XIV -XV ғ.ғ ортағасырлық мемлекеттер



1. Көк Орда және Ақ Орда мемлекеттері
2. Моғолстан мемлекеті
3. Көшпелі өзбектер мемлекеті
4. Ноғай Ордасы
5. Сібір хандығы
Қазақстан тарихында ХIV-XV ғғ. айрықша орын алады: бұл кезде әр алуан түріктілді және монғол тілді этникалық топтардан қазақ халқының өзінің құрылу процесі аяқталып, оның мемлекеттігі жергілікті этникалық негізде қалпына келтіріледі. Монғол ұлыстары құрамына зорлықпен енгізілген халықтар мен елдердің, облыстардың дербес дамуы жолындағы күресі, олардың ішкі өміріндегі өзгерістер Алтын Орда мен Шағатай ұрпақтары мемлекетінің азып-тозып ыдырау процесін тездетеді, моғол өктемдігі орнағаннан кейін Қаақстан территориясы осынау екі мемлекет құрамына кірген еді. Монғол жаулаушылығының тым ауыр эканомикалық зардабы бірте-бірте жойылып, жөнделе бастайды. Қазақстанның оңтүстігіндегі егіншілік кәсібі, қалда өмірі, қолөнер өндірісі, оңтүстік-шығыстағы жер өндеп, егін салу қайтй туып, өркен жаяды, мал саны көбейеді. Орталық Қаақстан мен Жетісу далалық аудандарының Қазақстан оңтүстігі мен Орта Азияның көгалды аймақтарымен жүргізетін сауда байланыстары қалпына келтіріледі. Қоғамдық қарым-қатынастар дамуында да бірсыпыра алға басушылық байқалады
Манғол дәуірінен соң осы аймақ халқының саяси өмірінің дамуы жергілікті этникалық негізде пайда болған бірнеше мемлекеттік құрылымның оңашалануы арқылы өтеді: олар Ақ орда, Моғолстан, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасы, Ақсақ Темір мемлекеті.
Ақ Орданың кемеліне келіп толысқан шағы XIVғ. екінші жартысы, бірақ оның территорисы Алтын Ордаға тәуелділігі әлсіреуіне орай, бірте-бірте кеңейіп қалыптасады. Орда Ежен ұлысына әуелгі кезде Жетісудің солтүстік-шығыс бөлігі, Ертіс өңірі, Ұлытау мен Кентауға дейінгі дала кіреді. XIVғ. Орда Ежен ұрапғы билеушілерінің өкімі Шайбани ұлысына да яғни қазіргі Қазақстанның күллі жеріне жүрген, оған тек Шағатай мемлекетінде, сосын Моғолстан құрамында болған Жетісу ғана енбеген.Енді Ақ Орда саяси орталығы Қазақстанның оңтүстігіне көшеді де, Сығанақ қаласы астана болады. Осы оқиғаға байланысты мемлекеттің аты өзгерген ұқсайды: бірқатар зерттеушілер Қазақстан жеріндегі осы бір мемлекетті Көк Орда деп атайды. Тегі, Орда Ежен иелігінің аты бастапқы кезде Көк Орда, ал Шайбани ұлысы –Ақ Орда деп аталады.XIVғ.соңынан бастап Ақ Орда жері, сол сияқты Өзбек ұлысы деп аталады.
Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері толығынан анықтады.Көшпелі аудандарда мал жеке меншік деп саналып және сол қыруар мал дала алпауыттарының қолында жинақталып тұрған жағдайда, жайылымдық жер қауымдық иелігінде деп қанша айтылған мен өріс-қонысты еркін билеуге хұқы бар текті бай бағландар сол жердің нағыз қожасына айналды. Деректерде Ақ Орда елінде ақсүйектер жер иеленушілігінің инджу, милк, сойтұрғал сияқты түрлері болғаны және тарзандық сый-тарту да белгілі болғаны айтылады.Қатардағы көшпелілер мен жер иеленушілерді қанау түрлерінің кейбірі дерек беттеріне де түсіріледі ,мәселен,Ақ Орданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына күпшір, зекет, тағар тәрізді салықтар төлеп, әр-түрлі парыз-қарыздарды да өтеп тұрған. Соғыстар мен қырқыстар халық бұқарасының хал-ақуалын қиындата түседі. Мемлекетті Орда Ежен ұрпағынан шыққан хан басқарады.
Ақ Орданың саяси тарихы бірінші кезеңде Шығыс Дешті Қыпшақ жерін Алтын Орданың билігінен азат ету жолындағы ұзақ күреспен өтеді ,кейінірек Ақ Орда хандары Алтын Орда ісіне араласып кетеді,ал өз тарихының соңғы түйінді кезінде Мәуереннахр билеушісі Әмір Темір мен Темір ұрпақтарының басқыншылығына қарсы күреседі.Алтын Ордаға сырттай тәуелді болудан бұлар XIVғ. орта кезінде Ерзен хан мен Мүбәрак қожа (1320-1344жж.) тұсында ғағн біржолата құтылады. Ақ Орда XIVғ.60-70жж.билік құрған Орыс хан кезінде кәдімгідей нығаяды. Темір жаулаушылығына қарсы күрестің негізгі ауыр салмағы соған түседі.
XIVғ.соңғы ширегінде және XVғ. бас кезінде, көрші Моғолстан мемлекеті сияқты, Ақ Орда да Әмір Темір әскерінің шапқыншылығына әлденеше рет ұшырайды.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:   
ФКГМА 1-8-2202
МУ
“Организация методической

работы в соответствии с ГОСО

2006 года” 4.07.2007г.

Қарағанды Мемлекеттік Медицина Академиясы .
Қазақстан тарихы және әлеуметтік-саяси пәндер кафедрасы.

Дәріс.

Тақырыбы: XIV -XV ғ.ғ ортағасырлық мемлекеттер

Мамандығы: 051301 – Жалпы медицина

Пән: Қазақстан тарихы

Курс:1

Уақыт (ұзақтығы): 50 минут

Қарағанды – 2008ж

Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген

Хаттама № ___ ___ ____ 2008ж.

Кафедра меңгерушісі: О.К.Никитина

• Тақырыбы: XIV -XV ғ.ғ ортағасырлық мемлекеттер

• Мақсаты: Ортағасырлық мемлекеттердің даму тарихын көрсету. Этникалық
бірігу негіздерінің мәнін ашу. XIV -XV ғ.ғ ортағасырлық
мемлекеттердің қазақ тарихына қатысты жақтарын баса көрсету.

• Дәріс жоспары:

1. Көк Орда және Ақ Орда мемлекеттері
2. Моғолстан мемлекеті
3. Көшпелі өзбектер мемлекеті
4. Ноғай Ордасы
5. Сібір хандығы

• Дәріс тезистері:

Қазақстан тарихында ХIV-XV ғғ. айрықша орын алады: бұл кезде әр алуан
түріктілді және монғол тілді этникалық топтардан қазақ халқының өзінің
құрылу процесі аяқталып, оның мемлекеттігі жергілікті этникалық негізде
қалпына келтіріледі. Монғол ұлыстары құрамына зорлықпен енгізілген халықтар
мен елдердің, облыстардың дербес дамуы жолындағы күресі, олардың ішкі
өміріндегі өзгерістер Алтын Орда мен Шағатай ұрпақтары мемлекетінің азып-
тозып ыдырау процесін тездетеді, моғол өктемдігі орнағаннан кейін Қаақстан
территориясы осынау екі мемлекет құрамына кірген еді. Монғол
жаулаушылығының тым ауыр эканомикалық зардабы бірте-бірте жойылып, жөнделе
бастайды. Қазақстанның оңтүстігіндегі егіншілік кәсібі, қалда өмірі,
қолөнер өндірісі, оңтүстік-шығыстағы жер өндеп, егін салу қайтй туып, өркен
жаяды, мал саны көбейеді. Орталық Қаақстан мен Жетісу далалық аудандарының
Қазақстан оңтүстігі мен Орта Азияның көгалды аймақтарымен жүргізетін сауда
байланыстары қалпына келтіріледі. Қоғамдық қарым-қатынастар дамуында да
бірсыпыра алға басушылық байқалады
Манғол дәуірінен соң осы аймақ халқының саяси өмірінің дамуы
жергілікті этникалық негізде пайда болған бірнеше мемлекеттік құрылымның
оңашалануы арқылы өтеді: олар Ақ орда, Моғолстан, Әбілхайыр хандығы, Ноғай
Ордасы, Ақсақ Темір мемлекеті.
Ақ Орданың кемеліне келіп толысқан шағы XIVғ. екінші жартысы, бірақ
оның территорисы Алтын Ордаға тәуелділігі әлсіреуіне орай, бірте-бірте
кеңейіп қалыптасады. Орда Ежен ұлысына әуелгі кезде Жетісудің солтүстік-
шығыс бөлігі, Ертіс өңірі, Ұлытау мен Кентауға дейінгі дала кіреді. XIVғ.
Орда Ежен ұрапғы билеушілерінің өкімі Шайбани ұлысына да яғни қазіргі
Қазақстанның күллі жеріне жүрген, оған тек Шағатай мемлекетінде, сосын
Моғолстан құрамында болған Жетісу ғана енбеген.Енді Ақ Орда саяси орталығы
Қазақстанның оңтүстігіне көшеді де, Сығанақ қаласы астана болады. Осы
оқиғаға байланысты мемлекеттің аты өзгерген ұқсайды: бірқатар зерттеушілер
Қазақстан жеріндегі осы бір мемлекетті Көк Орда деп атайды. Тегі, Орда Ежен
иелігінің аты бастапқы кезде Көк Орда, ал Шайбани ұлысы –Ақ Орда деп
аталады.XIVғ.соңынан бастап Ақ Орда жері, сол сияқты Өзбек ұлысы деп
аталады.
Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке
меншіктің түрлері толығынан анықтады.Көшпелі аудандарда мал жеке меншік деп
саналып және сол қыруар мал дала алпауыттарының қолында жинақталып тұрған
жағдайда, жайылымдық жер қауымдық иелігінде деп қанша айтылған мен өріс-
қонысты еркін билеуге хұқы бар текті бай бағландар сол жердің нағыз
қожасына айналды. Деректерде Ақ Орда елінде ақсүйектер жер иеленушілігінің
инджу, милк, сойтұрғал сияқты түрлері болғаны және тарзандық сый-тарту да
белгілі болғаны айтылады.Қатардағы көшпелілер мен жер иеленушілерді қанау
түрлерінің кейбірі дерек беттеріне де түсіріледі ,мәселен,Ақ Орданың
еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына күпшір, зекет, тағар тәрізді
салықтар төлеп, әр-түрлі парыз-қарыздарды да өтеп тұрған. Соғыстар мен
қырқыстар халық бұқарасының хал-ақуалын қиындата түседі. Мемлекетті Орда
Ежен ұрпағынан шыққан хан басқарады.
Ақ Орданың саяси тарихы бірінші кезеңде Шығыс Дешті Қыпшақ жерін Алтын
Орданың билігінен азат ету жолындағы ұзақ күреспен өтеді ,кейінірек Ақ
Орда хандары Алтын Орда ісіне араласып кетеді,ал өз тарихының соңғы түйінді
кезінде Мәуереннахр билеушісі Әмір Темір мен Темір ұрпақтарының
басқыншылығына қарсы күреседі.Алтын Ордаға сырттай тәуелді болудан бұлар
XIVғ. орта кезінде Ерзен хан мен Мүбәрак қожа (1320-1344жж.) тұсында ғағн
біржолата құтылады. Ақ Орда XIVғ.60-70жж.билік құрған Орыс хан кезінде
кәдімгідей нығаяды. Темір жаулаушылығына қарсы күрестің негізгі ауыр
салмағы соған түседі.
XIVғ.соңғы ширегінде және XVғ. бас кезінде, көрші Моғолстан мемлекеті
сияқты, Ақ Орда да Әмір Темір әскерінің шапқыншылығына әлденеше рет
ұшырайды.
Әмір Темірдің шыққан тегі-түріктеніп кеткен монғол тайпасы Барластан,
ол XIVғ.60-жж. Мәуереннахрда етек алған феодалдық ішкі қырқыстар мен
соғыстар кезінде жұлқынып алға шығады.1370ж. ол өкіметті тартып алып, Орта
Азияны жалғыз өзі 35жыл бойы билейді. Осынау жылдар көрші облыстар мен
елдерге жасалған басқыншылық, талай тонау соғыстарына бүкіл әлемдік империя
құру ұмтылыстарына толы жылдар болды. Ол аса ірі жаулаушылық соғыстарды
барып тұрған қатыгез, тағылық тәсілдермен жүргізді.
Ақ Орда мен Моғолстанның шаруашылық және саяси тәуелсіздігін нығайту
жолындағы қам-харекетіне кесірін тигізу үшін Темір 70-80жж. осынау
мемлекеттердің жеріне он шақты рет шапқыншылық жасайды. Соның салдарынан
екі мемлекеттің екеуі де әлсіреп қалады, қыруар халықты қырғынға салып
тұтқын етіп айдап кетеді, бағалы заттар тоналып-таланып алынады, мал саны
күрт кемиді, отырықшы-егіншілік шаруашылығы одан да бетер ойрандалады.
Темірдің Ақ Орда мен Моғолстанға қарсы жүгізген басқыншылық саясаты жеке
халық болып жатқан қазақ, қырғыз тайпаларының этникалық бірігуін және
мемлекет болып дамуын тұсаулап тастады. Ақ Орда мен Моғолстанның
дербестігіне қатты соққы беріледі. Ақ Ордадағы өкімет билігіне Темірдің
қолғанаты - Тоқтамыс тартып алады. Ақ Орданың материалдық және әскери
қорына сүйене отырып, 1380 жылы Тоқтамыс Жошы ұлысының батыс бөлігін жаулап
алады да, Темірдің қамқор-қамтуынан босануға тырысады. Бірақ 1389, 1391
және 1395 ж.ж. жасаған аса үлкен үш жорықтан кейін Алтын Орда тас талқан
болып қиратылады. Алтын Ордаға жортуыл жасағанда Темір әскері Қазақстан,
Кавказ бен Оңтүстік орыс елін ақсирақ етіп талап жұтатып кетеді. Алтын
Орданың Еділ бойы мен Қырымдағы ірі қалалары түгел талқандалады., бұл
осынау облыстарда шаруашылық тіршілігі мен транзиттік сауданы тұралатып
тастайды. Оңтүстік Қазақстанның қалалары да эканомикалық жағынан көп зиян
шегеді. Темір ғұмырының соңғы кезінде оның хисапсыз көп соғыстар арқасында
орнатқан мемлекетінің құрамына Мәуереннахр мен Түркістаннан, Харезмнен
басқа, Иран мен Ирак, Ауғаныстан, Кавказдың ар жағы мен Үндістанның бір
бөлек жері енеді. 1404 – 1405 ж.ж. қысында Темір Оңтүстік Қазақстан арқылы
Қытайға орасан қалың қолды аттандырып, тағы да Монғолстан жеріне келіп
кіреді. Бірақ 1405 жылы ақпанда Отырарда өзі қайтыс болады.
Саяси жағынан іс жүзінде дербес, эканомикалық жағынан тәуелсіз болған,
сыртқы саясатта өзіндік бағыт-бағдары, билеуші хандарының әулеттік жөн-
жосығы бар Ақ Орда мемлекеттік бірлестігі ХІV – ХV ғ.ғ. Шығыс Дешті Қыпшақ
пен Түркістан жеріндегі этникалық топтардың, тайпалар мен халықтардың
бастарын қосып, біріктіруде маңызды рөл атқарады.
ХIVғ. орта кезі мен ХVІ ғ. бас кезінде Оңтүстік - Шығыс Қазақстан –
Шағатай мемлекетінің ыдырап кетуі салдарынан - Орта Азияның солтүстік -
шығысында, Жетісу мен Шығыс Түркістанда құрылған Моғолстан мемлекетіне
кіреді. Моғолстан мемлекетінің пайда болу себептері Орта Азия аймағында,
Дешті Қыпшақтың шығысы мен Шығыс Түркістанда Шыңғыс әулетінің манғолдық
иеліктері бытырап кетуі процесінде пайда болған басқа да мемлекеттердің
оқшауланып шыға келуі себептерімен бірдей.
Бұл мемлекет ХIV ортасында Орта Азияның солтүстік –шығыс бөлігі,
Жетісу мен Шығыс Түркістан жерінде Шағатай ұлысы ыдырағаннан кейін құрылды.
Моғолстан мемлекетінің негізін салушы - дулат тайпасының басшысы Әмір
Болатшы билеушісі - Тоғылық Темір хан (1348 – 1362 ж.ж.). Астанасы –
Алмалық.Территориясы – Оңтстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызыстан, Шығыс
Түркістан. Моғолстан шекарасы туралы Мұхаммед Хайдар Дулати Тарихи-и-
Рашиди еңбегінде жазған: Шекарасының ұзындығы мен ені 7-8 айлық жол.
Баркөл, Ертіс – Көкше теңіз – Түркістан – Ташкент, Ферғана, Қашғар, Ақсу
аралығы . Орталық аймағы – Жетісу. Моғолстан атауы моғол сөзінен
шыққан. Өйткені түрік және парсы деректерінде монғолдарды осылай атаған.
Халқы: дулат, қаңлы, керей, арғын, үйсін, т.б. тайпалар. Дулаттар – ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
ХІV-ХV ғғ. ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР
Батыс Еуропаның орта ғасыр кезеңдері
ХІ – ХІІ ғасырлардағы Италия қалаларының қалыптасуы. Қала – коммуналар
XV - XVII ғғ. қазақ тарихынан..
МАҢҒЫТТАРДЫҢ ШЫҒУ МӘСЕЛЕСІ
“Шетелдер тарихының тарихнамасы” пәнінің оқу-әдістемелік нұсқау
Ақ Орда мемлекетінің территориясы және қоғамдық саяси құрылымы
Ескі Түркістан қаласы
Қазақ халқының және қазақ хандығының қалыптасуы
Шайбанилық Әбілқайыр хан
Пәндер