Қазақстан түркілер дәуірінде X - ХІІІ ғғ

1. Ерте феодалдық мемлекеттер.
2. VI . X ғ.ғ. аралығындағы Қазақстан жеріндегі мемлекеттік бірлестіктердің ерекшелігі.
3. Шаруашылық . мәдени даму үрдісі.

Наймандар ұлысы. XII ғ. керейттер (керейлер) мен меркіттер қосылған Наймандар конфедерациясы Орталық Азиядағы ірі мемлекеттік құрылым болады. Ал наймандардың шығу тегі мен ертедегі тарихы туралы мәселе өте күрделі, қиын мәселе. Олардың этникалық, құрамы аралас болуы да ықтимал, бірақ ғылыми әдебиеттегі ең жаңа мәліметтер олар түріктілдес болды дегенді дәйектейді. Ғалымдар «найман» терминінің мәні моңғол тілі тұрғысынан алғанда ашылады, ол конфедерацияға енген тайпалар санына қарап, «сегіз» деген сөз деп болжам жасайды. Көне түрік жазуларында айтылатын «сегіз-оғыздарды» зерттеушілер найман-дармен теңдестіреді. VIII ғ. оғыздар тайпаларының бірлестігі Ор-хон өзенінен бастап, жоғары Ертіске дейінгі жерді алып жатқан. Кейінірек наймандар да сол араны жайлаған.
Наймандардың батыс жағында — Ертіс бойын мекендеген қаңлылар мен қыпшақтар, солтүстігінде — Енисей қырғыздары, шығысында — Шығыс Моңғолияда көшіп-қонып жүргсн керейт- тер, ал оңтүстік жағында — Орталық Азияның басқа да көптеген халықтары мен тайпалары сияқты, қидандарға тәуелді вассал болған ұйғырлар, көрші-қолаңы ретінде, қарым-қатынас жасап тұрған. Най-мандар өздерін қоршаған көшпелі және отырықшы-егінші этнос-тармен, әсіресе қаңлылармен өте тығыз этникалық-саяси және мәдени байланыста болған. Қаңлылар мен қыпшақтардың кейбір жеке топтары наймандардың жеріне келіп қоныстанады.
Бейбіт қарым-қатынастар Керейттер ұлысына біріккен қуатты да құдыретті тайпалармен арадағы жауығу кезеңдерімен алмасып отырған. 1125 ж. Қидан мемлекеті қирағаннан кейін, оның Орта-лық Азиядағы ойрандалған орнында бірқатар мемлекеттік бірлестіктер (ұлыстар) құрылады, олардың арасынан жетекшілік рөлі керейт хандарының қолына көшеді.
Керейттер ұлысы. Керейттер туралы жазба деректердегі ең ерте мөліметтер X ғ. бас кезіне жатады және ол цзубу орталық тобының тайпаларымен байланысты болып келеді. Керейттер конфедераци-ясының этникалық құрамы бір текті болмаған. Ол түрік тілді және моңғол тілді жұрттан құралады. Керейттердің батысында — найман-дар, солтүстігінде — меркіттер, шығысында — татарлар, оңтүстігінде — таңғұттар тұрады. Керейт тайпалары көсемдерінің екі ордасы болған, солтүстік ордасы Орхон өзені бойындағы Қатынбалық қала-сында және оңтүстік ордасы Хуанхе өзені бұрылысының теріскейінде тұрған. Орхондағы Бас орда өте қолайлы жағрафиялық жерде, сауда жолының аса маңызды бөлігінде болған, сол себепті де ол көршілес және алыс елдерден келетін көпестер, сол сияқты миссионерлер жиналатын орынға айналған. 1007 ж. керейттер на-ймандармен бірге христиан дінінің несториандық тармағын қабыл-дайды. Керейттер, әсілі, белгілі дәрежеде ұйғыр мәдениетінің ықпалында болған.
XII ғ. екінші жартысында Тоғрылхан тұсында Керейттер ұлысы солтүстікте — Селенганың жоғарғы бойынан оңтүстікте — Хуанхе-ге дейінгі, батыста — Ханғай тауынан, Шығыста — Халқин Голге дейінгі жерлерді еркін жайлаған. Керейттер — найман, қаңлы, ұйғыр, меркіт, моңғол, қарақытай, таңғұттармен тығыз саяси және этникалық-мәдени байланыс жасап тұрған. Тоғрылханның бай жиһазды сарайында дала тайпаларының болашақ билеушілері, мәселен, Темучин (Шыңғысхан) мен Жамуха тәрбие алып, саяси және елшілік өмірден хабардар болады.
Керейттер билеушісі Тоғрылхан сарай қызметіне қаңлы ақсүйектерінің өкілдерін кеңінен тартқан. Кейбір фактілерге қарап, керейттер мен қаңлы арасында генетикалық байланыс болған-ау деген ойға қаласың.
Керейттер мен наймандар әлеуметтік-саяси дамудың бір деңгейінде тұрған. Олар дербес мемлекеттік құрылым-ұлыстар бо-лып ұйымдасады, ал ұлыстар болса, хандар әулеті бастаған бүкіт этносты біріктіріп, рулық-тайпалық институт атаулының бәрінен де жоғары тұрған. Әрбір ұлыстың өз территориясы болған. Оның шекарасының ең маңызды жерлері күзетке алынып отырған. Ұлыс-тарда хан қосынының басқару орындары, әскері мен жасауылы бар басқару аппараты жүмыс істеген.

1.Абилев А.К., Евдокимов В.В. “Казахстан в древности”, Караганды 1991.
2.Учебное пособие по истории Казахстана А.1992
3.Аманжол Күзембайұлы. “История дореволюционного Казахстана”, А.1992.
4.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін.Төрт томдық, І том. А.1992.
5.Қазақстан тарихы.Очерк: А.1993.
6.Кляшторный С.Г.,Султанов Г.И. “Kaзахстан, летопись трех тысячилетий”,А.1992.