылған зерттеу жұмысының қорытынды материалдары, ғылыми теориялық,
ғылыми практикалық пікірлердің негізінде тұжырымдалып, нәтижелі жүйеде
құрылуына байланысты, бастауыш сынып мұғалімдері мен педагогикалық колледж
мұғалімдеріне, бастауыш оқыту теориясы мен әдістеме ісі бөлімінде оқитын
студенттерге септігін тигізер дайын дидактикалық құрал болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, тіркемеден тұрады. Көлемі 87
бет.
1 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТКЕ ОҚУШЫЛАР МОТИВАЦИЯ-
СЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Шығармашылық, іс-әрекет, мотивация ұғымдарына теориялық сипаттама
Бүгінгі мектептің білім беру саласындағы саясаттың
тұжырымдамасындағы міндеттердің бірі – білім беру жүйесі мен оқытудың
сапасын арттыру, сабақтың әдістерін және мазмұнын жетілдіру, әдістемелік
жағынан дамыту болып табылады.
Бастауыш білім – үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған
сәйкес оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен
бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды
шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің талабы [ 23, 25 б].
Қазіргі заманда білімді механикалық түрде меңгеру емес,
оны дамыту – негізгі мәселенің бірі. Яғни, оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін дамыту арқылы білім деңгейін көтеру талап етіледі. Сондықтан,
педагогика жаңалықтарын пән ерекшелігіне қарай қолдана білу – оқыту
мақсатына жетудің бірден – бір жолы. Мақсатқа оқушының іс -әрекеті арқылы
қол жетеді [ 63, 33 б].
Шығармашылық іс-әрекет ұғымының теориялық сипаттамасын бастамас
бұрын, шығармашылықтың ғылыми педагогикалық әдебиеттерде қаншалықты мәні
барын қарастырған жөн.
Егер шығармашылық ұғымының мазмұнын толық ашып, түсінік беретін
болсақ, төмендегідей анықтамалар дәл көрсетеді.
Шығармашылық оқушының даралық бейімделіктері мен қабілетінің
көрінуі деп Қ. Қожабаев анықтама береді.
Шығармашылық - адамның белсенді және өзіндік іс-әрекетінің ең
жоғарғы формасы. Шығармашылықтың масштабы әр түрлі болуы ықтимал. Бірақта,
- дейді зерттеушілер,- онда міндетті түрде әлеуметтік құндылықпен жаңашыл
шешім болуы қажет [ 10, 98б ].
Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылу,
іздену [ 56, 35 б ].
Шығармашылық – бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда, тіршіліктің көзі [ 15, 3б].
Шығармашылық – бұл жекелеген мотивациялық құрылымарқылы берілетін
ақыл-ой жемісі, ол қабілеттіліктерінің әсерімен берілетін қоғамдық маңызды
мәселе... Шығармашылық потенциал әр адамның миында әрбір іс-әрекетінің
формасы ретінде жинақталады [ 9].
Ю.Н.Кулюткиннің пікірі бойынша, шығармашылық ұғымынан екі өзара
байланысты құбылысты көруге болады. Біріншіден, шығармашылық – бұл тұлғаның
материалдық және рухани байлықты жасаудағы әрекеті. Демек, бұл жерде
адамдар ұжымы немесе тұлға арқылы жасалған өнім жайлы, нәтиже жайлы, соның
ішінде жаза, соны, бірегей, қоғамдық мәнді нәтиже жайлы сөз болмақ.
Екіншіден, шығармашылық желеуімен нәтижеге жету процесінің өзін ұғуға
болады, соның ішінде тұлға өзінің әлеуметтік қуаты мен қабілетін жүзеге
асыруы және нығайта отырып, өзін-өзі дамытатын процесті атау ағаттық емес.
Шығармашылық адамдардың кез келген өмірлік әрекетінің, тіпті адамдар
арасындағы қатынастың мәні болып қалыптасады. Бұған бірқатар әлеуметтік
үрдістер мен құбылыстар мүмкіндік туғызады [ 5, 41 б ].
Исаева З.А шығармашылық–бұл өзіне жол ашу, өзіндік жетілуге ұмтылу
деп анықтама береді. Ол үшін белсенділік пен табандылық үйлесімділігі
қажет.
Төзімділік, өзін-өзі құрбан ету, өзін-өзі ұстап, сабырлық таныту –
шығармашылық тұлғаға тән сипат. Педагогика ғылыми шығармашылық тұлғаны
тәрбиелеу мен оның өзіндік тәрбиеленуінен келіп шығады [ 18, 47б ].
Дегенмен шығармашылық дарынды тұлғаның артықшылығы болып
есептелмейді. Шығармашылық – еңбек достық, ынтымақтастық, өзара түсінікті
қалыптастырып, кедергілерді жеңуге көмектесуге, сондай-ақ өзіндік басқаруды
дамытуда, жағымды және тоқырау құбылыстарын жеңу үрдісін тездетуде еңбек
ұжымында өте маңызды орын алады.
Шығармашылық – адамның өнімді еңбегінің басты факторы.
Шығармашылық тұлға:
- пікірлестің шығармашылық тобын шоғырландырып және сонымен өзінің
әлуетін бірнеше есе ұлғайта алады;
- еңбек үлгісін өзінің еңбегінде көрсете алады;
- істі ұйымдастыруды жаңартуға қол жеткізу;
- өзінің жаңа идеяларын өмірде жүзеге асыра алады [ 20, 138 б ].
Шығармашылық деп әдетте нәтижеде жаңа және сонымен бірге әлеуметтік
мәнді өнім жасалатын іс-әрекетті айтады [ 52, 67 б ].
Л.С.Выготский шығармашылық деп білімді жаңа жағдайға тасымалдай білу
деп анықтама берсе, Л.Н.Лук мәселені шешудегі көрегендік, қырағылық деп
тануды ұсынды.
В.В.Давыдов жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр; жеке
тұлғаның маңызы оның жасампаздыққа, мұқтаждығына және қабілеттілігіне
байланысты деп есептеген. Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама
береді: Шығармашылық -бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған
нәрсе, бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің
куәландыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық
акт туралы сөз қозғауға болады.
Оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктері В.В.Давыдов пен В.В.Репкин
еңбектерінде қарастырылады [ 24, 16 б].
Дегенмен, айтылып өткен анықтамалар мынаны көрсетеді: олар мазмұны
жағынан жақын, қайшы келмейді, қайта бір-бірін өзара толықтырып, өзара
байыта түседі. Әрбір автор анықтама бере отырып, өзінің басты назарының
нысанасы болған саланы көрсетуге тырысады. Сондықтан жоғарыда аталған
анықтамалар нақты өмір сүруге қақылы және әр бірі өзін мақұлдатады.
Шығармашылықтың басты көрсеткіші іс-әрекеттің жаңалығы және
әлеуметтік мәнділігі деп саналады. Шығармашылық іс-әрекеттің мәнін ашуда
жалпы іс-әрекет мәселесіне қазіргі әдебиеттерге талдау жасадық.
Келесі іс-әрекет ұғымына қазақ тілі терминінің салалық ғылыми
түсіндірме сөздігінде адамның ақиқат дүниемен өзара белсенді
әрекеттестігінің іс жүзіндегі көрінісі деп түсінік берілген [ 26, 241 б ].
Іс-әрекеттің жалпы теориясын М.Б.Демин, Н.Д.Гордеева, Б.П.Зинченко,
Г.С.Батищев, М.С.Каган, А.Н.Леонтев т.с.с ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылады:
А.Н.Леонтьев – іс-әрекетке нақтылы процесс, әрекеттер мен
операциялардың жиынтығы [ 35, 95, 108 б].
Э.С.Маркарян – мәдениетті жасаушы күш [ 50, 637 б ].
Б.Г.Ананьев - өмірде әрбір индивидке қажетті ойын, оқу, еңбек
әрекеттер
[ 36, 46 б ].
Іс-әрекет – адамның белгілі бір мұқтаждығын қанағаттандыруға
арналған белсенді қылықтары ,- дейді Ә. Алдамұратов [ 67; 112 б ].
Іс-әрекет – бұл қарым-қатынас, ұжымның өздігіне ізденушілік және
ішкі процесіне көзі, нақты мақсатқа жету [33, 110 б ].
Іс-әрекет түрткісі аламның түрлі қажеттіліктеріне, қызығушылықтарына,
жауапкершілігіне, сезіміне, санасына қызмет етеді. Іс-әрекетке түрткі
белгілі бағыт береді. Түрткісінің мазмұны мен санасына лайық адамның
тұрақтылығы байқалады, көздеген мақсатына жетеді. Іс-әрекет мақсаты мен
түрткісі – қиындықтарды жеңіп, нәтижесіне қол жеткізу. Кез келген іс-әрекет
субъект арқылы мақсат, құрал үрдіс, нәтиже көрінеді. Адамның іс-әрекеті
дене және ой еңбегі арқылы көрінеді. Өнімді еңбек материалды құндылықты, ал
ой еңбегі рухани құндылықтар жасайды. Тұлға іс-әрекет арқылы тәжірибе
жинақтайды, шындықты игереді, іскерлігі артады, дамиды [ 26, 242 б ].
Іс-әрекет арқылы адамның рухани өмір байлығы; ақыл-ой тереңдігі,
күйіну – сүйіну қалпы, қиялдау қабілеті мен ерік-жігері , икемділігі мен
мінез-құлық сипаты ашылады.
Іс-әрекет адамның жолын анықтайды. Психика мен іс-әрекет арасында
күрделі ара қатынас бар. Бір жағынан, психика іс-әрекетте қалыптасады және
көрініс танытады, екінші жағынан – психика іс-әрекетті реттеп отырады.
Әрбір адам іс-әрекет кезінде белгілі бір жайларға байланысты және қандай да
бір мақсат көздеп қимыл жасаушы ретінде іс-әрекет етеді [ 6, 105 б ].
Іс-әрекет барысында адамның жан-жақты және бір тұтас тұлғалық дамуы
жүріп жатады, оның қоршаған дүниеге көзқарас, қарым-қатынасы қалыптасады.
Оқушы неғұрлым белгілі салада көбірек іс-әрекет жасаса, оның сол саладағы
даму деңгейі соншама жоғары келеді. Әлбетте, бұл заңдылықтың шексіз
қолданыла беруі мүмкін емес. Ол жағдай әрбір адамның қабелеттеріне, жасына,
іс-әрекетінің өзінің қарқындылығымен ұйымдасуына тәуелді келеді [ 4, 73 б
].
Жас кезде игерілген ойдың оралымдылығы, ақылдың икемділігі дүниенің
қыр-сырын меңгеруге шексіз мүмкіндік береді. Аталған проблеманың
психологиялық жақтарын зерттеген М.А.Блох, Н.А.Лук, Л.С.Выготский,
Я.А.Пономорев, А.Н.Леонтьев сияқты ғалымдардың еңбектері арқау болады.
Педагогикалық және әдістемелік тұрғысынан бала әрекетін белсендіру
жөніндегі мәселелерді Т.И.Шамова, Н.А.Половникова, И.Я.Лернер, Л.П.
Аристова, Г.И.Щукина, М.И.Махмутов, М.А.Анилов, М.Н.Скаткин, В.И.Орлова,
Б.П.Есипов және басқа ғалымдар еңбектерінде қарастырған.
Жалпы шығармашылық іс-әрекет деген не ?
Бұл мәселені зерттей келе, мамандар бұл ұғымға мынандай анықтамалар
береді:
- И.Я.Лернер – білім, білік, дағдыны жаңа жағдайда тасымалдай білуді,
объектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім таба білуді шығармашылық
іс - әрекет деп түсіндіреді.
- Л.Н.Лук шығармашылық іс-әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке,
қызығушылыққа балайды, идеяларды іске асыру болжай білу қабілеттерін айтады
[ 27, 18 б ].
- Шығармашылық - жаңа рухани және материалдық құндылықтарды жасау
жолындағы адам әрекетінің нәтижесі, жемісі. К.Маркстың айтуы бойынша,
адамның қызметінің, іс-әрекетінің хайуанаттардың тіршілігінен өзгешелігі,
оның дүниені өзгертуінде.
- Әл-Фараби шығармашылық іс-әрекет – адамның өз таңдауымен, қиялы мен
ерік күшінің арқасында қол жететін өнімді ойлау процесі [ 28, 153 б ].
- Шығармашылық іс-әрекет – дербестіктің пайда болуының жоғары
көрінісі, сондықтан барлық шығармашылық тұлғаның өзіндік іс-әрекетінде,
оның өмірлік күш қуатында, тәрбиесінде, дарыны мен қабілетінде көрініс
береді. Бұл жағдайда басқару дарын иесімен ғана істес болады, ал бұл адамға
деген арнайы амалды болжайды. Шығармашылық іс-әрекет – бұл орасан еңбек,
өзіндік барлық күш – қуаты мен қабілетін жұмсау [ 53, 45 б ].
- Шығармашылық іс-әрекет – оқушының өз жеке шығармашылық бағытын
таңдау қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған
жауапкершілігін қамтитын әрекет [ 24, 17 б ].
Жеке адамның даму жолы мотивацияның іс-әрекетке және іс-әрекеттің
мотивацияға өзара әсері арқылы сипатталады.
Ғылыми әдебиеттерге зер салсақ, мотивация ұғымына былайша түсінік
берілген.
Мотивация адам мінез-құлқының ынталандырушы, реттеуші күші ретінде,
барлық іс-әрекет түрлерінің нәтижелігіне үлкен әсерін тигізеді.
Психологиялық зерттеулерде мотивация мен іс-әрекеттің өзара
байланыстылығына көптеген ғылыми жұмыстар арналған.
Іс-әрекет мотивациясының маңыздылығына А.Н.Леонтьевтің,
П.М.Якобсонның, Л.С.Выготскийдің, С.М.Жақыповтың, Т.К.Құдайбердиевтің,
В.И.Ковалевтің, Х.Хекхаузеннің, С.Г.Москвичевтің, С.Л.Рубинштейннің,
В.Д.Шадриковтың, Е.А.Климовтың, И.Аткинсонның, Н.Миллердің, В.Г.Асеевтің,
М.Ш.Магомед – Эминовтың және т.б зерттеу жұмыстары арналған [ 21, 21б ].
Мотивация мәселесіне байланысты ғылыми әдебиеттердің талдауы іс-
әрекет пен мінез-құлықтың жүйелі ұйымдастырылуындағы мотивтердің
маңыздылығы мен рөлін зерттеуде өте көп жұмыстар арналғанын көрсетті,
бірақ адамның мотивациялық саласы осы күнге дейін толық зерттелмеген.
Осындай тұжырымдарға әкелетін себептердің біреуі – мотивацияға байланысты
ғылыми зерттеулерде мотив және мотивация түсініктерінің мән – мағынасының
әр түрлі бағыттан қарастырылуы. Сондықтан осы мәселеге байланысты ғылыми
зерттеулерді белгілі бір жүйеге әкелу қиынға түседі.
Мотивация мәселесіне байланысты көпшілік зерттеулерде негізгі рөл
мотивацияны іс-әрекетпен байланыстырып талдануында деп тұжырымдауға болады.
Әр түрлі бағыттағы зерттеу жұмыстарының авторлары А.Н Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн, П.М.Якобсон, Д.И.Узнадзе, В.И.Ковалев және т.б.
мотивацияның құрылымын тұлға іс-әрекетінде байқалып дамитындығын көрсетті.
Мотивацияны талдаудағы әр түрлі теориялық бағыттар – тұлғаның
қажеттіліктері, қатынастары, бағыттары, қызығушылықтары, қабілеттері және
т.б мотив түсінігіне негізделеді. Тұлғаның мотивацияның аумағының
компоненттері іс-әрекетте пайда болуы мен дамуында өзара байланыста болады
және тұлғаның іс-әрекетінде белсенді көрінетін мотивтің субъективті
формалары ретінде байқалады [ 22, 26 б ].
А.Н.Леонтьев мотивке берілген ұғымдардың көптігін ескере отырып,
ішіне әр түрлі заттар салынған қаппен теңестіреді [ 37, 14б ]. Көптеген
зерттеушілер өздерінің мотивке көзқарастарын А.Н.Леонтьевтің еңбегіндегі
тұжырымдармен дәлелдеуге тырысады . Мотив – (motif – қозғаушы себеп) –
адамды белгілі іс-әрекетке ұмтылдыратын себеп [ 29, 173б ]. Іс-әрекет
мотивсіз болуы мүмкін емес, іс-әрекетсіз мотив болуы мүмкін.
Мағына мен мәннің пайда болуының өзара әсері механизмін талдау арқылы
А.Н.Леонтьев мотивация теориясына үлкен үлес қосты. Мағына іс-әрекет
мотивіне негізделген, ал мән сананың спецификалық категориясы ретінде
байқалады. Ол әрқашан объектіленген және жеке адамға байланысты емес.
Мағына мәнге қарағанда әрқашан субъективті. Адамның жекелік қатынасын
мағына тудырады. Іс-әрекет жасауға не түрткі болатындығын анықтайтын мағына
пайда болады. Таза мағына болмайды. Ол әрқашан жекелік сипатта болады.
Мотивтердің даму жолын А.Н.Леонтьев пәндік мазмұнның дамуына, яғни адамның
іс-әрекетінің нақты мотивтерімен байланыстырады. Мотивацияның негізгі
функциясы – бұл мағына тудырушы функция. Субъект үшін өмірлік маңызды мән
болып есептелінеді. А. Н. Леонтьев анықтаған мотивтердің мағына тудырушы
функциясы адам санасындағы мотивтердің жалпы рөлі мен орнын сипаттап,
жекелік мағына түсінігінде нақтыланады. Мағына тудырушы мотив бірде
танымдық, бірде әлеуметтік мотив ретінде болады,. Мотивация құрылымындағы
олардың ара қатынасы өзгереді. Адамның мотивациялық сферасының дамуының
мәнділігі оның іс-әрекетінің функционалдық күрделенуіне көмектеседі.
Әрекеттерге дербестік беріп, жеке адамды белсенді қалыптастырады. Жекелік
мағына түсінігі субъектінің саналанған объективті құбылыстарға қатынасын
білдіреді [34, 293 б] А.Н. Леонтьев бойынша мотив – ол субъект үшін
жекелік мағына қабылдап, оның қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған
іс-әрекет себебі.
Мотивация жалпы көп функциялы түсінік ретінде қарастырылады.
Мотивация – туынды және күрделі сөз мағыналарына тәуелді болуы [ 38 ].
Мотивация психологиясында қажеттілік түсінігі негізгі мәселелердің
бірі болып есептелінеді. Қажеттіліктің өзінің түрткі күші жоқ. Бағытталған
қажеттіліктің жалғыз түрткісі осы қажеттілікке жауап беретін зат.
А.Н.Леонтьев қажеттілік затын іс-әрекет мотивіне теңестіреді. Сөйтіп,
А.Н.Леонтьевтің түсінігінше адамның іс-әрекетінің мотив заңдылығы,
мотивация зерттеулерінің объектісіне әсерленушіліктер мен басқа
қажеттіліктердің бейнеленуін жояды. Бұл трактовка В.К.Вилюнас,
Б.А.Сосновский, Ю.М.Орлов еңбектерінде маңызды өзгерістерге ие бола отырып,
бірқатар сынға да тап болды.
Мотивтердің рөліндегі қажеттіліктер С.Б.Кавериннің зерттеуі бойынша
үш мағынада қолданылады:
- дұрыс өмір сүру іс - әрекетіне керекті сыртқы орта объектісі
ретінде;
- қандай да бір заттың жетіспеуін білдіретін психикалық күй ретінде;
- жеке адамның ортаға қатынасын анықтайтын басты қасиет ретінде;
Б.И.Доданов оларды қажеттілік – объект, қажеттілік – қасиет,
қажеттілік – қалып жүйесінде көрсетеді [ 11, 11б ]. Ю.М.Орлов
қажеттіліктерді мына ретте көрсетеді: [ 48 ]
- белгілі мінез-құлық түрін тудыратын, қолдайтын және белсенділік
тудыратын ішкі фактор;
- қоршаған орта объектісіне валенттілік беретін динамикалық фактор;
- қысым редукциясына тенденция ретінде;
- гомеостатикалық модель, тепе-теңдікті ұстап тұратын фактор
ретінде;
- бейімдеушілік деңгейінен ауытқуға дейінгі реакция ретінде;
- субъектінің қоршаған ортаға талабы ретінде;
- дұрыс өмір сүрудің керекті шарты ретінде;
- қатынас ретінде;
- әрекетке қажеттілік ретінде;
Өз зерттеуінде Ю.М.Орлов бұл түсініктерді жоққа шығара алмайды.
Әрқайсысын, бірдей деңгейде қолданып, тұтас жүйе ретінде қарастырады.
Қажеттіліктің көп функциялы екендігін мойындайды. Әсерленушілік қажеттілік
қалпы ретінде сипатталады. Әрекеттің басталу моменті қажеттіліктің
потенциалды жағдайдан актуалдылыққа өту моментіне сәйкес келеді.
Қажеттіліктердің бейнеленуінің жоғарғы формасы ретінде мотив
анықталады. Ю.М.Орловтың пікірінше, бір мотивке бірнеше қажеттіліктер
бейнелене алады. Ал бір қажеттілік әр түрлі мотивтерде іске асады. Сонымен
қатар Ю.М.Орлов қажеттіліктің мотивациялық синдромын суреттеу керектігін
дәлелдей отырып, төмендегідей сипаттама береді:
- мотив және қажеттілік түсінігін ажыратуға мүмкіндік береді;
- осы негізде мотивацияның ғылыми классификациясын құруға тырысады;
- адам мінез-құлқын тек қана мотивтер жағынан емес, одан да,
тереңірек сезімдер тұрғысынан талдайды.
Концепция авторы ерекше рөлді қанағаттану түсігіне аударады. Бұл
Орловтың пікірінше жалқы әрекет емес, әрекет мақсатты сезінгеннен кейін
мүмкін болатын үйлескен әрекет.
Б.А.Сосновский: Бізге мотивтің бірінші ерекшелігі ретінде оның басқа
психикалық ілімдерден байланыссыз, яғни, өз бетінше өмір сүре алмайтындығы
деп жазады. Мотив бөлектенген психикалық шындықта жоқ. Сәйкес функцияны
орындаушылардың бәрі мотив болып табылады. Ол психикада ауысып жүреді.
Мотивтің рөлінде сондықтан да қажеттіліктер, мүдделер, тілектер, эмоциялар,
сендірулер, мінез, темперамент, қабілеттер, әдеттер ерекшеліктері, адам
тәжірибесі т.б бола алады.
А.Н.Леонтьев мотивтің түрткі функциясын негізгілердің бірі деп
ерекшеленеді. Сондай-ақ іс-әрекетке түрткі, бірақ мағына тудырушы эффектісі
жоқ таза түрдегі мотив – стимул – мотивті айқындап береді. Бұл тұжырым
әлі анықтауды қажет етеді. Шынында да мағына тудыра алмайтын мотив
белсенділікке әсер етуі мүмкін бе? Мұндай белсенділік белгілі бір мағынада
ие бола ала ма? Бұл жағдайда адамның потенциалды ниетімен, физиологиялық
активацияның векторы ретіндегі таңдамалы тенденциясы сөз болуда [ 57, 43б
]. Сонда шындығында бұл мотив емес, әртүрлі көріністегі қажеттілік болып
табылады [ 48 ].
Б.А.Сосновский: Түрткінің жалпыланған функциясын жүзеге асыратын
мотив емес. Мотивтерін иерархиялық қатынасында потенциалды стадияда мұны
қажеттіліктер жүзеге асырады. Түрткінің нәтижесі стадиясында мағынаның
жекелік иерархиясымен қайшылықтарында бірлескен мотивтер динамикалық жұмыс
істейді - деп жазды [ 57, 45б ].
Мотивация (француз motif себеп) адамды тиісті іске итермелейтін күш
болып есептелінеді [ 41, 154б ]. Мотивация үнемі өзгерісте болатын
психикалық феномен. Жеке адамның даму жолы мотивацияның іс-әрекетке және
іс-әрекеттің мотивацияға өзара әсері арқылы сипатталынады.
Дәстүрлі психологиялық, педагогикалық әдебиеттерде мотивацияны нақты
белсенділік деп, ал мотивті ішкі фактор, нақты әрекет деп көрсетеді [ 49,
100, 246б].
С.Л. Рубинштейн: ішкі әлемнің пайда болуы тек таным нысаны емес,
әрекеттің қозғаушысы деген. Бұл бейнелеу парадигмасы мен пайда болу
парадигмасы арасындағы қайшылықты жеңіл қарастыруға болатынын О.К.Тихомиров
ұсынады [54]. Бейнелеу үшін, бейнеленетінге қатысың болуы керек, яғни
алғашқы мотивтері болуы қажет.
Субъектіні дамыту оның әлем бейнесі трансформациясымен қамтамасыз
етіледі [100, 318б]. Кординациялау қызметін эмоция атқарады. В.Е.Клочков [
46 ], эмоция функциясының жаңа түсінігін ұсынады, адам ашық алаңда өз
эмоциясынан үзіп алынған әлем бөлшегін ғана бейнелейді деп көрсеткен.
Іс-әрекеттік тәсілде мотив категориясы маңызды анықтамалық функция
атқарады деп Д.А.Леонтьев оны іс-әрекеттік тәсілдің тұздығы ретінде
қарастырады.
Отандық психологы педагогикалық ғылымды адамның мотивациялық сферасы
жайында біртұтас пікір қалыптаспаған, мотивацияның түрлі тұжырымдамасы бар.
Сонымен қатар отандық мотивация психологиясында адамның мотивациялық
жүйесінде базалық болып ал адам белсенділігі, оның түрлі ерекшеліктері
саналады [ 49].
Батыстың дәстүрлі проблематикасында мотивациядан маңызды принципі
ретінде белсенді – бейнелікті алған, яғни гомеостазиз концепциясы (Дж.
Гильфорд, З. Фрейд).
Бұл гомеостатикалық тұжырымдаманы отандық мотивация психологиясы
қабылдамайды, себебі ол адам мотивациясы шығармашылық сипатына шек
келтіреді. Сондай-ақ бұл концепцияда динамикалық және мотивацияның
мазмұндылығы байланысы принципі бұзылған. Ал шетелдік психологияда
мотивацияның мазмұнды факторын энергетикалық және бағдарламалаған процесс
ретінде қарастырады (А.Берсон, А. Маслоу).
В.К.Вилюнас мотивация мен эмоция тығыз байланыста деп көрсетеді: олардың
модальдылығын анықтаған (жағымды-жағымсыз) эмоция функционалды-
энергетикалық шығынды реттейді.
Жоғарыда көрсетілген отандық, шетелдік мамандар пікірлері мен
концепцияларына қарай қорытындылап, мотивация проблемасында мыналарды
көрсетуге болады:
1) мотивация-адам белсенділігінің негізі емес өмір әрекетін
реттеушісі;
2) адамның қарапайым жай-күйі-тынығу жағдайы, мотивациялық күш жұмсауы;
3) мотивация структурасы негізінде –динамикалық және мағыналық жағының
тұтастық принципі жатыр;
4) сананың деңгейлік құрылымы мотивация структурасы иерархиясын
анықтайды;
5) эмоция мотивациясы процесі реттеуші функциясын атқарады.
Мотив пен қажеттілік арасында тығыз байланыс қалыптасқан. Қажеттілік
әртүрлі әрекетті көрсетеді, бірақ тиісті таңдауды жасауға жағдайсыз.
Мотивтің жүйелі-мәнді трактовкасы оның факторлар жүйесіндегі орнын
анықтайды, мотивтенген әрекетті көрсетеді, сондай-ақ оның негізгі ішкі бір-
біріне тығыз байланысты функцияларын сипаттайды.
Егер мотив мағыналық жағын көрсетсе, онда қондырғылар осы процестің
механизмін анықтайды. Сонымен, бағыттылықты түсіндіру, тұрақтылық пен
әрекетті таңдау негізгілер деп қорыта айтуға болады.
А.Н. Леонтьев : Мотивтер... санадан бөлінбеген дегенді айта келе, адам
санасындағы тұлғалық мағына өмір мен шындыққа оның мәні мен мотивіне
байланысты екендігін көрсеткен. [37, 153]. Бұл позиция мотивтің белгілі
түрлерін оқшаулауды анықтайды: мағыналық, ынталану мотиві [37]. Егер
мотивтің тудырғыш функциясы қажеттілік анықталған обьектіге қарай қозғалса
немесе керісінше обьектіден кері мотивтерге байланысты алшақтайтын болса,
онда мотивке деген қатынас тек қабылданып қоймайды, субьектімен бағаланады
[19, 245б]. Жаңа әрекеттер мотивінде маңызды болып қажеттілік тудыратын
затты санауға болады.
Мұндай жағдайда тұлғалық мәні мақсаты мотивтің міндеті болады да
адамды тұлға ретінде сипаттайды [37, 206б ].
Сонымен, мағына қалыптастырушы мотивтер адамға жеке әлемін
қалыптастыруға, оның дамуына, шығармашылық әрекетін белсендіруге
бағытталады.
О.М.Краснорядцева [12] шығармашылықты бір ғана негізде көруге
болмайтынын, олар ішкі және сыртқы мотивтерден құралған.
Ішкі және сыртқы мотивациялық негіздер мотивте көрінеді де өзі әрекеттің
психологиялық жаңалығы ретінде қолданылады. Сондықтан ішкі немесе сыртқы
мотив қалыптастыру факторлары артықшылығы жайында сөз қозғаймыз.
1.Ситуациялы-танымдық мотивті оқытушы, өзінің педагогикалық
практикасында, алдын-ала дайындалған, сабақтың дайын жоспары, алға қойған
мақсатқа жету әрекеті кезінде қиындықтар кезінде анықтайды. Бұл
педагогтан орын алған кемшіліктер себептерін анықтау мен кәсіби ойлау
шеберлігін шыңдауды талап етеді.
Кедергі физикалық жоюды талап етпейді. Бірақ оның субъективтілік мәні
оқытушы үшін жалпы құндылық позициясы, оның мотиві, мақсаты, сондай-ақ
педагогтың тұлғалық мүмкіндіктеріне байланысты.
Сондықтан бұл әлем бейнесінің кәсібилігі және кәсіби қондырғысына
байланысты.
Осы факторлар белгілі бір бейнеде шығармашылық деңгейін анықтайды,
проблемаға тереңірек ден қояды, оны шешу әдістеріне мән береді. Яғни,
дұрыс мотив қалыптастыру сабақ барысында ең маңызды саналады.
Шығармашылық әрекет деңгейін О.М.Краснорядцева кедергілер әрекеттер
үшін қажет, кедергі шығармашылықты қалыпқа келтіреді. Осыдан педагогтың
шығармашылығы кедергілерді жоюға бағытталады деуге болады.
2. Сыртқы мотив педагогикалық мотивті сырттан , жоғарыдан,
жанынан көрсетеді, педагог сыртқы жағдайлар күшіне қарай нормадан тыс
әрекеттенуге мәжбүр. Бұл кәсіби-педагогикалық шығармашылық мотивациясы
ерекше түрі. Көптеген жағдайларда педагог біреудің қалыптастырған
міндеттеріне қарай қабылдап және шешім қабылдауға мәжбүр болады.
3. Педагогикалық бір саздылықтан арылу мотиві. Кәсіби шығармашылықты
көрсетуге қабілетті.
Бұл ешқандай кедергілерді көрсетпейді.
Шығармашылық сәт бірқалыпты реакция тәрізді пайда болады. Бұл
шығармашылық нормасы белгіленбегендігімен маңызды.
Бұл педагогтың барлық қабілетін, шеберлігін ашып көрсетуіне ыңғайлы.
4. Педагогикалық еңбектегі шығармашылық мотив құндылықтар болуы мүмкін.
Бұл шығармашылықтың ең жоғары деңгейі, бұнда мүлдем норма болмайды, оны
педагогтың мүмкіндігі қалыптастырады. Бұл шығармашылық деңгейде педагог
өзін-өзі көрсету мақсатында барлық кәсіби шеберлігін іске асырады.
Сонымен, педагогикалық шығармашылық еңбек деңгейлері арасындағы
айырмашылық педагогтың белсенділігі негізінде анықталады. Бірінші жағдайда
бұл қажеттілік, екінші жағдайда мүмкіншілік, яғни белгілі бір шартты
тапсырмалар, талаптардың шегінен шығу.
О.К.Тихомировтің пікірімен келіспеуге болмайды, себебі бүгінде мотивация
ойлау әрекетінің репродуктивті және шығармашылық компоненттеріне ықпал
етеді [19].
Біздің болжамымыз бойынша О.К.Тихомировтың : Біз мотивацияның ойлау
әрекеті проблемасына кеңінген қарауымыз керек. Әсіресе, зертханалық
есептерді шешу жайында сөз болғанда деген методологиялық мәнінің маңызды
екенін атауымыз қажет. Мотив түсінігіне социологиялық түсінік құндылық
жақындау келеді. Құндылық-адам қажеттілігінен туындайтын мотив... [66,
406б].
О.М.Краснорядцеваны зерттеулерінде құндылықтар шығармашылықтың ең жоғары
деңгейі (кративтілік) деп көрсетілген.
Жаңа құндылықтар шығармашылық әрекет үшін өнімді болуы мүмкін. Өнім
ретінде педагогтың кәсіби әлеміне енуі; жаңа мүмкіндіктерді анықтауы және
мүмкіндік ретінде жаңа кәсіби әрекеттің негізі болады, яғни оның мотиві.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін
дамытудың педагогикалық-психологиялық негіздері
Білім ұйымдарының қазіргі басты міндеті – оқушылардың рухани
адамгершілік қасиеттерін қалыптастырып, оларды дербес өмір сүруге үйрету
болса, мемлекеттік білім берудің басты мақсаты – экономикалық ойлауы
дамыған, жалпы адамзаттық құндылықты меңгеруде шығармашылық, іскерлік,
бәсекелестікке дайын, түрлі мамандықтарды меңгере алатын, күрделі өмірлік
мәселелерді жылдам шеше алатын икемді жасты қалыптастыру.
Бастауыш мектеп – бұл оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты
жүретін, ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім –
үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Бастауыш мектеп балаға белгілі бір
білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу, қоршаған орта
жөнінде дұрыс көзқарас қалыптасмтыру, жағдайларды объективті түрде бақылап,
талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге,
сөйлеу мәдениетіне үйретеді [41, 15б].
Педагогикалық ой-тұжырымдарда гуманизм идеялары еркін білім беру,
оқушының жеке тұлғалық күшін дамыту, оның шығармашылық мүмкіндігінің дамуы
басты рөл атқаруда. Олай болса, қазіргі ұстаздар қауымының алдындағы үлкен
мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс-әрекетіне
қабілетті, еркін және жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Өмірдегі сан
алуан қиындықтарды шеше білу тек шығармашыл тұлғаның қолынан келеді.
Шығармашыл тұлға деген түсінікті біз өнер туындысын жасаушы,
шығармасы арқылы өзінің дара, көркемдік танымын әйгілейтін суреткер деп
қабылдаймыз. Жалпы шығармашылық тұлға категориясы шығармашылық қабілет,
шығармашылық даралық, дара дүниетаным, дара этикалық, эстетикалық принцип,
өмір тәжірибесі секілді ұғымдар ауқымында талданады.
Шығармашылық тұлға қалыптастыру шәкірттерді шығармашылық қызметке
үйрету арқылы қалыптасады. Шығармашыл тұлға бойында батылдық, еркіндік,
ұшқырлық, сезімталдық сияқты қасиеттермен қатар ерекше ой қызметі,
қайшылықтарды түсіну, заңдылықтарды анықтау, шығармашылыққа деген құштарлық
болуы қажет [61, 43б].
Бастауыш сынып жасындағы балалар бойында шығармашылық қабілеттің
бастаулары жатыр. Өмір тәжірибесінің, дара-дүниетаным, дара эстетикалық
көзқарастың жетімсіздігінен олардың бойларындағы шығармашылық қабілетті
ашып көрсете алмайды. Бұлақ көрсең көзін аш деген халқымыз [58, 45б ].
Бала қабілетін дамыту мәселесі өз тамырын адамзат тарихының тереңінен
алады. Ежелгі грек ғалымы және философы Сократ оқушыларының дамуына үнемі
қамқорлық жасап отырған.
Ұлы Абай өзінің қара сөзінде ( 43-сөз ) бала өмірге келгендегі
қабілеттерін әрі қарай дамытуды, шыңдауды қажет ететінін, сонда ғана олар
пайдаға асатынын жазған. Ы. Алтынсарин Бақша ағаштары әңгімесіндегі
әкенің балаға айтқан ақылы, адамның тағдыры туысынан белгіленбейтіндігі,
адамдық қасиеттердің, қабілеттердің қалыптасатын жері - өмір талқысы,
әрекет ету екенін ескертеді.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін талдау, ең
алдымен, қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай
жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық тарихи іс-
әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап
көрсетеді.
Қабілет – білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері,
- дейді А.В.Петровский.
Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай нәтижелі
орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті, - деп жазды Т.Тәжібаев [ 58, 4б
].
Қабілет – белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның
әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуін, яғни адам қасиеттерінің
синтезі, - деп жазды Қ.Жарықбаев [ 17, 324б ].
Психологтер қабілеттің екі түрлі деңгейде болатындығын дәлелдейді.
Репродуктивті (өнімсіз) – іс-әркетті не білімді берілген үлгі бойынша
қабылдай, меңгере алу деңгейі.
Шығармашылық – жаңа нәрсе ойлап табуға бағытталған қабілет деңгейі.
Көрнекті педагогтар К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, Ш.Құдайбердіұлы,
Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев шығармаларында қабілеттерді
дамытудың және қалыптастырудың жолдары қарастырылған.
Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе А.Н.Леонтьев,
А.В.Петровский, В.А.Крутецкий, Б.М.Теплов, В.С.Шубинский, М.Мұқанов,
Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев қабілеттер оқытусыз да дамитынын, бірақ ол ұзақ
процеске айналатынын айтады. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды.
Қабілет дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Қабілеттер туа біткен
қасиет емес, ол өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы дамып отырады.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі жаңашыл педагогтар
(Ш.А.Амонашвили, И.П.Волков) еңбектерінде арнайы сөз етіледі. Бастауыш
сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін ойын әрекеті арқылы дамытудың
педагогикалық шарттары (М.Мұхамадин), оқыту барысында бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту (Б.Тұрғанбаева) зерделеген
еңбектерінде қарастырылып, педагогикалық мүмкіндіктерін ашып, көрсетілген.
Қабілет деп әр адамның белгілі іс-әрекет түріне икемділігін айтады
немесе қабілет дегеніміз – мақсатқа бағытталған, тәлім-тәрбие жұмысына
байланысты адамның бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделу және оны
нәтижелі етіп атқарады.
Адам қабілеті оған ықпал етіп отыратын тәлім-тәрбиеге орай әрбір
адамда түрліше сипатта өтеді. Адамныңғ қандайда болмасын белгілі бір іс-
әрекет түріне қабілетті болуы мынандай екі түрлі көрсеткіш арқылы
анықталады.
1) Іс-әрекетті тез өзгерту.
2) Іс-әрекетті орындау нәтижесінің сапасы.
Егер адам өзге адамдардан салыстыруда, біріншіден, қолға алған істі
қалай да болмасын тез және табысты меңгеріп, сол әрекетке лайық дағдыны
оңай игеретін болса, екіншіден, белгілі бір деңгейде жетістіктерге жетсе,
оны қабілетті адам дейді. Сонда қабілеттің сыры неде? Не себепті әр адамның
жетістіктерге жетуі бірдей жағдайда түрліше көрсеткіштерге жетуі бірдей
жағдайда түрліше көрсеткіштерге ие болып, іс-әрекет нәтижелері әр қилы
болады?
Әрбір адам іс-әрекетті орындау тәсілі сол адамдардың психикалық таным
процесінің даму ерекшелігіне жүйке жүйесі талшықтарының жұмысына, сезім
мүшелерінің сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, қабылдау жылдамдығына
және адамның даралық қасиетіне байланысты.
Қабілеттілік – адамдағы жеке-дара өзіндік ерекшелік, яғни, бір
адамның екінші адамнан айырмашылығын көрсететін психологиялық сипат.
Қабілеттің мұндай сипаттарын былайша түсіндіруге болады. Мысалы, саусақтың
салалы болуы көбінесе музыканттарға, ал бойшаң болып келу баскетболшы-
спортшыларға тән ерекшелік. Адам бойындағы ерекшеліктер қабілеттіліктің тек
белгілі бір іс-әрекетке орай табысқа жетуге көмектесетін белгілері ғана.
Кез келген адамның екі-үш іс-әрекетті атқаруға бейімділігі болады. Бұл –
адам қабілетінің жалпы түрі, өмір сүру мен тіршілік етуге деген икемі иен
әрекетшіл көрінісі. Адам әрекетсіз, еңбексіз ешқандай іс тындыра алмайтын
болса, ол өмір сүре алмас еді. Жалпы, қабілет адамның жеке басының
әрекетімен байланысты түрде жүзеге асады. Адамның даралық ерекшеліктерінен
оның арнаулы қабілеті де аңғарылады. Қабілеттің арнаулы түрі белгілі бір
істі үздік орындаудан, оған деген ықылас-ынтадан, дағды мен икемділіктен
айқын көрінеді.
Әр адамның іс-әрекеттің бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті
орындау үстінде, әсіресе, істің нәтижесінен анық байқалады. Бұл –
адамдардың даралық ерекшелігі. Мысалы, бірдей жағдайда бір істі бір адам
тез меңгеріп, өте шапшаң, нәтижелі әрі сапалы етіп атқарса, ал екінші адам
іске бірден төселіп кете алмай, сол іс-әрекетке лайық әдет-дағдыларын
қалыптастырмағандықтан, істі баяу, нәтижесіз, сапасыз атқаруы мүмкін. Бұл
жайттар бірінші адамның қабілеттілігі екінші адамға қарағанда әлдеқайда
жоғары деңгейде дамығандығын көрсетеді.
Арнайы жүргізілген зерттеулердің көпшілігі адамның қабілеті ата-
тегіне, яғни, тұқым қуалау факторына байланысты деген көзқарасты қолдайды.
Бұл көзқарас бойынша, әр адамның қабілеті – оған туа берілетін өзіндік дара
табиғи қасиет.
Дегенмен, қабілетті адамда тек туа пайда болатын қасиет деген дұрыс
емес. Себебі, қабілет - адамның даралық психологиялық ерекшелігі. Ал туа
пайда болатын нәрсе – қабілеттің дамуына негіз болатын анатомиялық және
физиологиялық ерекшелік – нышан. Нышан – мидың, жүйке жүйесінің,
талдағыштардың адамдар арасындағы табиғи даралық өзгешеліктерін айыруға
себеп болатын тума анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктері. Адамның
белгілі бір іс-әрекетті орындауға бейім болуы қабілеттің дамып қалыптасуына
мүмкіндік туғызады. Алайда бұл нышандар іс-әрекеттің нәтижелі болуының
толық жағдайы болып саналмайды. Ол үшін адам бойындағы нышандарды дер
кезінде анықтап алу керек. Содан соң, оны әр алуан әрекет үстінде дамытып
отыруға бейімделіп, тәлім-тәрбие арқылы өрістете түсу қажет.
Адамдардың қабілетіне жеке адамға тән айырмашылықтары да болады,
яғни, іс-әрекет нәтижесі әр адамда әр түрлі. Біреуінің ісі сапалы,
екіншісінікі сапасыз. Дәлірек айтқанда, адам қабілетіндегі айырмашылық
істің нәтижесінен, яғни, оның сәтті не сәтсіздігінен байқалады [ 45, 18б ].
Шығармашылық қабілеттілік мәселесі психология ғылымында біржақты ғана
қаралмайды. Бұл бұрыннан-ақ келе жатқан құпиялы қасиет болып табылады.
Құпияның сырын ашу кілтін психология, педагогика ғылым салаларындағы
ғалымдар түрліше түсіндіріп ашады.
Шығармашылық қабілеттілік – бала өз бетінше жаңа, бір бейне құрумен
сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болмасын жаңалық ашу арқылы,
жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық дамудың бір көрінісін
байқатқан жағдаймен түсіндіріледі. (Тіркеме А).
Соңғы жылдары шығармашылық психологиясы туралы С.Л.Рубинштейн,
Б.М.Кедров, А.В.Брушлинский, Я.А.Понамарев, О.К.Тихомиров, ал жалпы және
арнайы қабілеттіліктер туралы Б.М.Теплов, Н.С.Лейтес, А.Крутецкий,
Е.И.Игнатьев, К.В.Тарасов, қабілеттілік және жеке даралық өзгешеліктердің
психологиясы мен психофизикасы туралы Б.М.Теплов, В.Д.Небылицин,
Э.А.Голубева, В.М.Русаловтың еңбектері қабілеттілік мәселелері бойынша
жүргізілген зерттеу жұмыстарының негізін қалады.
Сондай-ақ, бастауыш мектеп кезеңінде оқу үрдісінде әр түрлі пәндерде
шығармашылық қабілеттілік, ақыл-ой дамуы туралы еліміздің және шет ел
ғалымдары біршама зерттеу жұмыстарын жүргізген. Г.В.Бабиков, А.Крутецкий
(математика), Б.М.Кедров (ғылыми-техникалық шығармашылық), Е.И.Игнатьев,
О.И.Никифорова (көркем әрекеттік шығармашылық), А.А.Любилинская,
Д.Б.Эльконин, Г.Айзенк, Ж.Пиаже, Э.Торндайк, Ж.аймауытов, М,Мұқанов т.б.
Қабілеттілік мәселесінің теориялық және пркатикалық негізін қалауда
С.Л.Рубинштейн еңбектері зор роль атқарады. Ең алдымен қабілеттіліктің
дамуы туралы, қабілеттің қалыптасуының негізін салса, кейінірек олардың
көрінуінің психологиялық құрылымын ашып берді [54, 322б]. С.Л.Рубинштейн
қабілеттілікті нақты бір іс-әрекетке икемділік деп түсіндіреді. Оның айтуы
бойынша қабілеттілік – жаңа бір іс -әрекетті жеңіл меңгерумен, сонымен
қатар индивидтің бір іс-әректтен екінші бір әрекетке кошуі мен қабылдау
тәсілдерін терең меңгере алуы. Оның айтуы бойынша қабілеттің негізі – туа
біткен нышан, тұқымқуалаушылықтың белгісі болып табылады, яғни, адамның
жүйке, ми аппараттарының анатомиялық-физиологиялық ерекшелігі болып
табылады. Осыған орай, ғылым қабілет нышандарының негізінде дами отырып,
нышанның өз бетінше функциялануы емес, тек дамудың негізгі кезеңі, алғы
шарты деп жазды.
С.Л.Рубинштейн іс-әрекет барысында қабілет пен ептіліктің өзара
байланысы ерекше роль атқаратынын айтады. Бұл екеуінің бір-бірімен тығыз
байланыста екендігн еске сала отырып, бір жағынан ептілік, тығыз байланыста
екендігін еске ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бастауыш оқыту теориясы
мен әдістемесі кафедрасы
(іштей бөлімге арналған)
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТКЕ ОҚУШЫЛАР МОТИВАЦИЯСЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТКЕ ОҚУШЫЛАР МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 9
1.1 Шығармашылық, іс-әрекет, мотивация ұғымдарына теориялық сипаттама 9
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың
педагогикалық-психологиялық негіздері
23
1.3 Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында шығармашылық іс-әркет
мүмкіндіктері
37
2 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТКЕ ОҚУШЫЛАР МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ
ЖОЛДАРЫ 51
2.1 Қазақстанда шығармашылық іс-әрекетті қолданудағы озат тәжірибелер 51
2.2 Эксперимент жұмысы мен қорытындысы
58
3 ҚОРЫТЫНДЫ
71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
74
ТІРКЕМЕ А
80
ТІРКЕМЕ Ә
81
ТІРКЕМЕ Б 82
ТІРКЕМЕ В 83
ТІРКЕМЕ Г
85
ТІРКЕМЕ Д
87
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының ғылыми техникалық,
экономикалық, ресурстық және рухани дамуының жаңа деңгейіне бағытталуда.
Республика өміріндегі бұл өзгерістер, сөз жоқ, білім беру саласына соның
ішінде мектепте оқушыларды дара тұлға етіп тәрбиелеу ісіне де әсерін
тигізуде.
Сондықтан мектеп оқушыларын ғылыми білімнің қоғамдық қажетті
деңгейімен қамтамасыз ету, оларды сусындату - басты міндет болып қала
береді. Өйткені егеменді елдің оқу-білімнің тереңдігімен өлшенеді.
Толассыз, үздіксіз өзгеріп тұрған әлем адамнан да қабілет пен
қажеттіліктерді толассыз дамытуды талап етеді. Осыған байланысты мектептегі
оқушыларды дара тұлға етіп тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстың мақсаты
мынандай болуы тиіс:
1) оқушыларды өзгермелі өмірде қорықпай, еркін өмір сүруге бағыттау;
2) білім мен білігіне сай келетін дәрежеде тәрбиелеу;
3) өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту;
4) шығармашылық қабілетін дамыту;
20 ғасырды артта қалдырып, 21 ғасырды бетке алып келе жатқан
Қазақстанның бастауыш сатыдағы мектептері өздерінің тарихи миссиясын
орындап болды, сондықтан бастауыш мектепті реформалау қажеттігі туды.
Өйткені белгілі бір мөлшердегі білім жиынтығын алу жүйесі ескірді,
ертедегі ойшылдардың сөзімен айтсақ, шәкірт-нығарлай беретін ыдыс емес,
керісінше тұтандыруды қажет ететін шырақ. Ал мектеп конвейер емес,
керісінше кең түрде ойлай алатын жеке адамды қалыптастыратын сфера. Олай
болса мектепте білім беру ісіндегі басты мүмкіндіктерін дамыту және оларды
шынайы өмірдегі дара тұлға етіп әзірлеу.
Ел Президентінің Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасында білімге
ерекше көңіл бөлетіндігі белгілі. Ол бүгінгі өскелең өмірдің талаптарына
сай маңыздылығымен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің
басты міндеті ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктер негізінде жеке адамды қалыптастыруға жеке кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, білім беруді
ақпараттандыру деп білім беру жүйесіне одан әрі дамыту міндеттерін
көздейді.
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында
Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек зерттеу объектісі ретінде
ғана емес, ең алдымен, шығармашылық пен таным субъектісі құдіретті мәдениет
үлгілерін дүниеге әкелген, әрі өзінің шығармашылыққа деген құлшынысымен
оқушыларды баурап әкететін субъектісі ретінде көрінуімен бедерленеді
делінген.
Оқыту екі жақтың да, мұғалім-оқушы, бірдей еңбек етуін талап ететін
үрдіс, сондықтан ұстаз өзінің іс-әрекетін ұйымдастырып, тек оның
орындалысымен ғана қанағаттанып қоймай, оқушының да белсенділігін, білім
игерудегі әрекетін дамытуға ықпалын тигізуі қажет.
Қазіргі қоғам шығармашылық қабілеті бар, талантты іскер мамандарға
мұқтаж.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстанның
егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы деген 1992
жылғы еңбегінде мемлекетіміздің егеменді, тәуелсіздігіне жеткізетін төрт
күш аталған: біріншісі-жеріміздің қойнауындағы байлық; екіншісі-жеріміздің
бетіндегі байлық; үшіншісі-өндіріс байлығы; төртіншісі-тапқырлардың ақыл-ой
байлығы, тапқырлардың үйреншікті қалыпқа сыймайтын, бүкіләлемдік деңгейдегі
жасалымдары - дегеннің өзі шығармашыл тұлғаның ерекше, дәстүрлі емес ой-
пікірінің нәтижелі мағынасын береді. Мектептегі оқыту үрдісінің негізгі
мақсаттары баланың білім игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол
арқылы таным әрекетін белсендіру. Бұл оқушының өзіндік әрекеттерін, дербес
жұмыс істеу қабілеттерін дамытудың маңыздылығын айқындайды.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы заңындағы білім беру
жүйесінің міндеттері туралы бабында:
- жеке адамның шығармашылық, рухани және жеке мүмкіндіктерін дамыту,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру,
жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектік байытумен қатар
әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қажеттігі атап
көрсетілген.
Педагогика ғылымы мен мектеп практикасы баланың білім игеру кезінде
ойлау қабілетін қалыптастырып, сол арқылы таным әрекетін белсендіру
қажеттігін көрсетеді. Осы мәселелер оқушының шығармашылық қабілеттерін,
шығармашылық әрекеттер қырларын дамытудың өзекті екенін анықтайды. Ол үшін
не істеу керек, қандай шаралар ойластырылуы қажет? Оқуға деген қызығуы,
өзінің білім алуға ұмтылысы керек. Ол ұстаз тарапынан сабақ өткізудің
әртүрлі жолдарын қарастырып, әдіс-тәсілдерді жетілдіріп, сабақ түрлерін
әдістемелік тұрғыда дұрыс ұйымдастырылуды талап етеді. Осындай еңбек
оқушының оқу әрекетін тиімді меңгеруіне, соның нәтижесінде оқуға деген
ынта, құлшыныс, талап туып бұрынғы игерілген білім, білік, дағдыны
пайдалана отырып, әртүрлі оқу тапсырмаларын шешуде шығармашылықпен еңбек
етіп, өз әрекетін бақылауды, басқаруды және дамытуды үйренуіне себебін
тигізеді [ 45, 3б ].
Жас ұрпақтың қабілеті мен талантын ашу, шығармашылық ойлау қабілетін
жетілдіру, осы арқылы өзіне деген сенімін нығайту, бір сөзбен айтқанда, өз
жолын өзі таңдауына түрткі болу-міне, бүгінгі таңның басты мәселесі болып
отыр.
Қазақ тілі сабағында шығармашылық іс-әрекеттің мақсаты - өз бетімен
жұмыс істеу дағдыларын, шығармашылық, ойлау қабілетін қалыптастыру,
шығармашыл тұлғаны дамыту жолында жұмыс жургізу.
Дей тұрғанмен, зерттеу барысында мынандай қарама-қайшылықтардың орын
алғанын байқадық.Олар:
- бастауыш сыныпта белгілі шығармашылық іс-әрекет толық мәнді
ұйымдастырылмауынан оқушылардың шығармашылық тапсырмаларды орындай алмауы;
- бастауыш сынып оқушыларының қазақ тілі оқу процесінде орындайтын
шығармашылық тапсырмаларды орындай алмауынан оқушылардың шығармашылық,
ойлау қабілетінің дамымауы;
Сонымен, анықталған қарама-қайшыылықтар біздің зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын: Шығармашылық іс-әрекетке оқушылар мотивациясын қалыптастыру
деп алуымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында шығармашылық
іс-әрекетке оқушылар мотивациясын қалыптастырудың ғылыми- теориялық, іс-
тәжірибе тұрғыдан зерттеп, оқу үрдісінде тиімді қолдану жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы қазақ тілі сабағындағы оқу
процесі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныпта қазақ тілі оқу процесінде шығармашылық
іс-әрекетке оқушылар мотивациясын қалыптастыруда мұғалім мен оқушының іс-
әрекеті.
Зерттеу болжамы: Егер бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағында
шығармашылық іс-әрекетті жүзеге асырса, онда оқушылардың білім деңгейі
артады, шығармашылық қабілеті қалыптасады. Өйткені, шығармашылық іс-әрекет
баланың өз бетімен жұмыс істеу дағдысының, ойлау, шығармашылық қабілетінің
қалыптасуына ықпал етеді.
Зерттеу міндеттері:
- шығармашылық, іс-әрекет, мотивация ұғымдарына түсінік;
- ғылым педагогикалық-психологиялық және лингвистикалық әдебиеттерді
талдау;
- шығармашылық, іс-әрекет, мотивация ұғымдарына ғылыми теориялық
әдебиеттер негізінде терминдік анықтама беру;
- озат тәжірибелі ұстаздардың тиімді әдіс-тәсілдерімен, еңбектерімен
танысу;
- баланың білім, білік, дағдысының сапалық көрсеткіштерімен танысу;
- зерттеу барысында жиналған материал көлемінде дайындалған
баяндамамен ғылыми конференцияға қатысу;
- оқу процесін бақылап, шығармашылық жұмыстар әзірлеу;
- шығармашылық жұмыстарды жүзеге асыруда мұғалімнің әрекет қадамын
бақылау арқылы салыстырмалы түрде зерттеу;
- оқу процесін салыстырмалы сипатта эксперимент жұмысын ұйымдастыру,
қорытындылау;
Зерттеу әдістері:
- ғылыми теориялық әдебиеттерге талдау;
- зерттеу материалдарын талдау, сараптау, жинақтау;
- озат тәжірибелі ұстаздармен пікір алмасу;
- педагогикалық іс-тәжірибеде өткізу; (эксперимент және бақылау
сыныптарын іріктеу ).
- эксперимент бағдарламасын дайындау;
- эксперимент және бақылау сыныптарының диагностикалық картасын жасау;
- оқу процесін ұйымдастыру;
- шығармашылық жұмыстар жүргізу;
- эксперимент қорытындысын сараптау;
Зерттеу кезеңдері:
- 2004-2005 жылы осы тақырыпта теориялық материалдар жинастырылды,
курстық жұмыс қорғалды;
- 2005-2006 жылы іс-тәжірибеден өтілді.
- 2006 жылы ғылыми конференцияда баяндама жасалды, мақала жасалды.
- осы жылы рәсімделіп, өңделіп, эксперимент жұмысы жүргізіліп,
диплом жұмысы қорғалды.
Зерттеу базасы: Өскемен қаласы А. Байтұрсынов атындағы № 20
гуманитарлы-эстетикалық бағыттағы орта мектеп.
Зерттеу практикалық құндылығы: Дипломдық жоба негізінде
ұйымдастырылған зерттеу жұмысының қорытынды материалдары, ғылыми теориялық,
ғылыми практикалық пікірлердің негізінде тұжырымдалып, нәтижелі жүйеде
құрылуына байланысты, бастауыш сынып мұғалімдері мен педагогикалық колледж
мұғалімдеріне, бастауыш оқыту теориясы мен әдістеме ісі бөлімінде оқитын
студенттерге септігін тигізер дайын дидактикалық құрал болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, тіркемеден тұрады. Көлемі 87
бет.
1 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТКЕ ОҚУШЫЛАР МОТИВАЦИЯ-
СЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Шығармашылық, іс-әрекет, мотивация ұғымдарына теориялық сипаттама
Бүгінгі мектептің білім беру саласындағы саясаттың
тұжырымдамасындағы міндеттердің бірі – білім беру жүйесі мен оқытудың
сапасын арттыру, сабақтың әдістерін және мазмұнын жетілдіру, әдістемелік
жағынан дамыту болып табылады.
Бастауыш білім – үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған
сәйкес оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен
бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды
шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің талабы [ 23, 25 б].
Қазіргі заманда білімді механикалық түрде меңгеру емес,
оны дамыту – негізгі мәселенің бірі. Яғни, оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін дамыту арқылы білім деңгейін көтеру талап етіледі. Сондықтан,
педагогика жаңалықтарын пән ерекшелігіне қарай қолдана білу – оқыту
мақсатына жетудің бірден – бір жолы. Мақсатқа оқушының іс -әрекеті арқылы
қол жетеді [ 63, 33 б].
Шығармашылық іс-әрекет ұғымының теориялық сипаттамасын бастамас
бұрын, шығармашылықтың ғылыми педагогикалық әдебиеттерде қаншалықты мәні
барын қарастырған жөн.
Егер шығармашылық ұғымының мазмұнын толық ашып, түсінік беретін
болсақ, төмендегідей анықтамалар дәл көрсетеді.
Шығармашылық оқушының даралық бейімделіктері мен қабілетінің
көрінуі деп Қ. Қожабаев анықтама береді.
Шығармашылық - адамның белсенді және өзіндік іс-әрекетінің ең
жоғарғы формасы. Шығармашылықтың масштабы әр түрлі болуы ықтимал. Бірақта,
- дейді зерттеушілер,- онда міндетті түрде әлеуметтік құндылықпен жаңашыл
шешім болуы қажет [ 10, 98б ].
Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылу,
іздену [ 56, 35 б ].
Шығармашылық – бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда, тіршіліктің көзі [ 15, 3б].
Шығармашылық – бұл жекелеген мотивациялық құрылымарқылы берілетін
ақыл-ой жемісі, ол қабілеттіліктерінің әсерімен берілетін қоғамдық маңызды
мәселе... Шығармашылық потенциал әр адамның миында әрбір іс-әрекетінің
формасы ретінде жинақталады [ 9].
Ю.Н.Кулюткиннің пікірі бойынша, шығармашылық ұғымынан екі өзара
байланысты құбылысты көруге болады. Біріншіден, шығармашылық – бұл тұлғаның
материалдық және рухани байлықты жасаудағы әрекеті. Демек, бұл жерде
адамдар ұжымы немесе тұлға арқылы жасалған өнім жайлы, нәтиже жайлы, соның
ішінде жаза, соны, бірегей, қоғамдық мәнді нәтиже жайлы сөз болмақ.
Екіншіден, шығармашылық желеуімен нәтижеге жету процесінің өзін ұғуға
болады, соның ішінде тұлға өзінің әлеуметтік қуаты мен қабілетін жүзеге
асыруы және нығайта отырып, өзін-өзі дамытатын процесті атау ағаттық емес.
Шығармашылық адамдардың кез келген өмірлік әрекетінің, тіпті адамдар
арасындағы қатынастың мәні болып қалыптасады. Бұған бірқатар әлеуметтік
үрдістер мен құбылыстар мүмкіндік туғызады [ 5, 41 б ].
Исаева З.А шығармашылық–бұл өзіне жол ашу, өзіндік жетілуге ұмтылу
деп анықтама береді. Ол үшін белсенділік пен табандылық үйлесімділігі
қажет.
Төзімділік, өзін-өзі құрбан ету, өзін-өзі ұстап, сабырлық таныту –
шығармашылық тұлғаға тән сипат. Педагогика ғылыми шығармашылық тұлғаны
тәрбиелеу мен оның өзіндік тәрбиеленуінен келіп шығады [ 18, 47б ].
Дегенмен шығармашылық дарынды тұлғаның артықшылығы болып
есептелмейді. Шығармашылық – еңбек достық, ынтымақтастық, өзара түсінікті
қалыптастырып, кедергілерді жеңуге көмектесуге, сондай-ақ өзіндік басқаруды
дамытуда, жағымды және тоқырау құбылыстарын жеңу үрдісін тездетуде еңбек
ұжымында өте маңызды орын алады.
Шығармашылық – адамның өнімді еңбегінің басты факторы.
Шығармашылық тұлға:
- пікірлестің шығармашылық тобын шоғырландырып және сонымен өзінің
әлуетін бірнеше есе ұлғайта алады;
- еңбек үлгісін өзінің еңбегінде көрсете алады;
- істі ұйымдастыруды жаңартуға қол жеткізу;
- өзінің жаңа идеяларын өмірде жүзеге асыра алады [ 20, 138 б ].
Шығармашылық деп әдетте нәтижеде жаңа және сонымен бірге әлеуметтік
мәнді өнім жасалатын іс-әрекетті айтады [ 52, 67 б ].
Л.С.Выготский шығармашылық деп білімді жаңа жағдайға тасымалдай білу
деп анықтама берсе, Л.Н.Лук мәселені шешудегі көрегендік, қырағылық деп
тануды ұсынды.
В.В.Давыдов жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр; жеке
тұлғаның маңызы оның жасампаздыққа, мұқтаждығына және қабілеттілігіне
байланысты деп есептеген. Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама
береді: Шығармашылық -бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған
нәрсе, бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің
куәландыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық
акт туралы сөз қозғауға болады.
Оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктері В.В.Давыдов пен В.В.Репкин
еңбектерінде қарастырылады [ 24, 16 б].
Дегенмен, айтылып өткен анықтамалар мынаны көрсетеді: олар мазмұны
жағынан жақын, қайшы келмейді, қайта бір-бірін өзара толықтырып, өзара
байыта түседі. Әрбір автор анықтама бере отырып, өзінің басты назарының
нысанасы болған саланы көрсетуге тырысады. Сондықтан жоғарыда аталған
анықтамалар нақты өмір сүруге қақылы және әр бірі өзін мақұлдатады.
Шығармашылықтың басты көрсеткіші іс-әрекеттің жаңалығы және
әлеуметтік мәнділігі деп саналады. Шығармашылық іс-әрекеттің мәнін ашуда
жалпы іс-әрекет мәселесіне қазіргі әдебиеттерге талдау жасадық.
Келесі іс-әрекет ұғымына қазақ тілі терминінің салалық ғылыми
түсіндірме сөздігінде адамның ақиқат дүниемен өзара белсенді
әрекеттестігінің іс жүзіндегі көрінісі деп түсінік берілген [ 26, 241 б ].
Іс-әрекеттің жалпы теориясын М.Б.Демин, Н.Д.Гордеева, Б.П.Зинченко,
Г.С.Батищев, М.С.Каган, А.Н.Леонтев т.с.с ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылады:
А.Н.Леонтьев – іс-әрекетке нақтылы процесс, әрекеттер мен
операциялардың жиынтығы [ 35, 95, 108 б].
Э.С.Маркарян – мәдениетті жасаушы күш [ 50, 637 б ].
Б.Г.Ананьев - өмірде әрбір индивидке қажетті ойын, оқу, еңбек
әрекеттер
[ 36, 46 б ].
Іс-әрекет – адамның белгілі бір мұқтаждығын қанағаттандыруға
арналған белсенді қылықтары ,- дейді Ә. Алдамұратов [ 67; 112 б ].
Іс-әрекет – бұл қарым-қатынас, ұжымның өздігіне ізденушілік және
ішкі процесіне көзі, нақты мақсатқа жету [33, 110 б ].
Іс-әрекет түрткісі аламның түрлі қажеттіліктеріне, қызығушылықтарына,
жауапкершілігіне, сезіміне, санасына қызмет етеді. Іс-әрекетке түрткі
белгілі бағыт береді. Түрткісінің мазмұны мен санасына лайық адамның
тұрақтылығы байқалады, көздеген мақсатына жетеді. Іс-әрекет мақсаты мен
түрткісі – қиындықтарды жеңіп, нәтижесіне қол жеткізу. Кез келген іс-әрекет
субъект арқылы мақсат, құрал үрдіс, нәтиже көрінеді. Адамның іс-әрекеті
дене және ой еңбегі арқылы көрінеді. Өнімді еңбек материалды құндылықты, ал
ой еңбегі рухани құндылықтар жасайды. Тұлға іс-әрекет арқылы тәжірибе
жинақтайды, шындықты игереді, іскерлігі артады, дамиды [ 26, 242 б ].
Іс-әрекет арқылы адамның рухани өмір байлығы; ақыл-ой тереңдігі,
күйіну – сүйіну қалпы, қиялдау қабілеті мен ерік-жігері , икемділігі мен
мінез-құлық сипаты ашылады.
Іс-әрекет адамның жолын анықтайды. Психика мен іс-әрекет арасында
күрделі ара қатынас бар. Бір жағынан, психика іс-әрекетте қалыптасады және
көрініс танытады, екінші жағынан – психика іс-әрекетті реттеп отырады.
Әрбір адам іс-әрекет кезінде белгілі бір жайларға байланысты және қандай да
бір мақсат көздеп қимыл жасаушы ретінде іс-әрекет етеді [ 6, 105 б ].
Іс-әрекет барысында адамның жан-жақты және бір тұтас тұлғалық дамуы
жүріп жатады, оның қоршаған дүниеге көзқарас, қарым-қатынасы қалыптасады.
Оқушы неғұрлым белгілі салада көбірек іс-әрекет жасаса, оның сол саладағы
даму деңгейі соншама жоғары келеді. Әлбетте, бұл заңдылықтың шексіз
қолданыла беруі мүмкін емес. Ол жағдай әрбір адамның қабелеттеріне, жасына,
іс-әрекетінің өзінің қарқындылығымен ұйымдасуына тәуелді келеді [ 4, 73 б
].
Жас кезде игерілген ойдың оралымдылығы, ақылдың икемділігі дүниенің
қыр-сырын меңгеруге шексіз мүмкіндік береді. Аталған проблеманың
психологиялық жақтарын зерттеген М.А.Блох, Н.А.Лук, Л.С.Выготский,
Я.А.Пономорев, А.Н.Леонтьев сияқты ғалымдардың еңбектері арқау болады.
Педагогикалық және әдістемелік тұрғысынан бала әрекетін белсендіру
жөніндегі мәселелерді Т.И.Шамова, Н.А.Половникова, И.Я.Лернер, Л.П.
Аристова, Г.И.Щукина, М.И.Махмутов, М.А.Анилов, М.Н.Скаткин, В.И.Орлова,
Б.П.Есипов және басқа ғалымдар еңбектерінде қарастырған.
Жалпы шығармашылық іс-әрекет деген не ?
Бұл мәселені зерттей келе, мамандар бұл ұғымға мынандай анықтамалар
береді:
- И.Я.Лернер – білім, білік, дағдыны жаңа жағдайда тасымалдай білуді,
объектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім таба білуді шығармашылық
іс - әрекет деп түсіндіреді.
- Л.Н.Лук шығармашылық іс-әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке,
қызығушылыққа балайды, идеяларды іске асыру болжай білу қабілеттерін айтады
[ 27, 18 б ].
- Шығармашылық - жаңа рухани және материалдық құндылықтарды жасау
жолындағы адам әрекетінің нәтижесі, жемісі. К.Маркстың айтуы бойынша,
адамның қызметінің, іс-әрекетінің хайуанаттардың тіршілігінен өзгешелігі,
оның дүниені өзгертуінде.
- Әл-Фараби шығармашылық іс-әрекет – адамның өз таңдауымен, қиялы мен
ерік күшінің арқасында қол жететін өнімді ойлау процесі [ 28, 153 б ].
- Шығармашылық іс-әрекет – дербестіктің пайда болуының жоғары
көрінісі, сондықтан барлық шығармашылық тұлғаның өзіндік іс-әрекетінде,
оның өмірлік күш қуатында, тәрбиесінде, дарыны мен қабілетінде көрініс
береді. Бұл жағдайда басқару дарын иесімен ғана істес болады, ал бұл адамға
деген арнайы амалды болжайды. Шығармашылық іс-әрекет – бұл орасан еңбек,
өзіндік барлық күш – қуаты мен қабілетін жұмсау [ 53, 45 б ].
- Шығармашылық іс-әрекет – оқушының өз жеке шығармашылық бағытын
таңдау қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған
жауапкершілігін қамтитын әрекет [ 24, 17 б ].
Жеке адамның даму жолы мотивацияның іс-әрекетке және іс-әрекеттің
мотивацияға өзара әсері арқылы сипатталады.
Ғылыми әдебиеттерге зер салсақ, мотивация ұғымына былайша түсінік
берілген.
Мотивация адам мінез-құлқының ынталандырушы, реттеуші күші ретінде,
барлық іс-әрекет түрлерінің нәтижелігіне үлкен әсерін тигізеді.
Психологиялық зерттеулерде мотивация мен іс-әрекеттің өзара
байланыстылығына көптеген ғылыми жұмыстар арналған.
Іс-әрекет мотивациясының маңыздылығына А.Н.Леонтьевтің,
П.М.Якобсонның, Л.С.Выготскийдің, С.М.Жақыповтың, Т.К.Құдайбердиевтің,
В.И.Ковалевтің, Х.Хекхаузеннің, С.Г.Москвичевтің, С.Л.Рубинштейннің,
В.Д.Шадриковтың, Е.А.Климовтың, И.Аткинсонның, Н.Миллердің, В.Г.Асеевтің,
М.Ш.Магомед – Эминовтың және т.б зерттеу жұмыстары арналған [ 21, 21б ].
Мотивация мәселесіне байланысты ғылыми әдебиеттердің талдауы іс-
әрекет пен мінез-құлықтың жүйелі ұйымдастырылуындағы мотивтердің
маңыздылығы мен рөлін зерттеуде өте көп жұмыстар арналғанын көрсетті,
бірақ адамның мотивациялық саласы осы күнге дейін толық зерттелмеген.
Осындай тұжырымдарға әкелетін себептердің біреуі – мотивацияға байланысты
ғылыми зерттеулерде мотив және мотивация түсініктерінің мән – мағынасының
әр түрлі бағыттан қарастырылуы. Сондықтан осы мәселеге байланысты ғылыми
зерттеулерді белгілі бір жүйеге әкелу қиынға түседі.
Мотивация мәселесіне байланысты көпшілік зерттеулерде негізгі рөл
мотивацияны іс-әрекетпен байланыстырып талдануында деп тұжырымдауға болады.
Әр түрлі бағыттағы зерттеу жұмыстарының авторлары А.Н Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн, П.М.Якобсон, Д.И.Узнадзе, В.И.Ковалев және т.б.
мотивацияның құрылымын тұлға іс-әрекетінде байқалып дамитындығын көрсетті.
Мотивацияны талдаудағы әр түрлі теориялық бағыттар – тұлғаның
қажеттіліктері, қатынастары, бағыттары, қызығушылықтары, қабілеттері және
т.б мотив түсінігіне негізделеді. Тұлғаның мотивацияның аумағының
компоненттері іс-әрекетте пайда болуы мен дамуында өзара байланыста болады
және тұлғаның іс-әрекетінде белсенді көрінетін мотивтің субъективті
формалары ретінде байқалады [ 22, 26 б ].
А.Н.Леонтьев мотивке берілген ұғымдардың көптігін ескере отырып,
ішіне әр түрлі заттар салынған қаппен теңестіреді [ 37, 14б ]. Көптеген
зерттеушілер өздерінің мотивке көзқарастарын А.Н.Леонтьевтің еңбегіндегі
тұжырымдармен дәлелдеуге тырысады . Мотив – (motif – қозғаушы себеп) –
адамды белгілі іс-әрекетке ұмтылдыратын себеп [ 29, 173б ]. Іс-әрекет
мотивсіз болуы мүмкін емес, іс-әрекетсіз мотив болуы мүмкін.
Мағына мен мәннің пайда болуының өзара әсері механизмін талдау арқылы
А.Н.Леонтьев мотивация теориясына үлкен үлес қосты. Мағына іс-әрекет
мотивіне негізделген, ал мән сананың спецификалық категориясы ретінде
байқалады. Ол әрқашан объектіленген және жеке адамға байланысты емес.
Мағына мәнге қарағанда әрқашан субъективті. Адамның жекелік қатынасын
мағына тудырады. Іс-әрекет жасауға не түрткі болатындығын анықтайтын мағына
пайда болады. Таза мағына болмайды. Ол әрқашан жекелік сипатта болады.
Мотивтердің даму жолын А.Н.Леонтьев пәндік мазмұнның дамуына, яғни адамның
іс-әрекетінің нақты мотивтерімен байланыстырады. Мотивацияның негізгі
функциясы – бұл мағына тудырушы функция. Субъект үшін өмірлік маңызды мән
болып есептелінеді. А. Н. Леонтьев анықтаған мотивтердің мағына тудырушы
функциясы адам санасындағы мотивтердің жалпы рөлі мен орнын сипаттап,
жекелік мағына түсінігінде нақтыланады. Мағына тудырушы мотив бірде
танымдық, бірде әлеуметтік мотив ретінде болады,. Мотивация құрылымындағы
олардың ара қатынасы өзгереді. Адамның мотивациялық сферасының дамуының
мәнділігі оның іс-әрекетінің функционалдық күрделенуіне көмектеседі.
Әрекеттерге дербестік беріп, жеке адамды белсенді қалыптастырады. Жекелік
мағына түсінігі субъектінің саналанған объективті құбылыстарға қатынасын
білдіреді [34, 293 б] А.Н. Леонтьев бойынша мотив – ол субъект үшін
жекелік мағына қабылдап, оның қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған
іс-әрекет себебі.
Мотивация жалпы көп функциялы түсінік ретінде қарастырылады.
Мотивация – туынды және күрделі сөз мағыналарына тәуелді болуы [ 38 ].
Мотивация психологиясында қажеттілік түсінігі негізгі мәселелердің
бірі болып есептелінеді. Қажеттіліктің өзінің түрткі күші жоқ. Бағытталған
қажеттіліктің жалғыз түрткісі осы қажеттілікке жауап беретін зат.
А.Н.Леонтьев қажеттілік затын іс-әрекет мотивіне теңестіреді. Сөйтіп,
А.Н.Леонтьевтің түсінігінше адамның іс-әрекетінің мотив заңдылығы,
мотивация зерттеулерінің объектісіне әсерленушіліктер мен басқа
қажеттіліктердің бейнеленуін жояды. Бұл трактовка В.К.Вилюнас,
Б.А.Сосновский, Ю.М.Орлов еңбектерінде маңызды өзгерістерге ие бола отырып,
бірқатар сынға да тап болды.
Мотивтердің рөліндегі қажеттіліктер С.Б.Кавериннің зерттеуі бойынша
үш мағынада қолданылады:
- дұрыс өмір сүру іс - әрекетіне керекті сыртқы орта объектісі
ретінде;
- қандай да бір заттың жетіспеуін білдіретін психикалық күй ретінде;
- жеке адамның ортаға қатынасын анықтайтын басты қасиет ретінде;
Б.И.Доданов оларды қажеттілік – объект, қажеттілік – қасиет,
қажеттілік – қалып жүйесінде көрсетеді [ 11, 11б ]. Ю.М.Орлов
қажеттіліктерді мына ретте көрсетеді: [ 48 ]
- белгілі мінез-құлық түрін тудыратын, қолдайтын және белсенділік
тудыратын ішкі фактор;
- қоршаған орта объектісіне валенттілік беретін динамикалық фактор;
- қысым редукциясына тенденция ретінде;
- гомеостатикалық модель, тепе-теңдікті ұстап тұратын фактор
ретінде;
- бейімдеушілік деңгейінен ауытқуға дейінгі реакция ретінде;
- субъектінің қоршаған ортаға талабы ретінде;
- дұрыс өмір сүрудің керекті шарты ретінде;
- қатынас ретінде;
- әрекетке қажеттілік ретінде;
Өз зерттеуінде Ю.М.Орлов бұл түсініктерді жоққа шығара алмайды.
Әрқайсысын, бірдей деңгейде қолданып, тұтас жүйе ретінде қарастырады.
Қажеттіліктің көп функциялы екендігін мойындайды. Әсерленушілік қажеттілік
қалпы ретінде сипатталады. Әрекеттің басталу моменті қажеттіліктің
потенциалды жағдайдан актуалдылыққа өту моментіне сәйкес келеді.
Қажеттіліктердің бейнеленуінің жоғарғы формасы ретінде мотив
анықталады. Ю.М.Орловтың пікірінше, бір мотивке бірнеше қажеттіліктер
бейнелене алады. Ал бір қажеттілік әр түрлі мотивтерде іске асады. Сонымен
қатар Ю.М.Орлов қажеттіліктің мотивациялық синдромын суреттеу керектігін
дәлелдей отырып, төмендегідей сипаттама береді:
- мотив және қажеттілік түсінігін ажыратуға мүмкіндік береді;
- осы негізде мотивацияның ғылыми классификациясын құруға тырысады;
- адам мінез-құлқын тек қана мотивтер жағынан емес, одан да,
тереңірек сезімдер тұрғысынан талдайды.
Концепция авторы ерекше рөлді қанағаттану түсігіне аударады. Бұл
Орловтың пікірінше жалқы әрекет емес, әрекет мақсатты сезінгеннен кейін
мүмкін болатын үйлескен әрекет.
Б.А.Сосновский: Бізге мотивтің бірінші ерекшелігі ретінде оның басқа
психикалық ілімдерден байланыссыз, яғни, өз бетінше өмір сүре алмайтындығы
деп жазады. Мотив бөлектенген психикалық шындықта жоқ. Сәйкес функцияны
орындаушылардың бәрі мотив болып табылады. Ол психикада ауысып жүреді.
Мотивтің рөлінде сондықтан да қажеттіліктер, мүдделер, тілектер, эмоциялар,
сендірулер, мінез, темперамент, қабілеттер, әдеттер ерекшеліктері, адам
тәжірибесі т.б бола алады.
А.Н.Леонтьев мотивтің түрткі функциясын негізгілердің бірі деп
ерекшеленеді. Сондай-ақ іс-әрекетке түрткі, бірақ мағына тудырушы эффектісі
жоқ таза түрдегі мотив – стимул – мотивті айқындап береді. Бұл тұжырым
әлі анықтауды қажет етеді. Шынында да мағына тудыра алмайтын мотив
белсенділікке әсер етуі мүмкін бе? Мұндай белсенділік белгілі бір мағынада
ие бола ала ма? Бұл жағдайда адамның потенциалды ниетімен, физиологиялық
активацияның векторы ретіндегі таңдамалы тенденциясы сөз болуда [ 57, 43б
]. Сонда шындығында бұл мотив емес, әртүрлі көріністегі қажеттілік болып
табылады [ 48 ].
Б.А.Сосновский: Түрткінің жалпыланған функциясын жүзеге асыратын
мотив емес. Мотивтерін иерархиялық қатынасында потенциалды стадияда мұны
қажеттіліктер жүзеге асырады. Түрткінің нәтижесі стадиясында мағынаның
жекелік иерархиясымен қайшылықтарында бірлескен мотивтер динамикалық жұмыс
істейді - деп жазды [ 57, 45б ].
Мотивация (француз motif себеп) адамды тиісті іске итермелейтін күш
болып есептелінеді [ 41, 154б ]. Мотивация үнемі өзгерісте болатын
психикалық феномен. Жеке адамның даму жолы мотивацияның іс-әрекетке және
іс-әрекеттің мотивацияға өзара әсері арқылы сипатталынады.
Дәстүрлі психологиялық, педагогикалық әдебиеттерде мотивацияны нақты
белсенділік деп, ал мотивті ішкі фактор, нақты әрекет деп көрсетеді [ 49,
100, 246б].
С.Л. Рубинштейн: ішкі әлемнің пайда болуы тек таным нысаны емес,
әрекеттің қозғаушысы деген. Бұл бейнелеу парадигмасы мен пайда болу
парадигмасы арасындағы қайшылықты жеңіл қарастыруға болатынын О.К.Тихомиров
ұсынады [54]. Бейнелеу үшін, бейнеленетінге қатысың болуы керек, яғни
алғашқы мотивтері болуы қажет.
Субъектіні дамыту оның әлем бейнесі трансформациясымен қамтамасыз
етіледі [100, 318б]. Кординациялау қызметін эмоция атқарады. В.Е.Клочков [
46 ], эмоция функциясының жаңа түсінігін ұсынады, адам ашық алаңда өз
эмоциясынан үзіп алынған әлем бөлшегін ғана бейнелейді деп көрсеткен.
Іс-әрекеттік тәсілде мотив категориясы маңызды анықтамалық функция
атқарады деп Д.А.Леонтьев оны іс-әрекеттік тәсілдің тұздығы ретінде
қарастырады.
Отандық психологы педагогикалық ғылымды адамның мотивациялық сферасы
жайында біртұтас пікір қалыптаспаған, мотивацияның түрлі тұжырымдамасы бар.
Сонымен қатар отандық мотивация психологиясында адамның мотивациялық
жүйесінде базалық болып ал адам белсенділігі, оның түрлі ерекшеліктері
саналады [ 49].
Батыстың дәстүрлі проблематикасында мотивациядан маңызды принципі
ретінде белсенді – бейнелікті алған, яғни гомеостазиз концепциясы (Дж.
Гильфорд, З. Фрейд).
Бұл гомеостатикалық тұжырымдаманы отандық мотивация психологиясы
қабылдамайды, себебі ол адам мотивациясы шығармашылық сипатына шек
келтіреді. Сондай-ақ бұл концепцияда динамикалық және мотивацияның
мазмұндылығы байланысы принципі бұзылған. Ал шетелдік психологияда
мотивацияның мазмұнды факторын энергетикалық және бағдарламалаған процесс
ретінде қарастырады (А.Берсон, А. Маслоу).
В.К.Вилюнас мотивация мен эмоция тығыз байланыста деп көрсетеді: олардың
модальдылығын анықтаған (жағымды-жағымсыз) эмоция функционалды-
энергетикалық шығынды реттейді.
Жоғарыда көрсетілген отандық, шетелдік мамандар пікірлері мен
концепцияларына қарай қорытындылап, мотивация проблемасында мыналарды
көрсетуге болады:
1) мотивация-адам белсенділігінің негізі емес өмір әрекетін
реттеушісі;
2) адамның қарапайым жай-күйі-тынығу жағдайы, мотивациялық күш жұмсауы;
3) мотивация структурасы негізінде –динамикалық және мағыналық жағының
тұтастық принципі жатыр;
4) сананың деңгейлік құрылымы мотивация структурасы иерархиясын
анықтайды;
5) эмоция мотивациясы процесі реттеуші функциясын атқарады.
Мотив пен қажеттілік арасында тығыз байланыс қалыптасқан. Қажеттілік
әртүрлі әрекетті көрсетеді, бірақ тиісті таңдауды жасауға жағдайсыз.
Мотивтің жүйелі-мәнді трактовкасы оның факторлар жүйесіндегі орнын
анықтайды, мотивтенген әрекетті көрсетеді, сондай-ақ оның негізгі ішкі бір-
біріне тығыз байланысты функцияларын сипаттайды.
Егер мотив мағыналық жағын көрсетсе, онда қондырғылар осы процестің
механизмін анықтайды. Сонымен, бағыттылықты түсіндіру, тұрақтылық пен
әрекетті таңдау негізгілер деп қорыта айтуға болады.
А.Н. Леонтьев : Мотивтер... санадан бөлінбеген дегенді айта келе, адам
санасындағы тұлғалық мағына өмір мен шындыққа оның мәні мен мотивіне
байланысты екендігін көрсеткен. [37, 153]. Бұл позиция мотивтің белгілі
түрлерін оқшаулауды анықтайды: мағыналық, ынталану мотиві [37]. Егер
мотивтің тудырғыш функциясы қажеттілік анықталған обьектіге қарай қозғалса
немесе керісінше обьектіден кері мотивтерге байланысты алшақтайтын болса,
онда мотивке деген қатынас тек қабылданып қоймайды, субьектімен бағаланады
[19, 245б]. Жаңа әрекеттер мотивінде маңызды болып қажеттілік тудыратын
затты санауға болады.
Мұндай жағдайда тұлғалық мәні мақсаты мотивтің міндеті болады да
адамды тұлға ретінде сипаттайды [37, 206б ].
Сонымен, мағына қалыптастырушы мотивтер адамға жеке әлемін
қалыптастыруға, оның дамуына, шығармашылық әрекетін белсендіруге
бағытталады.
О.М.Краснорядцева [12] шығармашылықты бір ғана негізде көруге
болмайтынын, олар ішкі және сыртқы мотивтерден құралған.
Ішкі және сыртқы мотивациялық негіздер мотивте көрінеді де өзі әрекеттің
психологиялық жаңалығы ретінде қолданылады. Сондықтан ішкі немесе сыртқы
мотив қалыптастыру факторлары артықшылығы жайында сөз қозғаймыз.
1.Ситуациялы-танымдық мотивті оқытушы, өзінің педагогикалық
практикасында, алдын-ала дайындалған, сабақтың дайын жоспары, алға қойған
мақсатқа жету әрекеті кезінде қиындықтар кезінде анықтайды. Бұл
педагогтан орын алған кемшіліктер себептерін анықтау мен кәсіби ойлау
шеберлігін шыңдауды талап етеді.
Кедергі физикалық жоюды талап етпейді. Бірақ оның субъективтілік мәні
оқытушы үшін жалпы құндылық позициясы, оның мотиві, мақсаты, сондай-ақ
педагогтың тұлғалық мүмкіндіктеріне байланысты.
Сондықтан бұл әлем бейнесінің кәсібилігі және кәсіби қондырғысына
байланысты.
Осы факторлар белгілі бір бейнеде шығармашылық деңгейін анықтайды,
проблемаға тереңірек ден қояды, оны шешу әдістеріне мән береді. Яғни,
дұрыс мотив қалыптастыру сабақ барысында ең маңызды саналады.
Шығармашылық әрекет деңгейін О.М.Краснорядцева кедергілер әрекеттер
үшін қажет, кедергі шығармашылықты қалыпқа келтіреді. Осыдан педагогтың
шығармашылығы кедергілерді жоюға бағытталады деуге болады.
2. Сыртқы мотив педагогикалық мотивті сырттан , жоғарыдан,
жанынан көрсетеді, педагог сыртқы жағдайлар күшіне қарай нормадан тыс
әрекеттенуге мәжбүр. Бұл кәсіби-педагогикалық шығармашылық мотивациясы
ерекше түрі. Көптеген жағдайларда педагог біреудің қалыптастырған
міндеттеріне қарай қабылдап және шешім қабылдауға мәжбүр болады.
3. Педагогикалық бір саздылықтан арылу мотиві. Кәсіби шығармашылықты
көрсетуге қабілетті.
Бұл ешқандай кедергілерді көрсетпейді.
Шығармашылық сәт бірқалыпты реакция тәрізді пайда болады. Бұл
шығармашылық нормасы белгіленбегендігімен маңызды.
Бұл педагогтың барлық қабілетін, шеберлігін ашып көрсетуіне ыңғайлы.
4. Педагогикалық еңбектегі шығармашылық мотив құндылықтар болуы мүмкін.
Бұл шығармашылықтың ең жоғары деңгейі, бұнда мүлдем норма болмайды, оны
педагогтың мүмкіндігі қалыптастырады. Бұл шығармашылық деңгейде педагог
өзін-өзі көрсету мақсатында барлық кәсіби шеберлігін іске асырады.
Сонымен, педагогикалық шығармашылық еңбек деңгейлері арасындағы
айырмашылық педагогтың белсенділігі негізінде анықталады. Бірінші жағдайда
бұл қажеттілік, екінші жағдайда мүмкіншілік, яғни белгілі бір шартты
тапсырмалар, талаптардың шегінен шығу.
О.К.Тихомировтің пікірімен келіспеуге болмайды, себебі бүгінде мотивация
ойлау әрекетінің репродуктивті және шығармашылық компоненттеріне ықпал
етеді [19].
Біздің болжамымыз бойынша О.К.Тихомировтың : Біз мотивацияның ойлау
әрекеті проблемасына кеңінген қарауымыз керек. Әсіресе, зертханалық
есептерді шешу жайында сөз болғанда деген методологиялық мәнінің маңызды
екенін атауымыз қажет. Мотив түсінігіне социологиялық түсінік құндылық
жақындау келеді. Құндылық-адам қажеттілігінен туындайтын мотив... [66,
406б].
О.М.Краснорядцеваны зерттеулерінде құндылықтар шығармашылықтың ең жоғары
деңгейі (кративтілік) деп көрсетілген.
Жаңа құндылықтар шығармашылық әрекет үшін өнімді болуы мүмкін. Өнім
ретінде педагогтың кәсіби әлеміне енуі; жаңа мүмкіндіктерді анықтауы және
мүмкіндік ретінде жаңа кәсіби әрекеттің негізі болады, яғни оның мотиві.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін
дамытудың педагогикалық-психологиялық негіздері
Білім ұйымдарының қазіргі басты міндеті – оқушылардың рухани
адамгершілік қасиеттерін қалыптастырып, оларды дербес өмір сүруге үйрету
болса, мемлекеттік білім берудің басты мақсаты – экономикалық ойлауы
дамыған, жалпы адамзаттық құндылықты меңгеруде шығармашылық, іскерлік,
бәсекелестікке дайын, түрлі мамандықтарды меңгере алатын, күрделі өмірлік
мәселелерді жылдам шеше алатын икемді жасты қалыптастыру.
Бастауыш мектеп – бұл оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты
жүретін, ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім –
үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Бастауыш мектеп балаға белгілі бір
білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу, қоршаған орта
жөнінде дұрыс көзқарас қалыптасмтыру, жағдайларды объективті түрде бақылап,
талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге,
сөйлеу мәдениетіне үйретеді [41, 15б].
Педагогикалық ой-тұжырымдарда гуманизм идеялары еркін білім беру,
оқушының жеке тұлғалық күшін дамыту, оның шығармашылық мүмкіндігінің дамуы
басты рөл атқаруда. Олай болса, қазіргі ұстаздар қауымының алдындағы үлкен
мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс-әрекетіне
қабілетті, еркін және жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Өмірдегі сан
алуан қиындықтарды шеше білу тек шығармашыл тұлғаның қолынан келеді.
Шығармашыл тұлға деген түсінікті біз өнер туындысын жасаушы,
шығармасы арқылы өзінің дара, көркемдік танымын әйгілейтін суреткер деп
қабылдаймыз. Жалпы шығармашылық тұлға категориясы шығармашылық қабілет,
шығармашылық даралық, дара дүниетаным, дара этикалық, эстетикалық принцип,
өмір тәжірибесі секілді ұғымдар ауқымында талданады.
Шығармашылық тұлға қалыптастыру шәкірттерді шығармашылық қызметке
үйрету арқылы қалыптасады. Шығармашыл тұлға бойында батылдық, еркіндік,
ұшқырлық, сезімталдық сияқты қасиеттермен қатар ерекше ой қызметі,
қайшылықтарды түсіну, заңдылықтарды анықтау, шығармашылыққа деген құштарлық
болуы қажет [61, 43б].
Бастауыш сынып жасындағы балалар бойында шығармашылық қабілеттің
бастаулары жатыр. Өмір тәжірибесінің, дара-дүниетаным, дара эстетикалық
көзқарастың жетімсіздігінен олардың бойларындағы шығармашылық қабілетті
ашып көрсете алмайды. Бұлақ көрсең көзін аш деген халқымыз [58, 45б ].
Бала қабілетін дамыту мәселесі өз тамырын адамзат тарихының тереңінен
алады. Ежелгі грек ғалымы және философы Сократ оқушыларының дамуына үнемі
қамқорлық жасап отырған.
Ұлы Абай өзінің қара сөзінде ( 43-сөз ) бала өмірге келгендегі
қабілеттерін әрі қарай дамытуды, шыңдауды қажет ететінін, сонда ғана олар
пайдаға асатынын жазған. Ы. Алтынсарин Бақша ағаштары әңгімесіндегі
әкенің балаға айтқан ақылы, адамның тағдыры туысынан белгіленбейтіндігі,
адамдық қасиеттердің, қабілеттердің қалыптасатын жері - өмір талқысы,
әрекет ету екенін ескертеді.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін талдау, ең
алдымен, қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай
жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық тарихи іс-
әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап
көрсетеді.
Қабілет – білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері,
- дейді А.В.Петровский.
Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай нәтижелі
орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті, - деп жазды Т.Тәжібаев [ 58, 4б
].
Қабілет – белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның
әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуін, яғни адам қасиеттерінің
синтезі, - деп жазды Қ.Жарықбаев [ 17, 324б ].
Психологтер қабілеттің екі түрлі деңгейде болатындығын дәлелдейді.
Репродуктивті (өнімсіз) – іс-әркетті не білімді берілген үлгі бойынша
қабылдай, меңгере алу деңгейі.
Шығармашылық – жаңа нәрсе ойлап табуға бағытталған қабілет деңгейі.
Көрнекті педагогтар К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, Ш.Құдайбердіұлы,
Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев шығармаларында қабілеттерді
дамытудың және қалыптастырудың жолдары қарастырылған.
Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе А.Н.Леонтьев,
А.В.Петровский, В.А.Крутецкий, Б.М.Теплов, В.С.Шубинский, М.Мұқанов,
Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев қабілеттер оқытусыз да дамитынын, бірақ ол ұзақ
процеске айналатынын айтады. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды.
Қабілет дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Қабілеттер туа біткен
қасиет емес, ол өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы дамып отырады.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі жаңашыл педагогтар
(Ш.А.Амонашвили, И.П.Волков) еңбектерінде арнайы сөз етіледі. Бастауыш
сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін ойын әрекеті арқылы дамытудың
педагогикалық шарттары (М.Мұхамадин), оқыту барысында бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту (Б.Тұрғанбаева) зерделеген
еңбектерінде қарастырылып, педагогикалық мүмкіндіктерін ашып, көрсетілген.
Қабілет деп әр адамның белгілі іс-әрекет түріне икемділігін айтады
немесе қабілет дегеніміз – мақсатқа бағытталған, тәлім-тәрбие жұмысына
байланысты адамның бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделу және оны
нәтижелі етіп атқарады.
Адам қабілеті оған ықпал етіп отыратын тәлім-тәрбиеге орай әрбір
адамда түрліше сипатта өтеді. Адамныңғ қандайда болмасын белгілі бір іс-
әрекет түріне қабілетті болуы мынандай екі түрлі көрсеткіш арқылы
анықталады.
1) Іс-әрекетті тез өзгерту.
2) Іс-әрекетті орындау нәтижесінің сапасы.
Егер адам өзге адамдардан салыстыруда, біріншіден, қолға алған істі
қалай да болмасын тез және табысты меңгеріп, сол әрекетке лайық дағдыны
оңай игеретін болса, екіншіден, белгілі бір деңгейде жетістіктерге жетсе,
оны қабілетті адам дейді. Сонда қабілеттің сыры неде? Не себепті әр адамның
жетістіктерге жетуі бірдей жағдайда түрліше көрсеткіштерге жетуі бірдей
жағдайда түрліше көрсеткіштерге ие болып, іс-әрекет нәтижелері әр қилы
болады?
Әрбір адам іс-әрекетті орындау тәсілі сол адамдардың психикалық таным
процесінің даму ерекшелігіне жүйке жүйесі талшықтарының жұмысына, сезім
мүшелерінің сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, қабылдау жылдамдығына
және адамның даралық қасиетіне байланысты.
Қабілеттілік – адамдағы жеке-дара өзіндік ерекшелік, яғни, бір
адамның екінші адамнан айырмашылығын көрсететін психологиялық сипат.
Қабілеттің мұндай сипаттарын былайша түсіндіруге болады. Мысалы, саусақтың
салалы болуы көбінесе музыканттарға, ал бойшаң болып келу баскетболшы-
спортшыларға тән ерекшелік. Адам бойындағы ерекшеліктер қабілеттіліктің тек
белгілі бір іс-әрекетке орай табысқа жетуге көмектесетін белгілері ғана.
Кез келген адамның екі-үш іс-әрекетті атқаруға бейімділігі болады. Бұл –
адам қабілетінің жалпы түрі, өмір сүру мен тіршілік етуге деген икемі иен
әрекетшіл көрінісі. Адам әрекетсіз, еңбексіз ешқандай іс тындыра алмайтын
болса, ол өмір сүре алмас еді. Жалпы, қабілет адамның жеке басының
әрекетімен байланысты түрде жүзеге асады. Адамның даралық ерекшеліктерінен
оның арнаулы қабілеті де аңғарылады. Қабілеттің арнаулы түрі белгілі бір
істі үздік орындаудан, оған деген ықылас-ынтадан, дағды мен икемділіктен
айқын көрінеді.
Әр адамның іс-әрекеттің бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті
орындау үстінде, әсіресе, істің нәтижесінен анық байқалады. Бұл –
адамдардың даралық ерекшелігі. Мысалы, бірдей жағдайда бір істі бір адам
тез меңгеріп, өте шапшаң, нәтижелі әрі сапалы етіп атқарса, ал екінші адам
іске бірден төселіп кете алмай, сол іс-әрекетке лайық әдет-дағдыларын
қалыптастырмағандықтан, істі баяу, нәтижесіз, сапасыз атқаруы мүмкін. Бұл
жайттар бірінші адамның қабілеттілігі екінші адамға қарағанда әлдеқайда
жоғары деңгейде дамығандығын көрсетеді.
Арнайы жүргізілген зерттеулердің көпшілігі адамның қабілеті ата-
тегіне, яғни, тұқым қуалау факторына байланысты деген көзқарасты қолдайды.
Бұл көзқарас бойынша, әр адамның қабілеті – оған туа берілетін өзіндік дара
табиғи қасиет.
Дегенмен, қабілетті адамда тек туа пайда болатын қасиет деген дұрыс
емес. Себебі, қабілет - адамның даралық психологиялық ерекшелігі. Ал туа
пайда болатын нәрсе – қабілеттің дамуына негіз болатын анатомиялық және
физиологиялық ерекшелік – нышан. Нышан – мидың, жүйке жүйесінің,
талдағыштардың адамдар арасындағы табиғи даралық өзгешеліктерін айыруға
себеп болатын тума анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктері. Адамның
белгілі бір іс-әрекетті орындауға бейім болуы қабілеттің дамып қалыптасуына
мүмкіндік туғызады. Алайда бұл нышандар іс-әрекеттің нәтижелі болуының
толық жағдайы болып саналмайды. Ол үшін адам бойындағы нышандарды дер
кезінде анықтап алу керек. Содан соң, оны әр алуан әрекет үстінде дамытып
отыруға бейімделіп, тәлім-тәрбие арқылы өрістете түсу қажет.
Адамдардың қабілетіне жеке адамға тән айырмашылықтары да болады,
яғни, іс-әрекет нәтижесі әр адамда әр түрлі. Біреуінің ісі сапалы,
екіншісінікі сапасыз. Дәлірек айтқанда, адам қабілетіндегі айырмашылық
істің нәтижесінен, яғни, оның сәтті не сәтсіздігінен байқалады [ 45, 18б ].
Шығармашылық қабілеттілік мәселесі психология ғылымында біржақты ғана
қаралмайды. Бұл бұрыннан-ақ келе жатқан құпиялы қасиет болып табылады.
Құпияның сырын ашу кілтін психология, педагогика ғылым салаларындағы
ғалымдар түрліше түсіндіріп ашады.
Шығармашылық қабілеттілік – бала өз бетінше жаңа, бір бейне құрумен
сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болмасын жаңалық ашу арқылы,
жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық дамудың бір көрінісін
байқатқан жағдаймен түсіндіріледі. (Тіркеме А).
Соңғы жылдары шығармашылық психологиясы туралы С.Л.Рубинштейн,
Б.М.Кедров, А.В.Брушлинский, Я.А.Понамарев, О.К.Тихомиров, ал жалпы және
арнайы қабілеттіліктер туралы Б.М.Теплов, Н.С.Лейтес, А.Крутецкий,
Е.И.Игнатьев, К.В.Тарасов, қабілеттілік және жеке даралық өзгешеліктердің
психологиясы мен психофизикасы туралы Б.М.Теплов, В.Д.Небылицин,
Э.А.Голубева, В.М.Русаловтың еңбектері қабілеттілік мәселелері бойынша
жүргізілген зерттеу жұмыстарының негізін қалады.
Сондай-ақ, бастауыш мектеп кезеңінде оқу үрдісінде әр түрлі пәндерде
шығармашылық қабілеттілік, ақыл-ой дамуы туралы еліміздің және шет ел
ғалымдары біршама зерттеу жұмыстарын жүргізген. Г.В.Бабиков, А.Крутецкий
(математика), Б.М.Кедров (ғылыми-техникалық шығармашылық), Е.И.Игнатьев,
О.И.Никифорова (көркем әрекеттік шығармашылық), А.А.Любилинская,
Д.Б.Эльконин, Г.Айзенк, Ж.Пиаже, Э.Торндайк, Ж.аймауытов, М,Мұқанов т.б.
Қабілеттілік мәселесінің теориялық және пркатикалық негізін қалауда
С.Л.Рубинштейн еңбектері зор роль атқарады. Ең алдымен қабілеттіліктің
дамуы туралы, қабілеттің қалыптасуының негізін салса, кейінірек олардың
көрінуінің психологиялық құрылымын ашып берді [54, 322б]. С.Л.Рубинштейн
қабілеттілікті нақты бір іс-әрекетке икемділік деп түсіндіреді. Оның айтуы
бойынша қабілеттілік – жаңа бір іс -әрекетті жеңіл меңгерумен, сонымен
қатар индивидтің бір іс-әректтен екінші бір әрекетке кошуі мен қабылдау
тәсілдерін терең меңгере алуы. Оның айтуы бойынша қабілеттің негізі – туа
біткен нышан, тұқымқуалаушылықтың белгісі болып табылады, яғни, адамның
жүйке, ми аппараттарының анатомиялық-физиологиялық ерекшелігі болып
табылады. Осыған орай, ғылым қабілет нышандарының негізінде дами отырып,
нышанның өз бетінше функциялануы емес, тек дамудың негізгі кезеңі, алғы
шарты деп жазды.
С.Л.Рубинштейн іс-әрекет барысында қабілет пен ептіліктің өзара
байланысы ерекше роль атқаратынын айтады. Бұл екеуінің бір-бірімен тығыз
байланыста екендігн еске сала отырып, бір жағынан ептілік, тығыз байланыста
екендігін еске ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz