Ұлттық элитаның қалыптасуы
2 Ұлттық элитаның қалыптасуы
Тарау.II. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ
Тарау. ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басындағы Қазақстан және
ұлт зиялылары
1.1. ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басындағы қазақ зиялыларының қалыптасуының алғышарттары
1.2. Қазақ зиялыларының және Алаш партиясы
2.2. Қазақ зиялыларының қазақ халқының ұлттық санасын қалыптастырудағы алатын орны
. 1905.1907 ж. РЕСЕЙ МЕН ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ.ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙ
1.1 Ресейдегі 1905.1907 ж.ж. революциялық қозғалыс және қазақ зиялалыры
2.2 Дала және Түркістан өлкелерінен Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қайраткерлер тағдыры
2.ТАРАУ САЛЫКОВ
2.2. ОҚУ.АҒАРТУ ІСІ МЕН МӘДЕНИЕТТЕ ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ АЛҒАН ОРНЫ
1.2 ҚАЛЫПТАСҚАН ҚОҒАМДЫҚ.САЯСИ ӨМІРГЕ ДЕГЕН ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРДЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫ МЕН ІЗДЕНІСТЕРІ
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЕЛІ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ 20.30 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАСІРЕТІ
3.1. ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫ «ОҢШЫЛДЫҚ», «ҰЛТШЫЛДЫҚ», ТАҒЫ ДА БАСҚА «ШЫЛДЫҚТАРДЫҢ» ҚҰРБАНЫ
3.2. Ф.ГОЛОЩЕКИН ТҰСЫНДАҒЫ ҚҰДАЛАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ САЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
Тарау.II. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ
Тарау. ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басындағы Қазақстан және
ұлт зиялылары
1.1. ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басындағы қазақ зиялыларының қалыптасуының алғышарттары
1.2. Қазақ зиялыларының және Алаш партиясы
2.2. Қазақ зиялыларының қазақ халқының ұлттық санасын қалыптастырудағы алатын орны
. 1905.1907 ж. РЕСЕЙ МЕН ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ.ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙ
1.1 Ресейдегі 1905.1907 ж.ж. революциялық қозғалыс және қазақ зиялалыры
2.2 Дала және Түркістан өлкелерінен Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қайраткерлер тағдыры
2.ТАРАУ САЛЫКОВ
2.2. ОҚУ.АҒАРТУ ІСІ МЕН МӘДЕНИЕТТЕ ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ АЛҒАН ОРНЫ
1.2 ҚАЛЫПТАСҚАН ҚОҒАМДЫҚ.САЯСИ ӨМІРГЕ ДЕГЕН ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРДЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫ МЕН ІЗДЕНІСТЕРІ
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЕЛІ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ 20.30 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАСІРЕТІ
3.1. ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫ «ОҢШЫЛДЫҚ», «ҰЛТШЫЛДЫҚ», ТАҒЫ ДА БАСҚА «ШЫЛДЫҚТАРДЫҢ» ҚҰРБАНЫ
3.2. Ф.ГОЛОЩЕКИН ТҰСЫНДАҒЫ ҚҰДАЛАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ САЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
Белгілі бір қөзқарастар жүйесі ретінде ХХ ғасырдың басында пайда болған қоғамдық ғылымдардың элита теориясы бұрынан қалыптасқан дәстүрлі тарихи танымды тың соқпаққа жетелейді.Элита қоғамдық өмірді өзінің бастамшылдығмен,тұлғалық ерекшелігі, кәсіпқойлық сапасымен танылатын адамдар тобы дер болсақ, ол топтың саяси әрекеті ғылыми талдаудан өткізілгенде қоғамдық құбылыстар мен тарихи оқиғалардың даму заңдылығын жаңа қырынан танып, білуді жеңілдетеді.
Саяси элита әлеуметтік жағдайына байланысты қоғамды басқару процесіне тікелей немесе жанама түрде ықпал еттіп, қоғамның даму стратегиясын жасап, оны іске асыруға өз үлесін қосады. Әдетте,халықтың басым бөлігінің саяси белсенділігі төмен болғандықтан олар саясаттан бейтарап өмір сүреді. Осындай жағдайда қоғамдық өмірідің даму бағыттарын айқындайтын саяси элитаның рөлі арта түсері сөзсіз.
«Элита» сөзі француз тілінде «қоғамның белгілі бір бөлігін құрайтын топтың ең көрнекті,таңдаулы өкілдері» деген мағына береді.Бұл анықтама «элита» деген ұғымның қоғамдағы түрлі топтардың қандай бөлігіне байланысты қолданылатындығынан анық хабар берсе керек.Бүгінгі гуманитарлық ғылым элитаны саяси, басқарушы, ғылыми, ғылыми-техникалық деп түрлі жіктерге бөледі.
Ғылымда басқарушы топтың, яғни элитаның қызметін арнайы ғылыми талдауға алатын саланы «Элиталогия» деп атайды.[19]
Ұлттық элита ұғымы осы кезге дейінгі ғылыми әдебиетте ұлттық интеллигенция ұғымының контекстінде қарасытырлып келеді. Ал кеңестік қоғамдық партиялық номенклатураның сипаты саяси элитаның жекелеген ерекшеліктерін ғана танытқан.
Ұлттық элита деп арнайы аталмағанымен оны қозғаушы, бағыттаушы қызметтін атқарған әлеуметтік топ тарихтың қай кезінде де болған. Осы құблыстың ХIХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың алғашқы ширегін қамтыған бөлігін бір тұтас бірлікте қарстыруға енгіз бар. Ол негіз ұлттық элитаның отаршылдыққа қарсы азаттық күресінің сипаттық ерекшеліктеріне байланысты. Бұл кезеңде ұлт-азаттық күресттің саяси тәсілдері пайда болды, қалыптасты, және қоғамдық идеялардың практикасына айналды. Жаңа замандағы қазақ тарихының ұлт-азаттық қозғалыстардан туындаған саяси және құқықтық тарихының ХIХ ғасырдың соңынан Алашорда қозғалысы таратылған 1919-1924 жылдарға дейінгі аралығын бес кезеңге бөліп қарастырылу ұсынылуда.
Ұлт-азаттық қозғалыс кезеңдерінің дәуірі базалық негізі бір текті болғандықтан оларды салыстырмалы тәсіл мен егжей-тегжейлі ой елегінен өткізуге болады. Осы тұрғыдан алғанда, ұлт-азаттық қозғалыс шеңберінде ұлттық саяси элитаның даму эволюциясы, қалыптасу ерекшеліктері және саяси іс-әрекетін жан-жақты қарастыруға мүмкіндік аламыз.
Зиялылар тарихын зерттеген мамандардың есебі бойынша 1917 жылғы қазан революциясына шейін негізінен еуропалық, сондай-ақ бірлі-жарым шығыс жоғары оқу орындарын аяқтаған дипломы бар қазақ зиялыларының саны 120 адамнан, ал Ресейлік орта арнаулы оқу орындарында білім алған мамандардың саны 700 асып жығылатын еді. [20]
Екі ғасырдың тоғысында Ресейдің түрлі қалаларында 700-ге жуық қазақ жастары білім алған болса, олар туған халқын отаршылдықтың бұғауынан құтқару үшін монархиялық тәртіпті құлатуға бағыталған кез-келген саяси күштерді қолдап, Ресейдегі түрлі ағымдардың қызметіне араласып, тәжірибе жинақтады.
Саяси элита әлеуметтік жағдайына байланысты қоғамды басқару процесіне тікелей немесе жанама түрде ықпал еттіп, қоғамның даму стратегиясын жасап, оны іске асыруға өз үлесін қосады. Әдетте,халықтың басым бөлігінің саяси белсенділігі төмен болғандықтан олар саясаттан бейтарап өмір сүреді. Осындай жағдайда қоғамдық өмірідің даму бағыттарын айқындайтын саяси элитаның рөлі арта түсері сөзсіз.
«Элита» сөзі француз тілінде «қоғамның белгілі бір бөлігін құрайтын топтың ең көрнекті,таңдаулы өкілдері» деген мағына береді.Бұл анықтама «элита» деген ұғымның қоғамдағы түрлі топтардың қандай бөлігіне байланысты қолданылатындығынан анық хабар берсе керек.Бүгінгі гуманитарлық ғылым элитаны саяси, басқарушы, ғылыми, ғылыми-техникалық деп түрлі жіктерге бөледі.
Ғылымда басқарушы топтың, яғни элитаның қызметін арнайы ғылыми талдауға алатын саланы «Элиталогия» деп атайды.[19]
Ұлттық элита ұғымы осы кезге дейінгі ғылыми әдебиетте ұлттық интеллигенция ұғымының контекстінде қарасытырлып келеді. Ал кеңестік қоғамдық партиялық номенклатураның сипаты саяси элитаның жекелеген ерекшеліктерін ғана танытқан.
Ұлттық элита деп арнайы аталмағанымен оны қозғаушы, бағыттаушы қызметтін атқарған әлеуметтік топ тарихтың қай кезінде де болған. Осы құблыстың ХIХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың алғашқы ширегін қамтыған бөлігін бір тұтас бірлікте қарстыруға енгіз бар. Ол негіз ұлттық элитаның отаршылдыққа қарсы азаттық күресінің сипаттық ерекшеліктеріне байланысты. Бұл кезеңде ұлт-азаттық күресттің саяси тәсілдері пайда болды, қалыптасты, және қоғамдық идеялардың практикасына айналды. Жаңа замандағы қазақ тарихының ұлт-азаттық қозғалыстардан туындаған саяси және құқықтық тарихының ХIХ ғасырдың соңынан Алашорда қозғалысы таратылған 1919-1924 жылдарға дейінгі аралығын бес кезеңге бөліп қарастырылу ұсынылуда.
Ұлт-азаттық қозғалыс кезеңдерінің дәуірі базалық негізі бір текті болғандықтан оларды салыстырмалы тәсіл мен егжей-тегжейлі ой елегінен өткізуге болады. Осы тұрғыдан алғанда, ұлт-азаттық қозғалыс шеңберінде ұлттық саяси элитаның даму эволюциясы, қалыптасу ерекшеліктері және саяси іс-әрекетін жан-жақты қарастыруға мүмкіндік аламыз.
Зиялылар тарихын зерттеген мамандардың есебі бойынша 1917 жылғы қазан революциясына шейін негізінен еуропалық, сондай-ақ бірлі-жарым шығыс жоғары оқу орындарын аяқтаған дипломы бар қазақ зиялыларының саны 120 адамнан, ал Ресейлік орта арнаулы оқу орындарында білім алған мамандардың саны 700 асып жығылатын еді. [20]
Екі ғасырдың тоғысында Ресейдің түрлі қалаларында 700-ге жуық қазақ жастары білім алған болса, олар туған халқын отаршылдықтың бұғауынан құтқару үшін монархиялық тәртіпті құлатуға бағыталған кез-келген саяси күштерді қолдап, Ресейдегі түрлі ағымдардың қызметіне араласып, тәжірибе жинақтады.
1. Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры. Алматы: «Жалын», 1992ж. – 184б.
2. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы: «Ана тілі», 1993ж. – 208б.
3. Қойгельдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы: «Санат», 1995ж.–368б.
4. Омарбеков Т. Зобалаң. Алматы: «Санат», 1994ж.-272б.
5. Омарбеков Т. Оңшыл ағымға қарсы күрес: мәні және қорытындылары.// Ақиқат. 1995ж. №11
6. Омарбеков Т. Пантюркизм: тарихы және салдарлары.// Ақиқат. 1998ж. №8
7. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы: «Санат», 1998ж.-320б.
8. Әшірбекова Ж. Тұрар және зиялылар.//Қазақ тарихы. 1997ж. №2
9. Отыншиев А. Оңтүстік Қазақстандағы саяси ұйымдастыру жұмыстары (ХХ ғасырдың 20 жылдары).//Қазақ тарихы. 1996ж. №1
10. Қойгелдиев М. Түркістанның ұлы перзенті (М.Шоқайұлының Түркістан халықтары тарихындағы орны жөнінде).//Қазақ тарихы. 1997ж. №2
11. Нұрпейісов К. Мұстафа Шоқай Қазақстан мен Түркістанның 1917-27 жылдардағы қоғамдық-саяси өмірі туралы.//Қазақ тарихы. 1997ж. №2
12. Әбеуов Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы: «Қазақстан», 1994ж.-136б.
13. Қазбек М., Маймақов Ғ. Құпия кеңестер. Алматы: Санат, 1999ж.-366б.
14. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938г.г. Алматы: Қазақстан. 1998-336с.
15. Қуандықов Е. Сүрең алған сұрқия саясат. Алматы: «Санат», 1999ж.-104б.
16. Жамбылов Д. Тәуелсіздік және саяси сана. Алматы: «Жеті жарғы», 1999ж.-160б.
17. Ауанасова А.М. Национальная интеллигенция Казахстаня в первые годы сов. власти (1917-1923г.г.). Афтореферат дис. канд. ист. наук. Бишкек, 1993г.
18. Слимтиков Ж.Қ. Сұлтанбек Қожановтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Тарих ғыл.канд.дис. афторефераты. Алматы, 1997ж.
19. Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұловтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Алматы: «Қазақстан», 1994ж.-447б.352
20. Кумнаев В.А. 30-ое годы в судьбах отечественной интеллигенции. Москва: «Наука», 1991г.-295с.-с.60
21. Төреқұлов Н. Шығармалары. Шымкент. 1996ж.
22. Қожанов С. Советтік Түркістан автономиясының он жылдығы. Алматы: 1994ж.-20б.
23. Тоболов К. Ұлт саясатындағы оңшылдық ағым.//Еңбекші қазақ. 1929ж. 9 август, №156
24. Ауанасова А.М. Национальная интелегенция Туркестана в первой четверти ХХ века.-Алматы:Қазақ университеті,2001-183с.
25. Пірманов Ә.Б. Қазақ қоғамының жағдайы және ұлттық интелегенция қалыптасуының алғышарттары мен қызметінің бағыт-бағдарлары (ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысы – ХХ ғасыр бас кезеңі). Тарих ғыл.канд.дисс... авторефераты. Алматы. 1997.
26. Ауанасова А.М. Деятельность национальной интелегенции Туркестана в первой четверти ХХ в.Афтореферат дис.на соискание уч.степени доктора исторических наук.-Бишкек,2002-55с.
27. Әбжанов Х., Әлпейісов Ә. Қазақ интеллигенциясы мен мәдениеті туралы. Алматы: 1992ж.-125б.
28. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана уроки истории. Алма-Ата: «Рауан», 1990г.-135с.
29. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шекендер. Алматы: «Қазақстан», 1990ж.-167б.
30. Ұлтшылдықпен күрес науқаны.//Социалистік Қазақстан. 1992ж.-5,7.8,9 мамыр
31. Әлмашұлы Ж. Ғибратты ғұмыр. Шымкент: 2005ж.
32. Әлмашұлы Ж. Нәзір Төреқұлұлы. Алматы: «Жеті жарғы», 1996ж.
33. Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы. Алматы: «Қазақстан», 1994ж.-128б.
34. Әбеуов Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы: «Қазақстан», 1994ж.-136б.
35. Тілеуқұлов С., Оразымбетов Ш., Қосанбаев С. Сұлтанбек Қожанов (1894-1938). Ташкент: «Шарқ», 2001ж.
36. Данагүл Махат. Қазақ зиялыларының қасіреті. Алматы. 2001ж.
37. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Алматы: «Үш-Қиян», 2003г.-584с.
38. Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы. Алматы: «Кітап», 1994ж.
39. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы: ҚАЗақпарат, 2001ж.-404б.
40. Назарбаев Н.Тарих толқынында.Алматы,Атамұра.- 1999.296.-Б.226-227-Б
41. Махат Д.Біздің қателеріміз .Қазақстанның ірі мемлекет қайраткері И.Мұстамбаевтың өмір жолынан.//Ақиқат.-1999. -№1
42. Земсков В.Н «Социологические иследования».1990.№- 10,11.
43. Тлеуқұлов Г., Тлеуқұлова Г.Изисторий казахского педагогического института в Ташкенте.Алматы.2001.
44. Медведев Р.О. Сталине и сталинизме. М.:Прогресс, 1990г.
45. Никола Верт. История советского государства.1900-1991.М.:1992.
2. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы: «Ана тілі», 1993ж. – 208б.
3. Қойгельдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы: «Санат», 1995ж.–368б.
4. Омарбеков Т. Зобалаң. Алматы: «Санат», 1994ж.-272б.
5. Омарбеков Т. Оңшыл ағымға қарсы күрес: мәні және қорытындылары.// Ақиқат. 1995ж. №11
6. Омарбеков Т. Пантюркизм: тарихы және салдарлары.// Ақиқат. 1998ж. №8
7. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы: «Санат», 1998ж.-320б.
8. Әшірбекова Ж. Тұрар және зиялылар.//Қазақ тарихы. 1997ж. №2
9. Отыншиев А. Оңтүстік Қазақстандағы саяси ұйымдастыру жұмыстары (ХХ ғасырдың 20 жылдары).//Қазақ тарихы. 1996ж. №1
10. Қойгелдиев М. Түркістанның ұлы перзенті (М.Шоқайұлының Түркістан халықтары тарихындағы орны жөнінде).//Қазақ тарихы. 1997ж. №2
11. Нұрпейісов К. Мұстафа Шоқай Қазақстан мен Түркістанның 1917-27 жылдардағы қоғамдық-саяси өмірі туралы.//Қазақ тарихы. 1997ж. №2
12. Әбеуов Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы: «Қазақстан», 1994ж.-136б.
13. Қазбек М., Маймақов Ғ. Құпия кеңестер. Алматы: Санат, 1999ж.-366б.
14. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938г.г. Алматы: Қазақстан. 1998-336с.
15. Қуандықов Е. Сүрең алған сұрқия саясат. Алматы: «Санат», 1999ж.-104б.
16. Жамбылов Д. Тәуелсіздік және саяси сана. Алматы: «Жеті жарғы», 1999ж.-160б.
17. Ауанасова А.М. Национальная интеллигенция Казахстаня в первые годы сов. власти (1917-1923г.г.). Афтореферат дис. канд. ист. наук. Бишкек, 1993г.
18. Слимтиков Ж.Қ. Сұлтанбек Қожановтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Тарих ғыл.канд.дис. афторефераты. Алматы, 1997ж.
19. Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұловтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Алматы: «Қазақстан», 1994ж.-447б.352
20. Кумнаев В.А. 30-ое годы в судьбах отечественной интеллигенции. Москва: «Наука», 1991г.-295с.-с.60
21. Төреқұлов Н. Шығармалары. Шымкент. 1996ж.
22. Қожанов С. Советтік Түркістан автономиясының он жылдығы. Алматы: 1994ж.-20б.
23. Тоболов К. Ұлт саясатындағы оңшылдық ағым.//Еңбекші қазақ. 1929ж. 9 август, №156
24. Ауанасова А.М. Национальная интелегенция Туркестана в первой четверти ХХ века.-Алматы:Қазақ университеті,2001-183с.
25. Пірманов Ә.Б. Қазақ қоғамының жағдайы және ұлттық интелегенция қалыптасуының алғышарттары мен қызметінің бағыт-бағдарлары (ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысы – ХХ ғасыр бас кезеңі). Тарих ғыл.канд.дисс... авторефераты. Алматы. 1997.
26. Ауанасова А.М. Деятельность национальной интелегенции Туркестана в первой четверти ХХ в.Афтореферат дис.на соискание уч.степени доктора исторических наук.-Бишкек,2002-55с.
27. Әбжанов Х., Әлпейісов Ә. Қазақ интеллигенциясы мен мәдениеті туралы. Алматы: 1992ж.-125б.
28. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана уроки истории. Алма-Ата: «Рауан», 1990г.-135с.
29. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шекендер. Алматы: «Қазақстан», 1990ж.-167б.
30. Ұлтшылдықпен күрес науқаны.//Социалистік Қазақстан. 1992ж.-5,7.8,9 мамыр
31. Әлмашұлы Ж. Ғибратты ғұмыр. Шымкент: 2005ж.
32. Әлмашұлы Ж. Нәзір Төреқұлұлы. Алматы: «Жеті жарғы», 1996ж.
33. Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы. Алматы: «Қазақстан», 1994ж.-128б.
34. Әбеуов Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы: «Қазақстан», 1994ж.-136б.
35. Тілеуқұлов С., Оразымбетов Ш., Қосанбаев С. Сұлтанбек Қожанов (1894-1938). Ташкент: «Шарқ», 2001ж.
36. Данагүл Махат. Қазақ зиялыларының қасіреті. Алматы. 2001ж.
37. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Алматы: «Үш-Қиян», 2003г.-584с.
38. Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы. Алматы: «Кітап», 1994ж.
39. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы: ҚАЗақпарат, 2001ж.-404б.
40. Назарбаев Н.Тарих толқынында.Алматы,Атамұра.- 1999.296.-Б.226-227-Б
41. Махат Д.Біздің қателеріміз .Қазақстанның ірі мемлекет қайраткері И.Мұстамбаевтың өмір жолынан.//Ақиқат.-1999. -№1
42. Земсков В.Н «Социологические иследования».1990.№- 10,11.
43. Тлеуқұлов Г., Тлеуқұлова Г.Изисторий казахского педагогического института в Ташкенте.Алматы.2001.
44. Медведев Р.О. Сталине и сталинизме. М.:Прогресс, 1990г.
45. Никола Верт. История советского государства.1900-1991.М.:1992.
2 Ұлттық элитаның қалыптасуы
Белгілі бір қөзқарастар жүйесі ретінде ХХ ғасырдың басында пайда
болған қоғамдық ғылымдардың элита теориясы бұрынан қалыптасқан дәстүрлі
тарихи танымды тың соқпаққа жетелейді.Элита қоғамдық өмірді өзінің
бастамшылдығмен,тұлғалық ерекшелігі, кәсіпқойлық сапасымен танылатын
адамдар тобы дер болсақ, ол топтың саяси әрекеті ғылыми талдаудан
өткізілгенде қоғамдық құбылыстар мен тарихи оқиғалардың даму заңдылығын
жаңа қырынан танып, білуді жеңілдетеді.
Саяси элита әлеуметтік жағдайына байланысты қоғамды басқару процесіне
тікелей немесе жанама түрде ықпал еттіп, қоғамның даму стратегиясын жасап,
оны іске асыруға өз үлесін қосады. Әдетте,халықтың басым бөлігінің саяси
белсенділігі төмен болғандықтан олар саясаттан бейтарап өмір сүреді.
Осындай жағдайда қоғамдық өмірідің даму бағыттарын айқындайтын саяси
элитаның рөлі арта түсері сөзсіз.
Элита сөзі француз тілінде қоғамның белгілі бір бөлігін құрайтын
топтың ең көрнекті,таңдаулы өкілдері деген мағына береді.Бұл анықтама
элита деген ұғымның қоғамдағы түрлі топтардың қандай бөлігіне байланысты
қолданылатындығынан анық хабар берсе керек.Бүгінгі гуманитарлық ғылым
элитаны саяси, басқарушы, ғылыми, ғылыми-техникалық деп түрлі жіктерге
бөледі.
Ғылымда басқарушы топтың, яғни элитаның қызметін арнайы ғылыми
талдауға алатын саланы Элиталогия деп атайды.[19]
Ұлттық элита ұғымы осы кезге дейінгі ғылыми әдебиетте ұлттық
интеллигенция ұғымының контекстінде қарасытырлып келеді. Ал кеңестік
қоғамдық партиялық номенклатураның сипаты саяси элитаның жекелеген
ерекшеліктерін ғана танытқан.
Ұлттық элита деп арнайы аталмағанымен оны қозғаушы, бағыттаушы
қызметтін атқарған әлеуметтік топ тарихтың қай кезінде де болған. Осы
құблыстың ХIХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың алғашқы ширегін қамтыған бөлігін
бір тұтас бірлікте қарстыруға енгіз бар. Ол негіз ұлттық элитаның
отаршылдыққа қарсы азаттық күресінің сипаттық ерекшеліктеріне байланысты.
Бұл кезеңде ұлт-азаттық күресттің саяси тәсілдері пайда болды, қалыптасты,
және қоғамдық идеялардың практикасына айналды. Жаңа замандағы қазақ
тарихының ұлт-азаттық қозғалыстардан туындаған саяси және құқықтық
тарихының ХIХ ғасырдың соңынан Алашорда қозғалысы таратылған 1919-1924
жылдарға дейінгі аралығын бес кезеңге бөліп қарастырылу ұсынылуда.
Ұлт-азаттық қозғалыс кезеңдерінің дәуірі базалық негізі бір текті
болғандықтан оларды салыстырмалы тәсіл мен егжей-тегжейлі ой елегінен
өткізуге болады. Осы тұрғыдан алғанда, ұлт-азаттық қозғалыс шеңберінде
ұлттық саяси элитаның даму эволюциясы, қалыптасу ерекшеліктері және саяси
іс-әрекетін жан-жақты қарастыруға мүмкіндік аламыз.
Зиялылар тарихын зерттеген мамандардың есебі бойынша 1917 жылғы қазан
революциясына шейін негізінен еуропалық, сондай-ақ бірлі-жарым шығыс жоғары
оқу орындарын аяқтаған дипломы бар қазақ зиялыларының саны 120 адамнан, ал
Ресейлік орта арнаулы оқу орындарында білім алған мамандардың саны 700 асып
жығылатын еді. [20]
Екі ғасырдың тоғысында Ресейдің түрлі қалаларында 700-ге жуық қазақ
жастары білім алған болса, олар туған халқын отаршылдықтың бұғауынан
құтқару үшін монархиялық тәртіпті құлатуға бағыталған кез-келген саяси
күштерді қолдап, Ресейдегі түрлі ағымдардың қызметіне араласып, тәжірибе
жинақтады.
Қазақтың кемшілігін сынау, ұлттық қалғыған рухын оятуға қатысты
идеялар ұлт зиялыларының саяси әдеби қызметіне арқау болды.
Патшалық билік жаңа қалыптаса бастаған ұлттық элитамен екі жақты
ойынға түсті. Бір жағынан ұлт зиялылапының өкілдері Мемлекетттік Думаға
депутат болып сайланса (Ә.Бөкейханов, А.Бірімжанов, А.Қалменов, Б.Қаратаев,
Т.Нұрекенов, т.б), екінші жағынан белсенді саяси қызметпен айналыса
бастаған жеке қайраткерлер (Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
Ж.Ақпаев,т.б) саяси қуғын нысанына айналды.
Патшалық билік пен жаңа қалыптаса бастаған ұлт зиялылары арасындағы
егес, қазақ қоғамында ресеми билікке қарсы тұрған саяси оппозицияның
қалыптасумен аяқталды. Сондай-ақ ол ұлттық мемлекеттік дербестік және
тәуелсіздік идеясын жаңа сапада қайтадан көтерді.
Уақытша үкімет органдары мен тығыз бірлікте жұмыс жүргізген ұлттық
элита өкілдері саяси тұрғыдан қолайлы жағдайды ұлттық мүддеге пайдалана
алды. 1912 жылдың науырызында Түркістанда Шуро-и-Исламия ұйымы құрылса,
осы жылдың шілдесінде алаш саяси партиясы құрылды. Олардың ұйымдық құрылымы
нығайып, саяси тұғырнамасының айқындалуына жоғарыда аталған қайраткерлер
өлшеусіз үлес қосты.
Түркістан өлкесінде М.Шоқай, М.Тынышбаев, С.Лапин және т.б
қайраткерлер мұсылмандық қозғалыс аясынан Түркістан Мұхтариятын құрып,
өлкедегі кеңес өкіметіне баламалы ұлттық мемлекеттік құрылым жасақтады. Ал
Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.Дулатов бастаған ұлттық элита өкілдері алаш
қозғалысының идеяларын іске асырып, Алашорда Уақытша үлкен үкіметін
жасақтады. Күрделі жағдайда орнаған бұл ұлттық мемлекеттік құрылымдардың
саяси тағдары бәрімізге белгілі. [21]
1917 жылдың соңына қарай өмірге келген Алашорда және Түркістан (Қоқан)
Автономиясы үкіметтері ұлттық элитаның жігерлі еңбегінің нәтижесі ғана
емес, сонымен бірге оның ұлт өмірін қайта жаңғыртудағы потенциялдық
мүмкіндігінің де көрінісі де болатын.
Ұлттық саяси тарихындағы бұл кезеңнің тарихи ерекшелігі: саясат
сахнасына ұлт тағдырын, заман ағымын уақыт сұранысна лайық теориялық
дәрежеде қорта алған, сондай-ақ онымен шектелмей ұлт өмірін жаңа талапқа
сай мазмұнда қайта құруға (модернизация) ынталы да жігерлі саяси күш келді.
Бірақ империялық күштер,яғни олардың оңшылдары мен солшылдары, ақтары мен
қызылдары енді ғана бой көрсеткен ұлттық зиялы-элитаның ұсыныстарына құлақ
аспақ түгілі, одан тезірек құтылуға тырысты. Сондай-ақ бұл ойды
большевиктер іске асырды да.
Түркістан АКСР-і (1918-1924 жылдарда өмір сүрген автономиялы
республика) Кеңестерінің Орталық Атқару Комитеті (Түрікатком) жанында
құрылып, қызмет атқарған Қазақ бөлімінің тарихы отандық тарих ғылымы
тарапынан әлі күнге дейін толық зерттелініп, ғылыми түрғыдан таразыланған
жоқ. XX ғасырдың 20-жылдарының басында Түркістан өлкесі қазақтарының саяси,
әлеуметтік, қоғамдық, мәдени өмірінде үлкен орны мен ықпалы болған аталған
бөлімнің сан-саналы қызметін жан-жақты да толық ашып көрсету үшін іргелі
зерттеудің қажет болатындығын ескертеміз.
Түрікатком жанында қызмет атқарған Қазақ бөлімінің құрылуының өзіндік
тарихы бар, ол 1917-1920 жылдары Түркістанда орын алған қым-қиғаш саяси
процестердің нәтижесінде дүниеге келген еді.
Тарихтан белгілі, 1917 жылы қарашада Ташкент большевиктерінің қарулы
төңкерісінің нәтижесінде Түркістан өлкесінде Кеңестердің саяси билігі
орнайды. Аталмыш кеңестер өлке халқының небары 5 пайызынан аспаған орыс-
еуропалық келімсектердің жұмысшы - мұжық - солдат бұқарасының мұң-мұқтажын
жоқтаған, мүддесін күйттеген, сойылын соққан саяси-әскери органы болды.
Құрылған кеңестердің құрамында алғашында Түркістанның жергілікті мұсылман -
түркі халықтарының өкілдері саусақпен санарлықтай болса, ал Ташкенттегі
Орталық билік орындарында (Комиссарлар Кеңесінде) бірде-бір жергілікті ұлт
өкілдері болмады. Қара шекпенді патшалық империяны қызыл түсті кеңес
империясы алмастырды.
Орыс болышевиктері билеп-төстеген кеңестердің билігіне балама түрде
Түркістанның мұсылман-түркі халықтарының зиялылары 1917 жылы күздің соңында
Қоқан қаласында, Түркістанның жергілікті халықтарының еркін орындай отырып,
Түркістан Мүхториятың (Түркістан автономиясын) дүниеге әкелді, бірақ бұл
құрылым 1918 жылы ақпанда Ташкент большевиктерінің агрессиясы нәтижесінде
қанға бөктеріліп, қиратылды [22].
Түркістанда монополиялы саяси билікке ие болған орыс большевиктері
ұзақ уақыт бойы өлкенің саяси статусын анықтау мәселесі бойынша ешқандай
нақты қадам жасамай, саяси көрсоқырлық танытты. Тек 1918 жылы сәуір айының
аяғында ғана Түркістан өлкесі - революцияға дейінгі Ресей империясының
Түркістан генерал-губернаторлығы Ресей Социалистік Федерациясының
Түркістан Республикасы деп жарияланды [23]. Бірақ республиканың барлық
ресми құжаттарында қысқаша Түркістан Республикасы деген атау қолданылды.
Дүниеге келген Түркістан Республикасында ұзақ уақыт империялық отарлық
саясат жүргізіліп, Түркістанның жергілікті халықтарын бұратаналар,
түздіктер деп кеміте атауды жалғастыра берді. Тек 1919 жылдың көктемінен
бастап белгілі қайраткер Т. Рысқұловтың жетекшілігімен құрылған Мұсылман
Бюросының [24] ұлт мәселесі бойынша жүргізген позициялы күресінің
нәтижесінде ғана жергілікті халықтарды кемсіте атаушылыққа тыйым салынып,
ресми құжаттарда Түркістанның жергілікті халықтары, түркі халықтары,
мұсылмандардеп атау дәстүрі қалыптасады. Республика коммунистері де осы
уақыттан бастап, мұсылман коммунистері және еуропалық коммунистер деп
аталатын екі үлкен топқа жіктеледі. Т.Рысқұловтың төңірегіне топтасқан
мұсылман Коммунистері Түркістандағы орыс коммунистерімен және Түркістанға
арнайы аттандырылған Мәскеудің коммиссарлы органы – Түріккомиссиямен
ымырасыз күресе отырып, Түркістан Республикасын түркі тілдес халықтық
ұлттық мемлекетіне айналдыруға, республика егемендігіне, яғни Ресей
Федерациясы құрамында болса да, саяси, экономикалық, дипломатиялық, әскери
және мәдени мәселелер бойынша нақты болуы тиісті дербестік қүқықтарына ие
болуға ұмтылады. Ол үшін, ең алдымен, Түркістанның түркі халықтарының ішкі
бірлігін қамтамасыз етіп, барлығын (қазақтарды, өзбектерді, қырғыздарды,
түрікмендерді, қарақалпақтарды және түркілермен мың байланысы бар
тәжіктерді) Біртұтас Түркістан, Біртұтас түркі халқы идеясына
топтастыру қажет еді. Сондықтан да Т.Рысқұлов 1920 жылы қаңтар айында
Ташкент қаласында болып өткен Мұсбюроның III конференциясында арнайы
баяндама жасап, Түркістан Республикасының автономиялылығы туралы деген
атақты тезистерін қабылдатқан еді. Тезистердің 6-бабында: Түркі
халықтарының - татар, қазақ, қырғыз, башқұрт, өзбек және т.б. болып
бөлініп, жеке ұсақ республикалар құруға ұмтылу идеясын жою, біртұтастық
мақсаты үшін... түркі халықтарын Түрік Кеңес Республикасының төңірегіне
топтастыру [25] қажеттілігі ерекше атап көрсетілген болатын. Өз идеяларын
іске асыру мақсатында Т.Рысқұлов басқарған Түркістан делегациясы 1920 жылы
7-мамыр - 12-шілде аралығында арнайы сапармен Мәскеуге барып, В.И.Ленинмен
ауыр келіссөздер жүргізгені белгілі [26]. Нәтижесінде Біртұтас Түркістан
идеясынан шошынған В.И.Ленин Түркістан Республикасын тез арада жою,
республиканы мекендеген түркі халықтарын ұлттық белгілеріне қарай жіктеу,
Орталық Азияда саяси жағынан Мәскеуге толық бағынышты ұлттық
республикаларды құру туралы тапсырма береді [27].
Әрине, Біртұтас Түркістан идеясын көтерген кезде Т. Рысқұлов
Түркістанды мекендеген түркі тілдес халықтардың жеке ұлттық белгілерін
тіптен жоққа шығарған жоқ, тек Ресейдің отарлықсаясатына, қызыл империяға
бірлесе қарсы тұру, бостандық пен егеменді жолында күш біріктіру, бөлініп
бөріге жем болмау жолында тактикалық тегі мен қаны қазақ болған соң,
Т.Рысқұловтың жаны да үнемі қазаққа тартып тұрды әрі шешуші мәселелерде
қазақ ұлтының мүддесін бәрінен де жоғары қоятын еді. Қазақ жерлерін бір
республика аясына біріктіру, автономиялы статуста болса да қазақ мемлекетін
қалпына келтіруді назарда ұстады. Т.Рысқұлов 1919 жылы қарашада Орынборға
арнайы хат жазып барлық қазақ жерлерін бір республикаға біріктіру,
Қазақстанның астанасын Ташкентке көшіріп әкелу туралы ұсынысын жеткізеді
[28]. 1920 жылы Түрікатком төрағасы болып сайланған соң, Т.Рысқұлов өзі
басқарып отырған органның жанынан таза қазақ істерімен шүғылданатын арнайы
бөлім құруға күш салады. Бірақ 1920 жылы шілдеде, яғни жоғарыда біз
тоқталып өткен Мәскеудегі саяси тартыстар нәтижесіз аяқталған соң,
Т.Рысқұлов бастаған саяси топтың өз қызметтерін тастап шығуларына
байланысты Түркістан қазақтарының арнайы бөлімін құру, Жалпытүркістандық
қазақ сиезін ұйымдастыру ісі аяқсыз қалады [29].
Тарау-II. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦ
Тарау. ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басындағы Қазақстан және
ұлт зиялылары
1.1. ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басындағы қазақ зиялыларының қалыптасуының
алғышарттары
Қазақ қоғамының экономикалық өміріңде XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың
басыңда болған өзгерістер қазақ халқының қоғамдық санасын едәуір қайта
құруға жеткізді. Қарастырылып отырған кезеңде Ресейдің патша үкіметі
Қазақстанды отарлауын толық аяқтады деуге болады, оның ең басты әлеуметтік-
экономикалық зардаптары: қазақ халқын біртұтас ел ретінде бытырату
мақсатымен қазақ жерлерінің аумақтық жағынан әскерилеңдірілген бірнеше
облыстарға бөлінуі; байырғы турғыңдарды жақсы жерлер мен шурайлы
жайылымдардан жаппай көшіру, шаруашылық жүргізу саясатын өзгерту; тұрмыс
жағдайының күрт нашарлатылып, оған қоса рухани қысымның күшейтілуі.
Қоғамдық тұрмыстағы мұндай елеулі өзгерістер ұлттық сана сезімді оятты,
қазақ қоғамында жаңа идеялар, ойпікірлер, көзқарастар қалыптасуын бастап
берді.
XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының озық ойшылдары қоғамды,
адамдардың өздерін күш қолданылатын революция емес, қоғам мүшелерінің
сезімін өзгерту мен адамдардың бүкіл қоғамды жаңарту практикасына тартылуы
ғана өзгерте алады деп санап, қоғамдық сананы қалыптастыру процесін нақты
жүзеге асырды. Адамдардың бүкіл бұқарасы мұндай өзгерістерге қатыса алмайды
және оған қатысуға қабілетсіз, оны бірдей түсіне бермейді және оған бірдей
дәрежеде мүдделі де емес. Қоғамдық тұрмыс пен қоғамдық сананың байланысын
әдетте барша жұрт бірігіп немесе әрбір адам жекедара белгілемейді, қайта
адамдардың ерекше топтары, сананы әзірлеумен кәсіби түрде айналысатын
интеллигенттер анықтайды. XX ғасырдың бас кезінде қазақ қоғамыңда Қазақ
газеті мен Айқап журналы төңірегіне топтасқан жас қазақ интеллигенциясы
осындай интеллектуалдар тобы болды.
XX ғасырдың басында Қазақстанда қоғамдық сана қалай қалыптасты,
адамдардың санасын ояту үшін оларға қазақ интеллигенциясы қаңдай идеялар
ұсынды, қазақ қоғамының болашағын олар қандай деп білді? Бұл сұрақтардың
бәріне осы басылымдарға талдау жасау арқылы жауап беруге болады.
Ең алдымен, Түркістанның Ресейге қосылуы нәтижесінде дала өңірінде
байырғы халық тілдерінде алғашқы газеттер пайда болғанын атап өтейік.
Түркістан уәлаятының газеті 18701882 жылдарда өзбек және қазақ тілдерінде
шығып тұрды. Газетті Ішкі істер министрлігі қатаң қадағалап отырды, мұның
газет мазмұнына әсер еткені күмәнсіз. Түркістан уәлаятының газеті
беттерінде орыс мемлекетінің өмірін, оның байырғы халықтар жөніндегі
саясатын көрсететін материалдар, әр түрлі өкімдер мен үкімдер, орыс халқы
мен басқа мемлекеттердің өміріндегі елеулі оқиғалар туралы хабарлар басылып
тұрды. Патша үкіметі тарапынан қатаң цензура жасалғанына қарамастан, газет
тарих, этнография, экономика, археология, орыс әдебиеті мен мәдениеті
жөнінде де қазақ тілінде материалдар жариялады.
Дала уалаятының газеті шығуы қазақ халқының мәдени өмірінде елеулі
оқиға болғаны өткен тарауда айтылды, шын мәнінде газет патша үкіметінің
ресми органы еді. Газет екі бөліктен тұратын. Ресми бөлігіндеүкімет
материалдары, ал ресми емес бөлігінде қазақ халқының тарихы жөніндегі
материалдар, қазақтардың шаруашылық өмірі, билердің жұмысы туралы, байырғы
халық арасындағы сауаттылықтың жайкүйі және дала өңіріндегі көптеген
проблемалар туралы әртүрлі мәліметтер басылды. Газет қазақ халқын
дүниежүзілік мәдениетке тарту, қазақ ғылымы мен мәдениетін дамыту ісінде
теңдесі жоқ рөл атқарды. Дала уәлаятының газеті беттерінде орыс
классиктері А. С. Пушкин, Л. Н. Толстой, И. С. Тургенев, Н. А.
Добролюбовтың шығармалары, Қазақстанды зерттеген орыс ғалымдары Г. Н.
Потанин, В. В. Радлов, И. И. Крафт, А. Е. Алекторов және басқаларының
публицистикалық мақалалары мен хабарлары аударылып басылды. Аударма
жасағандар Е. Абылайханов, Д. Сұжанғазин, Р. Дүйсенбаев және Абай
Құнанбаевтың інісі Халиолла Өскенбаевтар болатын. Орыс оқырмандарын қазақ
халқының рухани өмірімен таныстырғандардасолар.
Дала уәлаятының газетінде Абайдың Жаз, Болыс болдым, мінеки,
Күлембайға деген өлеңдері, Ы. Алтынсариннің, М. Ж. Көпеевтің, А.
Құрманбаевтың шығармалары жарық көрді, революцияға дейінгі Қазақстанның
тарихы, әдебиеті мен мәдениеті жөніндегі материалдар да назар аударарлық.
Біздің қырғыздардағы сенімнанымдар, Қырғыз тілінің транскрипциясы
туралы, Саяхатшы француздар қырғыз даласында, Қырғыздардың лирикалық
әндері, Қырғыз интеллигенциясының міндеттері, Қырғыздардың шыққан тегі
туралы аңыз сияқты мақалалардың қазақ халқының тарихы, географиясы,
экономикасы, мәдениеті мен тұрмысы үшін маңызының теңдесі жоқ.
Газет беттерінде қазақтың оқығандары мен ғалымдарының өмір деректері
туралы құнды мақалалар жарияланды. Ш. Уәлихановтың туғанына 60 жыл толуына
арналып берілген газеттің 1894 жылғы 18 санындағы мақалада: ... Шоқан
Уәлиханов ғалым, өнер иесі, халықтың ғадет заңын біліп, даңғыл, биік жолға
шықса да өзінің туған жайын жатырқамай һәм ұмытпады... Тағы дағалым
өнерінің қымбат екенін біліп, құрмет тұтып өзінің халқын бек жақсы көрер
еді. Ләйкін Россия халқының қорғап, қоршап болысқаныменен Азия халықтары
ілгері басып һәм надандықтан құтылар ма деп ойлар еді деп жазылған.
Сонымен қатар газетте оқуағарту, өнербілімге үндеген мақалалар көптеп
басылды.
Газетте саяси тақырыптағы материалдар жарияланбады деуге болады.
Біздің ойымызша, бұл патша үкіметінің қатаң цензурасына байланысты. Ал
жалпы алғанда, газет қазақ халқының рухани өмірінде елеулі рөл атқарды.
Сонымен бірге қазақ халқының ұлттық санасезімін ояту және жаңа
қоғамдық сананы қалыптастыру ісіне Қазақ газеті де зор үлес қосты. Алаш
партиясы сияқты, оның органы болған Қазақ газеті (19131918 ж.) де ұзақ
уақыт бойы буржуазияшылұлтшылдық газет саналып келді.
Қазақ даласындағы ұлттық қозғалысқа жас интеллигенция жаңа тыныс
берді. Тарихи тәжірибенің дәлелдеп отырғанындай, әлеуметтік күрт өзгерістер
кезеңдерінде әрқашанда интеллигенция едәуір белсенділігімен, дербес
бастамасымен ерекшеленіп отырған. Әлеуметтік, интеллектуалдық және
адамгершілік сезімі жоғары интеллегенция жеке адамның қоғамда алатын
жағдайы туралы, оның санаға және санасезімге қатынасы туралы мәселе
көтерді.
С. Асфендияровтың жазғанындай, Мемлекеттік аппаратты қалыптастыру
қажеттігі патша өкіметін белгілі бір дәрежеде кадрлар даярлау мен
айналысуға мәжбүр етті. Сөйтіп Ресейдің оқу орындарынан қазақтан шыққан
болашақ дәрігерлер, инженерлер, мұғалімдер, чиновниктер, офицерлер,
аудармашылар, жазушылар жоғары білім алды.
Белгілі марксист А. Грамши Ресей интеллигенциясының қалыптасу
заңдылықтарын зерттей келіп былай деп жазған: ең белсенді, жігерлі, алғыр
және білімді адамдардан тұратын беткеұстарлар шетелге барады, Батыстың
неғұрлым алдыңғы қатарлы елдерінің мәдениеті мен тарихи тәжірибесін игеріп,
бұл орайда өздерінің ұлттық мәдениетінің ең елеулі белгілерін жоғалтпайды,
яғни өз халқынан рухани және тарихи байланыстарын үзбейді, сөйтіп
интеллектуалдық даярлығын аяқтап, олар отанына оралады да, халықты күштеп
оятып, ілгері қарай жедел қозғалуға, кезеңдерден аттап өтуге мәжбүр етеді.
Бұл заңдылықты біз XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басындағы қазақ
интеллигенциясының қызметінен көреміз. Қазақ интеллигенциясының алдыңғы
қатарлы бөлігі XX ғасырдың басындағы Ресейдегі революциялық күрес, 1905
жылғы бірінші орыс революциясы идеяларының және сол кездегі қазақ қоғамының
тарихи нақтылықтарының ықпалымен қалыптасты.
Оның ең басты сіңірген еңбегі мынада: ол бүкіл ресейлік даму кезеңінің
басталуын дер кезінде байқап, қазақ қоғамын да қозғалысқа келтіру амалдарын
іздестірумен айналысты, бұл үшін бірінші орыс революциясы берген әлеуметтік
және саяси бостандықтарды пайдаланып, туған халқын феодалдықпатриархаттық
мешеуліктен шығаруға, патшалық езгіден азат етуге, оған білім мен прогресс,
мемлекеттік тәуелсіздік алу жолдарын көрсетуге ұмтылды. Мұның қиын күрес,
күрделі жанжалдар мен ізденістер жолы болғаны күмәнсіз. Ал бұл жолда
жетістіктермен қатар, әрине, қателесулер де, адасулар да болды. Алайда
оларды, кейіннен сталиндік идеологияның түсіндіргеніндей, өз халқына жаулық
көзқарастар емес, халық тағдырын жеңілдету жолындағы күрестің табиғи
қиындықтары туғызған еді. Қазақ интеллигенциясының ең басты ізгі мақсаты
халқына қызмет ету болғанын Алаш басшыларының бірі М. Дулатов 1929 жылы
Бутырск түрмесінен жазған хатында былай деп айқын баяндайды: ... Мен
өзімнің құлдыққа түсіріліп, езгіге салынған бейшара халқымның осы құлдық
жағдайдан шығуына көмектесуді өз борышым деп санадым... Саяси саладағы
оқиғаларды дер кезінде болжай алмадым деп санаймын, ал қазір кеңес
өкіметіне қарсы күрес деп отырғанның бәрі менің қазақ ұлтын дербес,
тәуелсіз, бақытты жағдайда көргім келген тілегім ғана.
1905 жылдан жас қазақ интеллигенциясы белсене қимылдай бастады. 1905
жылғы 17 қазандағы патша манифесінде азаматтық құқықтар арождан
бостандығы, жеке адамға ешкімнің тиіспеуі, жиналыстар мен одақтар
бостандығы жарияланғаны мәлім. Патша Мемлекеттік думаны заң жүзінде
шақыруға және оған империяның бұратаналарын қоса, қоғамның барлық таптарын
жіберуге уәде берді. Манифестің жариялануы қазақтардың саяси күресінің басы
болды. Митингілер ұйымдастырылып, оларда экономикалық және саяси
проблемалар кең талқылана бастады. Әлеуметтік өзгерістерді күту, халық
тұрмысының жақсаруына деген үміт бұқараны қозғап, интеллигенцияның қызметін
жандандыра түсті. Көптеген саяси партиялар пайда болды. 1905 жылдың аяғында
қазақтардың алғашқы ресми съездері өтті: Орынборда оған Әлихан Бөкейханов,
Верныйда Ахмет Байтұрсынов төрағалық етті.
Қоғамдықсаяси өмір аренасына орыстың азаттық қозғалысының ықпалын
бастан кешірген қазақ интеллигенциясының демократиялық пиғылдағы жас ұрпағы
көтеріле бастады. Ұлттық интеллигенцияның түрлі топтарының идеялықсаяси
көзқарастары бірдей болмады.
Әлихан Бөкейханов XX ғасырдың басында қазақтар арасында ұйымдасуы
мүмкін саяси партиялар жөнінде былай деп жазды: Таяу болашақта дала
өңірінде қырғыздар арасында қалыптасып жатқан екі саяси бағытқа сәйкес екі
саяси партия ұйымдастырылуы ықтимал. Олардың біреуі ұлттықдіни партия деп
аталуы мүмкін, ал оның мұраты қазақтардың басқа мұсылмандармен діни бірлігі
болады. Екіншісі батыс бағытында... Біріншісі мұсылмандық татар
партияларын, екіншісі оппозициядағы орыстарды, атап айтқанда, халық
бостандығы партиясын үлгі етіп алуы мүмкін.
Шынында да, кейіннен Әлихан Бөкейхан бастаған қазақ саясатшылары
болашақтағы ұлттық партияны кадеттер үлгісінде құрмақ болды. Оның өкілдері
кадет партиясының Бүкіл ресейлік съездерінің жұмысына қатысты, ал Ә.
Бөкейханов осы партияның Орталық комитеті құрамына сайланып, Мемлекеттік
думада кадеттерге қосылды. Қазақ интеллигенциясы алдыңғы қатарлы бөлігінің
кадеттермен ынтымаққа келуіне кадеттердің көшпелілердің отырықшылық өмірге
біртебірте өтуі қажет екендігін түсінгені және отарлық аймақтарда да
орталық Ресейдегідей оқыту жүйесінің енгізілуін жақтауы әсер етті. Батысша
пиғылға батыл бет бұрып, егер барлық, саяси орыс қозғалыстарының
тұғырнамасында бұратаналарға құқықтардың теңдігі мен олардың қадірқасиетін
құрметтеуге уәде берілсе, олардың бәрімен ынтымақтастық жасауды жақтаған
бұл қазақ тобының басшылары панисламизмге оппозицияда болып, оны шығыс
утопиясы деп санады. Екінші жағынан, патша үкіметіне адал болып, көшпелі
халықтар арасында әскери міндеткерлік енгізілуімен де келісе отырып, олар
тіл мен мәдениет жағынан орыстандыруға, сондайақ ауыртпалықты полициялық
террор мен отарлауға қарсы күресті.
1.2. Қазақ зиялыларының және Алаш партиясы
Тарих сахнасына алашорда халық Кеңес ‰кiметiн алып келген жалпы ±лттық
күрестің басында ±лттық к‰рестің басында ±лттық интеллигенция түрды.
Олардың ортақ түсінігі бойынша отарлық езгі мен феодалдық мешеулік
жағдайында аяқ асты болған ±лттық мүддені қорғап, қазақ елін өркениетті
елдер қатарына алып шыға алатын жалқы жол - ±лттық мемлекеттік қ±рылымның
болуы еді.
Жетпіс жылдан астам уақыт жүріп өткен тарихи жолымыз көрсетіп
бергендей, қазақ қоғам қайраткерлері тєуелсіз дербес мемлекет қ±ру жолын
тањдай отырып, қателескен жоқ еді. ¦лттық қанау мен ±лттық теңсіздік
болған жерде езілген елдердің табиғи талаптары мен мүддесін қорғайтын саяси
институттарға сұраныс та қалыптаспақ. Ал, осы негізде пайда болған
мемлекеттің саналы түрде жалпы ±лттық – м±раттарѓа қол жеткізуді көздейтін
шараларды іске асыруы да табиѓи нәрсе. Өздерінің саяси еркіндігін алған
елдердің бәрінде де осылай болған. Осы түрғыдан алғанда, єрине "Алаш"
партиясының өмірге келуі тарихи қажеттіліктен туған болатын.
Бірақ қазақ ±лт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің б±л єрекеті ескі
Ресейдің т±тастығын көксейтін ақ қазақтар мен патша генералдарына да жаңа
тоталитарлық жүйені орнатушы большевиктерге де ±най қоймайды. Егер
алғашқылары ¦лы Ресейсіз өз бетінше өмір сүре алмайтын б±ратана халықтың ат
төбеліндей сеператистiк пиғылдағы өкілдеріндей қарап, аяқтарынан шалса
соңғылары саяси сауатсыз, аңқау елді арзан ±рандармен артына ертіп, ал оның
көзі ашық көш бастаушылары "буржуазиялық ±лтшылдар", "±лтшыл - уклонистер"
деп жариялап, алдымен халықты оларға қарсы қойып, артынан б±ларды асып-
атып, рухани азапқа салып, жойып тынды(35).
¦лттық саясатта түптеп келгенде ±лы державалық, империялық мақсатты
көздеген б±л екі саяси жүйе де ±лттық мемлекеттік идеясынан қорықты.
Сондықтан да, ±лттық шет аймақтарда б±л ойға қорғау салушылардың есімін
атауға да тиым салынды. Міне, осыған байланысты біз соңғы уақытқа дейін
қазақ ±лт - азаттық қозғалысы қайраткерлерінің өмір жолымен, олардың
артында қалдырған творчестволық м±раларымен таныса алмай келдік.
Халқымыздың ез еркіндігі ‰шiн күрес жолында мәңгі өрлейтiн терең із
қалдырған ќайраткерлеріміздің тізімі жетерлік.
Кењес дәуірі кезiнде жарық кµрген ѓылыми зерттеулерде саяси-ахуалдыњ
қалыптасуына єсер еткен факторлардың ролі, ықпалдары маркстік -лениндік
кµзқараспен бағаланды. Керісінше, қазақтың кең даласында анда – санда
көрініс берген большевиктік идеологияныњ таралу зањдылығы, яѓни социалистік
революцияның болуы дәйекті қажеттіліктен туды деген т±жырым, қағидалар
ғылыми зерттеулерде аксиома ретінде дәлелденді. Ал, қазақ қайраткерлері
қоғамды күшпен ќ±латып, дәст‰рлі саяси – қ±қықтық мәдени дамуды ±лт
санасына жат институттармен алмастыруға үзілді-кесілді қарсы болды. Философ
А. Қасабековтың түсінігiнше: "XX ғасырдың басындағы қазақ ±лт - азаттық
қозғалысының кµрнекті ќайраткерлері А. Байтүрсынов, Ә. Бөкейханов,
М. Дулатов, М. Тынышбаев, М. Шоқаев және басқалары өмірдің обьективті
жаѓдайларын өзгертуді күшпен емес, сананы сол процеске енгізу арқылы
өзгерту керек деп уағыздады. Олардың негізгі идеялары бостандық,
тәуелсіздiк, отаршылдық езгіден қ±тылу жолдары және қазақ халқын жалпы
адамзаттық қ±ндылыққа жаќындастыру болды"(36).
Міне, сондықтан да XX ғасырдың басындағы қазақ ќоѓамында қалыптасқан
саяси - идеялық ахуалға большевиктік - идеологияның ықпалы пәрменді болды,
"революциялық ќозѓалысқа қазақ жастары белсенді араласты" деген жасанды
т±жырымдар ақиқатқа сай келмейді. ¦лан байтақ қазақ жерінде большевиктік
идеологияға мойынс±нған М. Сералин, С. Кµбеев, Н. Ералин, М. Бекметов, Ы.
Дүйсенбаев, Т.Бокин сияқты саусақпен санарлық қазаќ жастарының астыртын
ж‰ргізген революциялық қызметінен саяси - идеялық ахуалда күрт µзгеріс
болды деп сендіру акиқатқа мүлдем қарама - ќайшы екені даусыз.
Сонымен қатар, XX ғасырдың басындағы қазақ қоѓамының саяси - идеялық
ахуалына түрік бірлігі түрікшілдік идеялардың қалыптасуы біршама ықпалын
тигізді. Негізінде түрікшілдік идея "Айқап" журналынын айналасында
топтасқан ќазақ зиялыларының саяси –қ±қықтық көзқарастары мен атќарған
қызметтерінен анық байқалды. Зерттеуші Санжар Асфендияровтың пікірінше:
"...пантуркизм қозғалысымен байланысып жүрген қазақтың интелегенттері
"Айқаптың" айналасында жиналды (мысалы: М.Сералин, Б.Қаратаев, А.Сейдалин),
б±л топқа татар интелегенттерінің де ықпалы тиді. Айқапшылар Ресейдегі
түрік елдерін біріктіру керек деген пікірде болды"(37.)
Негiзiнен ќазақ зиялыларының түрікшiлдік идеяға бойс±нулары үлкен
үш негізден бастау алды: Біріншіден, XX ѓасырдыњ басындағы қазақ зиялылары
өздерінiњ білімділігі мен ізденістері нәтижесінде байырғы түрік мєдениетіне
оның Байкал кµлiнен бастап, Қара теңізге дейiнгі аралықтағы ұлы далада
үлкен, күшті тайпалық: бiрлестік қ±рып, дүниежүзілік тарихта із қалдырған
±лы Түрік қағанатының - батырлық еріктік істеріне қанық болды да, солардың
тікелей ±рпақтары ретінде өз халқын сол бай тарихи аталар дәстүрімен
патриотизмге жігерлендіру арқылы отарлық саясат пен ±лттық езгіге карсы
түру санасын оятқысы келді. Екіншіден, түрікшілдік идея, қазақ зиялыларының
пікірінше, Ресейдің қол астында отарлық саясаттан тепкі көрген барлық түрік
тілдес халықтарды бір ту астына біріктірер бірден-бір ортақ рухани күш
ретінде танылды. Себебі, түрік тілдес халықтар батыс пен шығысты қанды
шеңгелінде ±стап тұрған екі басты сам±рық қ±стың тырнағынан жеке-жеке ±лт
болып босанып шығулары мүмкін еместігін анық түсіне білді. Үшіншіден,
түрікшілдік, түркі бірлігі идеясы, қазақ зиялыларының пікірінше, көшпелі
түрік тілдес халықтардың бай тілі мен мәдениетін, тамырын тереңнен тартқан
дінін дүние жүзілік деңгейге көтеретін сол арқылы евроцентристік
кµзқарастарға тойтарыс беріп, ғылымдағы ±лыдержавалық шовинизмді тежейтін
негізгі факторлардың бірі деп саналды.
Міне осындай ±лттық маңызы зор мєелелерді жете түсінген Алаш
зиялылары түрікшілдік туы астына топтасып, Орыс империясының зорлық -
зомбылықты "бөліп ал да, билей бер" саясатына қарсы түруға жан айѓайымен
шақырды.
Түрікшілдік, түрік етіп көтерген Ысмайылбек Гаспринский (Гаспралы
болды. Ол көзі тірі кезінде, халық арасында "біздің сүйікті ±стазымыз",
"халықтыњ қызметшісі", "түрік - татар ±лттарының ағартушысы", "прогреске
жол ашќан" сияқты теңеу, атақтарға ие болған еді. XX ғасырдың басында
жаңадан қалыптасып келе жатқан қазақ зиялылары Ысмайылбек Гаспралыны бүкіл
Ресей түркі халықтарыныњ м±ныњ м±ндап, жоғын жоқтайтын саяси көсемі ретінде
танылды. Оның еңбектерін оқыған қазақ зиялылары түрікшілдікке бас ±рмай
кетуі мүмкін емес еді. Ахмет Байтүрсынов, М±хамеджан Сералин, Шәкәрім
Қ±дайбердиев, С±лтанмахм±д Торайғыров, Мағжан Ж±мабаев сияқты қазақ
зиялылары Ысмайылбек Гаспралының түрікшiлдік идеяларын қазақ топыраѓында
жандандырып, ел арасына түрiк патриотизмi, түрiк бірлігі рухыныњ дәнін
екті, фәлсафасын уагыздады.
Қазақ зиялыларыныњ т‰рiкшiлдiктен нєр алѓан өздерінің кµкейлерінен
шыққан жалынды сөздері қазақ халқын саяси бостандыќ пен тењдiкке
жігерлендіргені хақ.
Демек ХХ - ғасырдың басыңдағы Қазақстандағы саяси - идеялық
ахуалдың қалыптасуына әр мағынадағы қағидалар мен теориялардың ықпал
еткені ақиқат болып қала бермек. Сонымен, қазақ зиялыларының саяси-
қ±қықтық, реформаторлық көзқарастары негізінде ұлттық прогресс, саяси
бостандық, отарлық езгінің қ±рсауынан босану және саяси ±лттық,
демократиялық мемлекет құру идеялары жатты. Себебі, қазақ қоғамының даму
процесі, ішкі шиеленістер осы идеялардың іс жүзіне асуына дәйекті жағдайлар
туғызған еді.
Жалпы Алаштық интеллигенция арасында большевиктер бағдарламасы әуел
бастан-ақ қолдау тапқан жоқ. Олардың түсінігі бойынша, большевиктер
±станған бағыт Қазақстан емес, тіптен Ресейдің өзіне де азапты болашақ
әкелетін бағыт болатын Алаш қайраткерлері ең алдымен большевиктер
бағдарламасындағы қоғамдық меншікке көшу туралы пікірді үзілді-кесілді
қабылдаған жоқ. Өйткені олардың ойы бойынша, қазақ қоғамы жайында м±ндай
шаруаға бару мүмкін емес-тін, тіптен ондай әрекет, біріншіден, оны
қабылдауға мүлдем даярлығы жоқ қазақ б±қарасы арасында түсінбеушілік
туѓызса, екіншіден, әлеуметтік теңдік орнатудан б±рын, єлеуметтiк апатқа
апаруы толық мүмкін еді. Дәст‰рлі шаруашылыќ түрінің б±зылуы, қазақ
шаруаларының жалпы қоғамның қоғамдық меншікке негізделген шаруашылық
жүргізуге қай жағынан болса да даярлығының жоқтығын осындай нәтиже бермей
қоймайды деп түсінді.
Қазақ зиялылары большевиктердің тап күресі туралы теориясын да
қолдамады. Олардың түсінігі бойынша, қазақ қоғамы Ресейдегідей таптық
жіктелу деңгейінен алыс жатты. Ал сол тарихи кезењде отарлық езгідегі қазақ
ж±ртына қандай да болсын жіктелуден гөрі ортақ ±лттық мүдде негізінде
бірігу ауадай қажет болды. Жіктелу керісінше оны әлсіретеді, негізгі
мәселелерді шешуге мүмкіндiк бермейді деп түсінді.
Өз ретінде Алаш басшылары большевиктердің таптық жіктеу саясатына
±лттық т±тастық, бірлік саясатын қарсы ќойды. Мәселен, Ә. Бекейханов: "Біз
қарап отырсақ қосақ арасында бос кетеміз. Қазақ ж±рты болып бас қамын
кылмасақ болатын емес. Eciк алдынан дауыл, үй артынан жау келді. Алаштың
баласы ақтабан ш±бырынды, алќакµл с±ламадан соң, 200 жылда басыңа бір қиын
іс келді. Аќсаќал аѓа, азамат іні, отбасы араздықты, дауды қой, бірік, ж±рт
ќызметіне кіріс! Алаштыњ басын қорғауѓа қам қыл"(4о). ( “Қазақ” 1918 №260).
"Россия мемлекеті енді жақын арада үйірге қосылмайды. Бірліктен
айрылсақ, мына орысша қаңғып кетеміз. Кµш бастаған ақсақал аға, зиялы
іні, жергілікті жұрт қызметін таза аќтар. Жалпы ж±ртқа м±рындық бол"-
деп бостандыққа апаратын жалғыз жол ±лттық ынтымақ қана деп түсіндіруге
тырысты.
2.2. Қазақ зиялыларының қазақ халқының ұлттық санасын қалыптастырудағы
алатын орны
Қазақ қоғамын саяси жағынан оятудың басты факторы Қазақстанның
Ресейге қосылуының аяқталуы, оның оң маңызы да, теріс мәні де болды. С.
Асфендияровтың атап көрсеткеніндей, феодалдықрулық қанау, кедейлерді
кіріптарлыққа салып, күйзелту, жерді басып алу суреттеліп отырған
процестің негізгі факторлары, міне, осылар. Ресей капитализмі бұрынғы
өндіріс әдісін нығайтып, қазақтар шаруашылығының заттайтұтынушылық сипатын
сақтап қалды, сонымен бірге осы артта қалған экономикалық укладты дүние
жүзілік капиталистік жүйеге тартып, миссионерделдалдар, байлар,
қоныстанушылар және т. б. жүйесі арқылыоны рыноктыңтоварақша қатынастарына
бейімделуге мәжбүр етеді. Сөйтіп феодалдықрулықжәне капиталистік екі жақты
қанау болып шығады. Дүниежүзілік капиталдың артта қалған барлық отарларының
ерекшелігі, бұрынғы патша отары ретіндегі Қазақстанның ерекшелігі де
осында1.
Ауылдық жердегі отарлау мал жаятын жайылымның тарылуына, мал саны
азаюының үдей түсуіне және көшпелілердің тұрмыс деңгейінің үнемі
төмендеуіне әкеп соқты. Қазақ бұқарасының жерсіз қалуының күшеюі салдарынан
орыс помещиктері мен кулактарына, байлар ғажалданушы батырақтар саны
көбейді. Кен рудниктеріндегі, тұз кәсіпшіліктеріндегі қазақ жұмысшылары
аяусыз қаналды және адам төзгісіз тұрмыс жағдайында тұрды, деп жазады Т.
Рысқұлов1.
Ресейдегі 1905 жылғы революциялық оқиғалардың ықпалымен Қазақстанның
мейлінше әр алуан түкпірлеріңде қазақ еңбекшілері тарапынан патша өкіметіне
наразылық білдіру байқалды. Перовскіде, Оралда, Қарқаралыда, Семейде,
Верныйда, Успен және Спасск рудниктерінде еңбекшілердің жаппай бас
көтерулері өтіп, оларда саяси және экономикалық сипаттағы талаптар
қойылған2.
Қазақ халқының ұлттық ояну кезеңі туып, жаппай саяси мәселелерге бой
ұру күшейді. Саяси жиындарда, стихиялы түрде ұйымдастырылған митингілерде
патша өкіметінің аграрлық саясаты мәселелері талқыланды, қазақ жерлерін
тартып алуға қарсы дәлелдер келтіріліп, қазақтардың өз жеріндегі
құқықсыздығы туралы айтылды, қазақ халқының тілі мен мәдениетін сақтау
талабы қойылып, патша үкіметінің орыстандыру саясатына қарсы наразылық
білдірілді.
Қазақ халқының дағдылы деңгейдегі саяси санасы тіршіліктің, еңбек
пентұрмыстың ауыр жағдайларының стихиялық көрінісі ретіңде қалыптасты.
Қазақ еңбекшілерінің негізгі бұқарасын шаруалар құрағаны түсінікті, ал олар
халықтың бұл бөлігінің қоғамның экономикалық өмірінде тарихи қалыптасқан
орнына байланысты саясат саласынан алыс болатын. Бірақ,
көріпотырғанымыздай, XX ғасырдың басына қарай қазақ шаруалары әлсіз болса
да ең ауқымды қоғамдық проблемаларды қозғады, оларға тікелей тұрмыстық
тәжірибе мен практикалық мүдделер тұрғысынан баға беріп, көзқарасын
анықтады. XX ғасырдың басындағы, қазақ халқының идеологиялық өкілдері рөлін
атқарған қазақ ұлттықдемократиялық интеллигенциясы өзінің алдына туған
халқына дағдылы санадан бостандықтың, тәуелсіздіктің ең жоғары мұраттарына
бастайтын нақты жолды міндет етіп қойды. Ол қазақхалқының объективті
мүдделері бей жағдайын жүйеге түсірілген теориялық білім ретіңдегі
идеологиялық деңгейде үғынып, білдіруге, оный, саяси күрес бағдарламасын
тұжырымдауға ұмтылды. Жоғарыда атап көрсетілгеніңдей, демократиялықұлттық
интеллигенция қоғамның таптарға бөлінуін мойындамай, бүкіл халық атынан
әрекет етті. XX ғасырдың басындағы қазақ интеллигенциясының мұндай
көзқарасын Кеңестік идеологтар оларды саяси айыптаудың басты дәлелі ретінде
қарастырып, олардың қоғамдық қызметін объективті бағалауға кедергі жасады.
1917 жылғы Казан революциясынан кейін көп ұзамайақ қоғамда таптық көзқарас
басым болып, бірденбір дұрыс методологиялық нұсқау және фактілерді,
оқиғаларды, құбылыстарды бағалаудың өлшемі мәртебёсін алғаны мәлім. Таптық
апологетикасы жалпы азаматтық және жалпы тапсыздық атаулының бәрі мәні
жөнінен космополиттік, тексіз немесе буржуазиялық, сондықтан да социализм
мен марксизмге жау нәрсенің баламасына айналатындай деңгейгежетті. Таптық
көзқарасты абсолюттендіру, таптық казқарасты ұлттық және жалпы адамзаттық
дүниеден жоғары қою қазак. қоғамының рухани тарихын бұрмалады, Қазақстанның
қарастырылып отырған кезеңдегі қоғамдық ойпікірінің тұтас қабаттарын
тарихтың күлқоқыс төгетін орнына жіберді. Тұрпайы түсінілген таптық
көзқарасты қайта қарау мен жалпы адамзаттық қазыналардыц басымдығын алға
қрюды басшылыққа алып, біз XX ғасырдың басындағы алдыңғы қатарлы қаэақ
интеллигенциясы өзінің саяси қызметінде ұлттық қазыналарды да, жалпы
адамзаттық қазыналарды да қорғауды басты мақсат етіп санағанын енді ғана
түсініп отырмыэ. Олар өз халқына тәуелсіздік және отаршылдық құлдықтан
азаттық алу жолындағы күресте көмектесуге ұмтылды, әрбір адам мен әрбір
халықтың жеке бостандыққа және бүкіл адамзат мәдөниетінің жөтістіктері мен
табыстарына еркін қол жеткіауге құқығы сияқты жалпы азаматтық қазыналар
жолында күрөсті. Осы мақсатпен қазақ интеллигенциясы 1905 жыпдан бастап
саяси қызметті қызу өрістетті. Француз ғалымдары А. Беннигсен, Ш.
ЛамарсьеКелькежей 1905 жылғы 18 ақпандағы манифест жарияланғаннан кейін
қазак. ^оғамындағы саяси өмірді сипаттай келіп, бұл кезеңде ең басты үш
саяси бағыт байқалды, біреуі діни, оны татар және түркістан молдалары
жүргізді, екіншісі батыстық, оны жергілікті интеллигенция басқарды және
ақырында, үшіншісі ең әлсізі, ол жастарды орыс социалистері қозғалысының
арнасына бағыттауға тырысты деп атап өтті1. Бұдан әрі ғалымдар орыс
конституциялық демократтарына жақын екінші бағыт көп кешікпей қазақ
даласыңда елеулі күші бар саяси құрылымға айналды деп бөліп көрсетеді. Оны
бастағандар Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М.
Тынышбаевжәнебасқалар. Идеологиялық сананы жасауға идеология өкілдерінің
жеке касиеттерінің құптай етпей қоймайтыны мәлім. Жоғары интеллектуалдылық,
саяси принциптілік, ғылымитеориялық және моральдық жағынан өз заманының
биігіне көтеріле білу қабілеті сияқты белгілер қазақ интеллигенциясына
халық арасында танымал болуға мүмкіндік берді. Қазақ интеллигенциясының
көшбасшылары халықты саяси ағарту үшін оның білімге құштарлығын арттыру,
сауатсыздықты жою қажет екенін, өйткені саясат пен ағарту ісінің тығыз
байланыстылығын түсіңді. Қазақ интеллигенциясының бүкіл өмірі осы мақсатқа
арналды деуге болады. Ұлттық Қазақ, Қазақстан газеттері мен Айқап,
Сарыарқа, Абай және басқалары сияқты журналдардың беттерінде олар қазақ
халқын білім алуға шақырды, өйткені білім ғана өркениеггі дүниеге жол
ашады, қазақтардың ұлт ретінде сақталуына көмектеседі.
Қазақ интеллигенциясы саяси қызметінің қорытындысында Алаш партиясы
құрылды2.
Ақпан революциясы жеңіп, соның нәтижесінде өкімет басына уақытша
үкіметтің келуі әлеуметтік-экономикалық және саяси процестерді күрт
жеделдетті. Мейлінше әртекті күштердің жаппай энтузиазмы мен бірлігі,
самодержавиенің санаулы күңдерде құлауын қамтамасыз ету, уақытша үкімет
жариялаған бостандык, пен теңдік принциптері осының бәрі Ресей өркениеттің
шарықтау шыңына тез әрі оңай көтеріледі деген жалған үміт туғызды. Уақытша
үкіметке үлкен үміт артқан қазақ ұлттық интеллигенциясы қазақтың ұлттық
мемлекетін құру және халқын ескі патшалық режимнен, қиянат жасаушылық пен
зорлықзомбылықтан құтқару жолдарын іздестірді. Осы мақсатпен 1917 жылғы
2126 шілдеде Орынбор қаласыңда қазақтардың съезі шақырылып, оңда ұлттық
Алаш партиясының құрылғаны жариялаңды, ал сол 1917 жылғы желтоқсанда
өткен екінші бүкіл қазақ съезі Алаш автономиясын құрып, оның үкіметі –
Алашорданы сайлады. Алаштың негізгі идеялары мен көзқарастарын
қарастырайық.
Алаш партиясының басты мақсаты Ресей құрамында автономиялы қазақ
мемлекеттігін құру. Ресей демократиялық федерациялық республика болуға
тиіс (демократия –халық билігі, федерацияұлы мемлекеттер одағы).
Федерациялық республикадағы әрбір жеке мемлекет автономиялы болады және
бірдей құқықтар мен мүдделерде өзінөзі басқарады1, деп атап көрсетілді
Қазақ газетінде жарияланған Алаш бағдарламасының жобасында. Жалпы
алғаңда Алашқа мемлекеттің таптық табиғатын теріске шығаруы тән. Ал
мемлекет ұғымы аумаққа ешкімнің тиіспеушілігі мен саяси дербестікке
баланады. Әрбір халықтың жері мен суы бар, олар оның тұрғылықты жері. Егер
жер мен су оның өз билігінде болса, билік пен басқару оның өз қолында
болады және билеушілер халықтың өз ортасынан шығады. Бұл мемлекет деп
аталады2, деп жазған Алаш партиясының болашақ қайраткерлерінің бірі Р.
Мәрсеков 1913 жылдың өзіндеақ. Алаш партиясының мемлекетке көзқарасы
Ресей большевиктерінің көзқарастарымен сәйкес келмегенін атап өткен жөн.
Мемлекеттің мәні туралы мәселе 1917 жылдың жазы мен күзінде большевиктер
мен басқа да социалистік партиялар арасындағы шиеленіскен айтыс тақырыбына
айналды3. Социалистердің негізгі көпшілігі социалдемократ (меньшевиктер),
эсерлер, т. б.) демократиялық қоғамда мемлекет мүдделердің белгілі бір
өзара байланысын және сол арқылы қоғамдық прогресті қамтамасыз , ете алады
дегенге сүйенгені мәлім. Большевиктер мемлекетті бір таптың басқа таптарға
зорлық жургізу машинасы, ол үстем таптың еркін орындайды және іс жүзіңде
қоғам өмірінде ерекше рөл атқара алмайды, тек өз мүдделерін өткізу керек
деп, оның таптық табиғатын ғана мойындады. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық
өмірінде мемлекеттің билеуші таптың еркін білдіріп, енжар рөл атқарып қана
қоймайтыны, сонымен қатар белгілі бір жағдайларда сол тапты жоғары көтеріп,
оның мүдделерін тез өсетін бюрократиялық аппараттың мүдделеріне бағындырып,
соңғысын бүкіл қоғамға таңатыны жете бағаланбады. Алаш өзі өмір сүре
бастаған алғашқы кездерден бастапақ зорлық атаулыға қарсы шыққанын атап өту
қажет. Алаш басшылары қазақ қоғамыныңтәуелсіздігінезаңды конституциялық
жолмен, қазақ халқының ұлттық санасезімін оятуға бағытталған саяси күрес
арқылы жетуге ұмтылды. Олар қантөгіс пен зорлықзомбылықты айыптады, олардың
1916 жылғы ұлтазаттық көтерілісі кезіндегі көзқарасын, яғни осы уақытқа
дейін олардың қазақ халқының мүдделеріне сатқындық жасады деп қаралатын
көзқарасын нақ сонымен түсіндіруге болады.
Зорлықзомбылықты және мемлекеттің таптық табиғатын теріске шығара
отырып, алаштықтар қоғамдағы бір таптың диктатурасына қарсы шықты. Олар
байлар мен кедейлер ұғымын қолданып, қоғамдағы осы қарамақарсы
күштердіңтайталасын байқағанымен, бүкіл қазақхалқы атынан қимылдады. Бірақ
Алаш басшыларының ешқайсысы әлеуметтік қайщылықтардың себептері мен
олардың шешілуін түсіну деңгейіне толуқ көтеріле алған жоқ.
Алаштықтар өз бағдарламасында басқарудың президенттік нысанын және
сайлауға шыққан тегіне қарамастан жұрттың бәрі қатысуын қамтамасыз ететін
демократиялық сайлау сипатын жақтады1.
Алаш өкілдерінің бәрі дерлік патшалық Ресейдің қоныстандыру
саясатына қарсы шықты және мүндай көзқарас аграрлық мәселе тұрғысында
мейлінше айқын көрініс тапты. Қоныстанушылардың бұрын қазақтардан тартып
алған барлық жері қайтарылып беруге және байырғы халыққа бірінші кезекте
берілуге тиіс, деп атап өтілді партия бағдарламасының жобасында2.
Алаш өркениетті қоғамға жеткізетін жол білім беру арқылы өтетінін
түсіне отырып, халыққа білім беруді барша жұрттың игілігі деп жариялайды.
Алаш өз бағдарламасының жобасында жеке адамға ешкімнің тиіспеуін, сөз,
баспасөз және одақтар бостандығын көтереді. Бір ғажабы, Алаштың барлық
дерлік басшылары жеке бастарының сенімі бойынша дінге сенбегенімен,
әлеуметтік-экономикалық сипаттағы көптеген мәселелерді дінмен
байланыстырған, олардың пікірінше, бұл бұқараны өз жағына тартуға
көмектесуге тиіс болатын.
Алаш дінді мемлекеттен бөлуді жақтады. Бұл мәселе жөніндегі өзінің
көзқарасын партияның көшбасшысы Ә. Бөкейханов былай деп түсіндіреді:
Француз, орыс халықтары мен басқа да халықтардың тарихынан көрініп
отырғанындай, мемлекет қаражаты есебінен айлық, алатын дін өкілдері
үкіметкетәуелді болады. Осы себелті, қазақ-қырғыздардың дін ісі ойдағыдай
дамысын десек, дінді мемлекеттен бөлу керек...1. Алаш бағдарламасында
сот ісін жүргізу мәселелері бойынша идеялар да көп. Алаш партиясы мен
Алашорда үкіметіне өз бағдарламасын жүзеге асыруға тарих мүмкіндік берген
жоқ. Қазан революциясын олар үрке қарсы алды. 1919 жылы А. Байтұрсыновтың
жазғанындай, қазақтарға ақпан революцияны қаншалықты түсінікті болса,
оларға Қазан революциясы соншалықты түсініксіз болып көрінді2. Қазан
революциясы идеяларын осылайша түсінбеушілік, оларды қабылдамау себептеріне
талдау жасай келіп, А. Байтұрсынов былай деп атап көрсетті: Бірінші
революцияны қазақтардың дұрыс түсініп, қуанышпен қарсы алу себебі,
біріншіден, ол қазақтарды патша үкіметі тарапынан жасалған езгі мен зорлық-
зомбылықтан азат етті және екіншіден, олардың көксеп келген арманы дербес
басқаруды жүзете асыруға деген үмітін нығайтты. Ал екінші революцияның
қазақтарға түсініксіз болып шыққанын түсіндіру оңай: қазақтарда капитализм
де, таптарға бөлінушілік те болған жоқ, тіпті олардың меншігі де басқа
халықтардағы сияқты онша айқын жіктелмеген еді. Сөйтіп Қазан революциясы
өзінің сыртқы көріністерімен қазақтарға үрей туғызды. Шет аймақтарда
большевиктік қозғалыс зорлық-зомбылықты, талап-тонауды, қиянат жасаушылықты
және өзінше бір диктаторлық билікті жүргізумен ұштасты. Қысқаша айтқаңда,
шет аймақтардағы қозғалыс көбінесе революция емес, қайта барып тұрған
анархия болды3. Кеңес өкіметі мен Алашорда мемлекеттілік мәселелері,
таптық, әлеуметтік-экономикалық проблемалары бойынша пікір алалықтары
жөнінен бір келісімге келе алмады. Алаш пен Алашорда
қайраткерлері заңнан тыс деп жарияланып, таратылып жіберілді және оның
ресми органы Қазақ газетінің жұмысы тоқтатылды. Алаш жолының қиын
күрестер мен күрделі жанжалдарға, қателіктер мен ізденістерге және белгілі
бір жетістіктерге толы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Белгілі бір қөзқарастар жүйесі ретінде ХХ ғасырдың басында пайда
болған қоғамдық ғылымдардың элита теориясы бұрынан қалыптасқан дәстүрлі
тарихи танымды тың соқпаққа жетелейді.Элита қоғамдық өмірді өзінің
бастамшылдығмен,тұлғалық ерекшелігі, кәсіпқойлық сапасымен танылатын
адамдар тобы дер болсақ, ол топтың саяси әрекеті ғылыми талдаудан
өткізілгенде қоғамдық құбылыстар мен тарихи оқиғалардың даму заңдылығын
жаңа қырынан танып, білуді жеңілдетеді.
Саяси элита әлеуметтік жағдайына байланысты қоғамды басқару процесіне
тікелей немесе жанама түрде ықпал еттіп, қоғамның даму стратегиясын жасап,
оны іске асыруға өз үлесін қосады. Әдетте,халықтың басым бөлігінің саяси
белсенділігі төмен болғандықтан олар саясаттан бейтарап өмір сүреді.
Осындай жағдайда қоғамдық өмірідің даму бағыттарын айқындайтын саяси
элитаның рөлі арта түсері сөзсіз.
Элита сөзі француз тілінде қоғамның белгілі бір бөлігін құрайтын
топтың ең көрнекті,таңдаулы өкілдері деген мағына береді.Бұл анықтама
элита деген ұғымның қоғамдағы түрлі топтардың қандай бөлігіне байланысты
қолданылатындығынан анық хабар берсе керек.Бүгінгі гуманитарлық ғылым
элитаны саяси, басқарушы, ғылыми, ғылыми-техникалық деп түрлі жіктерге
бөледі.
Ғылымда басқарушы топтың, яғни элитаның қызметін арнайы ғылыми
талдауға алатын саланы Элиталогия деп атайды.[19]
Ұлттық элита ұғымы осы кезге дейінгі ғылыми әдебиетте ұлттық
интеллигенция ұғымының контекстінде қарасытырлып келеді. Ал кеңестік
қоғамдық партиялық номенклатураның сипаты саяси элитаның жекелеген
ерекшеліктерін ғана танытқан.
Ұлттық элита деп арнайы аталмағанымен оны қозғаушы, бағыттаушы
қызметтін атқарған әлеуметтік топ тарихтың қай кезінде де болған. Осы
құблыстың ХIХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың алғашқы ширегін қамтыған бөлігін
бір тұтас бірлікте қарстыруға енгіз бар. Ол негіз ұлттық элитаның
отаршылдыққа қарсы азаттық күресінің сипаттық ерекшеліктеріне байланысты.
Бұл кезеңде ұлт-азаттық күресттің саяси тәсілдері пайда болды, қалыптасты,
және қоғамдық идеялардың практикасына айналды. Жаңа замандағы қазақ
тарихының ұлт-азаттық қозғалыстардан туындаған саяси және құқықтық
тарихының ХIХ ғасырдың соңынан Алашорда қозғалысы таратылған 1919-1924
жылдарға дейінгі аралығын бес кезеңге бөліп қарастырылу ұсынылуда.
Ұлт-азаттық қозғалыс кезеңдерінің дәуірі базалық негізі бір текті
болғандықтан оларды салыстырмалы тәсіл мен егжей-тегжейлі ой елегінен
өткізуге болады. Осы тұрғыдан алғанда, ұлт-азаттық қозғалыс шеңберінде
ұлттық саяси элитаның даму эволюциясы, қалыптасу ерекшеліктері және саяси
іс-әрекетін жан-жақты қарастыруға мүмкіндік аламыз.
Зиялылар тарихын зерттеген мамандардың есебі бойынша 1917 жылғы қазан
революциясына шейін негізінен еуропалық, сондай-ақ бірлі-жарым шығыс жоғары
оқу орындарын аяқтаған дипломы бар қазақ зиялыларының саны 120 адамнан, ал
Ресейлік орта арнаулы оқу орындарында білім алған мамандардың саны 700 асып
жығылатын еді. [20]
Екі ғасырдың тоғысында Ресейдің түрлі қалаларында 700-ге жуық қазақ
жастары білім алған болса, олар туған халқын отаршылдықтың бұғауынан
құтқару үшін монархиялық тәртіпті құлатуға бағыталған кез-келген саяси
күштерді қолдап, Ресейдегі түрлі ағымдардың қызметіне араласып, тәжірибе
жинақтады.
Қазақтың кемшілігін сынау, ұлттық қалғыған рухын оятуға қатысты
идеялар ұлт зиялыларының саяси әдеби қызметіне арқау болды.
Патшалық билік жаңа қалыптаса бастаған ұлттық элитамен екі жақты
ойынға түсті. Бір жағынан ұлт зиялылапының өкілдері Мемлекетттік Думаға
депутат болып сайланса (Ә.Бөкейханов, А.Бірімжанов, А.Қалменов, Б.Қаратаев,
Т.Нұрекенов, т.б), екінші жағынан белсенді саяси қызметпен айналыса
бастаған жеке қайраткерлер (Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
Ж.Ақпаев,т.б) саяси қуғын нысанына айналды.
Патшалық билік пен жаңа қалыптаса бастаған ұлт зиялылары арасындағы
егес, қазақ қоғамында ресеми билікке қарсы тұрған саяси оппозицияның
қалыптасумен аяқталды. Сондай-ақ ол ұлттық мемлекеттік дербестік және
тәуелсіздік идеясын жаңа сапада қайтадан көтерді.
Уақытша үкімет органдары мен тығыз бірлікте жұмыс жүргізген ұлттық
элита өкілдері саяси тұрғыдан қолайлы жағдайды ұлттық мүддеге пайдалана
алды. 1912 жылдың науырызында Түркістанда Шуро-и-Исламия ұйымы құрылса,
осы жылдың шілдесінде алаш саяси партиясы құрылды. Олардың ұйымдық құрылымы
нығайып, саяси тұғырнамасының айқындалуына жоғарыда аталған қайраткерлер
өлшеусіз үлес қосты.
Түркістан өлкесінде М.Шоқай, М.Тынышбаев, С.Лапин және т.б
қайраткерлер мұсылмандық қозғалыс аясынан Түркістан Мұхтариятын құрып,
өлкедегі кеңес өкіметіне баламалы ұлттық мемлекеттік құрылым жасақтады. Ал
Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.Дулатов бастаған ұлттық элита өкілдері алаш
қозғалысының идеяларын іске асырып, Алашорда Уақытша үлкен үкіметін
жасақтады. Күрделі жағдайда орнаған бұл ұлттық мемлекеттік құрылымдардың
саяси тағдары бәрімізге белгілі. [21]
1917 жылдың соңына қарай өмірге келген Алашорда және Түркістан (Қоқан)
Автономиясы үкіметтері ұлттық элитаның жігерлі еңбегінің нәтижесі ғана
емес, сонымен бірге оның ұлт өмірін қайта жаңғыртудағы потенциялдық
мүмкіндігінің де көрінісі де болатын.
Ұлттық саяси тарихындағы бұл кезеңнің тарихи ерекшелігі: саясат
сахнасына ұлт тағдырын, заман ағымын уақыт сұранысна лайық теориялық
дәрежеде қорта алған, сондай-ақ онымен шектелмей ұлт өмірін жаңа талапқа
сай мазмұнда қайта құруға (модернизация) ынталы да жігерлі саяси күш келді.
Бірақ империялық күштер,яғни олардың оңшылдары мен солшылдары, ақтары мен
қызылдары енді ғана бой көрсеткен ұлттық зиялы-элитаның ұсыныстарына құлақ
аспақ түгілі, одан тезірек құтылуға тырысты. Сондай-ақ бұл ойды
большевиктер іске асырды да.
Түркістан АКСР-і (1918-1924 жылдарда өмір сүрген автономиялы
республика) Кеңестерінің Орталық Атқару Комитеті (Түрікатком) жанында
құрылып, қызмет атқарған Қазақ бөлімінің тарихы отандық тарих ғылымы
тарапынан әлі күнге дейін толық зерттелініп, ғылыми түрғыдан таразыланған
жоқ. XX ғасырдың 20-жылдарының басында Түркістан өлкесі қазақтарының саяси,
әлеуметтік, қоғамдық, мәдени өмірінде үлкен орны мен ықпалы болған аталған
бөлімнің сан-саналы қызметін жан-жақты да толық ашып көрсету үшін іргелі
зерттеудің қажет болатындығын ескертеміз.
Түрікатком жанында қызмет атқарған Қазақ бөлімінің құрылуының өзіндік
тарихы бар, ол 1917-1920 жылдары Түркістанда орын алған қым-қиғаш саяси
процестердің нәтижесінде дүниеге келген еді.
Тарихтан белгілі, 1917 жылы қарашада Ташкент большевиктерінің қарулы
төңкерісінің нәтижесінде Түркістан өлкесінде Кеңестердің саяси билігі
орнайды. Аталмыш кеңестер өлке халқының небары 5 пайызынан аспаған орыс-
еуропалық келімсектердің жұмысшы - мұжық - солдат бұқарасының мұң-мұқтажын
жоқтаған, мүддесін күйттеген, сойылын соққан саяси-әскери органы болды.
Құрылған кеңестердің құрамында алғашында Түркістанның жергілікті мұсылман -
түркі халықтарының өкілдері саусақпен санарлықтай болса, ал Ташкенттегі
Орталық билік орындарында (Комиссарлар Кеңесінде) бірде-бір жергілікті ұлт
өкілдері болмады. Қара шекпенді патшалық империяны қызыл түсті кеңес
империясы алмастырды.
Орыс болышевиктері билеп-төстеген кеңестердің билігіне балама түрде
Түркістанның мұсылман-түркі халықтарының зиялылары 1917 жылы күздің соңында
Қоқан қаласында, Түркістанның жергілікті халықтарының еркін орындай отырып,
Түркістан Мүхториятың (Түркістан автономиясын) дүниеге әкелді, бірақ бұл
құрылым 1918 жылы ақпанда Ташкент большевиктерінің агрессиясы нәтижесінде
қанға бөктеріліп, қиратылды [22].
Түркістанда монополиялы саяси билікке ие болған орыс большевиктері
ұзақ уақыт бойы өлкенің саяси статусын анықтау мәселесі бойынша ешқандай
нақты қадам жасамай, саяси көрсоқырлық танытты. Тек 1918 жылы сәуір айының
аяғында ғана Түркістан өлкесі - революцияға дейінгі Ресей империясының
Түркістан генерал-губернаторлығы Ресей Социалистік Федерациясының
Түркістан Республикасы деп жарияланды [23]. Бірақ республиканың барлық
ресми құжаттарында қысқаша Түркістан Республикасы деген атау қолданылды.
Дүниеге келген Түркістан Республикасында ұзақ уақыт империялық отарлық
саясат жүргізіліп, Түркістанның жергілікті халықтарын бұратаналар,
түздіктер деп кеміте атауды жалғастыра берді. Тек 1919 жылдың көктемінен
бастап белгілі қайраткер Т. Рысқұловтың жетекшілігімен құрылған Мұсылман
Бюросының [24] ұлт мәселесі бойынша жүргізген позициялы күресінің
нәтижесінде ғана жергілікті халықтарды кемсіте атаушылыққа тыйым салынып,
ресми құжаттарда Түркістанның жергілікті халықтары, түркі халықтары,
мұсылмандардеп атау дәстүрі қалыптасады. Республика коммунистері де осы
уақыттан бастап, мұсылман коммунистері және еуропалық коммунистер деп
аталатын екі үлкен топқа жіктеледі. Т.Рысқұловтың төңірегіне топтасқан
мұсылман Коммунистері Түркістандағы орыс коммунистерімен және Түркістанға
арнайы аттандырылған Мәскеудің коммиссарлы органы – Түріккомиссиямен
ымырасыз күресе отырып, Түркістан Республикасын түркі тілдес халықтық
ұлттық мемлекетіне айналдыруға, республика егемендігіне, яғни Ресей
Федерациясы құрамында болса да, саяси, экономикалық, дипломатиялық, әскери
және мәдени мәселелер бойынша нақты болуы тиісті дербестік қүқықтарына ие
болуға ұмтылады. Ол үшін, ең алдымен, Түркістанның түркі халықтарының ішкі
бірлігін қамтамасыз етіп, барлығын (қазақтарды, өзбектерді, қырғыздарды,
түрікмендерді, қарақалпақтарды және түркілермен мың байланысы бар
тәжіктерді) Біртұтас Түркістан, Біртұтас түркі халқы идеясына
топтастыру қажет еді. Сондықтан да Т.Рысқұлов 1920 жылы қаңтар айында
Ташкент қаласында болып өткен Мұсбюроның III конференциясында арнайы
баяндама жасап, Түркістан Республикасының автономиялылығы туралы деген
атақты тезистерін қабылдатқан еді. Тезистердің 6-бабында: Түркі
халықтарының - татар, қазақ, қырғыз, башқұрт, өзбек және т.б. болып
бөлініп, жеке ұсақ республикалар құруға ұмтылу идеясын жою, біртұтастық
мақсаты үшін... түркі халықтарын Түрік Кеңес Республикасының төңірегіне
топтастыру [25] қажеттілігі ерекше атап көрсетілген болатын. Өз идеяларын
іске асыру мақсатында Т.Рысқұлов басқарған Түркістан делегациясы 1920 жылы
7-мамыр - 12-шілде аралығында арнайы сапармен Мәскеуге барып, В.И.Ленинмен
ауыр келіссөздер жүргізгені белгілі [26]. Нәтижесінде Біртұтас Түркістан
идеясынан шошынған В.И.Ленин Түркістан Республикасын тез арада жою,
республиканы мекендеген түркі халықтарын ұлттық белгілеріне қарай жіктеу,
Орталық Азияда саяси жағынан Мәскеуге толық бағынышты ұлттық
республикаларды құру туралы тапсырма береді [27].
Әрине, Біртұтас Түркістан идеясын көтерген кезде Т. Рысқұлов
Түркістанды мекендеген түркі тілдес халықтардың жеке ұлттық белгілерін
тіптен жоққа шығарған жоқ, тек Ресейдің отарлықсаясатына, қызыл империяға
бірлесе қарсы тұру, бостандық пен егеменді жолында күш біріктіру, бөлініп
бөріге жем болмау жолында тактикалық тегі мен қаны қазақ болған соң,
Т.Рысқұловтың жаны да үнемі қазаққа тартып тұрды әрі шешуші мәселелерде
қазақ ұлтының мүддесін бәрінен де жоғары қоятын еді. Қазақ жерлерін бір
республика аясына біріктіру, автономиялы статуста болса да қазақ мемлекетін
қалпына келтіруді назарда ұстады. Т.Рысқұлов 1919 жылы қарашада Орынборға
арнайы хат жазып барлық қазақ жерлерін бір республикаға біріктіру,
Қазақстанның астанасын Ташкентке көшіріп әкелу туралы ұсынысын жеткізеді
[28]. 1920 жылы Түрікатком төрағасы болып сайланған соң, Т.Рысқұлов өзі
басқарып отырған органның жанынан таза қазақ істерімен шүғылданатын арнайы
бөлім құруға күш салады. Бірақ 1920 жылы шілдеде, яғни жоғарыда біз
тоқталып өткен Мәскеудегі саяси тартыстар нәтижесіз аяқталған соң,
Т.Рысқұлов бастаған саяси топтың өз қызметтерін тастап шығуларына
байланысты Түркістан қазақтарының арнайы бөлімін құру, Жалпытүркістандық
қазақ сиезін ұйымдастыру ісі аяқсыз қалады [29].
Тарау-II. КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦ
Тарау. ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басындағы Қазақстан және
ұлт зиялылары
1.1. ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басындағы қазақ зиялыларының қалыптасуының
алғышарттары
Қазақ қоғамының экономикалық өміріңде XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың
басыңда болған өзгерістер қазақ халқының қоғамдық санасын едәуір қайта
құруға жеткізді. Қарастырылып отырған кезеңде Ресейдің патша үкіметі
Қазақстанды отарлауын толық аяқтады деуге болады, оның ең басты әлеуметтік-
экономикалық зардаптары: қазақ халқын біртұтас ел ретінде бытырату
мақсатымен қазақ жерлерінің аумақтық жағынан әскерилеңдірілген бірнеше
облыстарға бөлінуі; байырғы турғыңдарды жақсы жерлер мен шурайлы
жайылымдардан жаппай көшіру, шаруашылық жүргізу саясатын өзгерту; тұрмыс
жағдайының күрт нашарлатылып, оған қоса рухани қысымның күшейтілуі.
Қоғамдық тұрмыстағы мұндай елеулі өзгерістер ұлттық сана сезімді оятты,
қазақ қоғамында жаңа идеялар, ойпікірлер, көзқарастар қалыптасуын бастап
берді.
XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының озық ойшылдары қоғамды,
адамдардың өздерін күш қолданылатын революция емес, қоғам мүшелерінің
сезімін өзгерту мен адамдардың бүкіл қоғамды жаңарту практикасына тартылуы
ғана өзгерте алады деп санап, қоғамдық сананы қалыптастыру процесін нақты
жүзеге асырды. Адамдардың бүкіл бұқарасы мұндай өзгерістерге қатыса алмайды
және оған қатысуға қабілетсіз, оны бірдей түсіне бермейді және оған бірдей
дәрежеде мүдделі де емес. Қоғамдық тұрмыс пен қоғамдық сананың байланысын
әдетте барша жұрт бірігіп немесе әрбір адам жекедара белгілемейді, қайта
адамдардың ерекше топтары, сананы әзірлеумен кәсіби түрде айналысатын
интеллигенттер анықтайды. XX ғасырдың бас кезінде қазақ қоғамыңда Қазақ
газеті мен Айқап журналы төңірегіне топтасқан жас қазақ интеллигенциясы
осындай интеллектуалдар тобы болды.
XX ғасырдың басында Қазақстанда қоғамдық сана қалай қалыптасты,
адамдардың санасын ояту үшін оларға қазақ интеллигенциясы қаңдай идеялар
ұсынды, қазақ қоғамының болашағын олар қандай деп білді? Бұл сұрақтардың
бәріне осы басылымдарға талдау жасау арқылы жауап беруге болады.
Ең алдымен, Түркістанның Ресейге қосылуы нәтижесінде дала өңірінде
байырғы халық тілдерінде алғашқы газеттер пайда болғанын атап өтейік.
Түркістан уәлаятының газеті 18701882 жылдарда өзбек және қазақ тілдерінде
шығып тұрды. Газетті Ішкі істер министрлігі қатаң қадағалап отырды, мұның
газет мазмұнына әсер еткені күмәнсіз. Түркістан уәлаятының газеті
беттерінде орыс мемлекетінің өмірін, оның байырғы халықтар жөніндегі
саясатын көрсететін материалдар, әр түрлі өкімдер мен үкімдер, орыс халқы
мен басқа мемлекеттердің өміріндегі елеулі оқиғалар туралы хабарлар басылып
тұрды. Патша үкіметі тарапынан қатаң цензура жасалғанына қарамастан, газет
тарих, этнография, экономика, археология, орыс әдебиеті мен мәдениеті
жөнінде де қазақ тілінде материалдар жариялады.
Дала уалаятының газеті шығуы қазақ халқының мәдени өмірінде елеулі
оқиға болғаны өткен тарауда айтылды, шын мәнінде газет патша үкіметінің
ресми органы еді. Газет екі бөліктен тұратын. Ресми бөлігіндеүкімет
материалдары, ал ресми емес бөлігінде қазақ халқының тарихы жөніндегі
материалдар, қазақтардың шаруашылық өмірі, билердің жұмысы туралы, байырғы
халық арасындағы сауаттылықтың жайкүйі және дала өңіріндегі көптеген
проблемалар туралы әртүрлі мәліметтер басылды. Газет қазақ халқын
дүниежүзілік мәдениетке тарту, қазақ ғылымы мен мәдениетін дамыту ісінде
теңдесі жоқ рөл атқарды. Дала уәлаятының газеті беттерінде орыс
классиктері А. С. Пушкин, Л. Н. Толстой, И. С. Тургенев, Н. А.
Добролюбовтың шығармалары, Қазақстанды зерттеген орыс ғалымдары Г. Н.
Потанин, В. В. Радлов, И. И. Крафт, А. Е. Алекторов және басқаларының
публицистикалық мақалалары мен хабарлары аударылып басылды. Аударма
жасағандар Е. Абылайханов, Д. Сұжанғазин, Р. Дүйсенбаев және Абай
Құнанбаевтың інісі Халиолла Өскенбаевтар болатын. Орыс оқырмандарын қазақ
халқының рухани өмірімен таныстырғандардасолар.
Дала уәлаятының газетінде Абайдың Жаз, Болыс болдым, мінеки,
Күлембайға деген өлеңдері, Ы. Алтынсариннің, М. Ж. Көпеевтің, А.
Құрманбаевтың шығармалары жарық көрді, революцияға дейінгі Қазақстанның
тарихы, әдебиеті мен мәдениеті жөніндегі материалдар да назар аударарлық.
Біздің қырғыздардағы сенімнанымдар, Қырғыз тілінің транскрипциясы
туралы, Саяхатшы француздар қырғыз даласында, Қырғыздардың лирикалық
әндері, Қырғыз интеллигенциясының міндеттері, Қырғыздардың шыққан тегі
туралы аңыз сияқты мақалалардың қазақ халқының тарихы, географиясы,
экономикасы, мәдениеті мен тұрмысы үшін маңызының теңдесі жоқ.
Газет беттерінде қазақтың оқығандары мен ғалымдарының өмір деректері
туралы құнды мақалалар жарияланды. Ш. Уәлихановтың туғанына 60 жыл толуына
арналып берілген газеттің 1894 жылғы 18 санындағы мақалада: ... Шоқан
Уәлиханов ғалым, өнер иесі, халықтың ғадет заңын біліп, даңғыл, биік жолға
шықса да өзінің туған жайын жатырқамай һәм ұмытпады... Тағы дағалым
өнерінің қымбат екенін біліп, құрмет тұтып өзінің халқын бек жақсы көрер
еді. Ләйкін Россия халқының қорғап, қоршап болысқаныменен Азия халықтары
ілгері басып һәм надандықтан құтылар ма деп ойлар еді деп жазылған.
Сонымен қатар газетте оқуағарту, өнербілімге үндеген мақалалар көптеп
басылды.
Газетте саяси тақырыптағы материалдар жарияланбады деуге болады.
Біздің ойымызша, бұл патша үкіметінің қатаң цензурасына байланысты. Ал
жалпы алғанда, газет қазақ халқының рухани өмірінде елеулі рөл атқарды.
Сонымен бірге қазақ халқының ұлттық санасезімін ояту және жаңа
қоғамдық сананы қалыптастыру ісіне Қазақ газеті де зор үлес қосты. Алаш
партиясы сияқты, оның органы болған Қазақ газеті (19131918 ж.) де ұзақ
уақыт бойы буржуазияшылұлтшылдық газет саналып келді.
Қазақ даласындағы ұлттық қозғалысқа жас интеллигенция жаңа тыныс
берді. Тарихи тәжірибенің дәлелдеп отырғанындай, әлеуметтік күрт өзгерістер
кезеңдерінде әрқашанда интеллигенция едәуір белсенділігімен, дербес
бастамасымен ерекшеленіп отырған. Әлеуметтік, интеллектуалдық және
адамгершілік сезімі жоғары интеллегенция жеке адамның қоғамда алатын
жағдайы туралы, оның санаға және санасезімге қатынасы туралы мәселе
көтерді.
С. Асфендияровтың жазғанындай, Мемлекеттік аппаратты қалыптастыру
қажеттігі патша өкіметін белгілі бір дәрежеде кадрлар даярлау мен
айналысуға мәжбүр етті. Сөйтіп Ресейдің оқу орындарынан қазақтан шыққан
болашақ дәрігерлер, инженерлер, мұғалімдер, чиновниктер, офицерлер,
аудармашылар, жазушылар жоғары білім алды.
Белгілі марксист А. Грамши Ресей интеллигенциясының қалыптасу
заңдылықтарын зерттей келіп былай деп жазған: ең белсенді, жігерлі, алғыр
және білімді адамдардан тұратын беткеұстарлар шетелге барады, Батыстың
неғұрлым алдыңғы қатарлы елдерінің мәдениеті мен тарихи тәжірибесін игеріп,
бұл орайда өздерінің ұлттық мәдениетінің ең елеулі белгілерін жоғалтпайды,
яғни өз халқынан рухани және тарихи байланыстарын үзбейді, сөйтіп
интеллектуалдық даярлығын аяқтап, олар отанына оралады да, халықты күштеп
оятып, ілгері қарай жедел қозғалуға, кезеңдерден аттап өтуге мәжбүр етеді.
Бұл заңдылықты біз XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басындағы қазақ
интеллигенциясының қызметінен көреміз. Қазақ интеллигенциясының алдыңғы
қатарлы бөлігі XX ғасырдың басындағы Ресейдегі революциялық күрес, 1905
жылғы бірінші орыс революциясы идеяларының және сол кездегі қазақ қоғамының
тарихи нақтылықтарының ықпалымен қалыптасты.
Оның ең басты сіңірген еңбегі мынада: ол бүкіл ресейлік даму кезеңінің
басталуын дер кезінде байқап, қазақ қоғамын да қозғалысқа келтіру амалдарын
іздестірумен айналысты, бұл үшін бірінші орыс революциясы берген әлеуметтік
және саяси бостандықтарды пайдаланып, туған халқын феодалдықпатриархаттық
мешеуліктен шығаруға, патшалық езгіден азат етуге, оған білім мен прогресс,
мемлекеттік тәуелсіздік алу жолдарын көрсетуге ұмтылды. Мұның қиын күрес,
күрделі жанжалдар мен ізденістер жолы болғаны күмәнсіз. Ал бұл жолда
жетістіктермен қатар, әрине, қателесулер де, адасулар да болды. Алайда
оларды, кейіннен сталиндік идеологияның түсіндіргеніндей, өз халқына жаулық
көзқарастар емес, халық тағдырын жеңілдету жолындағы күрестің табиғи
қиындықтары туғызған еді. Қазақ интеллигенциясының ең басты ізгі мақсаты
халқына қызмет ету болғанын Алаш басшыларының бірі М. Дулатов 1929 жылы
Бутырск түрмесінен жазған хатында былай деп айқын баяндайды: ... Мен
өзімнің құлдыққа түсіріліп, езгіге салынған бейшара халқымның осы құлдық
жағдайдан шығуына көмектесуді өз борышым деп санадым... Саяси саладағы
оқиғаларды дер кезінде болжай алмадым деп санаймын, ал қазір кеңес
өкіметіне қарсы күрес деп отырғанның бәрі менің қазақ ұлтын дербес,
тәуелсіз, бақытты жағдайда көргім келген тілегім ғана.
1905 жылдан жас қазақ интеллигенциясы белсене қимылдай бастады. 1905
жылғы 17 қазандағы патша манифесінде азаматтық құқықтар арождан
бостандығы, жеке адамға ешкімнің тиіспеуі, жиналыстар мен одақтар
бостандығы жарияланғаны мәлім. Патша Мемлекеттік думаны заң жүзінде
шақыруға және оған империяның бұратаналарын қоса, қоғамның барлық таптарын
жіберуге уәде берді. Манифестің жариялануы қазақтардың саяси күресінің басы
болды. Митингілер ұйымдастырылып, оларда экономикалық және саяси
проблемалар кең талқылана бастады. Әлеуметтік өзгерістерді күту, халық
тұрмысының жақсаруына деген үміт бұқараны қозғап, интеллигенцияның қызметін
жандандыра түсті. Көптеген саяси партиялар пайда болды. 1905 жылдың аяғында
қазақтардың алғашқы ресми съездері өтті: Орынборда оған Әлихан Бөкейханов,
Верныйда Ахмет Байтұрсынов төрағалық етті.
Қоғамдықсаяси өмір аренасына орыстың азаттық қозғалысының ықпалын
бастан кешірген қазақ интеллигенциясының демократиялық пиғылдағы жас ұрпағы
көтеріле бастады. Ұлттық интеллигенцияның түрлі топтарының идеялықсаяси
көзқарастары бірдей болмады.
Әлихан Бөкейханов XX ғасырдың басында қазақтар арасында ұйымдасуы
мүмкін саяси партиялар жөнінде былай деп жазды: Таяу болашақта дала
өңірінде қырғыздар арасында қалыптасып жатқан екі саяси бағытқа сәйкес екі
саяси партия ұйымдастырылуы ықтимал. Олардың біреуі ұлттықдіни партия деп
аталуы мүмкін, ал оның мұраты қазақтардың басқа мұсылмандармен діни бірлігі
болады. Екіншісі батыс бағытында... Біріншісі мұсылмандық татар
партияларын, екіншісі оппозициядағы орыстарды, атап айтқанда, халық
бостандығы партиясын үлгі етіп алуы мүмкін.
Шынында да, кейіннен Әлихан Бөкейхан бастаған қазақ саясатшылары
болашақтағы ұлттық партияны кадеттер үлгісінде құрмақ болды. Оның өкілдері
кадет партиясының Бүкіл ресейлік съездерінің жұмысына қатысты, ал Ә.
Бөкейханов осы партияның Орталық комитеті құрамына сайланып, Мемлекеттік
думада кадеттерге қосылды. Қазақ интеллигенциясы алдыңғы қатарлы бөлігінің
кадеттермен ынтымаққа келуіне кадеттердің көшпелілердің отырықшылық өмірге
біртебірте өтуі қажет екендігін түсінгені және отарлық аймақтарда да
орталық Ресейдегідей оқыту жүйесінің енгізілуін жақтауы әсер етті. Батысша
пиғылға батыл бет бұрып, егер барлық, саяси орыс қозғалыстарының
тұғырнамасында бұратаналарға құқықтардың теңдігі мен олардың қадірқасиетін
құрметтеуге уәде берілсе, олардың бәрімен ынтымақтастық жасауды жақтаған
бұл қазақ тобының басшылары панисламизмге оппозицияда болып, оны шығыс
утопиясы деп санады. Екінші жағынан, патша үкіметіне адал болып, көшпелі
халықтар арасында әскери міндеткерлік енгізілуімен де келісе отырып, олар
тіл мен мәдениет жағынан орыстандыруға, сондайақ ауыртпалықты полициялық
террор мен отарлауға қарсы күресті.
1.2. Қазақ зиялыларының және Алаш партиясы
Тарих сахнасына алашорда халық Кеңес ‰кiметiн алып келген жалпы ±лттық
күрестің басында ±лттық к‰рестің басында ±лттық интеллигенция түрды.
Олардың ортақ түсінігі бойынша отарлық езгі мен феодалдық мешеулік
жағдайында аяқ асты болған ±лттық мүддені қорғап, қазақ елін өркениетті
елдер қатарына алып шыға алатын жалқы жол - ±лттық мемлекеттік қ±рылымның
болуы еді.
Жетпіс жылдан астам уақыт жүріп өткен тарихи жолымыз көрсетіп
бергендей, қазақ қоғам қайраткерлері тєуелсіз дербес мемлекет қ±ру жолын
тањдай отырып, қателескен жоқ еді. ¦лттық қанау мен ±лттық теңсіздік
болған жерде езілген елдердің табиғи талаптары мен мүддесін қорғайтын саяси
институттарға сұраныс та қалыптаспақ. Ал, осы негізде пайда болған
мемлекеттің саналы түрде жалпы ±лттық – м±раттарѓа қол жеткізуді көздейтін
шараларды іске асыруы да табиѓи нәрсе. Өздерінің саяси еркіндігін алған
елдердің бәрінде де осылай болған. Осы түрғыдан алғанда, єрине "Алаш"
партиясының өмірге келуі тарихи қажеттіліктен туған болатын.
Бірақ қазақ ±лт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің б±л єрекеті ескі
Ресейдің т±тастығын көксейтін ақ қазақтар мен патша генералдарына да жаңа
тоталитарлық жүйені орнатушы большевиктерге де ±най қоймайды. Егер
алғашқылары ¦лы Ресейсіз өз бетінше өмір сүре алмайтын б±ратана халықтың ат
төбеліндей сеператистiк пиғылдағы өкілдеріндей қарап, аяқтарынан шалса
соңғылары саяси сауатсыз, аңқау елді арзан ±рандармен артына ертіп, ал оның
көзі ашық көш бастаушылары "буржуазиялық ±лтшылдар", "±лтшыл - уклонистер"
деп жариялап, алдымен халықты оларға қарсы қойып, артынан б±ларды асып-
атып, рухани азапқа салып, жойып тынды(35).
¦лттық саясатта түптеп келгенде ±лы державалық, империялық мақсатты
көздеген б±л екі саяси жүйе де ±лттық мемлекеттік идеясынан қорықты.
Сондықтан да, ±лттық шет аймақтарда б±л ойға қорғау салушылардың есімін
атауға да тиым салынды. Міне, осыған байланысты біз соңғы уақытқа дейін
қазақ ±лт - азаттық қозғалысы қайраткерлерінің өмір жолымен, олардың
артында қалдырған творчестволық м±раларымен таныса алмай келдік.
Халқымыздың ез еркіндігі ‰шiн күрес жолында мәңгі өрлейтiн терең із
қалдырған ќайраткерлеріміздің тізімі жетерлік.
Кењес дәуірі кезiнде жарық кµрген ѓылыми зерттеулерде саяси-ахуалдыњ
қалыптасуына єсер еткен факторлардың ролі, ықпалдары маркстік -лениндік
кµзқараспен бағаланды. Керісінше, қазақтың кең даласында анда – санда
көрініс берген большевиктік идеологияныњ таралу зањдылығы, яѓни социалистік
революцияның болуы дәйекті қажеттіліктен туды деген т±жырым, қағидалар
ғылыми зерттеулерде аксиома ретінде дәлелденді. Ал, қазақ қайраткерлері
қоғамды күшпен ќ±латып, дәст‰рлі саяси – қ±қықтық мәдени дамуды ±лт
санасына жат институттармен алмастыруға үзілді-кесілді қарсы болды. Философ
А. Қасабековтың түсінігiнше: "XX ғасырдың басындағы қазақ ±лт - азаттық
қозғалысының кµрнекті ќайраткерлері А. Байтүрсынов, Ә. Бөкейханов,
М. Дулатов, М. Тынышбаев, М. Шоқаев және басқалары өмірдің обьективті
жаѓдайларын өзгертуді күшпен емес, сананы сол процеске енгізу арқылы
өзгерту керек деп уағыздады. Олардың негізгі идеялары бостандық,
тәуелсіздiк, отаршылдық езгіден қ±тылу жолдары және қазақ халқын жалпы
адамзаттық қ±ндылыққа жаќындастыру болды"(36).
Міне, сондықтан да XX ғасырдың басындағы қазақ ќоѓамында қалыптасқан
саяси - идеялық ахуалға большевиктік - идеологияның ықпалы пәрменді болды,
"революциялық ќозѓалысқа қазақ жастары белсенді араласты" деген жасанды
т±жырымдар ақиқатқа сай келмейді. ¦лан байтақ қазақ жерінде большевиктік
идеологияға мойынс±нған М. Сералин, С. Кµбеев, Н. Ералин, М. Бекметов, Ы.
Дүйсенбаев, Т.Бокин сияқты саусақпен санарлық қазаќ жастарының астыртын
ж‰ргізген революциялық қызметінен саяси - идеялық ахуалда күрт µзгеріс
болды деп сендіру акиқатқа мүлдем қарама - ќайшы екені даусыз.
Сонымен қатар, XX ғасырдың басындағы қазақ қоѓамының саяси - идеялық
ахуалына түрік бірлігі түрікшілдік идеялардың қалыптасуы біршама ықпалын
тигізді. Негізінде түрікшілдік идея "Айқап" журналынын айналасында
топтасқан ќазақ зиялыларының саяси –қ±қықтық көзқарастары мен атќарған
қызметтерінен анық байқалды. Зерттеуші Санжар Асфендияровтың пікірінше:
"...пантуркизм қозғалысымен байланысып жүрген қазақтың интелегенттері
"Айқаптың" айналасында жиналды (мысалы: М.Сералин, Б.Қаратаев, А.Сейдалин),
б±л топқа татар интелегенттерінің де ықпалы тиді. Айқапшылар Ресейдегі
түрік елдерін біріктіру керек деген пікірде болды"(37.)
Негiзiнен ќазақ зиялыларының түрікшiлдік идеяға бойс±нулары үлкен
үш негізден бастау алды: Біріншіден, XX ѓасырдыњ басындағы қазақ зиялылары
өздерінiњ білімділігі мен ізденістері нәтижесінде байырғы түрік мєдениетіне
оның Байкал кµлiнен бастап, Қара теңізге дейiнгі аралықтағы ұлы далада
үлкен, күшті тайпалық: бiрлестік қ±рып, дүниежүзілік тарихта із қалдырған
±лы Түрік қағанатының - батырлық еріктік істеріне қанық болды да, солардың
тікелей ±рпақтары ретінде өз халқын сол бай тарихи аталар дәстүрімен
патриотизмге жігерлендіру арқылы отарлық саясат пен ±лттық езгіге карсы
түру санасын оятқысы келді. Екіншіден, түрікшілдік идея, қазақ зиялыларының
пікірінше, Ресейдің қол астында отарлық саясаттан тепкі көрген барлық түрік
тілдес халықтарды бір ту астына біріктірер бірден-бір ортақ рухани күш
ретінде танылды. Себебі, түрік тілдес халықтар батыс пен шығысты қанды
шеңгелінде ±стап тұрған екі басты сам±рық қ±стың тырнағынан жеке-жеке ±лт
болып босанып шығулары мүмкін еместігін анық түсіне білді. Үшіншіден,
түрікшілдік, түркі бірлігі идеясы, қазақ зиялыларының пікірінше, көшпелі
түрік тілдес халықтардың бай тілі мен мәдениетін, тамырын тереңнен тартқан
дінін дүние жүзілік деңгейге көтеретін сол арқылы евроцентристік
кµзқарастарға тойтарыс беріп, ғылымдағы ±лыдержавалық шовинизмді тежейтін
негізгі факторлардың бірі деп саналды.
Міне осындай ±лттық маңызы зор мєелелерді жете түсінген Алаш
зиялылары түрікшілдік туы астына топтасып, Орыс империясының зорлық -
зомбылықты "бөліп ал да, билей бер" саясатына қарсы түруға жан айѓайымен
шақырды.
Түрікшілдік, түрік етіп көтерген Ысмайылбек Гаспринский (Гаспралы
болды. Ол көзі тірі кезінде, халық арасында "біздің сүйікті ±стазымыз",
"халықтыњ қызметшісі", "түрік - татар ±лттарының ағартушысы", "прогреске
жол ашќан" сияқты теңеу, атақтарға ие болған еді. XX ғасырдың басында
жаңадан қалыптасып келе жатқан қазақ зиялылары Ысмайылбек Гаспралыны бүкіл
Ресей түркі халықтарыныњ м±ныњ м±ндап, жоғын жоқтайтын саяси көсемі ретінде
танылды. Оның еңбектерін оқыған қазақ зиялылары түрікшілдікке бас ±рмай
кетуі мүмкін емес еді. Ахмет Байтүрсынов, М±хамеджан Сералин, Шәкәрім
Қ±дайбердиев, С±лтанмахм±д Торайғыров, Мағжан Ж±мабаев сияқты қазақ
зиялылары Ысмайылбек Гаспралының түрікшiлдік идеяларын қазақ топыраѓында
жандандырып, ел арасына түрiк патриотизмi, түрiк бірлігі рухыныњ дәнін
екті, фәлсафасын уагыздады.
Қазақ зиялыларыныњ т‰рiкшiлдiктен нєр алѓан өздерінің кµкейлерінен
шыққан жалынды сөздері қазақ халқын саяси бостандыќ пен тењдiкке
жігерлендіргені хақ.
Демек ХХ - ғасырдың басыңдағы Қазақстандағы саяси - идеялық
ахуалдың қалыптасуына әр мағынадағы қағидалар мен теориялардың ықпал
еткені ақиқат болып қала бермек. Сонымен, қазақ зиялыларының саяси-
қ±қықтық, реформаторлық көзқарастары негізінде ұлттық прогресс, саяси
бостандық, отарлық езгінің қ±рсауынан босану және саяси ±лттық,
демократиялық мемлекет құру идеялары жатты. Себебі, қазақ қоғамының даму
процесі, ішкі шиеленістер осы идеялардың іс жүзіне асуына дәйекті жағдайлар
туғызған еді.
Жалпы Алаштық интеллигенция арасында большевиктер бағдарламасы әуел
бастан-ақ қолдау тапқан жоқ. Олардың түсінігі бойынша, большевиктер
±станған бағыт Қазақстан емес, тіптен Ресейдің өзіне де азапты болашақ
әкелетін бағыт болатын Алаш қайраткерлері ең алдымен большевиктер
бағдарламасындағы қоғамдық меншікке көшу туралы пікірді үзілді-кесілді
қабылдаған жоқ. Өйткені олардың ойы бойынша, қазақ қоғамы жайында м±ндай
шаруаға бару мүмкін емес-тін, тіптен ондай әрекет, біріншіден, оны
қабылдауға мүлдем даярлығы жоқ қазақ б±қарасы арасында түсінбеушілік
туѓызса, екіншіден, әлеуметтік теңдік орнатудан б±рын, єлеуметтiк апатқа
апаруы толық мүмкін еді. Дәст‰рлі шаруашылыќ түрінің б±зылуы, қазақ
шаруаларының жалпы қоғамның қоғамдық меншікке негізделген шаруашылық
жүргізуге қай жағынан болса да даярлығының жоқтығын осындай нәтиже бермей
қоймайды деп түсінді.
Қазақ зиялылары большевиктердің тап күресі туралы теориясын да
қолдамады. Олардың түсінігі бойынша, қазақ қоғамы Ресейдегідей таптық
жіктелу деңгейінен алыс жатты. Ал сол тарихи кезењде отарлық езгідегі қазақ
ж±ртына қандай да болсын жіктелуден гөрі ортақ ±лттық мүдде негізінде
бірігу ауадай қажет болды. Жіктелу керісінше оны әлсіретеді, негізгі
мәселелерді шешуге мүмкіндiк бермейді деп түсінді.
Өз ретінде Алаш басшылары большевиктердің таптық жіктеу саясатына
±лттық т±тастық, бірлік саясатын қарсы ќойды. Мәселен, Ә. Бекейханов: "Біз
қарап отырсақ қосақ арасында бос кетеміз. Қазақ ж±рты болып бас қамын
кылмасақ болатын емес. Eciк алдынан дауыл, үй артынан жау келді. Алаштың
баласы ақтабан ш±бырынды, алќакµл с±ламадан соң, 200 жылда басыңа бір қиын
іс келді. Аќсаќал аѓа, азамат іні, отбасы араздықты, дауды қой, бірік, ж±рт
ќызметіне кіріс! Алаштыњ басын қорғауѓа қам қыл"(4о). ( “Қазақ” 1918 №260).
"Россия мемлекеті енді жақын арада үйірге қосылмайды. Бірліктен
айрылсақ, мына орысша қаңғып кетеміз. Кµш бастаған ақсақал аға, зиялы
іні, жергілікті жұрт қызметін таза аќтар. Жалпы ж±ртқа м±рындық бол"-
деп бостандыққа апаратын жалғыз жол ±лттық ынтымақ қана деп түсіндіруге
тырысты.
2.2. Қазақ зиялыларының қазақ халқының ұлттық санасын қалыптастырудағы
алатын орны
Қазақ қоғамын саяси жағынан оятудың басты факторы Қазақстанның
Ресейге қосылуының аяқталуы, оның оң маңызы да, теріс мәні де болды. С.
Асфендияровтың атап көрсеткеніндей, феодалдықрулық қанау, кедейлерді
кіріптарлыққа салып, күйзелту, жерді басып алу суреттеліп отырған
процестің негізгі факторлары, міне, осылар. Ресей капитализмі бұрынғы
өндіріс әдісін нығайтып, қазақтар шаруашылығының заттайтұтынушылық сипатын
сақтап қалды, сонымен бірге осы артта қалған экономикалық укладты дүние
жүзілік капиталистік жүйеге тартып, миссионерделдалдар, байлар,
қоныстанушылар және т. б. жүйесі арқылыоны рыноктыңтоварақша қатынастарына
бейімделуге мәжбүр етеді. Сөйтіп феодалдықрулықжәне капиталистік екі жақты
қанау болып шығады. Дүниежүзілік капиталдың артта қалған барлық отарларының
ерекшелігі, бұрынғы патша отары ретіндегі Қазақстанның ерекшелігі де
осында1.
Ауылдық жердегі отарлау мал жаятын жайылымның тарылуына, мал саны
азаюының үдей түсуіне және көшпелілердің тұрмыс деңгейінің үнемі
төмендеуіне әкеп соқты. Қазақ бұқарасының жерсіз қалуының күшеюі салдарынан
орыс помещиктері мен кулактарына, байлар ғажалданушы батырақтар саны
көбейді. Кен рудниктеріндегі, тұз кәсіпшіліктеріндегі қазақ жұмысшылары
аяусыз қаналды және адам төзгісіз тұрмыс жағдайында тұрды, деп жазады Т.
Рысқұлов1.
Ресейдегі 1905 жылғы революциялық оқиғалардың ықпалымен Қазақстанның
мейлінше әр алуан түкпірлеріңде қазақ еңбекшілері тарапынан патша өкіметіне
наразылық білдіру байқалды. Перовскіде, Оралда, Қарқаралыда, Семейде,
Верныйда, Успен және Спасск рудниктерінде еңбекшілердің жаппай бас
көтерулері өтіп, оларда саяси және экономикалық сипаттағы талаптар
қойылған2.
Қазақ халқының ұлттық ояну кезеңі туып, жаппай саяси мәселелерге бой
ұру күшейді. Саяси жиындарда, стихиялы түрде ұйымдастырылған митингілерде
патша өкіметінің аграрлық саясаты мәселелері талқыланды, қазақ жерлерін
тартып алуға қарсы дәлелдер келтіріліп, қазақтардың өз жеріндегі
құқықсыздығы туралы айтылды, қазақ халқының тілі мен мәдениетін сақтау
талабы қойылып, патша үкіметінің орыстандыру саясатына қарсы наразылық
білдірілді.
Қазақ халқының дағдылы деңгейдегі саяси санасы тіршіліктің, еңбек
пентұрмыстың ауыр жағдайларының стихиялық көрінісі ретіңде қалыптасты.
Қазақ еңбекшілерінің негізгі бұқарасын шаруалар құрағаны түсінікті, ал олар
халықтың бұл бөлігінің қоғамның экономикалық өмірінде тарихи қалыптасқан
орнына байланысты саясат саласынан алыс болатын. Бірақ,
көріпотырғанымыздай, XX ғасырдың басына қарай қазақ шаруалары әлсіз болса
да ең ауқымды қоғамдық проблемаларды қозғады, оларға тікелей тұрмыстық
тәжірибе мен практикалық мүдделер тұрғысынан баға беріп, көзқарасын
анықтады. XX ғасырдың басындағы, қазақ халқының идеологиялық өкілдері рөлін
атқарған қазақ ұлттықдемократиялық интеллигенциясы өзінің алдына туған
халқына дағдылы санадан бостандықтың, тәуелсіздіктің ең жоғары мұраттарына
бастайтын нақты жолды міндет етіп қойды. Ол қазақхалқының объективті
мүдделері бей жағдайын жүйеге түсірілген теориялық білім ретіңдегі
идеологиялық деңгейде үғынып, білдіруге, оный, саяси күрес бағдарламасын
тұжырымдауға ұмтылды. Жоғарыда атап көрсетілгеніңдей, демократиялықұлттық
интеллигенция қоғамның таптарға бөлінуін мойындамай, бүкіл халық атынан
әрекет етті. XX ғасырдың басындағы қазақ интеллигенциясының мұндай
көзқарасын Кеңестік идеологтар оларды саяси айыптаудың басты дәлелі ретінде
қарастырып, олардың қоғамдық қызметін объективті бағалауға кедергі жасады.
1917 жылғы Казан революциясынан кейін көп ұзамайақ қоғамда таптық көзқарас
басым болып, бірденбір дұрыс методологиялық нұсқау және фактілерді,
оқиғаларды, құбылыстарды бағалаудың өлшемі мәртебёсін алғаны мәлім. Таптық
апологетикасы жалпы азаматтық және жалпы тапсыздық атаулының бәрі мәні
жөнінен космополиттік, тексіз немесе буржуазиялық, сондықтан да социализм
мен марксизмге жау нәрсенің баламасына айналатындай деңгейгежетті. Таптық
көзқарасты абсолюттендіру, таптық казқарасты ұлттық және жалпы адамзаттық
дүниеден жоғары қою қазак. қоғамының рухани тарихын бұрмалады, Қазақстанның
қарастырылып отырған кезеңдегі қоғамдық ойпікірінің тұтас қабаттарын
тарихтың күлқоқыс төгетін орнына жіберді. Тұрпайы түсінілген таптық
көзқарасты қайта қарау мен жалпы адамзаттық қазыналардыц басымдығын алға
қрюды басшылыққа алып, біз XX ғасырдың басындағы алдыңғы қатарлы қаэақ
интеллигенциясы өзінің саяси қызметінде ұлттық қазыналарды да, жалпы
адамзаттық қазыналарды да қорғауды басты мақсат етіп санағанын енді ғана
түсініп отырмыэ. Олар өз халқына тәуелсіздік және отаршылдық құлдықтан
азаттық алу жолындағы күресте көмектесуге ұмтылды, әрбір адам мен әрбір
халықтың жеке бостандыққа және бүкіл адамзат мәдөниетінің жөтістіктері мен
табыстарына еркін қол жеткіауге құқығы сияқты жалпы азаматтық қазыналар
жолында күрөсті. Осы мақсатпен қазақ интеллигенциясы 1905 жыпдан бастап
саяси қызметті қызу өрістетті. Француз ғалымдары А. Беннигсен, Ш.
ЛамарсьеКелькежей 1905 жылғы 18 ақпандағы манифест жарияланғаннан кейін
қазак. ^оғамындағы саяси өмірді сипаттай келіп, бұл кезеңде ең басты үш
саяси бағыт байқалды, біреуі діни, оны татар және түркістан молдалары
жүргізді, екіншісі батыстық, оны жергілікті интеллигенция басқарды және
ақырында, үшіншісі ең әлсізі, ол жастарды орыс социалистері қозғалысының
арнасына бағыттауға тырысты деп атап өтті1. Бұдан әрі ғалымдар орыс
конституциялық демократтарына жақын екінші бағыт көп кешікпей қазақ
даласыңда елеулі күші бар саяси құрылымға айналды деп бөліп көрсетеді. Оны
бастағандар Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М.
Тынышбаевжәнебасқалар. Идеологиялық сананы жасауға идеология өкілдерінің
жеке касиеттерінің құптай етпей қоймайтыны мәлім. Жоғары интеллектуалдылық,
саяси принциптілік, ғылымитеориялық және моральдық жағынан өз заманының
биігіне көтеріле білу қабілеті сияқты белгілер қазақ интеллигенциясына
халық арасында танымал болуға мүмкіндік берді. Қазақ интеллигенциясының
көшбасшылары халықты саяси ағарту үшін оның білімге құштарлығын арттыру,
сауатсыздықты жою қажет екенін, өйткені саясат пен ағарту ісінің тығыз
байланыстылығын түсіңді. Қазақ интеллигенциясының бүкіл өмірі осы мақсатқа
арналды деуге болады. Ұлттық Қазақ, Қазақстан газеттері мен Айқап,
Сарыарқа, Абай және басқалары сияқты журналдардың беттерінде олар қазақ
халқын білім алуға шақырды, өйткені білім ғана өркениеггі дүниеге жол
ашады, қазақтардың ұлт ретінде сақталуына көмектеседі.
Қазақ интеллигенциясы саяси қызметінің қорытындысында Алаш партиясы
құрылды2.
Ақпан революциясы жеңіп, соның нәтижесінде өкімет басына уақытша
үкіметтің келуі әлеуметтік-экономикалық және саяси процестерді күрт
жеделдетті. Мейлінше әртекті күштердің жаппай энтузиазмы мен бірлігі,
самодержавиенің санаулы күңдерде құлауын қамтамасыз ету, уақытша үкімет
жариялаған бостандык, пен теңдік принциптері осының бәрі Ресей өркениеттің
шарықтау шыңына тез әрі оңай көтеріледі деген жалған үміт туғызды. Уақытша
үкіметке үлкен үміт артқан қазақ ұлттық интеллигенциясы қазақтың ұлттық
мемлекетін құру және халқын ескі патшалық режимнен, қиянат жасаушылық пен
зорлықзомбылықтан құтқару жолдарын іздестірді. Осы мақсатпен 1917 жылғы
2126 шілдеде Орынбор қаласыңда қазақтардың съезі шақырылып, оңда ұлттық
Алаш партиясының құрылғаны жариялаңды, ал сол 1917 жылғы желтоқсанда
өткен екінші бүкіл қазақ съезі Алаш автономиясын құрып, оның үкіметі –
Алашорданы сайлады. Алаштың негізгі идеялары мен көзқарастарын
қарастырайық.
Алаш партиясының басты мақсаты Ресей құрамында автономиялы қазақ
мемлекеттігін құру. Ресей демократиялық федерациялық республика болуға
тиіс (демократия –халық билігі, федерацияұлы мемлекеттер одағы).
Федерациялық республикадағы әрбір жеке мемлекет автономиялы болады және
бірдей құқықтар мен мүдделерде өзінөзі басқарады1, деп атап көрсетілді
Қазақ газетінде жарияланған Алаш бағдарламасының жобасында. Жалпы
алғаңда Алашқа мемлекеттің таптық табиғатын теріске шығаруы тән. Ал
мемлекет ұғымы аумаққа ешкімнің тиіспеушілігі мен саяси дербестікке
баланады. Әрбір халықтың жері мен суы бар, олар оның тұрғылықты жері. Егер
жер мен су оның өз билігінде болса, билік пен басқару оның өз қолында
болады және билеушілер халықтың өз ортасынан шығады. Бұл мемлекет деп
аталады2, деп жазған Алаш партиясының болашақ қайраткерлерінің бірі Р.
Мәрсеков 1913 жылдың өзіндеақ. Алаш партиясының мемлекетке көзқарасы
Ресей большевиктерінің көзқарастарымен сәйкес келмегенін атап өткен жөн.
Мемлекеттің мәні туралы мәселе 1917 жылдың жазы мен күзінде большевиктер
мен басқа да социалистік партиялар арасындағы шиеленіскен айтыс тақырыбына
айналды3. Социалистердің негізгі көпшілігі социалдемократ (меньшевиктер),
эсерлер, т. б.) демократиялық қоғамда мемлекет мүдделердің белгілі бір
өзара байланысын және сол арқылы қоғамдық прогресті қамтамасыз , ете алады
дегенге сүйенгені мәлім. Большевиктер мемлекетті бір таптың басқа таптарға
зорлық жургізу машинасы, ол үстем таптың еркін орындайды және іс жүзіңде
қоғам өмірінде ерекше рөл атқара алмайды, тек өз мүдделерін өткізу керек
деп, оның таптық табиғатын ғана мойындады. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық
өмірінде мемлекеттің билеуші таптың еркін білдіріп, енжар рөл атқарып қана
қоймайтыны, сонымен қатар белгілі бір жағдайларда сол тапты жоғары көтеріп,
оның мүдделерін тез өсетін бюрократиялық аппараттың мүдделеріне бағындырып,
соңғысын бүкіл қоғамға таңатыны жете бағаланбады. Алаш өзі өмір сүре
бастаған алғашқы кездерден бастапақ зорлық атаулыға қарсы шыққанын атап өту
қажет. Алаш басшылары қазақ қоғамыныңтәуелсіздігінезаңды конституциялық
жолмен, қазақ халқының ұлттық санасезімін оятуға бағытталған саяси күрес
арқылы жетуге ұмтылды. Олар қантөгіс пен зорлықзомбылықты айыптады, олардың
1916 жылғы ұлтазаттық көтерілісі кезіндегі көзқарасын, яғни осы уақытқа
дейін олардың қазақ халқының мүдделеріне сатқындық жасады деп қаралатын
көзқарасын нақ сонымен түсіндіруге болады.
Зорлықзомбылықты және мемлекеттің таптық табиғатын теріске шығара
отырып, алаштықтар қоғамдағы бір таптың диктатурасына қарсы шықты. Олар
байлар мен кедейлер ұғымын қолданып, қоғамдағы осы қарамақарсы
күштердіңтайталасын байқағанымен, бүкіл қазақхалқы атынан қимылдады. Бірақ
Алаш басшыларының ешқайсысы әлеуметтік қайщылықтардың себептері мен
олардың шешілуін түсіну деңгейіне толуқ көтеріле алған жоқ.
Алаштықтар өз бағдарламасында басқарудың президенттік нысанын және
сайлауға шыққан тегіне қарамастан жұрттың бәрі қатысуын қамтамасыз ететін
демократиялық сайлау сипатын жақтады1.
Алаш өкілдерінің бәрі дерлік патшалық Ресейдің қоныстандыру
саясатына қарсы шықты және мүндай көзқарас аграрлық мәселе тұрғысында
мейлінше айқын көрініс тапты. Қоныстанушылардың бұрын қазақтардан тартып
алған барлық жері қайтарылып беруге және байырғы халыққа бірінші кезекте
берілуге тиіс, деп атап өтілді партия бағдарламасының жобасында2.
Алаш өркениетті қоғамға жеткізетін жол білім беру арқылы өтетінін
түсіне отырып, халыққа білім беруді барша жұрттың игілігі деп жариялайды.
Алаш өз бағдарламасының жобасында жеке адамға ешкімнің тиіспеуін, сөз,
баспасөз және одақтар бостандығын көтереді. Бір ғажабы, Алаштың барлық
дерлік басшылары жеке бастарының сенімі бойынша дінге сенбегенімен,
әлеуметтік-экономикалық сипаттағы көптеген мәселелерді дінмен
байланыстырған, олардың пікірінше, бұл бұқараны өз жағына тартуға
көмектесуге тиіс болатын.
Алаш дінді мемлекеттен бөлуді жақтады. Бұл мәселе жөніндегі өзінің
көзқарасын партияның көшбасшысы Ә. Бөкейханов былай деп түсіндіреді:
Француз, орыс халықтары мен басқа да халықтардың тарихынан көрініп
отырғанындай, мемлекет қаражаты есебінен айлық, алатын дін өкілдері
үкіметкетәуелді болады. Осы себелті, қазақ-қырғыздардың дін ісі ойдағыдай
дамысын десек, дінді мемлекеттен бөлу керек...1. Алаш бағдарламасында
сот ісін жүргізу мәселелері бойынша идеялар да көп. Алаш партиясы мен
Алашорда үкіметіне өз бағдарламасын жүзеге асыруға тарих мүмкіндік берген
жоқ. Қазан революциясын олар үрке қарсы алды. 1919 жылы А. Байтұрсыновтың
жазғанындай, қазақтарға ақпан революцияны қаншалықты түсінікті болса,
оларға Қазан революциясы соншалықты түсініксіз болып көрінді2. Қазан
революциясы идеяларын осылайша түсінбеушілік, оларды қабылдамау себептеріне
талдау жасай келіп, А. Байтұрсынов былай деп атап көрсетті: Бірінші
революцияны қазақтардың дұрыс түсініп, қуанышпен қарсы алу себебі,
біріншіден, ол қазақтарды патша үкіметі тарапынан жасалған езгі мен зорлық-
зомбылықтан азат етті және екіншіден, олардың көксеп келген арманы дербес
басқаруды жүзете асыруға деген үмітін нығайтты. Ал екінші революцияның
қазақтарға түсініксіз болып шыққанын түсіндіру оңай: қазақтарда капитализм
де, таптарға бөлінушілік те болған жоқ, тіпті олардың меншігі де басқа
халықтардағы сияқты онша айқын жіктелмеген еді. Сөйтіп Қазан революциясы
өзінің сыртқы көріністерімен қазақтарға үрей туғызды. Шет аймақтарда
большевиктік қозғалыс зорлық-зомбылықты, талап-тонауды, қиянат жасаушылықты
және өзінше бір диктаторлық билікті жүргізумен ұштасты. Қысқаша айтқаңда,
шет аймақтардағы қозғалыс көбінесе революция емес, қайта барып тұрған
анархия болды3. Кеңес өкіметі мен Алашорда мемлекеттілік мәселелері,
таптық, әлеуметтік-экономикалық проблемалары бойынша пікір алалықтары
жөнінен бір келісімге келе алмады. Алаш пен Алашорда
қайраткерлері заңнан тыс деп жарияланып, таратылып жіберілді және оның
ресми органы Қазақ газетінің жұмысы тоқтатылды. Алаш жолының қиын
күрестер мен күрделі жанжалдарға, қателіктер мен ізденістерге және белгілі
бір жетістіктерге толы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz