XIX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық және саяси дамуы

1. Ұлт . азаттық қозғалыстар
2. ХІХ ғ екінші жартысындағы патша өкіметінің Қазақстандағы реформалары
3. ХХ ғ басындағы Қазақстанның әлеуметтік . экономикалық және саяси дамуы.

Көтерілістің алғышарттары:
- Кіші жүзде хандық биліктің әлсіреуі;
- Ақсүйектердің бір бөлігінің патша үкіметінің саясатын қолдамауы;
- Ресей үкіметінің Кіші жүзді әкімшілік басқаруда өзгерістер енгізіп, Кіші және Орта жүздің кейбір өңірлерінің Сибирск, Уфа басқармасына бағындырылуы. (1744 жылы құрылған Орынбор губерниясы таратылды);
- Орыс помещиктері мен Жайық қазақ әскерінің қазщақтарға зомбылығының күшеюі.
1782 – 1783 жылдарда жұт әсерінен малдың шығын болуын қазақ әскерлері жергілікті халыққа қысым көрсету үшін пайдаланды. 1782 жылғы 27 желтоқсан – патша үкіметінің 1775 жылғы 7 қарашадағы жарлығы өзгертілді. Жаңа жарлық бойынша:
Су қөздері жанынан қыста мал айдауға ол жерлерді жалға алғанда ғана рұқсат етілді. Казактар жерлерінің қазақтарға жалға берілуіне тыйым салынды. Жалға алатын жер үшін қазақтар ақы төлеумен бірге, аманат қалдыруға тиіс болды.
Көтерілістің басты қозғаушы күші – қарапайым көшпенділер. Патша үкіметінің қысымына қарсы би, старшын, батырлар да көтеріліске қатысты. Көтеріліс аумағы Еділ – Арал теңізі еді. Көтерілісшілердің басты мақсаты – ғасырлар бойы қалыптасқан жерді пайдалану жүйесін қалпына келтіру. Орало қазақ әскерлерінің қазақ жерлерін басып алуын тоқтату. Нұралы хан мен оның сыбайластарының озбырлығына шек қою.
Көтеріліс басшысы – Байбақты руының старшыны, батыр және шешен Сырым Датұлы (1742 – 1802ж.ж.). Ол 1775 жылы Пугачевтің әскерінде қазақ жасағын басқарған. Қолбасшы А. Суворов граф Панинге жазған хатында (1775ж. 22 маусым): «Сырым басқарған қарулы топтар тосыннан келіп шабуылдайды, тез арада жоқ болады. Оның артынан қуғанмен ешкім жете алмайды» деп батыр сарбаздарын жоғары бағалаған.
1778 жылы - Орал казактарынмен қақтығыста Сырымның балалары қайтыс болды.
1783 жылдың күзі – батырдың Орал казак әскерімен ашық түрде кекң арпалыс жолына түсуі басталды.
1783 жылғы желтоқсан – Сырымды оралдық казактар тұтқынға алдынды.
Сырымның қарындасына үйленген Нұралы хан 1784 жылы көктемде оны тұтқыннан босаттырды. 1784 жылы маусымда Сырымның Орал казак әскерімен кескілескен күресі басталды Қазақ жасақтары төменгі Жайық шебі мен Ор бекінісі төңірегінде шайқасты.1784 жылы қарашада сағызх өзені бойында Сырым тобы 1000 адамға жетті.
Патша үкіметімен бірлескен Нұралы ханның көтерілісшілерге қарсылығы оның Сырыммен ара қатынасын суытты.
1785 жылы 17 ақпан – көтерілісті басу үшін генерел – мацор Смирновтың тобы жіберілді. (300 қазақ, 2000 башқұрт)
Кші жүздің далалық аймақтарына тереңдей ене алмаған жазалаушылар қазақ ауылдарын шабуылдап, 66 қазақты тұтқынға әкетті.
1785 жылғы 15 наурызда – көтерілісшілерге қарсы 1250 казак тобымен старшина Колпаков – және Пономарев аттанды. Бұл кезде Жем өзені бойында шоғырланған көтерілісшілер саны 7 мыңға жетті. Сырым сарбаздары шөлейтті, тақыр жерлерге шегінді. Жем бойына барудан жүрексінген Колпаковтың тобы Беріш және Адай руларын ойраңдап, кері қайтты. Жазалаушылар мақсаттарына жете алмады. Премьер – майор Назаровтың басқаруымен Орал казактары 1785 жылдың наурызында Табын руына шабуылдады.
Сырым тобы Сахарная бекінісін алуға ұмтылып, зеңбіректерге қарсы келе алмай кейін шегінді. Сұлтан Айшуақтың баласы Атақ шайқаста қаза болып, сұлтан Айшуақтың өзі орал қаласында тұтқындалды. Жазалаушылардың Нұралы ханның туыстарына қол көтеруі көтеріліс сипатын өзгертті. Нұралы ханның ашық түрде патша өкіметін жақтауы феодалдық топтар арасында жік туғызды. Нұралыны хандықтан тайдыру – көтерілісшілердің ендігі басты мақсаттарының бірі болды.
1785 жыл – Кіші жүз старшындарының съезі Нұралыны хандықтан тайдыру жөнінде шешім қабылдады. 1785 жылы күзде қазақ билерінің (20 ру өкілдері) мәжілісі болып патша үкіметіне Нұралы тұқымдарын хан тағына жолатпау талаптарын қрйды. Жүзді үш ордаға (бөлікке) бөлу ұсынылды:
- Байұлы
- Жетіру
- Әлімұлы
Сырым үш орданың кеңесшсі болып сайланды. Осымен Кіші жүздегі отаршалдыққа және феодалдыққа қарсы қозғалыстың бірінші кезеңі аяқталды. Нұралы 1786 жылы көктемде Орал әскери шебіне қашып, паналады. 1790 жыл – Уфаға жер аударылып, сонда қайтыс болады.
Кіші жүздегі қайшылықты бақылап отырған барон О.А.Игельстром хандық билікті жойып, отарлауды тездетуді және әкімшілік билеуді іске асыруды ойластырған жоба ұсынды.

1. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. IV томдық. Алматы; 1996, 1999,
2002ж
2. Қазақстан тарихы. Очерк. Алматы; 1993 ж.
3. Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы. Астана; 2000 ж.
4. Абдакимов А. Қазақстан тарихы. Алматы; 1993 ж.
5. Кузембайулы А. Абиль А. История РК. Астана; 2001 г.