Есіл жағасындағы бас қаланың даму перспективасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.11
1 Арқа төсіндегі бас қаламыз . Астананың физикалық және географиялық жағдайы
1.1 Астананың физикалық . географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.17
1.2 Табиғаты және табиғи қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18.22
1.3 Ертеңі еңселі Елорда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20.22
2 Астананың даму тарихы
2.1 Тарихтан табанында таңба қалған ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.32
2.2 «Астана . жаңа қала» ЕЭА туралы жарғы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32.39
2.3 Астана қаласының тұрғындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.47
3 Астананың әлеуметтік . экономикалық даму барысы
3.1 Жасампаздыққа жарқын жол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48.50
3.2 Қаланың архитектурасы және бет . бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50.57
3.3 Бас қаланың әлеуметтік . мәдени іс . шаралары мен
білім беру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57.63
3.4 Он жылдағы он ерекшелік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63.66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67.68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69.70
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71.77
1 Арқа төсіндегі бас қаламыз . Астананың физикалық және географиялық жағдайы
1.1 Астананың физикалық . географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.17
1.2 Табиғаты және табиғи қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18.22
1.3 Ертеңі еңселі Елорда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20.22
2 Астананың даму тарихы
2.1 Тарихтан табанында таңба қалған ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.32
2.2 «Астана . жаңа қала» ЕЭА туралы жарғы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32.39
2.3 Астана қаласының тұрғындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.47
3 Астананың әлеуметтік . экономикалық даму барысы
3.1 Жасампаздыққа жарқын жол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48.50
3.2 Қаланың архитектурасы және бет . бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50.57
3.3 Бас қаланың әлеуметтік . мәдени іс . шаралары мен
білім беру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57.63
3.4 Он жылдағы он ерекшелік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63.66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67.68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69.70
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71.77
Тақырыптың көкейтестілігі: Қазақстан Республикасының елордасы – Астана қаласының перспективалық даму белестері. Сонау 1911 жылдағы Астананың тарихи белестерінен бастап қазіргі жаңа астананың әлеуметтік, демографиялық, экономикалық, мәдени – эстетикалық, қала құрылысы (архитектурасы), білім және денсаулық сақтау ерекшеліктеріне нақты мәліметтер бере отырып ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Мәселенің өңделуі: Студенттің ғылыми зерттеу жұмысында Есіл жағасындағы бас қаланың әлеуметтік – экономикалық қазіргі саяси жағдайына тұжырымдамалар және пікірлер айтылады. Қаланың өсу қарқыны мен құрылыстар салынып жатқан индустриялық алыптар, 30-50 жылдары салынған ең маңызды ғимараттар қатары мен қазіргі жаңарулар және статистикалық мәліметтер, ақпараттық басылымдарда жарияланған материалдар пайдаланылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Астана қаласының өткені мен бүгінін зерттей отырып, дамып келе жатқан бас қаланың экономикалық – әлеуметтік жағдайына аса назар аудару. Қаланың денсаулық сақтау, білім жүйесі мен басқа да әлеуметтік жағдайларға талдау жүргізу.
Рухы жағынан да, мағынасы жағынан да бізге барынша жақын сәулет конструкциясы, көптеген өз жобаларымыздың шеберлікпен іске асқаны қарастырылған. Қаланың кешенді мәселелерінің ішінде қала аумағын көгалдандырудың жоспарлық құрылымы, қаланың инфрақұрылымдағы сарқынды су мәселесі.
Көлік қатынасы, көлік жолдары және өндірістік өнеркәсіп орындарының әкелетін пайдасы, әрі бас қалаға тартылған инвестиция көлемі мен әкелетін үлесі қарастырылған.
Зерттеу жұмысының міндеті: Қазіргі Астана қаласының өткен тарихында көп сыр жатыр. Байтақ жатқан Сарыарқаның төрінде құрылған астананың өткен күндері халықтың дәстүрлі өмірімен, өнегесімен, үлгісімен тікелей сабақтас. Оның беттерінде халықты қынадай қырған ашаршылықтың тебіренетін тебі, ел сөзін сөйлеген азаматтардың басына зобалаң тудырған репрессия жылдарының жүрекке мұз болып байланған жан жарасы, Ұлы Отан соғысының жарақаты да елес беріп тұрғандай. Кейінгі тың игеру кезеңінде Қазақстанда ондаған ірі зауыттар мен фабрикалардың салынғаны, дала төсін қақ жарып темір жол магистральдары жүргізілгені, ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен мал шаруашылығының қарқынды дамуы, Есілдің жағасына ел қондырып, Астана қаласын Қазақстанның басқа қалаларымен салыстыра отырып:
• географиялық орналасу ерекшелігі
• климаты
• архитектурасы
• экономикалық дамуы
• табиғаты және табиғи қоры
• экологиялық ахуалы
• жер асты байлықтарын зерттеу болып табылады.
Мәселенің өңделуі: Студенттің ғылыми зерттеу жұмысында Есіл жағасындағы бас қаланың әлеуметтік – экономикалық қазіргі саяси жағдайына тұжырымдамалар және пікірлер айтылады. Қаланың өсу қарқыны мен құрылыстар салынып жатқан индустриялық алыптар, 30-50 жылдары салынған ең маңызды ғимараттар қатары мен қазіргі жаңарулар және статистикалық мәліметтер, ақпараттық басылымдарда жарияланған материалдар пайдаланылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Астана қаласының өткені мен бүгінін зерттей отырып, дамып келе жатқан бас қаланың экономикалық – әлеуметтік жағдайына аса назар аудару. Қаланың денсаулық сақтау, білім жүйесі мен басқа да әлеуметтік жағдайларға талдау жүргізу.
Рухы жағынан да, мағынасы жағынан да бізге барынша жақын сәулет конструкциясы, көптеген өз жобаларымыздың шеберлікпен іске асқаны қарастырылған. Қаланың кешенді мәселелерінің ішінде қала аумағын көгалдандырудың жоспарлық құрылымы, қаланың инфрақұрылымдағы сарқынды су мәселесі.
Көлік қатынасы, көлік жолдары және өндірістік өнеркәсіп орындарының әкелетін пайдасы, әрі бас қалаға тартылған инвестиция көлемі мен әкелетін үлесі қарастырылған.
Зерттеу жұмысының міндеті: Қазіргі Астана қаласының өткен тарихында көп сыр жатыр. Байтақ жатқан Сарыарқаның төрінде құрылған астананың өткен күндері халықтың дәстүрлі өмірімен, өнегесімен, үлгісімен тікелей сабақтас. Оның беттерінде халықты қынадай қырған ашаршылықтың тебіренетін тебі, ел сөзін сөйлеген азаматтардың басына зобалаң тудырған репрессия жылдарының жүрекке мұз болып байланған жан жарасы, Ұлы Отан соғысының жарақаты да елес беріп тұрғандай. Кейінгі тың игеру кезеңінде Қазақстанда ондаған ірі зауыттар мен фабрикалардың салынғаны, дала төсін қақ жарып темір жол магистральдары жүргізілгені, ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен мал шаруашылығының қарқынды дамуы, Есілдің жағасына ел қондырып, Астана қаласын Қазақстанның басқа қалаларымен салыстыра отырып:
• географиялық орналасу ерекшелігі
• климаты
• архитектурасы
• экономикалық дамуы
• табиғаты және табиғи қоры
• экологиялық ахуалы
• жер асты байлықтарын зерттеу болып табылады.
1. Н. Назарбаев «Еуразия жүрегінде», Астана 2005ж, 15-65бет
2. «Ақмола» энциклопедиясы, Алматы 1995ж, 145- 148 бет
3. «Астана» энциклопедиясы, Алматы «Атамұра» баспасы, 2008 ж., 4 – 115 бет
4. «Қазақстан Республикасы» анықтамалық энциклопедиясы. Алматы 2001 ж
5. Ұ.А Есназарова, А.Т Темірбеков «Түркі тілдес елдер географиясы», Анкара 1999ж, 63-64 бет
6. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 7 маусымдағы N 521 Қаулысы
7. Қазақстан және әлем елдері. Алматы 2007 ж.
8. Абдиев К.С. Стаистический ежегодник Казахстана. Алматы: Агентство РК по статистике, 2003. 616с.
9. Демографический ежегодник Казахстана: Статистический сборник. Алматы, 2002. 7с.
10. Краткие итоги переписи населения 1999 года в РК Стат. Сб. Алматы, 1999.
11. Конституционные законы Республики Казахстан о Президенте, о Парламенте, о Правительстве, о референдуме, о выборах. Алматы: «ЮРИСТ», 2004.
12. Конституционный закон Республики Узбекистан от 5 апреля 2002 г. «Об итогах референдума и основных принципах организации государственной власти» / http://www.press-servis.uz/rus/prezident.zakon 1.htm
13. Конституция Республики Молдова. Принята 29 июля 1994 г. С изменениями и дополнениями от 5 июля 2000 г. Кишенеу: «MOLDPRES», 2000.
Маркаров А. Реформа политических институтов в процессе демократического транзита в Армении // Центральная Азия и Кавказ. 2001. № 4.
14. Қазақстан – цифрларда 2000: Статистикалық жинақ. Қазақ, орыс тілінде – Алматы., 2001. 222 бет
15. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы І том, 488 – 490 бет
16. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы, - Астана, 2007 – 55 бет
17. Назарбаев Н.Ә. Ой бөлістім халқыммен, - Алматы. «Мектеп» 2006 ж.
18. Қазақстан Республикасы халқының ұлттық құрамы (1999 ж) Халық санағы қорытындысы. Алматы 2001 ж.
19. Қасымбаев Ж. История города Акмолы (1832–1917 г.), А., 1995 г
20. Назарбаев Н.Ә. Тұған елім – тірегім. «Рауан» баспасы. Алматы 2001 ж
21. Назарбаев н.Ә. Тәуелсіздік белестері. Алматы. «Атамұра» баспасы. 2003 ж
22. Н. Назарбаев Сындарлы он жыл. – Алматы. Атамұра, 2003 ж
23. Н. Назарбаев Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999 ж. 22 бет
24. Н. Назарбаев Тарих толқынында, - Алматы: Атамұра, 2003 ж. 215 бет
25. Н.Ә. Назарбаев Бейбітшілік кіндігі. – Астана: «Елорда». 30 бет
26. Назарбаев Н.А. Евразийский союз идеи, практика, перспективы.
Москва 1997 г.
27.Назарбаев Н. Доклад на 11 сессии Ассамблеи народов Казахстана // Политика. 1995. - 2. С. 11.
28.Касымбеков М.Б. Становление института президентства в Республике Ка-захстан. - Астана: Елорда, 2000. - 72 с.
29.Бижанов А.Х. Республика Казахстан: демократическая модернизация об-щества переходного периода. - Алматы, 1997. - С. 89-90; Малиновский В.А. Глава государства суверенного Казахстана. - Алматы, 1998. - С. 14; Галямова Д.Р., Машан М.С., Тулегулов А.К. Трансформация системы правления в Казахстане // Саясат. - 1998. - № 10. - С. 37-41.
30. «Егемен Қазақстан» газеті
31.«Ақиқат» журналы № 7, 2008 жыл 3-19 бет
32.«Жетісу» газеті, № 47., 26.04.08 ж
33.В. Лаптев, А. Кимасов «Астана» 2002 ж
34. «Саясат» саяси журналы №15, №1, №5
35.Астана 2005 жылғы 18 ақпан Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңарту жолында»
36.«Егемен Қазақстан» газеті, 1наурыз, 2008 жыл
37. «Жаңа тұрғын үй саясаты мемлекеттік бағдарламалары және оны іске асырылу механизмдері» туралы Қазақстан Республикасының Жарлығы
38.Сагандыкова А.Н. Конституционное право РК. – А., 1999 – 336 с.
39.Сапаргалиев Г. Становление конституционного строя РК. – А., 1997 – 126с.
40.Сапаргалиев Г.С. Конституционное право РК. Алматы 1997.
41.Максименко Н.В. Методические рекомендации к изучению Конституции РК – Алматы, 1997 – 39с.
42.Нурпеисов Е.К. Котов А.К. Государство Казахстан: от ханской власти – к президентской республике. – Алматы, 1995 – 88с.
43.www. Edu. Gov. kz.
44.www. Minplan. Kz.
45. www. Sana. Gov. kz.
46.www. Demomigration. Kz.
2. «Ақмола» энциклопедиясы, Алматы 1995ж, 145- 148 бет
3. «Астана» энциклопедиясы, Алматы «Атамұра» баспасы, 2008 ж., 4 – 115 бет
4. «Қазақстан Республикасы» анықтамалық энциклопедиясы. Алматы 2001 ж
5. Ұ.А Есназарова, А.Т Темірбеков «Түркі тілдес елдер географиясы», Анкара 1999ж, 63-64 бет
6. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 7 маусымдағы N 521 Қаулысы
7. Қазақстан және әлем елдері. Алматы 2007 ж.
8. Абдиев К.С. Стаистический ежегодник Казахстана. Алматы: Агентство РК по статистике, 2003. 616с.
9. Демографический ежегодник Казахстана: Статистический сборник. Алматы, 2002. 7с.
10. Краткие итоги переписи населения 1999 года в РК Стат. Сб. Алматы, 1999.
11. Конституционные законы Республики Казахстан о Президенте, о Парламенте, о Правительстве, о референдуме, о выборах. Алматы: «ЮРИСТ», 2004.
12. Конституционный закон Республики Узбекистан от 5 апреля 2002 г. «Об итогах референдума и основных принципах организации государственной власти» / http://www.press-servis.uz/rus/prezident.zakon 1.htm
13. Конституция Республики Молдова. Принята 29 июля 1994 г. С изменениями и дополнениями от 5 июля 2000 г. Кишенеу: «MOLDPRES», 2000.
Маркаров А. Реформа политических институтов в процессе демократического транзита в Армении // Центральная Азия и Кавказ. 2001. № 4.
14. Қазақстан – цифрларда 2000: Статистикалық жинақ. Қазақ, орыс тілінде – Алматы., 2001. 222 бет
15. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы І том, 488 – 490 бет
16. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы, - Астана, 2007 – 55 бет
17. Назарбаев Н.Ә. Ой бөлістім халқыммен, - Алматы. «Мектеп» 2006 ж.
18. Қазақстан Республикасы халқының ұлттық құрамы (1999 ж) Халық санағы қорытындысы. Алматы 2001 ж.
19. Қасымбаев Ж. История города Акмолы (1832–1917 г.), А., 1995 г
20. Назарбаев Н.Ә. Тұған елім – тірегім. «Рауан» баспасы. Алматы 2001 ж
21. Назарбаев н.Ә. Тәуелсіздік белестері. Алматы. «Атамұра» баспасы. 2003 ж
22. Н. Назарбаев Сындарлы он жыл. – Алматы. Атамұра, 2003 ж
23. Н. Назарбаев Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999 ж. 22 бет
24. Н. Назарбаев Тарих толқынында, - Алматы: Атамұра, 2003 ж. 215 бет
25. Н.Ә. Назарбаев Бейбітшілік кіндігі. – Астана: «Елорда». 30 бет
26. Назарбаев Н.А. Евразийский союз идеи, практика, перспективы.
Москва 1997 г.
27.Назарбаев Н. Доклад на 11 сессии Ассамблеи народов Казахстана // Политика. 1995. - 2. С. 11.
28.Касымбеков М.Б. Становление института президентства в Республике Ка-захстан. - Астана: Елорда, 2000. - 72 с.
29.Бижанов А.Х. Республика Казахстан: демократическая модернизация об-щества переходного периода. - Алматы, 1997. - С. 89-90; Малиновский В.А. Глава государства суверенного Казахстана. - Алматы, 1998. - С. 14; Галямова Д.Р., Машан М.С., Тулегулов А.К. Трансформация системы правления в Казахстане // Саясат. - 1998. - № 10. - С. 37-41.
30. «Егемен Қазақстан» газеті
31.«Ақиқат» журналы № 7, 2008 жыл 3-19 бет
32.«Жетісу» газеті, № 47., 26.04.08 ж
33.В. Лаптев, А. Кимасов «Астана» 2002 ж
34. «Саясат» саяси журналы №15, №1, №5
35.Астана 2005 жылғы 18 ақпан Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңарту жолында»
36.«Егемен Қазақстан» газеті, 1наурыз, 2008 жыл
37. «Жаңа тұрғын үй саясаты мемлекеттік бағдарламалары және оны іске асырылу механизмдері» туралы Қазақстан Республикасының Жарлығы
38.Сагандыкова А.Н. Конституционное право РК. – А., 1999 – 336 с.
39.Сапаргалиев Г. Становление конституционного строя РК. – А., 1997 – 126с.
40.Сапаргалиев Г.С. Конституционное право РК. Алматы 1997.
41.Максименко Н.В. Методические рекомендации к изучению Конституции РК – Алматы, 1997 – 39с.
42.Нурпеисов Е.К. Котов А.К. Государство Казахстан: от ханской власти – к президентской республике. – Алматы, 1995 – 88с.
43.www. Edu. Gov. kz.
44.www. Minplan. Kz.
45. www. Sana. Gov. kz.
46.www. Demomigration. Kz.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-11
1 Арқа төсіндегі бас қаламыз - Астананың физикалық және географиялық
жағдайы
1.1 Астананың физикалық – географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-17
1.2 Табиғаты және табиғи қоры
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-
22
1.3 Ертеңі еңселі Елорда
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .20-22
2 Астананың даму тарихы
2.1 Тарихтан табанында таңба
қалған ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-32
2.2 Астана – жаңа қала ЕЭА туралы
жарғы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .32-39
2.3 Астана қаласының
тұрғындары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..39-47
3 Астананың әлеуметтік – экономикалық даму барысы
3.1 Жасампаздыққа жарқын
жол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
8-50
3.2 Қаланың архитектурасы және бет –
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50-57
3.3 Бас қаланың әлеуметтік - мәдени іс – шаралары мен
білім беру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...57-63
3.4 Он жылдағы он
ерекшелік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..63-66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67-68
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69-
70
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71-77
Аннотация
Диплом жұмысының барлығы 72 беттен тұрады. Негізгі бөлімінде үш тарау
қарастырылған. Студенттің зерттеу жұмысының тақырыбы: Есіл жағасындағы бас
қаланың даму перспективасы. Зерттеу жұмысында тақырып бойынша слайд
дайындалынған. Слайдтың көлемі 38 беттен тұрады. Салыстырмалы түрдегі
жасалған бейне таспа, интернеттен алынған қосымша материалдар тіркелген.
Қысқартулар мен белгілер
1. АЛЖИР – Отанын сатқандардың әйелдерінің Ақмола лагері. (Акмолинский
лагерь жен изменивжих Родине)
2. АЖӨ – Аймақтық жалпы өнім
3. ЖІӨ – Жалпы ішкі өнім
4. АҚ – Акционерлік қоғам
5. М–2 – Мост
6. ЖШС – Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
7. ЕЭА – Еркін экономикалық аймақ
8. БАҚ – Бұқаралық ақпараттық құралдар
9. АДСК – Алғашқы дәрігерлік – санитарлық көмек
10. ӨБ – өндірістік бөлім
11. БҰҰ – Біріккен ұлттар ұйымы
12. ҚР – Қазақстан Республикасы
13. ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
14. ХӘЖА – Халықаралық әріптестік бойынша Жапон Агенті
15. АЖІӨ – Аймақтық жалпы ішкі өнім
16. ҚББ – Қалалық білім бөлімі
17. ЖОО – Жоғарғы оқу орталығы
18. ЖЭО–1 – Жылу электр орталығы
19. ПМПК – психологиялық, медициналық – педагогикалық консультация
20. МАБО – мультисервистік ақпараттық – білім ордасы
21. ЮНЕСКО -
22. КСРО – Кеңестік социалистік республикалар одағы
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі: Қазақстан Республикасының елордасы –
Астана қаласының перспективалық даму белестері. Сонау 1911 жылдағы
Астананың тарихи белестерінен бастап қазіргі жаңа астананың әлеуметтік,
демографиялық, экономикалық, мәдени – эстетикалық, қала құрылысы
(архитектурасы), білім және денсаулық сақтау ерекшеліктеріне нақты
мәліметтер бере отырып ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Мәселенің өңделуі: Студенттің ғылыми зерттеу жұмысында Есіл
жағасындағы бас қаланың әлеуметтік – экономикалық қазіргі саяси жағдайына
тұжырымдамалар және пікірлер айтылады. Қаланың өсу қарқыны мен құрылыстар
салынып жатқан индустриялық алыптар, 30-50 жылдары салынған ең маңызды
ғимараттар қатары мен қазіргі жаңарулар және статистикалық мәліметтер,
ақпараттық басылымдарда жарияланған материалдар пайдаланылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Астана қаласының өткені мен бүгінін
зерттей отырып, дамып келе жатқан бас қаланың экономикалық – әлеуметтік
жағдайына аса назар аудару. Қаланың денсаулық сақтау, білім жүйесі мен
басқа да әлеуметтік жағдайларға талдау жүргізу.
Рухы жағынан да, мағынасы жағынан да бізге барынша жақын сәулет
конструкциясы, көптеген өз жобаларымыздың шеберлікпен іске асқаны
қарастырылған. Қаланың кешенді мәселелерінің ішінде қала аумағын
көгалдандырудың жоспарлық құрылымы, қаланың инфрақұрылымдағы сарқынды су
мәселесі.
Көлік қатынасы, көлік жолдары және өндірістік өнеркәсіп орындарының
әкелетін пайдасы, әрі бас қалаға тартылған инвестиция көлемі мен әкелетін
үлесі қарастырылған.
Зерттеу жұмысының міндеті: Қазіргі Астана қаласының өткен тарихында
көп сыр жатыр. Байтақ жатқан Сарыарқаның төрінде құрылған астананың өткен
күндері халықтың дәстүрлі өмірімен, өнегесімен, үлгісімен тікелей сабақтас.
Оның беттерінде халықты қынадай қырған ашаршылықтың тебіренетін тебі, ел
сөзін сөйлеген азаматтардың басына зобалаң тудырған репрессия жылдарының
жүрекке мұз болып байланған жан жарасы, Ұлы Отан соғысының жарақаты да елес
беріп тұрғандай. Кейінгі тың игеру кезеңінде Қазақстанда ондаған ірі
зауыттар мен фабрикалардың салынғаны, дала төсін қақ жарып темір жол
магистральдары жүргізілгені, ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен мал
шаруашылығының қарқынды дамуы, Есілдің жағасына ел қондырып, Астана қаласын
Қазақстанның басқа қалаларымен салыстыра отырып:
• географиялық орналасу ерекшелігі
• климаты
• архитектурасы
• экономикалық дамуы
• табиғаты және табиғи қоры
• экологиялық ахуалы
• жер асты байлықтарын зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Салыстырмалы – аналитика, жүйелі түрдегі
талдау, синтез, тарихи тұрғыдан зерттеу, экономикалық және статистикалық
зерттеу, картографиялық зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының тәрбиелік құндылығы: Астананың көркейюі – ел
дамуының негізгі көрсеткіштерінің бірі. Астананы ауыстырудың Қазақстан –
2030 Стратегиясын қабылдаған жылмен тұспа-тұс келуінің үлкен мәні бар.
Астананы көшіру – еліміздің тарихындағы ерекше белес. Ұлттық тарихымыздың
жұлдызды сәті. Елордамызды Арқа төсіне көшірген 10 жылдан астам уақытта
қала халқы 3 есеге өсті. Бас қала халқының орташа жасы – 32 жас екенін
ескерсек, онда Астана сәулеттік жағынан ғана емес, тұрғындарының жасы
бойынша да әлемдегі ең жас ел астанасы екендігін бағамдауға болады.
Астана елдің жаңаруының символына айналды. Астананы салу арқылы біз өз
мүмкіндігімізге анық көз жеткіздік. Осы жобаның ойдағыдай жүзеге асуы
біздің басқа саладағы жұмысымызға да зор сенім берді, үлкен серпін қосты.
Астана бүгінде Қазақстандық бірегей брэндтердің бірі.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе бөлімінен және негізгі үш тараудан
тұрады. Бірінші тарауда Арқа төсіндегі бас қаламыз – Астананың физикалық
және географиялық жағдайы қарастырылса, екінші тарауда Астананың тарихы, ал
үшінші тарауда Астананың әлеуметтік – экономикалық даму барысына ғылыми
тұрғыдан түсінік берілген. Қорытынды бөлімі және жұмыс барысында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген. Қосымша бөлімінде Астана
қаласының перспективалық ерекшеліктері, халық санағы материалдары мен
статистикалық мәліметтер жинақталған.
... Ерке Есіл жағасында
бой көтерген,
Ерекше сәулеттік
ландшафты бар,
бірегей мүсіндік
нышандары сап түзеген
жоғары технологиялы
болашаққа
ұмтылған өзгені сыйлап,
өзінің жаңа астанасы
мен өз елін
шексіз мақтаныш тұтатын
көп ұлтты және
көп дінді халқы бар
әсем де мейірлі астанамыз,
міне осындай қала.
Н. Назарбаев.
Бұл планетаның саяси картасында жаңа, тәуелсіз, егемен мемлекеттің
дүниеге келгенін бүкіл әлемге жариялап, паш етудің біртуар мүмкіндігі
болатын. Мыңдаған, он мыңдаған қазақстандықтардың қажырлы ұмтылысы
арқасында біз мұны жасай алдық және ойдағыдай жасадық.
Ақмола жері әрқашан да өзінің ерліктерімен, ұлы адамдарымен даңқы
шыққан жер. Бұл есімі алыс өлкелерде белгілі, қазақтың ұлы батырлары мен
билерінің, ақындары мен сазгерлерінің, жазушылары мен ғалымдарының отаны
болған жер. Бөгенбай батыр, Саққұлақ би, Құлтума, Балуан Шолақ, Ілияс
Есенберлин және тағы басқа көптеген түлектері барлық қазақстандықтардың
мақтанышына айналған.[1]
Ұлы Отан соғысы жылдарында 38 ақмолалық жауынгерге Кеңес Одағының
батыры атағы берілді, жетеуі үш дәрежелі Даңқ ордендерімен марапатталды.
Ал қазіргі уақытта ол тәуелсіз егемен Қазақстанның астанасы болу құрметіне
ие болды. Осынау шыңға шырқап шығу үшін ұзақ та қиын жолдан өтуге тура
келіп еді.
1830 жылдың маусым айында өлкені ойсыратқан шапқыншылықтардан қорғау
мақсатында, бекіністің іргесін қалау үшін Қараөткел шатқалына казак
подполковнигі Федор Шубиннің отряды келіп жетті. Қамалдың іргетасы алғашқы
көзделген орыннан 30 шақырым жерде қаланды. Ал оның тұратын жері Нұра
өзенінің алқабы болуы керек еді, өзі Александр Невскийдің атымен аталуы
тиіс еді. Алайда өзен суының аса қатты тасуы таңдалған орынның жаңсақтығын
айқындап берді. Осыдан кейін қонысты Қараөткел шатқалында, Есілдің оң жақ
биік жағасында салу туралы шешім қабылданды. Дегенмен де, қоныс Ф. Шубиннің
бастамасы бойынша өзі қағаз бойынша тұруға тиіс шатқалдың атауымен Ақмола
деп аталды. [16]
1830 жылғы 18 маусымда (жаңа стиль бойынша 1 шілде) сұлтандар мен
болыс старшиналары округтік әміршілік құрылысын салу үшін таңдалған орынды
құптап, қолхат берді.
Ақмоланың негізгі қаланған күн осы күн болды.
Егемен Қазақстанның болашақ астанасының алғашқы кірпіші осылай
қаланды. Мылтық атылып салют берілді. Бірақ ол кезде ешкім де, өзінің ең
бір ұшқыр қиялында да, не үшін салют беріп тұрғанын болжай алмап еді.
Осыдан кейін орын алған барлық оқиғалар, қамал – қаланың және тұтас елдің
кейінгі бүкіл тарихы оларды әлем астаналарының қоғамдастығындағы Астана
деген әуезді, сырлы есімі бар ең жас күншығыстық бауырласының дүниеге
келетін күніне тоқтаусыз жақындата берді.[12]
Тарихи және археологиялық материалдар бұл жерлерді адам баласының
ежелгі заманнан бері қоныстағанын куәландырады. Археолог В.С. Волошин
Батпақ ауылының жанынан 1 млн жыл бұрынғы қоныс орнын ашқан.
ХVІІІ – ХІХ ғасырларда шығыстанушылар осы жерлерде әскери қамалдардың,
кеніштердің, күйдірілген кірпіштен соғылған діни құрылыстардың қалдықтарын
тапқан. Археолог К. Ақышев Астананың орталығынан 7 км жерде өнері асқан
шеберлер тұрғызған, көшпенділердің көне бекінісінің қалдықтарын тауып, оны
шартты түрде Ақжол деп атаған.
1832 жылы қамал сыртқы округ болып қайта құрылды. Тамыз айында Ақмола
әміршілігінің ашылуы болып өтті. Бұл жерде тұрғын жай ретінде де,
шапқыншылық кезінде қорғаныс ретінде де қызмет еткен бірнеше сабан қазарма
мен ағаш үй болған еді.
Олардың бір бөлігі әрі – бері өткен көпестер үшін қойма мен уақытша
тұраққа айналатын.
1840 жылы 5 бастионы бар далалық бекініс, жанында қазақ мектебі бар
мешіт, кейінірек Константин–Елена шіркеуі салынды. Әскери – стратегиялық
тұрғыдан алғанда, бекініс ыңғайлы орналасқан әрі жақсы қорғалған еді.
1845 жылдан бастап қамал Ақмола казак станицасы деп атала бастады да,
1862 жылы қала мәртебесін алды.
1869 жылы орталығы Омбыда орналасқан осы аттас облыс құрылады. Ақмола
ояздық қалаға айналады. Ол Қамал, Слободка, Казак станицасы және Қала болып
4 бөлікке бөлінді. Онда 169 квартал, 56 көше мен 4 алаң болатын, 20 мың
адам тұрып жатты. Жел диірмендері қала көрінісінің айнымас бір бөлігі
еді.[24]
Бұл өлке ежелден Ұлы Жібек жолы жүйесіне кіретін еді де, енді
теріскей және күншығыс бағыттағы толып жатқан керуен жолдарының тоғысына
айналды. Бұл жерде Отырардан, Шавгар мен Яссыдан, Сауран мен Янгмкенттен
шығатын жолдар қиысатын. Осы жерден олар әрі қарай шығысқа, Ертіс
жағалауына немесе Алакөлге, және солтүстікке беймәлім Сібірге кететін. Қала
маңызды сауда орнына айналды. Мұнда ірі – ірі сауда жәрмеңкелері
(Константинов, Дмитриев) өткізілетін, онда мал, астық, Үндістаннан, Кіндік
Азия елдерінен , Қытай мен Ресейден әкелінген тауарлар сатылды. 1907 жылы
облыста сол кез үшін орасан зор 80 млн. сом сауда айналымы бар 100–ден
астам жәрмеңке мен саудашық жұмыс істеді.[2]
Кеңес өкіметі кезеңіндегі қала тарихы бұрынғы Одақ қалалары тарихымен
біртектес. Революциядан кейін ел күйзелістен біртіндеп шыға бастады,
шаруашылық дамып, нығая берді. Ақмоланың жылдам дамуына оның оңтайлы
географиялық орналасуының септігі болды. 1929 жылы Бурабай – Акмола, ал
40–ыншы жылдары Ақмола–Қарталы теміржол желілері салынды. Теміржол
магистралына қосылу қала мен өлкеде түрлі өнеркәсіп салаларының дамуына
септігін тигізді, Ақмоланы аса ірі көлік торабына айналдырды. Ол сол аттас
облыстың орталығына айналды.
Ұлы Отан соғысы жылдарында көлік жолы байланыстарының арқасында Ақмола
әскери бөлімдер мен құрамаларды қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Осы
жерде үш атқыштар және бір атты әскер дивизиясы қалыптастырылды. Осы елдің
майдан жанындағы аумақтарынан кәсіпорындар мен тұрғындар көшірілді, осы
жерде мыңдаған науқастар жатқан көшпелі госпитальдар орналастырылды. Соғыс
жылдарында ауыл шаруашылығы машиналарын жасау саласының тұңғышы
Қазақауылмаш зауыты салынды. Облыстың өнеркәсіп өндірісі 1941–1945
жылдары ішінде республика бойынша 37 пайызбен салыстырғанда 63 пайызға
өсті.[2]
Шаруашылықтың барлық салаларының дамуына тың дастаны жаңа қозғалыс
салды. 50-60 жылдары қалада машина жасау құрылыс материалдары өнеркәсібі,
энергетика, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, көліктің барлық түрлерінің
байланыс және телекоммуникациялар салаларының кәсіпорындары жұмыс істей
бастайды. 4 институт, бірқатар техникумдар мен училищелар ашылады. Егін
шаруашылығы ғылыми – зерттеу институты құрылады. Тың игерушілер сарайы,
жастар сарайы, Компартияның өлкелік комитетінің ғимараты (онда болашақты
үкіметті орналастыру есебімен) тұрғызылады. Қала тың және тыңайған жерлерді
игеру орталығы ретінде таңдалды.
1961 жылы Ақмола Целиноград деп қайта аталып, құрамына республиканың
бірнеше облысы кірген тың өлкесінің орталығына айналады. Инфрақұрылым
қарқынды дамытыла бастады. Одақ басшылығы Қазақстанның астанасын
Целиноградқа көшіру туралы мәселені шындап талқылай бастайды. Целиноградтың
бас жоспары қала құрылысы теориясы тұрғысынан дәрістік және ғылыми
әдебиетте үлгі ретінде насихатталды.
Білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет салалары айтарлықтай табыстарға
қол жеткізді. ХІХ ғасырда облыста (Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Көкшетау
облыстары, Қарағанды облысының бір бөлігі кіретін) 3000 шәкірт оқитын 76
оқу орны болатын. Ғасырдың соңына қарай олардың саны үш есе өсті. Бірақ
балалардың 85 пайызы мектептен тыс қала берді. Кеңес өкіметі кезеңінде 1920
жылдың өзінде – ақ тек Ақмола мен Атбасар уездерінде 300 мектеп және 14 мың
оқушы болды. 90 жылға қарай Ақмолада 36 орта мектеп, 90 мектепке дейінгі
мекеме, 35 кәсіптік–техникалық училище, 16 орта арнайы оқу орны болды.
Қала тұрғындарына 64 емдеу профилактикалық мекемесі дәрігерлік көмек
көрсететін, қалада 2 стадион, 2 дене шынықтыру мен спорт және сауықтыру
кешені, спорт және жастар сарайы болды, 2 драма театры, 4 кинотеатр, 4
мәдениет сарайы мен мәдениет үйі, 100-ден астам кітапхана, 2 мұражай жұмыс
істеді.[13]
1 Арқа төсіндегі бас қаламыз – Астананың физикалық және географиялық
жағдайы
1.1 Астананың физикалық – географиялық орны
Жалпы мәлімет. Бүгінгі заман қаласы – өзін қоршаған экономикалық
кеңістікпен және табиғи ортамен алуан түрлі экономикалық – географиялық
қарым – қатынастағы, демографиялық жолмен қалыптасатын, әлеуметтік –
экономикалық күрделі жаратылыс. Антропоэкологиялық тұрғыдан алғанда – ол,
ең алдымен, адам өз қолымен жасаған ортада оның тығыз қауымдылығы.
Әлеуметтік–техникалық прогрестің көптеген белгілері осы қала ұғымымен
астасып жатыр, алайда қалаға шоғырланған өркениет адам баласына тек игілік
сыйлай бермейді. Техногенді қалалық орта адамның әлеуметтік басты сапасы –
оның денсаулығына зор әсерін тигізеді. Қарқынды қала құрылысы, соған орай
тұрғындар санының артуы жылу мен су қорына, көлік пен коммуналдық
инфрақұрылымға деген сұранысты үдете түседі, осыдан келіп ауаны ластанудан
тазарту, өндірістік және тұрмыстық қалдықтарды жиыстырып отырудың жүйелі
жолын қарастыру мәселелері туындайды. Табиғи ортаның басты көздері – су,
ауа, жер атаулы қалың нөпірдің қолданысына түсіп, үлкен өзгеріске ұшырайды.
Мұндағы басты мәселе, ауа мен су көзінің қашанда жаңарып, тазарып отыруы,
табиғатты қоқысқа толтыратын қалдықтардың мөлшерін мүлде азайту ғана қала
өмірін жақсартуға мүмкіндік әкеледі. Қаланың топырақ жамылғысы да ерекше
күтімді қажет етеді. [3]
ҚР Үкіметінің 1999 жылдың 8 сәуіріндегі № 381 қаулысымен Астана
қаласының болашақтағы дамуы ескеріліп, қала маңы аумағын қарқынды игеру
жағдайына орай аумаққа Целиноград, Шортанды және Ақмола облысының Аршалы
ауданы жерінің бір бөліктері және Вячеслав бөгені аймағы енгізілді.
Астана қаласының аумағы ҚР Үкіметінің 2000 жылдың 8 тамызындағы №432
жарғысымен Промышленный, Железнодорожный, Көктал, Интернационал, Мичурин
кенттері мен Күйгенжар, Пригородный, Тельман атындағы ауылдардың және
Целиноград пен Шортанды аудандары жерінің бөлігін қосу есебінен ұлғайтылды.
Бүгінде Астана – 71014 га (1998 ж. – 25,8 мың га болған) аумақты алып
жатқан ірі мегаполис, соның ішінде, Алматы ауданы – 46257 га; Сарыарқа
ауданы 24757 га аумақты қамтиды. Тұрғынының саны 2007 ж. 574,4 мың адамнан
асты.
Бүгінгі таңда Астана – мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың сөзімен
айтқанда, ол жаңаны кейіптейтін, Қазақстанның динамикалық дамып келе жатқан
жаңаруының, біздің тәуелсіз республикамыздың нышаны. Статистикалық деректер
бойынша Астананың аймақтық жалпы өнімі (АЖӨ) 2007 ж. 830,7 млрд. теңгені
құрады. Елдің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) 10 пайызы Астана қаласының үлесіне
тиесілі.
Жер бедері. Астана қаласы Есіл өзенінің жағалауындағы жазықта және
ішінара өзен аңғарында орын тепкен. Аумақтық жер бедері еңісі мен биігі
байқалмайтын жазық болып келуімен сипатталады. Мұндағы ойдым – ойдым
көлтабандарда ғана қар суы мен көл немесе сор – сазда уытты көлшіктер пайда
болады. Қала қуаң дала белдеуінде, оның күңгірт қоңыр, қоңыр топырақты,
бетегелі – селеулі ішкі қуаң белдеуінде орналасқан. Топырақ жамылғысы
біртекті емес, алуан сипатты. Қала орналасқан өңірдің 23 аумағын жадағай
толқынды, суайрықты жазықтық алып жатыр. Қала аумағының жер бедерінен
айтарлықтай еңіс немесе көзге шалынардай өр байқалмайды, мұндағы
геморфологиялық бөлшектер бір – біріне ұласа жалғасып кете барады. Жазық
Есіл өзеніне қарай аздап еңістеу болып келеді.
Тектоникалық құрылымы, топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі:
Астана қаласы орналасқан аймақ тектоникалық тұрғыдан алғанда Теңіз ойысының
шығыс сағасының (бортының) Сілеті синклинорийнің оңтүстік жағасымен
түйсікен тұсына келеді. Ұлан - байтаққа ұласып жатқан Теңіз ойысы өзінің
Бірінші мамыр (Первомайск) синклинолды құрылым түрінде солтүстік – шығыс
шеткі бұрышымен Астана қаласы аумағына сұғына кіріп жатыр. Қала орналасқан
жердің жер қыртысы фаментурней және визей қатпарының баяу көшкінді девон
және тас көмір жыныстарынан қалыптасқан. Жыныстардың литологиялық
көрсеткіші әртүрлі мергельді қатпары бар әктас, алевролит, құмдауытты
саздан тұратыны аңғартады. Бұл жыныстардың жер беті қыртысына көрініп
жатқан тұсы Софиев тас жолының бойы. Сілеті синклинорийі ордовик дәуірі
жыныстары түрінде көрініс тапқан, бұл Астана аумағынан кездесетін ең
байырғы тау жынысы болып табылады. Бұл жыныстар литологиялық тұрғыда шұбар
құмтас, кангломерат, алевлорит, мөлдір бор тас түрінде кездеседі. Бұл
жыныстар қаланың солтүстікке қараған іргесінен ұшырасады. Есіл өзенінің оң
жағалауында, қала өңірінде күңгірт қоңыр, қоңыр, сортаңды топырақ түрлері
тараған, ұнда бетегелі – селеулі және жусанды далалық өсімдік жамылғысы
қалыптасқан. Өзен аңғарлары мен көл қазан шұңқырларының төңірегінде
шалғындық өсімдік басым тараған. Қаланың төменгі тұрысындағы сортаң
топырақты сол жағалауында қуаң далаға көпек жусанды, ши – бұталы, жантақты,
қурай – тікенді өсімдік жамылғысы басым. Астананы қоршап жатқан өзен –
көлдің, тау – жынысты, орман – қорықты өңірлер ақбөкен, елік, арқар,
сілеусін, қасқыр, түлкі, қарсақ, суыр, борсық, қоян, ақкіс, ондатра, ақ
тиін; құстардан: қоқиқаз (Теңіз көлінде), дуадақ, шіл, құр т.б. мекендейді.
Өзен – көлдері балыққа бай. Қорғалжын көлінде жан – жануарға, құсқа бай
ірі қорық бар.[3,5]
Экология, қоршаған ортаны қорғау мәселесі: Аймақтың экономикалық
дамуы, оның кейбір салаларының жедел қарқын алуы қоршаған ортаға өз әсерін
тигізетіні, табиғи ортадан орын тепкен өндіріс мекемелерінің ауаға, суға,
жер бетіне шығаратын қалдықтары мен іркінділері техногендік ластандырудың
көзі екендігі қоршаған ортаны қорғау мәселесін жедел қолға алуды қажет
етеді. Қаланың тұрақты дамуы көп жағдайда оның экономикалық әлеуеті, жер,
адам және басқа қорларымен ғана емес, қала экожүйесі ахуалымен сабақтас
екені белгілі.
Қаланың әуе бассейнін ластайтын негізінен үш шығарынды көзі бар. Олар:
тұрақты ластағыштар (жылу беру орталықтары, қазандықтар), автокөлік және
бір жүйеге түспеген іс–әрекет барысында пайда болатын шығарындылар (құрылыс
алаңы, өндіріс алаңы, цемент нүктелері, асфальт бетон зауыттары және т.б.)
Қаланың әуе бассейнін ластау үлесінің басым мөлшері автокөлікке
тиесілі, ал тұрақты ластанғыштар одан кейінгі орында. Осы жағдайды ескере
отырып, Астана қаласының жаңа көлік қатынасы жүйесін енгізу жұмысы қолға
алынады. Бұл жаңа жүйе аясында 2011 жылы көлік қатынасының экологиялық таза
түріне жататын жеңіл рельсті трамвай қатынасын іске қосу жоспарға
енгізілді. Қаланың Угольная, Байсекова көшелері арқылы өтетін күре жолдарын
іске қосу барысында автокөлік қоршаған ортаны ластауы біршама азаяды. Осы
күре жолдар бойында темір жол қиылысынан өтетін 2 өтпе жол, 3 автокөлік жол
айрығы және 3 көпір іске қосылып, жүк таситын 10 мыңнан астам машина қала
сыртымен жүру мүмкіндігіне ие болады. 2008 жылы 13 инженерлік құрлығы: 5
автокөлік көпірі, 5 автокөлік жол айрығы және 3 темір жол қиылысынан өтетін
өтпе жол пайдалануға беріледі. Сол жағалаудың жоспардағы аудандармен және
қаланың орталық бөлігімен көлік қатынасын қамтамасыз ету мақсатымен Есілден
өтетін М–3 көпірін салу қолға алынды, сондай – ақ Есілден өтетін М–2
автокөлік көпірі, Ақбұлақ өзенінен өтетін автокөлік көпірі, Манас
көшесіндегі көлік көпірін жеңілдету мақсатымен Иманов және Гумилев көшелері
көшелері ауданынан автокөлік жол айрығы пайдалануға берілді. Жасыл
аралдағы көпір мен жол құрылысы аяқталды. Республика даңғылы мен Бариев
көшесі қиылысында автокөлік қозғалысының кедергісіз болуын қамтамасыз ету
үшін Қабанбай батыр даңғылы мен өзенінен өтетін көпірді кеңейтіп, 6 жолақты
етіп қайта салу, Рамстор сауда орталығы тұрсынан жол айрығын жасау қолға
алынды.
Қаланың жылу орталықтарында қондырғыларды түбегейлі және кезекті
жөндеу кезінде шлак және күл алудың жетілдірілген жүйесі зиянды
шығарындыларды сүзіп қалды, мұнда азот оксидімен және күлмен ластану
деңгейі 11 % - ға төмендетілген. Промышленный елдімекені қазандығының
күлтұтық қондырғысы жаңадан жабдықталады. Қала атмосферасын ластайтын
шығарындыларды азайту және алуға таралатын газды тазарту дәрежесін
төмендетпеудің экологиялық тиімділігі 85 – 90 % -ды құрып отыр. Осы іспетті
шаралар Мичурин, Железнодорожный елдімекендері қазандықтарында да іске
асырылды.
Қалада жылумен және электормен қамтамасыз етудің автономды жүйесін
пайдалану әлі де қолданылып отыруына байланысты, Астана қаласының
энергетика және коммуналды шаруашылық депараменті автономды жылу көздері
нысандарын орталықтандырылған жылумен жабдықтауға ауыстыру қолға алды, онда
2007–2008 жылдары орталықтандырылған жылу көздеріне Самал ықшам ауданы
(10 үй, 6 қазандық), Ирченко көшесі, 12 (1 үй), Қабанбай батыр (7 үй, 1
қазандық) және Бөгенбай батыр (2 үй, 1 қазандық) даңғылдарындағы үйлерді
қосу қарастырылған. Бұған қосымша электр қуатын өндірудің экологиялық таза
көзі болып табылатын жел электр стансаларын салу да экологияны жақсартудың
тағы бір тиімді жолы болуы ықтимал. Осыған орай жел қуатын және жел электр
стансасын салу мүмкіндігін зерттеу мақсатында 2006 жылы қазан айының
соңында Талдыкөл көлі маңындағы жер телімінен метеорологиялық мачта
тұрғызылды.[17]
Астана қаласы экологиялық кешенді мәселелерінің ішінде қала аумағын
көгалдандыру ерекше орын алады. Жасыл желектің қала жоспарлық құрылымының
ажырамас бір бөлігі және қоршаған ортада аса маңызды қызмет атқарып, оның
эколгиялық құндылығын арттыратыны баршаға мәлім.
Қала тұрғындарына жайлы орта жасау мақсатымен, халықтың жиі
шоғырланған аймағын табиғатпен біршама үйлестіруге мүмкіндік беретін, эко
- қала қалыптастыруға бағытталған тұжырым – қаланы көгалдандыру ісі –
Астана қаласы бас жоспарының негізгі өзегі болып табылды. Бас жоспарда
сонымен қатар көгалдандырудың кеңістіктегі негізгі орталығы – жасыл дәліз
қалыптастыру көзделген.
1997 жылы қала бойынша көгалдандыру алаңның мөлшері 67,9 га болды.
1998 – 2002 жылдар аралығында 129,2 га аумақты көгалдандыру жұмысы жүзеге
асырылады. 2003 жылы Жыл мезгілдері (5 га), одан кейінгі жылдары
Ақбұлақ, Олимп саябақтары іске қосылады.[1]
Қаланы көгалдандыру әрі әрлендіру мақсатында 2004 жылдан бастап жалпы
ауданы 155 га аймаққа 6 саябақ, 23 шағынбақ орнатылады, 78458 ағаш
отырғызылды. Осы шараны жүзеге асыруда қолданылған ағаш пен бұта көшеттері
349 га аумақты алып жатқан Астана жасыл құрылыс АҚ питомнигінен
сұраптарының көшеттері өсіріледі. 2005 жылы жалпы ауданы 28,4 га екі
саябақ, алты шағынбақ (5,04 га) салынып, Ислам орталығына (6,5 га) және
Жоғарғы Сотқа (1,38 га) іргелес жатқан өңірлері абаттандырылады. Сарыарқа
көшесі бойындағы (Абай даңғылы мен Кенесары көшесіне дейінгі) жаяу
жүргіншілер бульвары (1 га) іске қосылды. Астана қаласы жаңа әкімшілік
орталығы хауызды – жасыл желекті бульварның бірінші кезегі пайдалануға
берілді. 2007 жылы 98,1 га аумақ көгалдандырылды, оның қатарында: Есіл
өзенінің оң жағалауындағы Президент саябағы (23,7 га), Арай саябағында
(24,4 га), Жерұйық саябағы (21 га), Қабанбай батыр даңғылы (1,5
га),Сарыарқа даңғылы мен Қорғалжын тас жолы (1,5 га) бойындағы гүлзары
бақтар, т.б. бар. 1997 – 2007 жылы аралығында көгалдандыру алаңының ауқымы
67,9 га – дан 515,5 га-ға ұлғайды (соның ішінде,жас көшет отырғызылған алаң
438,3га). [25]
Астана аптап ыстық пен өкпек желден, шаң – бораннан қорғайтын жасыл
белдеуорнату қала бас жоспарындағы ең маңызды шаралардың бірі болып
табылады. Осыған орай қаланы айнала қоршап тұратын 15723 га жерге
санитарлық – қорғаныс жасыл желегін, оған қоса 10689,5 га орманды алқап
орнату (11 млн – нан астам ағаш және бұта)жұмыс жүргізілді. Бұл игілікті іс
өзінің оң нәтежиесін бере бастады.
Бүгінгі Астананың балауса орманы бой түзеп, гүлзарлы бақтар саялы
тынығу орнына айналды. Қаланың жасыл өкпе аталатын жасыл желектің қала
тұрғындарын экологиялық тұрғыдан қорғаудағы мәні зор. Астана тұрғыдары
баққа айналатын әсем қаланың кәусар ауасын жұтып, оның рахатын көре
бастады.[26]
Кесте 1
Астана қаласы төңірегінде орманға лайықты жерлерге жасыл аймақ алаңын
енгізу динамикасы
Көрсеткіштер 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
ж.(га) ж.(га) ж.(га) ж.(га) ж.(га) ж.(га) ж.(га)
Ағаш
отырғызылған
алқап 700 2500 4500 4700 5100 6000 6200
Қабылданған
жасыл аймақ 5270,7 2247,6 2555,5 1183,6 2546,8 _ 1819,2
ауданы
Барлық жасыл
аймақ ауданы 5370,7 7618,3 10173,8 11357,4 13904,2 14900,3 16723,4
Биологиялық тазартқыш және жерге түскен ылғалды механикалық жолмен
құрғату құрылғылары салынды. Талдыкөл сарқын жинағышынан Қарабидайық сарқын
жинағына сарқын айдау жүйесі қалыпқа келтірілді. Астана қаласы аэрация
стансасының ұйықты тұсын заласыздандырып, қайта кеулеу арқылы сарқынжинағыш
тазартқыш тұсынан Қарабидайық сарқын жинағышына дейін сарқынды су айдау
жүйесін салудың екінші кезегі аяқталды. Тазартылған сарқынды суды Нұра мен
Есіл өзеніне ағызу мәселесі де қарастырылуда. Өнеркәсіп шаруашылық –
тұрмыстық су сарқындысын тазарту үшін мембраналы биореактор қолдану
ойластырылды. Су қоры шығынын азайту және сапасын жақсарту барысында
Интернациональный және Мичурин елді мекендерінде су тазартқы блогы бар
сужинағыштардың тораптары қайта жөнделді. Жапон үкіметінің несиесімен жаңа
сужинағыш құрылысын салу, Вячеслав бөгенін қоршау, қалаға су жеткізу және
су тарту жүйесін айырбастау жұмысы қолға алынды, бұл ауыл тұрғындарының
ауызсумен қамтамасыз етуде аса маңызды экологиялық тиімді шара болып
отыр.
Экологиялық ахуалдың жақсартудың бір саласы жер беті су көздерін
тазарту. Осы мақсатта Ақбұлақ пен Сарыбұлақ шағын өзендерін тазарту және
жағасын абаттандыру ісі қолға алынды, бұл шара бойынша жобалық – смета
құжаты әзірленіп, ол экологиялық және мемлекеттік сараптаудан өтті. Бұл
жобаны іске асыру барысында экологиялық ахуал жақсара түсіп, жер беті су
сапасы артады, топырақ асты ыза суының деңгейі төмендеп, батпақты жерлердің
құрғалуына септігін тигізеді.[3]
Есіл өзенінің арнасын тазарту, оның жағасын абаттандыру ісі
жүргізілуде. Өзен арнасын кеңіту, табанын тереңдету, жарқабақтарын
жадағайлау, жаңадан арналар тарту жүзеге асырылуда. Қала көшелері мен жол
үстіне жиналатын суды ағызып әкету жүйесін іске қосу мәселесі
ойластырылуда. Қаланың бұрыннан қалыптасқан өңірде линиялық сарқынды су
коллекторы жүйесін тарту (7,2 км) және екінші (11,4 км) кезегі жүзеге
асырылды. Бөгенбай батыр, Победа, Сейфуллин, Уәлиханов және Кенесары
көшелері бойынан коллекторлар салынып, сужинағыштар және тазарқыш
қондырғылары орнатылды. 2005-2007 Өндірістік аймақ аудандарынан тазартқыш
құрылғылар салынды. Ә.Молдағұлова және Овражная көшелері қиылысы маңынан
тазартқыш құрылғы салудың жобалық – сметалық құжат әзірленді, оны Астана
қаласында 2010 жылға дейінгі кезең аралығында линиялық сарқынды су
құбырлары жүйесін дамыту үшінші құрылыс кезегі жобасына орай 2008 жылы
іске асыру көзделді. Тазартқыш құрылғыларды салу ісі сарқындыны жинау
тазартқыш құрылғыға тасмалдау, белгіленген межеге дейін тазарту және
жоғарыдағы су қабылдағышты ақпасына ағызу сияқты кешенді жұмыстар атқаруды
талап етеді.
Жылу беру көздерінен пайда болатын күл – қоқысты бір жүйеге келтіру
барысында бір шама жұмыс атқарылды. Астана Қуат АҚ күл қалдығын пайдаға
асыру жөніндегі шаралар шешімін таба бастады, оны жеке жинастыру және қайта
өңдеу қолға алынды. Қазіргі кезде күл қалдығын қайта өңдеу, силикат қыш
құятын зауыт іске қосылды, ол күл – қоқысты жерді ластауын азайтып, ЖЭО – 1
және ЖЭО – 2 күл қоқысты қайта өңдеу есебінен босаған орынды екінші рет
пайдалануға мүмкіндік тудырады. ЖЭО толық қуатпен жұмыс істегенде жылына
600 мың тоннаға дейін күл қоқыс шығарады. Зауыттың әзірге қайта өңдеу
мүмкіндігі жылына 230 – 240 мың тоннна, одан 800 млн кірпіш шығарады.
Силикат кірпіштің негізгі материалы күл мен әк болып табылады.
Қазақстан – Испания жобасы бойынша бірлесіп салынған тұрмыстық
қоқыс–қалдықты қоймалау палигон қоршаған ортаны ластамауға айтарлықтай
септігін тигізуде. Бұл жобада қоқыс – қалдықты қайта өңдеп, қажетке жарату
қарастырылмаған. Осыған орай 2008 – 2010 жылдарға арналған таза қоршаған
орта бағдарламасына қоқыс – қалдықты қайта өңдейтін зауыт салу мәселесі
енгізілді. Алтын Тэт ЖШС ұсынып отырған зауыт технологиясы бойынша қоқыс
атаулынынң 80%-ы өңделуден өтеді, ал қоймаға тасталатыны 20 %-ы ғана. Осы
аталмыш бағдарламаға жел – электрстансаларын салудың техникалық –
экономикалық негіздерін әзірлеу және электр қуатының балама көзі ретінде
жел электрстансаларын орнату енгізілді. Бұл шара ұзақ мерзімді, болшақта
электр қуатына деген бағаның тұрақты болуын және қоршаған ортаның
ластанбауын қамтамассыз етеді.[3,4,7]
1.2 Табиғаты және табиғи қоры
Климатының өзіндік ерекшелігі тым континеттік болып бөлінеді, жауын –
шашынның жылдық орташа мөлшерінің аз және күн көзінің өткір болу салдарынан
көздердің суы азайып, шағын өзен арналарының кеуіп қалуына әсерін
тигізеді. Қысы суық, аязды. Ызғарлы аяз шамамен 245 күнге, ал қыстың
ұзақтығы 5 – 5,5 айға созылады. Қарашаның ортасына қарай түскен қар 130 –
140 күнге дейін жатады. Қаңтар айының орташа температурасы – 17°С (52°С –
қа көтерілетін аяз өте сирек болады). Аязды күндердің орташа температурасы
- 25 °С. Мұндай күндердің ұзақтығы жылына 10 – 14-тен 38 – 45 күнге дейін
ауысып отырады. Қыс айларының шамамен 30 күні боранды, боран оңтүстік –
батыстан соғады. Қар қалың түскен жылдары өзендер тасып, көлтабандар көлге,
көлдер шалқыған айдынға айналады. Бұлтты күндер аз, жылына шамамен 2200
сағаттай күн бұлтсыз ашық болады. Жазы ыстық, қуаң. Шіде айының
температурасы ең жоғарылаған кезде +42 °С-ға жетеді. Ең жоғары
температура шілденің 11 – 12 күнін қамтиды. Жылы мезгіл шамамен 213 күнді,
аязды мезгіл 120 күнді құрайды. Жазғы найзағайлы күн саны шамамен 19-25 күн
аралығында, ұзақтығы 2,4 сағат. Жазда 1-2, кейде 4-9 күдей бұршақ жауатын
мезгіл байқалады. Жерге түсетін ылғалдың жылдық мөлшері 300 мм, оның 30%
- көктемге, 34% - жазға, 36% күз, қыс айларына келеді. Жел жиі соғады,
орташа жылдамдығы – 5 м сек. Желдің қаттырақ соғатын мезгілі наурызға (6
м сек), баяу соғатын мезгілі тамызға (4 м сек) келеді. Ал жылына 40
кейде 87 күн қатты жел соғатын (15 м сек жуық) тұсы болады. Өте күшті
дауыл (36 м сек) 20 жыл мөлшерінде бір рет байқалған. [2]
Су қоры. Астана қаласы қуаң аймақта орналасқан, негізгі су қоры өзен
және жерасты су көздерінен құрылады. Бастауын Нияз таулары бұлақтарынан
алып, қысқы қар, жазғы жауын суымен толасып отыратын Есіл өзені қаланың
негізгі су артериясы болып табылады. Есілдің қаладан ағып өтетін тұсынан
шағын екі өзен Сарыбұлақ пен Ақбұлақ келіп құяды. Қаланы 25 – 30 км
төңіректе шағын өзен көлдер қоршап жатыр. Олардың кейбіреуі тұщы, кейбіреуі
кермек су болып келеді. Негізгілері: Сасықкөл, Жоламан, Тышқанкөл, Танакөл,
Жылтыркөл, Тазкөл, Қайнарлы, Тағанкөл, Майбалық, Бұзықты, Жалаңаш, Шенет,
Ағанас тағы басқалары.
Есіл өзенінң арналы ағысының ұзақтығы 562 км, су жиналу алабы 48 100
шаршы км. Оның Қазақстанды көктеп өтетін ұзындығы – 1100 км, ал жалпы
ұзындығы – 2450 км. Есіл Ресейдің Тюмень және Омбы облыстары арқылы ағып
өтетін Ертіс өзеніне барып құяды. Есіл көктемгі қар суымен толысқан шақта
ағысын үдетеді. Негізінен баяу ағыстаы. Қаланы сумен қамтамасыз ететін
негізгі өзен болғандықтан, Есілге Ертіс - Қарағанды каналы арна тарту
жүзеге асырылды. Есіл баяу ағысты болғандықтан, оның табаны тереңде жатыр.
Оның қала аумағындағыдағы су жиналу алқабы 7400 шаршы км, бұған Вячеслав
бөгені аумағындағы 5310 шаршы км су жиналу алқабы қосылады. Есілге Мойылды,
Тентек, Қарасу, Сарыбұлақ, Ақбұлақ өзендері келіп құяды, сонымен бірге су
тартқыш канал арқылы Майбалық өзенімен жалғасып жатыр. Өзенде ақбалық,
мөңке, нәлім, аққайран, шортан, сазан, көксерке, алабұға мекендейді.
Бұрынан қоныс тепкен қала бөлігі Есіл өзенің солтүстігінде, оң жағалауға,
темір жол магистралінен оңтүстікке қарай етек жая орналасқан. Қала
аумағының негізгі бөлігі Есілдің Ақбұлақ және Сарыбұлақ тармақтарына келіп
тұйықталады.[3]
Есіл өзені алабында үш ірі бөген бар. Олар: Вячеслав (пайдалану көлемі
– 375,4 млн текше м), Сергеев (пайдалану көлемі –635,0 млн текше м) және
Петропавл (пайдалану көлемі –16,1 млн текше м) бөгендері. Алғашқы екеуі
судың жиналуын ұзақ мерзім бойына реттеуге арналған, сонымен қатар кешендік
бағытта жұмыс атқарып, 3 топтық су құбырлары арқылы елді мекендерді сумен
қамтамасыз етеді. Петропавл су бөгенінің ауқымы шағын, маусысмдық су
жиналуды жартылай ғана реттеуге арналған. Қаланы тұрмыстық ауыз сумен
қамтамасыз етудің негізгі көзі – Вячеслав бөгені, оның жылдық су шығымы
67,2 млн текше м (жобадағы сыйымдылығы 410,9 млн текше м)
Сарыбұлақ солтүстіктен оңтүстік бағытта қаланың батыс бөлігі арқылы
ағып өтеді. Оның аңғарының 8,5 км-дейі (ені 20 – 50 м) қыш комбинатынан ӨМК
– ға дейінгі аралықты қамтиды. Бұлақтың 5,8 км бөлігі қаланың жеке меншік
үйлер мен көп қабатты үйлер салынған өңірі арқылы өтеді. Өнеркәсіп
құрылыстарын бойлай өтетін тұсы – 3,3 км (ЖЭО – 1-дің күлтөкпесінен темір
жол қиылысына дейін), одан әрі 2,5 км селитебті өңірмен өтіп, Тілендиев
даңғылынан 1,8 км аралықпен Есілге ұласады. Бұлақтың саға тұсын айтпағанда,
қала арқылы өтетін арнасын шылау басып, қамыс өсіп кеткен, кей тұстары
үзіліп қалады.
Ақбұлақ қаланың оңтүстік – шығыс бөлігімен өтеді, оның табанына маусым
аралығында ғана су жиналады, су жиналатын тұсы ЖЭО - 2-нің маңы.
Ақбұлақтың Абылай хан даңғылынан Есіл өзеніне барып құятын аралықтағы
жағалауы қайта қалпына келтіріліп, абаттандырылды.
Қаланы тұрмыстық ауызсумен қамтамасыз етудің тағы бір жолы – жерасты
су көздерін пайдалану. Ол жерасты жаңа су көздерін іздестіру – барлау және
бұрыннан белгілі су көздері мүмкіндіктерін жаңа талап тұрғысынан бағалау
арқылы жүзеге асып отыр. Мұндай жерасты су көздеріне: Ақмола су көзі кені
(ол солтүстік – батыс жүлге (қаланың солтүстігіне қарай 5 – 15 км) және
шығыс жүлгеден (қала іргесіне, ішінара Есіл өзені аңғарына таяу) тұрады)
Есіл су көзі кені (қаланың оңтүстігіне қарай 1,2 – 10,0 км); Рождественский
су көзі кені (Нұра өзені аллювилік шөгінді қыртысындағы жер асты суының
жалпы пайдаға асу қоры 36,2 мың текше мтәулікті құрайды) жатады.
Қазіргі уақытта жергілікті бюджеттен табиғатты қорғау мақсатына
бөлінетін қаржы бес есеге көбейтілді. Астана қаласының бюджетіне қоршаған
ортаны ластағаны үшін 2009 жылы 1,5 млрд. 165 млн. 200 мың теңге айыппұл
түсті. Ал қоршаған ортаны сақтау үшін жергілікті әкімшіліктер жүргізілген
істерге 4 млрд. 910 млн. 400 мың теңге жұмсалды. Қоршаған ортаны сақтау
үшін жұмсалған барлық шығын 19 млрд. 808 млн. теңге болды. Ал бұл өткен
жылға қарағанда 8,87 пайызға артқаны айдан анық көрініп отыр.
Алты жыл ішінде Астана қаласының 2005 – 2010жылдарға арналған
қоршаған ортаны сақтау бағдарламасын жүзеге асыру үшін жоспарда
белгіленген 34.3 млрд. теңге орнына 100 миллиардтай теңге жұмсалды, бұл 149
пайыздай. Қоршаған ортаға пәрменді әсер ету мақсатында жеке мекемелердің
қаржысы жұмсалып, 80 – нен астам іс – шара өткізілді. Жалпы Есіл
жағасындағы бас қаламыздың ызғарлы аязы, шуылдаған желі, сыңғырлаған өзені,
жануары бар табиғаты алуан дерлік өлкеге жатады.[2,3,27]
1.3 Ертеңі еңселі Елорда
Астана (Ақмола) қаласы қазіргі Қазақстан Республикасының 1997 жылдың
10 жедтоқсанынан бастап ел астанасы. 1998 жылы Ақмола қаласы Астана қаласы
болып өзгертілді. Бұрынғы Ақмола қаласы 1842 жылы Есілдегі әскери бекініс
ретінде пайда болған. ХІХ ғ – дың екінші жартысында Қазақстаннан Ресейге,
оңтүстіктен солтүстікке қарай өтетін керуен жолы Астана (Ақмола) қаласын
ірі сауда орталығына айналдырды. Астана қаласына республикалық мемлекеттік
мекемелер көшуде. Қалада Евразия мемлекеттік университеті бар. өнеркәсіп
орындары ауыл шаруашылығы саласына қызмет көрсетуге және ауыл шаруашылығы
шикізатын ұқсатуға маманданған.
10 маусым сол күннен бастап Астана күні ретінде үздіксіз аталып өтіп
келеді. Бұл дата ешқашан өзгермейді (кейде кейбір қалалардың күнін өткізу
датасы өзгеріп жатады ғой). Біздің ресми мерекелеріміздің күнтізбесінде 10
маусым жоқ болса да, іс жүзінде бұл күн – нағыз ұлттық мереке. Нақ сол
1998 жылғы 10 маусымда тәуелсіз Қазақстан бүкіл әлемге өзінің жаңа, жас,
жасампаз елордасы – Астанасын көрсетті.[1]
Астананың экономикалық жағдайы қазан төңкерісіне дейін оның
географиялық жағдайымен тығыз байланыста болды. Мұнда дәстүр бойынша сауда
саттық жолы Орта Азия мен Ресейге ХІХ ғасырдан бастап өз жолын тапты. Бұл
жолдың соңы Ақмола және Атбасар деген екі қаланы дүниеге әкелді. Нағыз
сауда саттық айналымы мұнда жылда болатын жәрмеңкеге тікелей қатысты болып
есептелген екен. Бірінші болған жәрмеңке, тіркеу бойынша Ақмолада 1852 жылы
21 мамыр – 10 маусым аралығынды болған. Ол уақытта ондағы заттарға 20мың
720 сом баға берілген. Жылдар өткен сайын ол айналым 4 млн. сом (сол
кездегі ақшаның атауы бойынша) құрай бастады. 130 жәрмеңкенің Орта Азиатты
айналым жолы арасынан ең мықты деген осы Ақмола қаласы болды. Жылдық
айналымы 40 млн сомға дейін өсе бастады. 85% жәрмеңке айналымы ірі қараны,
азық – түлікке жүрді. Бұл айналым Ресейге және шет мемлекеттергежетіп
тұрды. Қойлар Либава, Ревельден Венаға, Парижге, Бостон (АҚШ) айналыммен
жеткізіліп отырды. Шошқа еті Оренбург, Самара арқылы Берлинге, Одесса және
Екатеринослав арқылы Константинопольге жіберіліп жатқан. 1873 (10 маусымнан
5 шілде аралығында) жылы Атбасарда ашылған жаздық жәрмеңкенің айналымы өте
тез, қарқыны дамыды да, 1911 жылы мұнда 2 339 133 сомға дейін әр түрлі
заттар сатылды. Ақмола мен Атбасарда ХХ ғасырдың басынан бастап бірнеше
сауда үйлері жұмыс жасаған болатын. [7, 18]
Астана Қазақстан жерінде жаңа идеяларды енгізудің полигоны болғаны,
бола беретіні сөзсіз. Қоршаған әлемге деген жаңа технологиялық көзқарастың
алдында жүретін жаңа астананың озық рөлін мен осылай көремін. әрине бұл
аясы тар мақмат емес, бірақ әлемдік қоғамдастыққа лайықты кіруге ұмтылатын
болсақ, бүгінде әлемдік қоғамдастықты байытып отырған барлық жетістіктерге
бағдар ұстанбағанымыз дұрыс болмас еді.
Қала құрылысының және жалпы құрылыстың жаңа технологияларын енгізу
саласынан Қазақстандағы құрылыс индустриясын дамыту үшін ғана емес, сонымен
бірге ұлттық қала құрылысы индустриясының жай – күйіне тікелей немесе
жанама байланысты болатын халық шаруашылығының басқа да салаларын
өрістететін қуатты базаны көремін. Сол себепті, сәулет және құрылыс
ұйымдары қазіргі заманғы ең озық технологияларды пайдалана отырып,
ғимараттарды жобалағанда және салғанда, бұл өзінен-өзі астананың
инфрақұрылымын ғана емес, сонымен бірге бүкіл Қазақстанның өнеркәсіптік
және өндірістік мәдениетін дамытуға қосылған маңызды үлес болып табылады
деп санаймын.[20]
Құрылыс экономиканың саласы ретінде, барлық уақытта және барлық
елдерде мемлекеттің экономикалық дамуына серпін беріп келді. Астана
құрылысының мемлекеттің астанасы ретінде қаулап өсуі көз алдымызда
Қазақстанның құрылыспен төтелей немесе өзгеше байланысты және жалпы алғанда
қалалық инфрақұрылымның жұмыс істеп тұруымен сабақтас бүкіл экономикасын
күрт көтергенін батыл айта аламын.
Астана құрылысына бүгінде үш жүзге таяу құрылыс – монтаж басқармалары
қатысуда, оларда жиырма екі мыңға жуық адам еңбек етед. Қалалық
инфрақұрылымды дамытуға бұған қоса 240 шағын бизнес кәсіпорындары
атсалысады. Астананың сәулеттік келбетін жасауға 30-ға тарта жобалау және
сәулет ұйымдары қатысты және қатысуда.[19]
Бұл фирмалардың барлығы тізбекті реакцияның әсерін тудырады,
астананың ғана емес, сонымен бірге республиканың басқа қалаларының қалалық
инфрақұрылым мен өнеркәсіпті құрумен айналысатын өзге де жүздеген, мыңдаған
фирмалардың іскерлік белсенділігін пайда болуына бастайды.[1]
Нақ осы құрылыста көптеген өлшемдерді есепке алу және әр түрлі
идеялар мен саймандарды пайдалану еңбектің мүлде жаңа мәдениетінің пайда
болуына жағдай тудырады, біз мұны еңбектің мүлде жаңа мәдениетінің пайда
болуына жағдай тудырады, біз мұны еңбекке деген өркениетті қатынас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-11
1 Арқа төсіндегі бас қаламыз - Астананың физикалық және географиялық
жағдайы
1.1 Астананың физикалық – географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-17
1.2 Табиғаты және табиғи қоры
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-
22
1.3 Ертеңі еңселі Елорда
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .20-22
2 Астананың даму тарихы
2.1 Тарихтан табанында таңба
қалған ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-32
2.2 Астана – жаңа қала ЕЭА туралы
жарғы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .32-39
2.3 Астана қаласының
тұрғындары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..39-47
3 Астананың әлеуметтік – экономикалық даму барысы
3.1 Жасампаздыққа жарқын
жол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
8-50
3.2 Қаланың архитектурасы және бет –
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50-57
3.3 Бас қаланың әлеуметтік - мәдени іс – шаралары мен
білім беру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...57-63
3.4 Он жылдағы он
ерекшелік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..63-66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67-68
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69-
70
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71-77
Аннотация
Диплом жұмысының барлығы 72 беттен тұрады. Негізгі бөлімінде үш тарау
қарастырылған. Студенттің зерттеу жұмысының тақырыбы: Есіл жағасындағы бас
қаланың даму перспективасы. Зерттеу жұмысында тақырып бойынша слайд
дайындалынған. Слайдтың көлемі 38 беттен тұрады. Салыстырмалы түрдегі
жасалған бейне таспа, интернеттен алынған қосымша материалдар тіркелген.
Қысқартулар мен белгілер
1. АЛЖИР – Отанын сатқандардың әйелдерінің Ақмола лагері. (Акмолинский
лагерь жен изменивжих Родине)
2. АЖӨ – Аймақтық жалпы өнім
3. ЖІӨ – Жалпы ішкі өнім
4. АҚ – Акционерлік қоғам
5. М–2 – Мост
6. ЖШС – Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
7. ЕЭА – Еркін экономикалық аймақ
8. БАҚ – Бұқаралық ақпараттық құралдар
9. АДСК – Алғашқы дәрігерлік – санитарлық көмек
10. ӨБ – өндірістік бөлім
11. БҰҰ – Біріккен ұлттар ұйымы
12. ҚР – Қазақстан Республикасы
13. ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
14. ХӘЖА – Халықаралық әріптестік бойынша Жапон Агенті
15. АЖІӨ – Аймақтық жалпы ішкі өнім
16. ҚББ – Қалалық білім бөлімі
17. ЖОО – Жоғарғы оқу орталығы
18. ЖЭО–1 – Жылу электр орталығы
19. ПМПК – психологиялық, медициналық – педагогикалық консультация
20. МАБО – мультисервистік ақпараттық – білім ордасы
21. ЮНЕСКО -
22. КСРО – Кеңестік социалистік республикалар одағы
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі: Қазақстан Республикасының елордасы –
Астана қаласының перспективалық даму белестері. Сонау 1911 жылдағы
Астананың тарихи белестерінен бастап қазіргі жаңа астананың әлеуметтік,
демографиялық, экономикалық, мәдени – эстетикалық, қала құрылысы
(архитектурасы), білім және денсаулық сақтау ерекшеліктеріне нақты
мәліметтер бере отырып ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Мәселенің өңделуі: Студенттің ғылыми зерттеу жұмысында Есіл
жағасындағы бас қаланың әлеуметтік – экономикалық қазіргі саяси жағдайына
тұжырымдамалар және пікірлер айтылады. Қаланың өсу қарқыны мен құрылыстар
салынып жатқан индустриялық алыптар, 30-50 жылдары салынған ең маңызды
ғимараттар қатары мен қазіргі жаңарулар және статистикалық мәліметтер,
ақпараттық басылымдарда жарияланған материалдар пайдаланылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Астана қаласының өткені мен бүгінін
зерттей отырып, дамып келе жатқан бас қаланың экономикалық – әлеуметтік
жағдайына аса назар аудару. Қаланың денсаулық сақтау, білім жүйесі мен
басқа да әлеуметтік жағдайларға талдау жүргізу.
Рухы жағынан да, мағынасы жағынан да бізге барынша жақын сәулет
конструкциясы, көптеген өз жобаларымыздың шеберлікпен іске асқаны
қарастырылған. Қаланың кешенді мәселелерінің ішінде қала аумағын
көгалдандырудың жоспарлық құрылымы, қаланың инфрақұрылымдағы сарқынды су
мәселесі.
Көлік қатынасы, көлік жолдары және өндірістік өнеркәсіп орындарының
әкелетін пайдасы, әрі бас қалаға тартылған инвестиция көлемі мен әкелетін
үлесі қарастырылған.
Зерттеу жұмысының міндеті: Қазіргі Астана қаласының өткен тарихында
көп сыр жатыр. Байтақ жатқан Сарыарқаның төрінде құрылған астананың өткен
күндері халықтың дәстүрлі өмірімен, өнегесімен, үлгісімен тікелей сабақтас.
Оның беттерінде халықты қынадай қырған ашаршылықтың тебіренетін тебі, ел
сөзін сөйлеген азаматтардың басына зобалаң тудырған репрессия жылдарының
жүрекке мұз болып байланған жан жарасы, Ұлы Отан соғысының жарақаты да елес
беріп тұрғандай. Кейінгі тың игеру кезеңінде Қазақстанда ондаған ірі
зауыттар мен фабрикалардың салынғаны, дала төсін қақ жарып темір жол
магистральдары жүргізілгені, ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен мал
шаруашылығының қарқынды дамуы, Есілдің жағасына ел қондырып, Астана қаласын
Қазақстанның басқа қалаларымен салыстыра отырып:
• географиялық орналасу ерекшелігі
• климаты
• архитектурасы
• экономикалық дамуы
• табиғаты және табиғи қоры
• экологиялық ахуалы
• жер асты байлықтарын зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Салыстырмалы – аналитика, жүйелі түрдегі
талдау, синтез, тарихи тұрғыдан зерттеу, экономикалық және статистикалық
зерттеу, картографиялық зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының тәрбиелік құндылығы: Астананың көркейюі – ел
дамуының негізгі көрсеткіштерінің бірі. Астананы ауыстырудың Қазақстан –
2030 Стратегиясын қабылдаған жылмен тұспа-тұс келуінің үлкен мәні бар.
Астананы көшіру – еліміздің тарихындағы ерекше белес. Ұлттық тарихымыздың
жұлдызды сәті. Елордамызды Арқа төсіне көшірген 10 жылдан астам уақытта
қала халқы 3 есеге өсті. Бас қала халқының орташа жасы – 32 жас екенін
ескерсек, онда Астана сәулеттік жағынан ғана емес, тұрғындарының жасы
бойынша да әлемдегі ең жас ел астанасы екендігін бағамдауға болады.
Астана елдің жаңаруының символына айналды. Астананы салу арқылы біз өз
мүмкіндігімізге анық көз жеткіздік. Осы жобаның ойдағыдай жүзеге асуы
біздің басқа саладағы жұмысымызға да зор сенім берді, үлкен серпін қосты.
Астана бүгінде Қазақстандық бірегей брэндтердің бірі.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе бөлімінен және негізгі үш тараудан
тұрады. Бірінші тарауда Арқа төсіндегі бас қаламыз – Астананың физикалық
және географиялық жағдайы қарастырылса, екінші тарауда Астананың тарихы, ал
үшінші тарауда Астананың әлеуметтік – экономикалық даму барысына ғылыми
тұрғыдан түсінік берілген. Қорытынды бөлімі және жұмыс барысында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген. Қосымша бөлімінде Астана
қаласының перспективалық ерекшеліктері, халық санағы материалдары мен
статистикалық мәліметтер жинақталған.
... Ерке Есіл жағасында
бой көтерген,
Ерекше сәулеттік
ландшафты бар,
бірегей мүсіндік
нышандары сап түзеген
жоғары технологиялы
болашаққа
ұмтылған өзгені сыйлап,
өзінің жаңа астанасы
мен өз елін
шексіз мақтаныш тұтатын
көп ұлтты және
көп дінді халқы бар
әсем де мейірлі астанамыз,
міне осындай қала.
Н. Назарбаев.
Бұл планетаның саяси картасында жаңа, тәуелсіз, егемен мемлекеттің
дүниеге келгенін бүкіл әлемге жариялап, паш етудің біртуар мүмкіндігі
болатын. Мыңдаған, он мыңдаған қазақстандықтардың қажырлы ұмтылысы
арқасында біз мұны жасай алдық және ойдағыдай жасадық.
Ақмола жері әрқашан да өзінің ерліктерімен, ұлы адамдарымен даңқы
шыққан жер. Бұл есімі алыс өлкелерде белгілі, қазақтың ұлы батырлары мен
билерінің, ақындары мен сазгерлерінің, жазушылары мен ғалымдарының отаны
болған жер. Бөгенбай батыр, Саққұлақ би, Құлтума, Балуан Шолақ, Ілияс
Есенберлин және тағы басқа көптеген түлектері барлық қазақстандықтардың
мақтанышына айналған.[1]
Ұлы Отан соғысы жылдарында 38 ақмолалық жауынгерге Кеңес Одағының
батыры атағы берілді, жетеуі үш дәрежелі Даңқ ордендерімен марапатталды.
Ал қазіргі уақытта ол тәуелсіз егемен Қазақстанның астанасы болу құрметіне
ие болды. Осынау шыңға шырқап шығу үшін ұзақ та қиын жолдан өтуге тура
келіп еді.
1830 жылдың маусым айында өлкені ойсыратқан шапқыншылықтардан қорғау
мақсатында, бекіністің іргесін қалау үшін Қараөткел шатқалына казак
подполковнигі Федор Шубиннің отряды келіп жетті. Қамалдың іргетасы алғашқы
көзделген орыннан 30 шақырым жерде қаланды. Ал оның тұратын жері Нұра
өзенінің алқабы болуы керек еді, өзі Александр Невскийдің атымен аталуы
тиіс еді. Алайда өзен суының аса қатты тасуы таңдалған орынның жаңсақтығын
айқындап берді. Осыдан кейін қонысты Қараөткел шатқалында, Есілдің оң жақ
биік жағасында салу туралы шешім қабылданды. Дегенмен де, қоныс Ф. Шубиннің
бастамасы бойынша өзі қағаз бойынша тұруға тиіс шатқалдың атауымен Ақмола
деп аталды. [16]
1830 жылғы 18 маусымда (жаңа стиль бойынша 1 шілде) сұлтандар мен
болыс старшиналары округтік әміршілік құрылысын салу үшін таңдалған орынды
құптап, қолхат берді.
Ақмоланың негізгі қаланған күн осы күн болды.
Егемен Қазақстанның болашақ астанасының алғашқы кірпіші осылай
қаланды. Мылтық атылып салют берілді. Бірақ ол кезде ешкім де, өзінің ең
бір ұшқыр қиялында да, не үшін салют беріп тұрғанын болжай алмап еді.
Осыдан кейін орын алған барлық оқиғалар, қамал – қаланың және тұтас елдің
кейінгі бүкіл тарихы оларды әлем астаналарының қоғамдастығындағы Астана
деген әуезді, сырлы есімі бар ең жас күншығыстық бауырласының дүниеге
келетін күніне тоқтаусыз жақындата берді.[12]
Тарихи және археологиялық материалдар бұл жерлерді адам баласының
ежелгі заманнан бері қоныстағанын куәландырады. Археолог В.С. Волошин
Батпақ ауылының жанынан 1 млн жыл бұрынғы қоныс орнын ашқан.
ХVІІІ – ХІХ ғасырларда шығыстанушылар осы жерлерде әскери қамалдардың,
кеніштердің, күйдірілген кірпіштен соғылған діни құрылыстардың қалдықтарын
тапқан. Археолог К. Ақышев Астананың орталығынан 7 км жерде өнері асқан
шеберлер тұрғызған, көшпенділердің көне бекінісінің қалдықтарын тауып, оны
шартты түрде Ақжол деп атаған.
1832 жылы қамал сыртқы округ болып қайта құрылды. Тамыз айында Ақмола
әміршілігінің ашылуы болып өтті. Бұл жерде тұрғын жай ретінде де,
шапқыншылық кезінде қорғаныс ретінде де қызмет еткен бірнеше сабан қазарма
мен ағаш үй болған еді.
Олардың бір бөлігі әрі – бері өткен көпестер үшін қойма мен уақытша
тұраққа айналатын.
1840 жылы 5 бастионы бар далалық бекініс, жанында қазақ мектебі бар
мешіт, кейінірек Константин–Елена шіркеуі салынды. Әскери – стратегиялық
тұрғыдан алғанда, бекініс ыңғайлы орналасқан әрі жақсы қорғалған еді.
1845 жылдан бастап қамал Ақмола казак станицасы деп атала бастады да,
1862 жылы қала мәртебесін алды.
1869 жылы орталығы Омбыда орналасқан осы аттас облыс құрылады. Ақмола
ояздық қалаға айналады. Ол Қамал, Слободка, Казак станицасы және Қала болып
4 бөлікке бөлінді. Онда 169 квартал, 56 көше мен 4 алаң болатын, 20 мың
адам тұрып жатты. Жел диірмендері қала көрінісінің айнымас бір бөлігі
еді.[24]
Бұл өлке ежелден Ұлы Жібек жолы жүйесіне кіретін еді де, енді
теріскей және күншығыс бағыттағы толып жатқан керуен жолдарының тоғысына
айналды. Бұл жерде Отырардан, Шавгар мен Яссыдан, Сауран мен Янгмкенттен
шығатын жолдар қиысатын. Осы жерден олар әрі қарай шығысқа, Ертіс
жағалауына немесе Алакөлге, және солтүстікке беймәлім Сібірге кететін. Қала
маңызды сауда орнына айналды. Мұнда ірі – ірі сауда жәрмеңкелері
(Константинов, Дмитриев) өткізілетін, онда мал, астық, Үндістаннан, Кіндік
Азия елдерінен , Қытай мен Ресейден әкелінген тауарлар сатылды. 1907 жылы
облыста сол кез үшін орасан зор 80 млн. сом сауда айналымы бар 100–ден
астам жәрмеңке мен саудашық жұмыс істеді.[2]
Кеңес өкіметі кезеңіндегі қала тарихы бұрынғы Одақ қалалары тарихымен
біртектес. Революциядан кейін ел күйзелістен біртіндеп шыға бастады,
шаруашылық дамып, нығая берді. Ақмоланың жылдам дамуына оның оңтайлы
географиялық орналасуының септігі болды. 1929 жылы Бурабай – Акмола, ал
40–ыншы жылдары Ақмола–Қарталы теміржол желілері салынды. Теміржол
магистралына қосылу қала мен өлкеде түрлі өнеркәсіп салаларының дамуына
септігін тигізді, Ақмоланы аса ірі көлік торабына айналдырды. Ол сол аттас
облыстың орталығына айналды.
Ұлы Отан соғысы жылдарында көлік жолы байланыстарының арқасында Ақмола
әскери бөлімдер мен құрамаларды қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Осы
жерде үш атқыштар және бір атты әскер дивизиясы қалыптастырылды. Осы елдің
майдан жанындағы аумақтарынан кәсіпорындар мен тұрғындар көшірілді, осы
жерде мыңдаған науқастар жатқан көшпелі госпитальдар орналастырылды. Соғыс
жылдарында ауыл шаруашылығы машиналарын жасау саласының тұңғышы
Қазақауылмаш зауыты салынды. Облыстың өнеркәсіп өндірісі 1941–1945
жылдары ішінде республика бойынша 37 пайызбен салыстырғанда 63 пайызға
өсті.[2]
Шаруашылықтың барлық салаларының дамуына тың дастаны жаңа қозғалыс
салды. 50-60 жылдары қалада машина жасау құрылыс материалдары өнеркәсібі,
энергетика, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, көліктің барлық түрлерінің
байланыс және телекоммуникациялар салаларының кәсіпорындары жұмыс істей
бастайды. 4 институт, бірқатар техникумдар мен училищелар ашылады. Егін
шаруашылығы ғылыми – зерттеу институты құрылады. Тың игерушілер сарайы,
жастар сарайы, Компартияның өлкелік комитетінің ғимараты (онда болашақты
үкіметті орналастыру есебімен) тұрғызылады. Қала тың және тыңайған жерлерді
игеру орталығы ретінде таңдалды.
1961 жылы Ақмола Целиноград деп қайта аталып, құрамына республиканың
бірнеше облысы кірген тың өлкесінің орталығына айналады. Инфрақұрылым
қарқынды дамытыла бастады. Одақ басшылығы Қазақстанның астанасын
Целиноградқа көшіру туралы мәселені шындап талқылай бастайды. Целиноградтың
бас жоспары қала құрылысы теориясы тұрғысынан дәрістік және ғылыми
әдебиетте үлгі ретінде насихатталды.
Білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет салалары айтарлықтай табыстарға
қол жеткізді. ХІХ ғасырда облыста (Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Көкшетау
облыстары, Қарағанды облысының бір бөлігі кіретін) 3000 шәкірт оқитын 76
оқу орны болатын. Ғасырдың соңына қарай олардың саны үш есе өсті. Бірақ
балалардың 85 пайызы мектептен тыс қала берді. Кеңес өкіметі кезеңінде 1920
жылдың өзінде – ақ тек Ақмола мен Атбасар уездерінде 300 мектеп және 14 мың
оқушы болды. 90 жылға қарай Ақмолада 36 орта мектеп, 90 мектепке дейінгі
мекеме, 35 кәсіптік–техникалық училище, 16 орта арнайы оқу орны болды.
Қала тұрғындарына 64 емдеу профилактикалық мекемесі дәрігерлік көмек
көрсететін, қалада 2 стадион, 2 дене шынықтыру мен спорт және сауықтыру
кешені, спорт және жастар сарайы болды, 2 драма театры, 4 кинотеатр, 4
мәдениет сарайы мен мәдениет үйі, 100-ден астам кітапхана, 2 мұражай жұмыс
істеді.[13]
1 Арқа төсіндегі бас қаламыз – Астананың физикалық және географиялық
жағдайы
1.1 Астананың физикалық – географиялық орны
Жалпы мәлімет. Бүгінгі заман қаласы – өзін қоршаған экономикалық
кеңістікпен және табиғи ортамен алуан түрлі экономикалық – географиялық
қарым – қатынастағы, демографиялық жолмен қалыптасатын, әлеуметтік –
экономикалық күрделі жаратылыс. Антропоэкологиялық тұрғыдан алғанда – ол,
ең алдымен, адам өз қолымен жасаған ортада оның тығыз қауымдылығы.
Әлеуметтік–техникалық прогрестің көптеген белгілері осы қала ұғымымен
астасып жатыр, алайда қалаға шоғырланған өркениет адам баласына тек игілік
сыйлай бермейді. Техногенді қалалық орта адамның әлеуметтік басты сапасы –
оның денсаулығына зор әсерін тигізеді. Қарқынды қала құрылысы, соған орай
тұрғындар санының артуы жылу мен су қорына, көлік пен коммуналдық
инфрақұрылымға деген сұранысты үдете түседі, осыдан келіп ауаны ластанудан
тазарту, өндірістік және тұрмыстық қалдықтарды жиыстырып отырудың жүйелі
жолын қарастыру мәселелері туындайды. Табиғи ортаның басты көздері – су,
ауа, жер атаулы қалың нөпірдің қолданысына түсіп, үлкен өзгеріске ұшырайды.
Мұндағы басты мәселе, ауа мен су көзінің қашанда жаңарып, тазарып отыруы,
табиғатты қоқысқа толтыратын қалдықтардың мөлшерін мүлде азайту ғана қала
өмірін жақсартуға мүмкіндік әкеледі. Қаланың топырақ жамылғысы да ерекше
күтімді қажет етеді. [3]
ҚР Үкіметінің 1999 жылдың 8 сәуіріндегі № 381 қаулысымен Астана
қаласының болашақтағы дамуы ескеріліп, қала маңы аумағын қарқынды игеру
жағдайына орай аумаққа Целиноград, Шортанды және Ақмола облысының Аршалы
ауданы жерінің бір бөліктері және Вячеслав бөгені аймағы енгізілді.
Астана қаласының аумағы ҚР Үкіметінің 2000 жылдың 8 тамызындағы №432
жарғысымен Промышленный, Железнодорожный, Көктал, Интернационал, Мичурин
кенттері мен Күйгенжар, Пригородный, Тельман атындағы ауылдардың және
Целиноград пен Шортанды аудандары жерінің бөлігін қосу есебінен ұлғайтылды.
Бүгінде Астана – 71014 га (1998 ж. – 25,8 мың га болған) аумақты алып
жатқан ірі мегаполис, соның ішінде, Алматы ауданы – 46257 га; Сарыарқа
ауданы 24757 га аумақты қамтиды. Тұрғынының саны 2007 ж. 574,4 мың адамнан
асты.
Бүгінгі таңда Астана – мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың сөзімен
айтқанда, ол жаңаны кейіптейтін, Қазақстанның динамикалық дамып келе жатқан
жаңаруының, біздің тәуелсіз республикамыздың нышаны. Статистикалық деректер
бойынша Астананың аймақтық жалпы өнімі (АЖӨ) 2007 ж. 830,7 млрд. теңгені
құрады. Елдің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) 10 пайызы Астана қаласының үлесіне
тиесілі.
Жер бедері. Астана қаласы Есіл өзенінің жағалауындағы жазықта және
ішінара өзен аңғарында орын тепкен. Аумақтық жер бедері еңісі мен биігі
байқалмайтын жазық болып келуімен сипатталады. Мұндағы ойдым – ойдым
көлтабандарда ғана қар суы мен көл немесе сор – сазда уытты көлшіктер пайда
болады. Қала қуаң дала белдеуінде, оның күңгірт қоңыр, қоңыр топырақты,
бетегелі – селеулі ішкі қуаң белдеуінде орналасқан. Топырақ жамылғысы
біртекті емес, алуан сипатты. Қала орналасқан өңірдің 23 аумағын жадағай
толқынды, суайрықты жазықтық алып жатыр. Қала аумағының жер бедерінен
айтарлықтай еңіс немесе көзге шалынардай өр байқалмайды, мұндағы
геморфологиялық бөлшектер бір – біріне ұласа жалғасып кете барады. Жазық
Есіл өзеніне қарай аздап еңістеу болып келеді.
Тектоникалық құрылымы, топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі:
Астана қаласы орналасқан аймақ тектоникалық тұрғыдан алғанда Теңіз ойысының
шығыс сағасының (бортының) Сілеті синклинорийнің оңтүстік жағасымен
түйсікен тұсына келеді. Ұлан - байтаққа ұласып жатқан Теңіз ойысы өзінің
Бірінші мамыр (Первомайск) синклинолды құрылым түрінде солтүстік – шығыс
шеткі бұрышымен Астана қаласы аумағына сұғына кіріп жатыр. Қала орналасқан
жердің жер қыртысы фаментурней және визей қатпарының баяу көшкінді девон
және тас көмір жыныстарынан қалыптасқан. Жыныстардың литологиялық
көрсеткіші әртүрлі мергельді қатпары бар әктас, алевролит, құмдауытты
саздан тұратыны аңғартады. Бұл жыныстардың жер беті қыртысына көрініп
жатқан тұсы Софиев тас жолының бойы. Сілеті синклинорийі ордовик дәуірі
жыныстары түрінде көрініс тапқан, бұл Астана аумағынан кездесетін ең
байырғы тау жынысы болып табылады. Бұл жыныстар литологиялық тұрғыда шұбар
құмтас, кангломерат, алевлорит, мөлдір бор тас түрінде кездеседі. Бұл
жыныстар қаланың солтүстікке қараған іргесінен ұшырасады. Есіл өзенінің оң
жағалауында, қала өңірінде күңгірт қоңыр, қоңыр, сортаңды топырақ түрлері
тараған, ұнда бетегелі – селеулі және жусанды далалық өсімдік жамылғысы
қалыптасқан. Өзен аңғарлары мен көл қазан шұңқырларының төңірегінде
шалғындық өсімдік басым тараған. Қаланың төменгі тұрысындағы сортаң
топырақты сол жағалауында қуаң далаға көпек жусанды, ши – бұталы, жантақты,
қурай – тікенді өсімдік жамылғысы басым. Астананы қоршап жатқан өзен –
көлдің, тау – жынысты, орман – қорықты өңірлер ақбөкен, елік, арқар,
сілеусін, қасқыр, түлкі, қарсақ, суыр, борсық, қоян, ақкіс, ондатра, ақ
тиін; құстардан: қоқиқаз (Теңіз көлінде), дуадақ, шіл, құр т.б. мекендейді.
Өзен – көлдері балыққа бай. Қорғалжын көлінде жан – жануарға, құсқа бай
ірі қорық бар.[3,5]
Экология, қоршаған ортаны қорғау мәселесі: Аймақтың экономикалық
дамуы, оның кейбір салаларының жедел қарқын алуы қоршаған ортаға өз әсерін
тигізетіні, табиғи ортадан орын тепкен өндіріс мекемелерінің ауаға, суға,
жер бетіне шығаратын қалдықтары мен іркінділері техногендік ластандырудың
көзі екендігі қоршаған ортаны қорғау мәселесін жедел қолға алуды қажет
етеді. Қаланың тұрақты дамуы көп жағдайда оның экономикалық әлеуеті, жер,
адам және басқа қорларымен ғана емес, қала экожүйесі ахуалымен сабақтас
екені белгілі.
Қаланың әуе бассейнін ластайтын негізінен үш шығарынды көзі бар. Олар:
тұрақты ластағыштар (жылу беру орталықтары, қазандықтар), автокөлік және
бір жүйеге түспеген іс–әрекет барысында пайда болатын шығарындылар (құрылыс
алаңы, өндіріс алаңы, цемент нүктелері, асфальт бетон зауыттары және т.б.)
Қаланың әуе бассейнін ластау үлесінің басым мөлшері автокөлікке
тиесілі, ал тұрақты ластанғыштар одан кейінгі орында. Осы жағдайды ескере
отырып, Астана қаласының жаңа көлік қатынасы жүйесін енгізу жұмысы қолға
алынады. Бұл жаңа жүйе аясында 2011 жылы көлік қатынасының экологиялық таза
түріне жататын жеңіл рельсті трамвай қатынасын іске қосу жоспарға
енгізілді. Қаланың Угольная, Байсекова көшелері арқылы өтетін күре жолдарын
іске қосу барысында автокөлік қоршаған ортаны ластауы біршама азаяды. Осы
күре жолдар бойында темір жол қиылысынан өтетін 2 өтпе жол, 3 автокөлік жол
айрығы және 3 көпір іске қосылып, жүк таситын 10 мыңнан астам машина қала
сыртымен жүру мүмкіндігіне ие болады. 2008 жылы 13 инженерлік құрлығы: 5
автокөлік көпірі, 5 автокөлік жол айрығы және 3 темір жол қиылысынан өтетін
өтпе жол пайдалануға беріледі. Сол жағалаудың жоспардағы аудандармен және
қаланың орталық бөлігімен көлік қатынасын қамтамасыз ету мақсатымен Есілден
өтетін М–3 көпірін салу қолға алынды, сондай – ақ Есілден өтетін М–2
автокөлік көпірі, Ақбұлақ өзенінен өтетін автокөлік көпірі, Манас
көшесіндегі көлік көпірін жеңілдету мақсатымен Иманов және Гумилев көшелері
көшелері ауданынан автокөлік жол айрығы пайдалануға берілді. Жасыл
аралдағы көпір мен жол құрылысы аяқталды. Республика даңғылы мен Бариев
көшесі қиылысында автокөлік қозғалысының кедергісіз болуын қамтамасыз ету
үшін Қабанбай батыр даңғылы мен өзенінен өтетін көпірді кеңейтіп, 6 жолақты
етіп қайта салу, Рамстор сауда орталығы тұрсынан жол айрығын жасау қолға
алынды.
Қаланың жылу орталықтарында қондырғыларды түбегейлі және кезекті
жөндеу кезінде шлак және күл алудың жетілдірілген жүйесі зиянды
шығарындыларды сүзіп қалды, мұнда азот оксидімен және күлмен ластану
деңгейі 11 % - ға төмендетілген. Промышленный елдімекені қазандығының
күлтұтық қондырғысы жаңадан жабдықталады. Қала атмосферасын ластайтын
шығарындыларды азайту және алуға таралатын газды тазарту дәрежесін
төмендетпеудің экологиялық тиімділігі 85 – 90 % -ды құрып отыр. Осы іспетті
шаралар Мичурин, Железнодорожный елдімекендері қазандықтарында да іске
асырылды.
Қалада жылумен және электормен қамтамасыз етудің автономды жүйесін
пайдалану әлі де қолданылып отыруына байланысты, Астана қаласының
энергетика және коммуналды шаруашылық депараменті автономды жылу көздері
нысандарын орталықтандырылған жылумен жабдықтауға ауыстыру қолға алды, онда
2007–2008 жылдары орталықтандырылған жылу көздеріне Самал ықшам ауданы
(10 үй, 6 қазандық), Ирченко көшесі, 12 (1 үй), Қабанбай батыр (7 үй, 1
қазандық) және Бөгенбай батыр (2 үй, 1 қазандық) даңғылдарындағы үйлерді
қосу қарастырылған. Бұған қосымша электр қуатын өндірудің экологиялық таза
көзі болып табылатын жел электр стансаларын салу да экологияны жақсартудың
тағы бір тиімді жолы болуы ықтимал. Осыған орай жел қуатын және жел электр
стансасын салу мүмкіндігін зерттеу мақсатында 2006 жылы қазан айының
соңында Талдыкөл көлі маңындағы жер телімінен метеорологиялық мачта
тұрғызылды.[17]
Астана қаласы экологиялық кешенді мәселелерінің ішінде қала аумағын
көгалдандыру ерекше орын алады. Жасыл желектің қала жоспарлық құрылымының
ажырамас бір бөлігі және қоршаған ортада аса маңызды қызмет атқарып, оның
эколгиялық құндылығын арттыратыны баршаға мәлім.
Қала тұрғындарына жайлы орта жасау мақсатымен, халықтың жиі
шоғырланған аймағын табиғатпен біршама үйлестіруге мүмкіндік беретін, эко
- қала қалыптастыруға бағытталған тұжырым – қаланы көгалдандыру ісі –
Астана қаласы бас жоспарының негізгі өзегі болып табылды. Бас жоспарда
сонымен қатар көгалдандырудың кеңістіктегі негізгі орталығы – жасыл дәліз
қалыптастыру көзделген.
1997 жылы қала бойынша көгалдандыру алаңның мөлшері 67,9 га болды.
1998 – 2002 жылдар аралығында 129,2 га аумақты көгалдандыру жұмысы жүзеге
асырылады. 2003 жылы Жыл мезгілдері (5 га), одан кейінгі жылдары
Ақбұлақ, Олимп саябақтары іске қосылады.[1]
Қаланы көгалдандыру әрі әрлендіру мақсатында 2004 жылдан бастап жалпы
ауданы 155 га аймаққа 6 саябақ, 23 шағынбақ орнатылады, 78458 ағаш
отырғызылды. Осы шараны жүзеге асыруда қолданылған ағаш пен бұта көшеттері
349 га аумақты алып жатқан Астана жасыл құрылыс АҚ питомнигінен
сұраптарының көшеттері өсіріледі. 2005 жылы жалпы ауданы 28,4 га екі
саябақ, алты шағынбақ (5,04 га) салынып, Ислам орталығына (6,5 га) және
Жоғарғы Сотқа (1,38 га) іргелес жатқан өңірлері абаттандырылады. Сарыарқа
көшесі бойындағы (Абай даңғылы мен Кенесары көшесіне дейінгі) жаяу
жүргіншілер бульвары (1 га) іске қосылды. Астана қаласы жаңа әкімшілік
орталығы хауызды – жасыл желекті бульварның бірінші кезегі пайдалануға
берілді. 2007 жылы 98,1 га аумақ көгалдандырылды, оның қатарында: Есіл
өзенінің оң жағалауындағы Президент саябағы (23,7 га), Арай саябағында
(24,4 га), Жерұйық саябағы (21 га), Қабанбай батыр даңғылы (1,5
га),Сарыарқа даңғылы мен Қорғалжын тас жолы (1,5 га) бойындағы гүлзары
бақтар, т.б. бар. 1997 – 2007 жылы аралығында көгалдандыру алаңының ауқымы
67,9 га – дан 515,5 га-ға ұлғайды (соның ішінде,жас көшет отырғызылған алаң
438,3га). [25]
Астана аптап ыстық пен өкпек желден, шаң – бораннан қорғайтын жасыл
белдеуорнату қала бас жоспарындағы ең маңызды шаралардың бірі болып
табылады. Осыған орай қаланы айнала қоршап тұратын 15723 га жерге
санитарлық – қорғаныс жасыл желегін, оған қоса 10689,5 га орманды алқап
орнату (11 млн – нан астам ағаш және бұта)жұмыс жүргізілді. Бұл игілікті іс
өзінің оң нәтежиесін бере бастады.
Бүгінгі Астананың балауса орманы бой түзеп, гүлзарлы бақтар саялы
тынығу орнына айналды. Қаланың жасыл өкпе аталатын жасыл желектің қала
тұрғындарын экологиялық тұрғыдан қорғаудағы мәні зор. Астана тұрғыдары
баққа айналатын әсем қаланың кәусар ауасын жұтып, оның рахатын көре
бастады.[26]
Кесте 1
Астана қаласы төңірегінде орманға лайықты жерлерге жасыл аймақ алаңын
енгізу динамикасы
Көрсеткіштер 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
ж.(га) ж.(га) ж.(га) ж.(га) ж.(га) ж.(га) ж.(га)
Ағаш
отырғызылған
алқап 700 2500 4500 4700 5100 6000 6200
Қабылданған
жасыл аймақ 5270,7 2247,6 2555,5 1183,6 2546,8 _ 1819,2
ауданы
Барлық жасыл
аймақ ауданы 5370,7 7618,3 10173,8 11357,4 13904,2 14900,3 16723,4
Биологиялық тазартқыш және жерге түскен ылғалды механикалық жолмен
құрғату құрылғылары салынды. Талдыкөл сарқын жинағышынан Қарабидайық сарқын
жинағына сарқын айдау жүйесі қалыпқа келтірілді. Астана қаласы аэрация
стансасының ұйықты тұсын заласыздандырып, қайта кеулеу арқылы сарқынжинағыш
тазартқыш тұсынан Қарабидайық сарқын жинағышына дейін сарқынды су айдау
жүйесін салудың екінші кезегі аяқталды. Тазартылған сарқынды суды Нұра мен
Есіл өзеніне ағызу мәселесі де қарастырылуда. Өнеркәсіп шаруашылық –
тұрмыстық су сарқындысын тазарту үшін мембраналы биореактор қолдану
ойластырылды. Су қоры шығынын азайту және сапасын жақсарту барысында
Интернациональный және Мичурин елді мекендерінде су тазартқы блогы бар
сужинағыштардың тораптары қайта жөнделді. Жапон үкіметінің несиесімен жаңа
сужинағыш құрылысын салу, Вячеслав бөгенін қоршау, қалаға су жеткізу және
су тарту жүйесін айырбастау жұмысы қолға алынды, бұл ауыл тұрғындарының
ауызсумен қамтамасыз етуде аса маңызды экологиялық тиімді шара болып
отыр.
Экологиялық ахуалдың жақсартудың бір саласы жер беті су көздерін
тазарту. Осы мақсатта Ақбұлақ пен Сарыбұлақ шағын өзендерін тазарту және
жағасын абаттандыру ісі қолға алынды, бұл шара бойынша жобалық – смета
құжаты әзірленіп, ол экологиялық және мемлекеттік сараптаудан өтті. Бұл
жобаны іске асыру барысында экологиялық ахуал жақсара түсіп, жер беті су
сапасы артады, топырақ асты ыза суының деңгейі төмендеп, батпақты жерлердің
құрғалуына септігін тигізеді.[3]
Есіл өзенінің арнасын тазарту, оның жағасын абаттандыру ісі
жүргізілуде. Өзен арнасын кеңіту, табанын тереңдету, жарқабақтарын
жадағайлау, жаңадан арналар тарту жүзеге асырылуда. Қала көшелері мен жол
үстіне жиналатын суды ағызып әкету жүйесін іске қосу мәселесі
ойластырылуда. Қаланың бұрыннан қалыптасқан өңірде линиялық сарқынды су
коллекторы жүйесін тарту (7,2 км) және екінші (11,4 км) кезегі жүзеге
асырылды. Бөгенбай батыр, Победа, Сейфуллин, Уәлиханов және Кенесары
көшелері бойынан коллекторлар салынып, сужинағыштар және тазарқыш
қондырғылары орнатылды. 2005-2007 Өндірістік аймақ аудандарынан тазартқыш
құрылғылар салынды. Ә.Молдағұлова және Овражная көшелері қиылысы маңынан
тазартқыш құрылғы салудың жобалық – сметалық құжат әзірленді, оны Астана
қаласында 2010 жылға дейінгі кезең аралығында линиялық сарқынды су
құбырлары жүйесін дамыту үшінші құрылыс кезегі жобасына орай 2008 жылы
іске асыру көзделді. Тазартқыш құрылғыларды салу ісі сарқындыны жинау
тазартқыш құрылғыға тасмалдау, белгіленген межеге дейін тазарту және
жоғарыдағы су қабылдағышты ақпасына ағызу сияқты кешенді жұмыстар атқаруды
талап етеді.
Жылу беру көздерінен пайда болатын күл – қоқысты бір жүйеге келтіру
барысында бір шама жұмыс атқарылды. Астана Қуат АҚ күл қалдығын пайдаға
асыру жөніндегі шаралар шешімін таба бастады, оны жеке жинастыру және қайта
өңдеу қолға алынды. Қазіргі кезде күл қалдығын қайта өңдеу, силикат қыш
құятын зауыт іске қосылды, ол күл – қоқысты жерді ластауын азайтып, ЖЭО – 1
және ЖЭО – 2 күл қоқысты қайта өңдеу есебінен босаған орынды екінші рет
пайдалануға мүмкіндік тудырады. ЖЭО толық қуатпен жұмыс істегенде жылына
600 мың тоннаға дейін күл қоқыс шығарады. Зауыттың әзірге қайта өңдеу
мүмкіндігі жылына 230 – 240 мың тоннна, одан 800 млн кірпіш шығарады.
Силикат кірпіштің негізгі материалы күл мен әк болып табылады.
Қазақстан – Испания жобасы бойынша бірлесіп салынған тұрмыстық
қоқыс–қалдықты қоймалау палигон қоршаған ортаны ластамауға айтарлықтай
септігін тигізуде. Бұл жобада қоқыс – қалдықты қайта өңдеп, қажетке жарату
қарастырылмаған. Осыған орай 2008 – 2010 жылдарға арналған таза қоршаған
орта бағдарламасына қоқыс – қалдықты қайта өңдейтін зауыт салу мәселесі
енгізілді. Алтын Тэт ЖШС ұсынып отырған зауыт технологиясы бойынша қоқыс
атаулынынң 80%-ы өңделуден өтеді, ал қоймаға тасталатыны 20 %-ы ғана. Осы
аталмыш бағдарламаға жел – электрстансаларын салудың техникалық –
экономикалық негіздерін әзірлеу және электр қуатының балама көзі ретінде
жел электрстансаларын орнату енгізілді. Бұл шара ұзақ мерзімді, болшақта
электр қуатына деген бағаның тұрақты болуын және қоршаған ортаның
ластанбауын қамтамассыз етеді.[3,4,7]
1.2 Табиғаты және табиғи қоры
Климатының өзіндік ерекшелігі тым континеттік болып бөлінеді, жауын –
шашынның жылдық орташа мөлшерінің аз және күн көзінің өткір болу салдарынан
көздердің суы азайып, шағын өзен арналарының кеуіп қалуына әсерін
тигізеді. Қысы суық, аязды. Ызғарлы аяз шамамен 245 күнге, ал қыстың
ұзақтығы 5 – 5,5 айға созылады. Қарашаның ортасына қарай түскен қар 130 –
140 күнге дейін жатады. Қаңтар айының орташа температурасы – 17°С (52°С –
қа көтерілетін аяз өте сирек болады). Аязды күндердің орташа температурасы
- 25 °С. Мұндай күндердің ұзақтығы жылына 10 – 14-тен 38 – 45 күнге дейін
ауысып отырады. Қыс айларының шамамен 30 күні боранды, боран оңтүстік –
батыстан соғады. Қар қалың түскен жылдары өзендер тасып, көлтабандар көлге,
көлдер шалқыған айдынға айналады. Бұлтты күндер аз, жылына шамамен 2200
сағаттай күн бұлтсыз ашық болады. Жазы ыстық, қуаң. Шіде айының
температурасы ең жоғарылаған кезде +42 °С-ға жетеді. Ең жоғары
температура шілденің 11 – 12 күнін қамтиды. Жылы мезгіл шамамен 213 күнді,
аязды мезгіл 120 күнді құрайды. Жазғы найзағайлы күн саны шамамен 19-25 күн
аралығында, ұзақтығы 2,4 сағат. Жазда 1-2, кейде 4-9 күдей бұршақ жауатын
мезгіл байқалады. Жерге түсетін ылғалдың жылдық мөлшері 300 мм, оның 30%
- көктемге, 34% - жазға, 36% күз, қыс айларына келеді. Жел жиі соғады,
орташа жылдамдығы – 5 м сек. Желдің қаттырақ соғатын мезгілі наурызға (6
м сек), баяу соғатын мезгілі тамызға (4 м сек) келеді. Ал жылына 40
кейде 87 күн қатты жел соғатын (15 м сек жуық) тұсы болады. Өте күшті
дауыл (36 м сек) 20 жыл мөлшерінде бір рет байқалған. [2]
Су қоры. Астана қаласы қуаң аймақта орналасқан, негізгі су қоры өзен
және жерасты су көздерінен құрылады. Бастауын Нияз таулары бұлақтарынан
алып, қысқы қар, жазғы жауын суымен толасып отыратын Есіл өзені қаланың
негізгі су артериясы болып табылады. Есілдің қаладан ағып өтетін тұсынан
шағын екі өзен Сарыбұлақ пен Ақбұлақ келіп құяды. Қаланы 25 – 30 км
төңіректе шағын өзен көлдер қоршап жатыр. Олардың кейбіреуі тұщы, кейбіреуі
кермек су болып келеді. Негізгілері: Сасықкөл, Жоламан, Тышқанкөл, Танакөл,
Жылтыркөл, Тазкөл, Қайнарлы, Тағанкөл, Майбалық, Бұзықты, Жалаңаш, Шенет,
Ағанас тағы басқалары.
Есіл өзенінң арналы ағысының ұзақтығы 562 км, су жиналу алабы 48 100
шаршы км. Оның Қазақстанды көктеп өтетін ұзындығы – 1100 км, ал жалпы
ұзындығы – 2450 км. Есіл Ресейдің Тюмень және Омбы облыстары арқылы ағып
өтетін Ертіс өзеніне барып құяды. Есіл көктемгі қар суымен толысқан шақта
ағысын үдетеді. Негізінен баяу ағыстаы. Қаланы сумен қамтамасыз ететін
негізгі өзен болғандықтан, Есілге Ертіс - Қарағанды каналы арна тарту
жүзеге асырылды. Есіл баяу ағысты болғандықтан, оның табаны тереңде жатыр.
Оның қала аумағындағыдағы су жиналу алқабы 7400 шаршы км, бұған Вячеслав
бөгені аумағындағы 5310 шаршы км су жиналу алқабы қосылады. Есілге Мойылды,
Тентек, Қарасу, Сарыбұлақ, Ақбұлақ өзендері келіп құяды, сонымен бірге су
тартқыш канал арқылы Майбалық өзенімен жалғасып жатыр. Өзенде ақбалық,
мөңке, нәлім, аққайран, шортан, сазан, көксерке, алабұға мекендейді.
Бұрынан қоныс тепкен қала бөлігі Есіл өзенің солтүстігінде, оң жағалауға,
темір жол магистралінен оңтүстікке қарай етек жая орналасқан. Қала
аумағының негізгі бөлігі Есілдің Ақбұлақ және Сарыбұлақ тармақтарына келіп
тұйықталады.[3]
Есіл өзені алабында үш ірі бөген бар. Олар: Вячеслав (пайдалану көлемі
– 375,4 млн текше м), Сергеев (пайдалану көлемі –635,0 млн текше м) және
Петропавл (пайдалану көлемі –16,1 млн текше м) бөгендері. Алғашқы екеуі
судың жиналуын ұзақ мерзім бойына реттеуге арналған, сонымен қатар кешендік
бағытта жұмыс атқарып, 3 топтық су құбырлары арқылы елді мекендерді сумен
қамтамасыз етеді. Петропавл су бөгенінің ауқымы шағын, маусысмдық су
жиналуды жартылай ғана реттеуге арналған. Қаланы тұрмыстық ауыз сумен
қамтамасыз етудің негізгі көзі – Вячеслав бөгені, оның жылдық су шығымы
67,2 млн текше м (жобадағы сыйымдылығы 410,9 млн текше м)
Сарыбұлақ солтүстіктен оңтүстік бағытта қаланың батыс бөлігі арқылы
ағып өтеді. Оның аңғарының 8,5 км-дейі (ені 20 – 50 м) қыш комбинатынан ӨМК
– ға дейінгі аралықты қамтиды. Бұлақтың 5,8 км бөлігі қаланың жеке меншік
үйлер мен көп қабатты үйлер салынған өңірі арқылы өтеді. Өнеркәсіп
құрылыстарын бойлай өтетін тұсы – 3,3 км (ЖЭО – 1-дің күлтөкпесінен темір
жол қиылысына дейін), одан әрі 2,5 км селитебті өңірмен өтіп, Тілендиев
даңғылынан 1,8 км аралықпен Есілге ұласады. Бұлақтың саға тұсын айтпағанда,
қала арқылы өтетін арнасын шылау басып, қамыс өсіп кеткен, кей тұстары
үзіліп қалады.
Ақбұлақ қаланың оңтүстік – шығыс бөлігімен өтеді, оның табанына маусым
аралығында ғана су жиналады, су жиналатын тұсы ЖЭО - 2-нің маңы.
Ақбұлақтың Абылай хан даңғылынан Есіл өзеніне барып құятын аралықтағы
жағалауы қайта қалпына келтіріліп, абаттандырылды.
Қаланы тұрмыстық ауызсумен қамтамасыз етудің тағы бір жолы – жерасты
су көздерін пайдалану. Ол жерасты жаңа су көздерін іздестіру – барлау және
бұрыннан белгілі су көздері мүмкіндіктерін жаңа талап тұрғысынан бағалау
арқылы жүзеге асып отыр. Мұндай жерасты су көздеріне: Ақмола су көзі кені
(ол солтүстік – батыс жүлге (қаланың солтүстігіне қарай 5 – 15 км) және
шығыс жүлгеден (қала іргесіне, ішінара Есіл өзені аңғарына таяу) тұрады)
Есіл су көзі кені (қаланың оңтүстігіне қарай 1,2 – 10,0 км); Рождественский
су көзі кені (Нұра өзені аллювилік шөгінді қыртысындағы жер асты суының
жалпы пайдаға асу қоры 36,2 мың текше мтәулікті құрайды) жатады.
Қазіргі уақытта жергілікті бюджеттен табиғатты қорғау мақсатына
бөлінетін қаржы бес есеге көбейтілді. Астана қаласының бюджетіне қоршаған
ортаны ластағаны үшін 2009 жылы 1,5 млрд. 165 млн. 200 мың теңге айыппұл
түсті. Ал қоршаған ортаны сақтау үшін жергілікті әкімшіліктер жүргізілген
істерге 4 млрд. 910 млн. 400 мың теңге жұмсалды. Қоршаған ортаны сақтау
үшін жұмсалған барлық шығын 19 млрд. 808 млн. теңге болды. Ал бұл өткен
жылға қарағанда 8,87 пайызға артқаны айдан анық көрініп отыр.
Алты жыл ішінде Астана қаласының 2005 – 2010жылдарға арналған
қоршаған ортаны сақтау бағдарламасын жүзеге асыру үшін жоспарда
белгіленген 34.3 млрд. теңге орнына 100 миллиардтай теңге жұмсалды, бұл 149
пайыздай. Қоршаған ортаға пәрменді әсер ету мақсатында жеке мекемелердің
қаржысы жұмсалып, 80 – нен астам іс – шара өткізілді. Жалпы Есіл
жағасындағы бас қаламыздың ызғарлы аязы, шуылдаған желі, сыңғырлаған өзені,
жануары бар табиғаты алуан дерлік өлкеге жатады.[2,3,27]
1.3 Ертеңі еңселі Елорда
Астана (Ақмола) қаласы қазіргі Қазақстан Республикасының 1997 жылдың
10 жедтоқсанынан бастап ел астанасы. 1998 жылы Ақмола қаласы Астана қаласы
болып өзгертілді. Бұрынғы Ақмола қаласы 1842 жылы Есілдегі әскери бекініс
ретінде пайда болған. ХІХ ғ – дың екінші жартысында Қазақстаннан Ресейге,
оңтүстіктен солтүстікке қарай өтетін керуен жолы Астана (Ақмола) қаласын
ірі сауда орталығына айналдырды. Астана қаласына республикалық мемлекеттік
мекемелер көшуде. Қалада Евразия мемлекеттік университеті бар. өнеркәсіп
орындары ауыл шаруашылығы саласына қызмет көрсетуге және ауыл шаруашылығы
шикізатын ұқсатуға маманданған.
10 маусым сол күннен бастап Астана күні ретінде үздіксіз аталып өтіп
келеді. Бұл дата ешқашан өзгермейді (кейде кейбір қалалардың күнін өткізу
датасы өзгеріп жатады ғой). Біздің ресми мерекелеріміздің күнтізбесінде 10
маусым жоқ болса да, іс жүзінде бұл күн – нағыз ұлттық мереке. Нақ сол
1998 жылғы 10 маусымда тәуелсіз Қазақстан бүкіл әлемге өзінің жаңа, жас,
жасампаз елордасы – Астанасын көрсетті.[1]
Астананың экономикалық жағдайы қазан төңкерісіне дейін оның
географиялық жағдайымен тығыз байланыста болды. Мұнда дәстүр бойынша сауда
саттық жолы Орта Азия мен Ресейге ХІХ ғасырдан бастап өз жолын тапты. Бұл
жолдың соңы Ақмола және Атбасар деген екі қаланы дүниеге әкелді. Нағыз
сауда саттық айналымы мұнда жылда болатын жәрмеңкеге тікелей қатысты болып
есептелген екен. Бірінші болған жәрмеңке, тіркеу бойынша Ақмолада 1852 жылы
21 мамыр – 10 маусым аралығынды болған. Ол уақытта ондағы заттарға 20мың
720 сом баға берілген. Жылдар өткен сайын ол айналым 4 млн. сом (сол
кездегі ақшаның атауы бойынша) құрай бастады. 130 жәрмеңкенің Орта Азиатты
айналым жолы арасынан ең мықты деген осы Ақмола қаласы болды. Жылдық
айналымы 40 млн сомға дейін өсе бастады. 85% жәрмеңке айналымы ірі қараны,
азық – түлікке жүрді. Бұл айналым Ресейге және шет мемлекеттергежетіп
тұрды. Қойлар Либава, Ревельден Венаға, Парижге, Бостон (АҚШ) айналыммен
жеткізіліп отырды. Шошқа еті Оренбург, Самара арқылы Берлинге, Одесса және
Екатеринослав арқылы Константинопольге жіберіліп жатқан. 1873 (10 маусымнан
5 шілде аралығында) жылы Атбасарда ашылған жаздық жәрмеңкенің айналымы өте
тез, қарқыны дамыды да, 1911 жылы мұнда 2 339 133 сомға дейін әр түрлі
заттар сатылды. Ақмола мен Атбасарда ХХ ғасырдың басынан бастап бірнеше
сауда үйлері жұмыс жасаған болатын. [7, 18]
Астана Қазақстан жерінде жаңа идеяларды енгізудің полигоны болғаны,
бола беретіні сөзсіз. Қоршаған әлемге деген жаңа технологиялық көзқарастың
алдында жүретін жаңа астананың озық рөлін мен осылай көремін. әрине бұл
аясы тар мақмат емес, бірақ әлемдік қоғамдастыққа лайықты кіруге ұмтылатын
болсақ, бүгінде әлемдік қоғамдастықты байытып отырған барлық жетістіктерге
бағдар ұстанбағанымыз дұрыс болмас еді.
Қала құрылысының және жалпы құрылыстың жаңа технологияларын енгізу
саласынан Қазақстандағы құрылыс индустриясын дамыту үшін ғана емес, сонымен
бірге ұлттық қала құрылысы индустриясының жай – күйіне тікелей немесе
жанама байланысты болатын халық шаруашылығының басқа да салаларын
өрістететін қуатты базаны көремін. Сол себепті, сәулет және құрылыс
ұйымдары қазіргі заманғы ең озық технологияларды пайдалана отырып,
ғимараттарды жобалағанда және салғанда, бұл өзінен-өзі астананың
инфрақұрылымын ғана емес, сонымен бірге бүкіл Қазақстанның өнеркәсіптік
және өндірістік мәдениетін дамытуға қосылған маңызды үлес болып табылады
деп санаймын.[20]
Құрылыс экономиканың саласы ретінде, барлық уақытта және барлық
елдерде мемлекеттің экономикалық дамуына серпін беріп келді. Астана
құрылысының мемлекеттің астанасы ретінде қаулап өсуі көз алдымызда
Қазақстанның құрылыспен төтелей немесе өзгеше байланысты және жалпы алғанда
қалалық инфрақұрылымның жұмыс істеп тұруымен сабақтас бүкіл экономикасын
күрт көтергенін батыл айта аламын.
Астана құрылысына бүгінде үш жүзге таяу құрылыс – монтаж басқармалары
қатысуда, оларда жиырма екі мыңға жуық адам еңбек етед. Қалалық
инфрақұрылымды дамытуға бұған қоса 240 шағын бизнес кәсіпорындары
атсалысады. Астананың сәулеттік келбетін жасауға 30-ға тарта жобалау және
сәулет ұйымдары қатысты және қатысуда.[19]
Бұл фирмалардың барлығы тізбекті реакцияның әсерін тудырады,
астананың ғана емес, сонымен бірге республиканың басқа қалаларының қалалық
инфрақұрылым мен өнеркәсіпті құрумен айналысатын өзге де жүздеген, мыңдаған
фирмалардың іскерлік белсенділігін пайда болуына бастайды.[1]
Нақ осы құрылыста көптеген өлшемдерді есепке алу және әр түрлі
идеялар мен саймандарды пайдалану еңбектің мүлде жаңа мәдениетінің пайда
болуына жағдай тудырады, біз мұны еңбектің мүлде жаңа мәдениетінің пайда
болуына жағдай тудырады, біз мұны еңбекке деген өркениетті қатынас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz