Жаңа дәуір жүйесіндегі Қазақстан мен Ресей

1. Дуәірлеу. Тарихнама мен деректер
2. ХVIII ғ бірінші ширегіндегі Қазақстанның ішкісаяси және әлеуметтік . экономикалық жағдайы.
3. Қазақ . жоңғар соғыстары
4. Қазақ . орыс қатынастары

1781 жылы Абылай хан қайтыс болғаннан кейін, Орта жүз ханы болып қазақ елінің жақсылары жиналған кеңесте (ас кезінде) оның ұлы Уәли сайланады. Патша үкіметі оның билігін әлсірету үшін сұлтандардың сепаратистік толқауларын қолдап отырды. 1815ж. патша әкімшілігі Орта жүзде екінші хан сайлауын ұйымдастырды, ол Бұқар ұлы Бөкей хан 1817ж. және 1819ж. Уәли хан өлгеннен кейін Орта жүздің жаңа ханы бекітілмеді. Уәлидің орнына ел башылары ұсынған Ғұбайдолла патша өкіметі тарапынан қолдау тапады.Ел башыларының арасында да ынтымақ пен ауыз бірлік азайды.
Ресей хандықтың басқару жүйесін Сібір қазақтарының жарғысына сүйеніп жаңартты. Бұл документ 1822ж. М.Сперанскийдің басқаруымен жасалды. Сібір екі бөлікке бөлінген соң қазақ даласының терриориясы Басты Сібірге қарады. 1839 жылға дейін орталығы Тобылда,ал 1839 жылдан Омскіде орыналасты. Сібір қазақтарының облысы жарғы бойынша ішкі және сыртқы округтарға бөлінді. Сыртқы округтерге Ертістің сол жағасын мекендеген көшпелі қазақтар енді. 1822-1838 жылға дейін жеті дуан құрылды -Қарқаралы,Көкшетау,Аягөз, Ақмола, Баянаула, Сарысу және Көкпекті. Округты билеген округтік приказдар- дуан, одан әкімшілік, полиция, сот орналасқан. Приказды аға сұлтандар басқарды, оның қарамағында 4 адам жұмыс істеді-2 қазақ, 2 орыс. Аға сұлтан жарғы бойынша 3 жылға сайланды. Ооған уақытша майор атағы берілді. Үш сайлаудан кедергісіз өткен соң оларға дворяндық диплом берілді. Бір округке 15-20 болыс кірді. Оның басында сұлтан тұрды, ал кейбір руларда сұлтандар болмаған соң,обылысты қарасүйектерден де таңдады. Жагдайы бойынша олар 12 –ші классты шенеуніктермен теңелді, олардын билігі орындаушылык түрінде болды:үкімді орындау, дуанның үкімін жане сот үкімін орындау. Әрбір болыс 10-12 ауылдан тұрды.Ауыл старшындары 3 жыл сайын сайланды және округ приказымен бекітілді. Әрбір осындай әкімшілік аулда –50-70 шаңырықбірікті.Жарғы бойыншасот істері азаматтық және қылмыстық болып бөлінді.Қылмыстық істердің ең маңыздылары би құзырынан алынды.Кішігірім істері болса да, оны округ приказымен бекітіп отырды. Жарғы салық жүйесін енгізді - әр шаруашылық жасақ салығын 100 бастан 1 бас төледі.Оның құрамына түйе кірмеді. Жарғыны қабылдаған қазақтар алғашқы бес жылда салық төлемеді . Жарғында басқа да салық түрлері қарастырылды-керуендік үзету, жүк тасу, байланыс жолдарын бақылау. Окруктердің құрылуы далада жаңа тұрақтардың пайда болуна әкелді-Көкшетау 1824, Қаркаралы 1824, Акмола 1832, Баянаула 1826, Атбасар 1848 және тағы басқалар. Кіші жүзде Нұралыдан бастап хандарын патша шенеуліктері бакылап отырды , халық сайлауы толығымен жойылды. Паша үкіметі сайлаған хандардың жеткілікті беделі болмады халық көтерілісі жыйы болып тұрды. Ол өлкенің өндірістік күштеріне кері әсер етті және хан беделінің халық алдында төмендеуіне әкелді. Жантөре хан ( 1805-1809 ж) өлімінен кейін, үкімет оның мұрагер етіп, Айшуақтың ұлы Шерғазыны тағайындады, ол Әбілқайыр тегінен ең тарынсыз қабілетті (елді басқару,билеу,саясаткер кер қасиеті жоқ) башы еді.Ал халық жиалысы кіші жүз ханы етіп белсенді қайраткер Арынқазы сұлтанды тағайындады.Ол бірнеше жыл билік атқарған уақытында, билікті орталықтандыруға үлесін қосты.Бірақ патша үкіметі хандық билікті әлсіретіп жойғысы келді. 1821ж Арынғазы сұлтан Петерборға келіс сөзге келген кезде тұтқындалып,Каугаға жер аударылады.Бұл беделді ханнан құтылу кейін кіші жүздің хандық билеген жоюға бағытталған шара еді. 1822ж Орынбор генерал губернаторы П.К.Эссен жарғы жобасын жасап және 1824ж Азиялық комитеті бекітті. Осыған байланысты хандық билікті жою туралы шешім қабылданды,Кіші жүздің сонғы ханы Шерғазы Обынборға шақыртылды және ай сайын 150 рубль күміспен жалақы тағайындалып, қарапайым қызыметке қалдырылды. Кіші жүз үшке бөлінді: Батыс-негізінен байұлы, Орта-Жеті ру және жартылай-Әлімұлы, Шығыс-Әлімұлы, Қыпшақтар мен арғындар.

1. Аққошқаров Е. Қазақстан тарихынан. Алматы, 1997
2. Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы Астана, 2000
3. Аманжолов К. Қазақстан тарихы. 1,2-кітап. Алматы 2004
4. Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы, 1994
5. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 1-4 томдар. Алматы, 1994