Ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметінің ерекшілігі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І. Ауыл социумының психологиялық.педагогикалық проблемалары және ауыл мектептеріндегі білім беру үрдісінің құрылымдық ерекшеліктері
1.1 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі ауыл мектептерiне қатысты нормативтік құжаттарға аналитикалық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 Мектеп пен ауыл социумының өзара қарым.қатынасындағы әлуметтік.психологиялық және әлеуметтік.педагогикалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ. Ауыл мектебіндегі педагог.психолог қызметі ерекшеліктерінің ғылыми.әдістемелік негіздері
2.1. Білім берудегі психологиялық қызметтің теориялық негіздемелері ... ... ... .30
2.2. Жас ерекшелігіне байланысты мектеп психологының балалармен жүргізілетін жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3.Тәжірибелік.педагогикалық эксперименттің нәтижесі мен ғылыми әдістемелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Екінші тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І. Ауыл социумының психологиялық.педагогикалық проблемалары және ауыл мектептеріндегі білім беру үрдісінің құрылымдық ерекшеліктері
1.1 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі ауыл мектептерiне қатысты нормативтік құжаттарға аналитикалық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 Мектеп пен ауыл социумының өзара қарым.қатынасындағы әлуметтік.психологиялық және әлеуметтік.педагогикалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ. Ауыл мектебіндегі педагог.психолог қызметі ерекшеліктерінің ғылыми.әдістемелік негіздері
2.1. Білім берудегі психологиялық қызметтің теориялық негіздемелері ... ... ... .30
2.2. Жас ерекшелігіне байланысты мектеп психологының балалармен жүргізілетін жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3.Тәжірибелік.педагогикалық эксперименттің нәтижесі мен ғылыми әдістемелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Екінші тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі нарық жағдайындағы ауыл мектебіне, оның ішінде шағын жинақталған мектептерге мемлекет тарапынан ерекше қамқорлық қажет. Бүгінгі күні ауылдық жерлерде қалыптасқан жағдай ешқандай сын көтермейді. Оңтайландыру желеуімен ауылдық жерлердегі мектептердің, оның ішінде шалғайдағы елді мекендерде орналасқан шағын жинақталған қазақ мектептерінің жабылуы ешкімді де бейтарап қалдыруы тиіс емес.
Адам бойындағы ұлттық мінез-құлық қасиеттерін, өз халқының рухани дүниесін қалыптастырып, ұлтымыздың зиялыларын даярлайтын, рухани дүние негізін құрайтын, рухани дүние негізін қалайтын ауыл мектебі болады.
Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің қала мектептерімен салыстырғанда айырмашылықтары бар екендігі сөзсіз. Атап айтсақ, олар ауыл мектептерінің көбіне тән шағын жинақталған сипаты, ауыл мектептерінің ірі мәдени, ғылыми орталықтардан алшақтығы, шалғай елді мекендерде орналасуы, ауылдық жерлерде мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жеткіліксіз болуы, мектепке қарасатын шағын аудандардың аумақтық жағынан шашыраңқылығы және т.б.
2006 жылы Республикадағы 779 мектептің 4-сыныптарында 33811 оқушыдан ашық 15 тапсырма бойынша тест тапсырмалары алынды. Орташа балл ретінде Республика бойынша 11, 44 балл көрсетілді. Бұдан ауыл мектептерінде оқушылардың білім сапасын жетілдіру көкейтесті мәселенің бірі болып отырғанын байқадық. Республика бойынша қалалық жалпы білім беретін орта мектептің саны – 2141, 6016 ауыл мектептері.
Кез келген мемлекетттiң өркениеттiлiгi онда өмiр сүретiн халықтың бiлiм деңгейiмен бағаланады. Ал өркениеттiлiктiң негiзi мектепте қаланып, мектепте қанат жаяды. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Үкiметтiң кеңейтiлген отырысында сөйлеген сөзiнде: “Мектеп туралы мәселенiң көтерiлiп жатқаны өте дұрыс. Мектеп әлеуметтiк мәселелердiң iшiндегi ең өзектiсi”,- деген пiкiрі айта келе әсiресе ауыл мектебiн өркендетуге, ауыл мектебiнiң жағдайын жақсартуға баса көңiл бөлу қажет екенiне баса мән бердi. Сол себепті де қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм беру ісін ұлттық құндылықтар мен әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру аясында дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi жұмыстар жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындап отыр.
Ауылдағы бiлiм мекемелерін реформалап, оны нарықтық экономика жағдайында нормативтiк құқықтық, ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру, басқару, қаржылық-материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiнің құрылымдық жүйесiн жетілдіруді қоғамдық өмiр мен әлеуметтiк құбылыстардың ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту да өзекті мәселелер қатарынан орын алып отыр.
Қазіргі өркениетті заманда жан-жақты, рухани, үйлесімді, жоғары мәдениетті адамды қалыптастыруға психология ғылымы ерекше үлес қосып отыр. Оның ішінде ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызмет оқу-тәрбие үрдісіне ғылыми және практикалық психологияға аса мұқтаж. Осыған байланысты елімізде күнделікті дамып келе жатқан ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызметтің ұйымдастырылуының ғылыми негіздемелері практикалық тәсілдеріне қатысты көптеген сұрақтар туындап отыр.
Мұндағы зерттеуіміздің мақсаты, ауылды қайта көркейтіп, дамыту және жастарды өркениеттілікке ұмтылдырып, білімді де тәрбиелі, ұлтын, туып өскен жерін қадірлеп, жаңалыққа талпынысын қанағаттандыру. «Ұлттық рух пайда болмай, балада ұлтына деген ерекше сезім пайда болмайды» -деп әл-Фараби рухани-адамгершілікті тәрбиелеген жеткіншек ғана өз ұлтын сүйетін, мейірімді, қайырымды азамат болатынын түсіндіреді. Осыған байланысты жалпы адамзаттық қадір-қасиетінің мән-маңызын түсінетін, жаны да, тәні де таза білімді, рухани-адамгершілік сапа-қасиеттері бар, ұрпақ тәрбиелеу міндетін шешудегі ең алдыңғы мәселе ауыл мектептеріндегі педагогикалық-психологиялық қызметін дамыту болып отырғаны анық. Яғни, білім, білік, дағды алуын қаматамасыз етуге олардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы үшін жағдай жасау қажеттілігі артуда. Қазақстандағы халық ағарту ісі және педагогикалық –психологиялық ой-пікірдің даму тарихына арналған қазақстандық ғалымдардың ғылыми еңбектері мен диссертациялық жұмыстарының қарастырып отырған тақырыпты ғылыми тұжырымдауда мәні ерекше (Қ.Б.Бержанов, Қ.Б.Жарықбаев, А.Н.Ильясова, С.Қалиев, Қ.Құнантаева, Қ.Б.Сейталиев, А.И. Сембаев, Ә. Сытдықов, Т.Т.Тәжібаев, С.А. Ұзақбаева, Г.А. Уманов, Г.М.Храпченков, В.Г. Храпченков, К.Ж. Қожахметова, М.М. Мұқанов, Ж.И.Намазбаева, С.П.Джакупов, Н. Джандильдин).
Ауыл мектептерінің жұмысы мен олардың дамуын тарихи аспектіде қарастырған еңбектерде біршама (В.М. Величкина, П. Жильцов, А.Е. Кондратенков, Г.Ф. Суворова және т.б.). Бұл зерттеу жұмыстарында ауыл мектептерінің даму тарихына жалпы сипаттама берілген. Ал, ТМД елдерінде ауыл мектептері мәселелерімен Л.Г. Борисова, Н.В. Горбунова, А.Ф. Иванов, А.М. Низамов, Л.А. РОдова, И.М. Чередов, В.А. Сластенин, А.П. Чалов және т.б. ғалымдар айналысқан. Республикада ауыл мектептерін Г.З. Әділғазинов, З.А. Алдамжаров, Ж.С: Сардарова, Қ.Б. Сейталиев, Е.Б. Сақипов, Т. Машенбаев, Н.М. Сламбекова, К. Әбдімәжитұлы және т.б. зерттеген.
Педагогика ғылымында оқушыларды адамгершіл құндылықтарға тәрбиелеу мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерде арқау болған. Қазіргі кезде қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет-бұрыс оқу-тәрбие жұмысының рухани-адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастырып, оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеу қажеттілігін айқындап отыр. Атап айтқанда: рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні, маңызы туралы ұлы ойшыл ғұламалар, қоғам қайраткерлері мен ағартушы педагогтар әл Фараби, Ж.Баласағұн, Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы, Қожа Ахмет Йассауи, А.Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М.; Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Х. Досмұхамбедов, Н. Құлжанова т.б., қарастыра, құндылықты бағдарлау негіздері және отбасы тәрбиесіндегі ізгілік мәселелерін Г.К. Нұрғалиева, Г. Байделдинова, Б. Айтмамбетова т.б. зерттеген, - ал, адам сүйгіштік, имандылық қасиеттерге баулу А. Бейсенбаева, Ж.Р. Бәшірова, А.Н. Көшербаева, Қ.Қ. Шалғымбаева, Қ. Әтемова, Н. Әлқожаева, А. Елемесова, Б. И. Иманбекова т.б. еңбектері арқау болған. Философиялық тұрғыдан С. Нұрмұратов, Ж. Молдабеков, Е. Әлсатова, Н. Әлқожаева, А. Елемесова, Б.И. Иманбекова т.б. еңбектері арқау болған. Философиялық тұрғыдан С. Нұрмұратов, Ж. Молдабеков, Е. Әлсатов, Б. Ерасов т.б., рухани-адамгершілік құндылықтарды халықтық педагогика арқылы қалыптастыруға Р. Төлеубекованың ғылыми еңбегі арналса, Ш. Майғаранова, Б. Игенбаевалардың ғылыми зерттеу жұмыстары бастауыш сынып оқушыларын пәндерді өту барысында рухани-адамгершілік құндылықтарын дамыту көздейді, А. Қаплиева, Р. Тұрысжанова, Д. Нұрғалиевалардың еңбектері рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналды. Тұтас педагогикалық процесте болашақ ұстаздардың педагогикалық қарым-қатынастарын тәрбиелеуді Н.Д. Хмель, Н.Н. Хан, тарихи-педагогикалық пен әлеуметтік мәселелерді А.Н. Ильясова, Г.Т. Хайруллин, Б.М. Мұханова, қиын қайта балаларды тәрбиелеуді Г. А. Уманов, Л.К. Керімов, В.В. Трифонов, оқушыларды азаматтыққа тәрбиелеуді Р.Г. Лемберг, Т.С. Сабыров, К.К. Жампеисова, М.С. Молдабекова, М.А. Құдайқұлов, А.Б. Нұрлыбекова т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Өткен ғасырдағы педагогика тарихына көз жіберсек әл-Фараби, Ибн Сина, Фердауси, Ж. Баласағұн, шетел педагогтары Я.А. Коменский, И.Г. Песталоцци, К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко, Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов, Л.Н. Толстой, Отандық педагог-ағартушылар Ы. Алтынсарин, Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауотов, М. Жұмабаев сынды ойышыл ғылымдарының еңбектерінде психологиялық шығарма болмаған, бірақ гуманистік бағыттағы психологиялық көзқарастарын байқатқан. ХХ ғасыр соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік парадигмасына сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы қарастырылады, яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып табылады. Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде білім беру сферасында тұлғаның этномәдениеттік қызығушылықтарын іске асыру туралы Л.Гумилев, Н.Джандильдин қарастырған /Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. – М.: ДИ.: ДИК, 1994. – 637с., Джандильдин Н. Природа национальной психологии. А-А, 1971.-304с./. Келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерінің үлкен маңыздылығы бар, оларда, нақты айтқанда, қазақ халқының педагогикалық-психологиялық ойларының пайда болуы мен дамуы туралы сөз етіледі /Жарикбаев К.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане (со 2 половины 19 века и до наших дней.) – Алма-Ата, Казахстан, 1968. – 168с./.
Қоғамдағы саяси және идеологиялық өзгерістер еліміздегі психология ғылымы дамуына да күрт өзгерістер алып келді. Ғылыми білімнің детерминациясындағы мәнді факторларды ашып көрсететін экстерналдық тұрғыға сүйне отыра, әлеуметтік-саяси фактордың отандық психология ғылымы дамуындағы қозғаушы күш рөлін атқаратынына көзіміз жетті. Бұрындары еліміздегі жоғары білікті психолог кадрларды даярлау республикадан тыс жерлерде жүзеге асса, енді тікелей Қазақстанның өзінде мамандар әзірлеуге мүмкіндік ашылды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі нарық жағдайындағы ауыл мектебіне, оның ішінде шағын жинақталған мектептерге мемлекет тарапынан ерекше қамқорлық қажет. Бүгінгі күні ауылдық жерлерде қалыптасқан жағдай ешқандай сын көтермейді. Оңтайландыру желеуімен ауылдық жерлердегі мектептердің, оның ішінде шалғайдағы елді мекендерде орналасқан шағын жинақталған қазақ мектептерінің жабылуы ешкімді де бейтарап қалдыруы тиіс емес.
Адам бойындағы ұлттық мінез-құлық қасиеттерін, өз халқының рухани дүниесін қалыптастырып, ұлтымыздың зиялыларын даярлайтын, рухани дүние негізін құрайтын, рухани дүние негізін қалайтын ауыл мектебі болады.
Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің қала мектептерімен салыстырғанда айырмашылықтары бар екендігі сөзсіз. Атап айтсақ, олар ауыл мектептерінің көбіне тән шағын жинақталған сипаты, ауыл мектептерінің ірі мәдени, ғылыми орталықтардан алшақтығы, шалғай елді мекендерде орналасуы, ауылдық жерлерде мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жеткіліксіз болуы, мектепке қарасатын шағын аудандардың аумақтық жағынан шашыраңқылығы және т.б.
2006 жылы Республикадағы 779 мектептің 4-сыныптарында 33811 оқушыдан ашық 15 тапсырма бойынша тест тапсырмалары алынды. Орташа балл ретінде Республика бойынша 11, 44 балл көрсетілді. Бұдан ауыл мектептерінде оқушылардың білім сапасын жетілдіру көкейтесті мәселенің бірі болып отырғанын байқадық. Республика бойынша қалалық жалпы білім беретін орта мектептің саны – 2141, 6016 ауыл мектептері.
Кез келген мемлекетттiң өркениеттiлiгi онда өмiр сүретiн халықтың бiлiм деңгейiмен бағаланады. Ал өркениеттiлiктiң негiзi мектепте қаланып, мектепте қанат жаяды. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Үкiметтiң кеңейтiлген отырысында сөйлеген сөзiнде: “Мектеп туралы мәселенiң көтерiлiп жатқаны өте дұрыс. Мектеп әлеуметтiк мәселелердiң iшiндегi ең өзектiсi”,- деген пiкiрі айта келе әсiресе ауыл мектебiн өркендетуге, ауыл мектебiнiң жағдайын жақсартуға баса көңiл бөлу қажет екенiне баса мән бердi. Сол себепті де қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм беру ісін ұлттық құндылықтар мен әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру аясында дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi жұмыстар жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындап отыр.
Ауылдағы бiлiм мекемелерін реформалап, оны нарықтық экономика жағдайында нормативтiк құқықтық, ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру, басқару, қаржылық-материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiнің құрылымдық жүйесiн жетілдіруді қоғамдық өмiр мен әлеуметтiк құбылыстардың ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту да өзекті мәселелер қатарынан орын алып отыр.
Қазіргі өркениетті заманда жан-жақты, рухани, үйлесімді, жоғары мәдениетті адамды қалыптастыруға психология ғылымы ерекше үлес қосып отыр. Оның ішінде ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызмет оқу-тәрбие үрдісіне ғылыми және практикалық психологияға аса мұқтаж. Осыған байланысты елімізде күнделікті дамып келе жатқан ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызметтің ұйымдастырылуының ғылыми негіздемелері практикалық тәсілдеріне қатысты көптеген сұрақтар туындап отыр.
Мұндағы зерттеуіміздің мақсаты, ауылды қайта көркейтіп, дамыту және жастарды өркениеттілікке ұмтылдырып, білімді де тәрбиелі, ұлтын, туып өскен жерін қадірлеп, жаңалыққа талпынысын қанағаттандыру. «Ұлттық рух пайда болмай, балада ұлтына деген ерекше сезім пайда болмайды» -деп әл-Фараби рухани-адамгершілікті тәрбиелеген жеткіншек ғана өз ұлтын сүйетін, мейірімді, қайырымды азамат болатынын түсіндіреді. Осыған байланысты жалпы адамзаттық қадір-қасиетінің мән-маңызын түсінетін, жаны да, тәні де таза білімді, рухани-адамгершілік сапа-қасиеттері бар, ұрпақ тәрбиелеу міндетін шешудегі ең алдыңғы мәселе ауыл мектептеріндегі педагогикалық-психологиялық қызметін дамыту болып отырғаны анық. Яғни, білім, білік, дағды алуын қаматамасыз етуге олардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы үшін жағдай жасау қажеттілігі артуда. Қазақстандағы халық ағарту ісі және педагогикалық –психологиялық ой-пікірдің даму тарихына арналған қазақстандық ғалымдардың ғылыми еңбектері мен диссертациялық жұмыстарының қарастырып отырған тақырыпты ғылыми тұжырымдауда мәні ерекше (Қ.Б.Бержанов, Қ.Б.Жарықбаев, А.Н.Ильясова, С.Қалиев, Қ.Құнантаева, Қ.Б.Сейталиев, А.И. Сембаев, Ә. Сытдықов, Т.Т.Тәжібаев, С.А. Ұзақбаева, Г.А. Уманов, Г.М.Храпченков, В.Г. Храпченков, К.Ж. Қожахметова, М.М. Мұқанов, Ж.И.Намазбаева, С.П.Джакупов, Н. Джандильдин).
Ауыл мектептерінің жұмысы мен олардың дамуын тарихи аспектіде қарастырған еңбектерде біршама (В.М. Величкина, П. Жильцов, А.Е. Кондратенков, Г.Ф. Суворова және т.б.). Бұл зерттеу жұмыстарында ауыл мектептерінің даму тарихына жалпы сипаттама берілген. Ал, ТМД елдерінде ауыл мектептері мәселелерімен Л.Г. Борисова, Н.В. Горбунова, А.Ф. Иванов, А.М. Низамов, Л.А. РОдова, И.М. Чередов, В.А. Сластенин, А.П. Чалов және т.б. ғалымдар айналысқан. Республикада ауыл мектептерін Г.З. Әділғазинов, З.А. Алдамжаров, Ж.С: Сардарова, Қ.Б. Сейталиев, Е.Б. Сақипов, Т. Машенбаев, Н.М. Сламбекова, К. Әбдімәжитұлы және т.б. зерттеген.
Педагогика ғылымында оқушыларды адамгершіл құндылықтарға тәрбиелеу мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерде арқау болған. Қазіргі кезде қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет-бұрыс оқу-тәрбие жұмысының рухани-адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастырып, оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеу қажеттілігін айқындап отыр. Атап айтқанда: рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні, маңызы туралы ұлы ойшыл ғұламалар, қоғам қайраткерлері мен ағартушы педагогтар әл Фараби, Ж.Баласағұн, Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы, Қожа Ахмет Йассауи, А.Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М.; Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Х. Досмұхамбедов, Н. Құлжанова т.б., қарастыра, құндылықты бағдарлау негіздері және отбасы тәрбиесіндегі ізгілік мәселелерін Г.К. Нұрғалиева, Г. Байделдинова, Б. Айтмамбетова т.б. зерттеген, - ал, адам сүйгіштік, имандылық қасиеттерге баулу А. Бейсенбаева, Ж.Р. Бәшірова, А.Н. Көшербаева, Қ.Қ. Шалғымбаева, Қ. Әтемова, Н. Әлқожаева, А. Елемесова, Б. И. Иманбекова т.б. еңбектері арқау болған. Философиялық тұрғыдан С. Нұрмұратов, Ж. Молдабеков, Е. Әлсатова, Н. Әлқожаева, А. Елемесова, Б.И. Иманбекова т.б. еңбектері арқау болған. Философиялық тұрғыдан С. Нұрмұратов, Ж. Молдабеков, Е. Әлсатов, Б. Ерасов т.б., рухани-адамгершілік құндылықтарды халықтық педагогика арқылы қалыптастыруға Р. Төлеубекованың ғылыми еңбегі арналса, Ш. Майғаранова, Б. Игенбаевалардың ғылыми зерттеу жұмыстары бастауыш сынып оқушыларын пәндерді өту барысында рухани-адамгершілік құндылықтарын дамыту көздейді, А. Қаплиева, Р. Тұрысжанова, Д. Нұрғалиевалардың еңбектері рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналды. Тұтас педагогикалық процесте болашақ ұстаздардың педагогикалық қарым-қатынастарын тәрбиелеуді Н.Д. Хмель, Н.Н. Хан, тарихи-педагогикалық пен әлеуметтік мәселелерді А.Н. Ильясова, Г.Т. Хайруллин, Б.М. Мұханова, қиын қайта балаларды тәрбиелеуді Г. А. Уманов, Л.К. Керімов, В.В. Трифонов, оқушыларды азаматтыққа тәрбиелеуді Р.Г. Лемберг, Т.С. Сабыров, К.К. Жампеисова, М.С. Молдабекова, М.А. Құдайқұлов, А.Б. Нұрлыбекова т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Өткен ғасырдағы педагогика тарихына көз жіберсек әл-Фараби, Ибн Сина, Фердауси, Ж. Баласағұн, шетел педагогтары Я.А. Коменский, И.Г. Песталоцци, К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко, Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов, Л.Н. Толстой, Отандық педагог-ағартушылар Ы. Алтынсарин, Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауотов, М. Жұмабаев сынды ойышыл ғылымдарының еңбектерінде психологиялық шығарма болмаған, бірақ гуманистік бағыттағы психологиялық көзқарастарын байқатқан. ХХ ғасыр соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік парадигмасына сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы қарастырылады, яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып табылады. Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде білім беру сферасында тұлғаның этномәдениеттік қызығушылықтарын іске асыру туралы Л.Гумилев, Н.Джандильдин қарастырған /Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. – М.: ДИ.: ДИК, 1994. – 637с., Джандильдин Н. Природа национальной психологии. А-А, 1971.-304с./. Келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерінің үлкен маңыздылығы бар, оларда, нақты айтқанда, қазақ халқының педагогикалық-психологиялық ойларының пайда болуы мен дамуы туралы сөз етіледі /Жарикбаев К.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане (со 2 половины 19 века и до наших дней.) – Алма-Ата, Казахстан, 1968. – 168с./.
Қоғамдағы саяси және идеологиялық өзгерістер еліміздегі психология ғылымы дамуына да күрт өзгерістер алып келді. Ғылыми білімнің детерминациясындағы мәнді факторларды ашып көрсететін экстерналдық тұрғыға сүйне отыра, әлеуметтік-саяси фактордың отандық психология ғылымы дамуындағы қозғаушы күш рөлін атқаратынына көзіміз жетті. Бұрындары еліміздегі жоғары білікті психолог кадрларды даярлау республикадан тыс жерлерде жүзеге асса, енді тікелей Қазақстанның өзінде мамандар әзірлеуге мүмкіндік ашылды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Бондаревская Е.В., Пивненко П.П. Ценностно-смысловые орентации и стратегические направления развития сельской школы //Педагогика 2000, №5, С.52-64.
2 Гурянова М. П. Российская сельская школа как социокультурный феномен // Педагогика 1999, №7. С. 58-61.
3 Стерлин Л.Ф., Зайцев Е.С. Трудовое воспитание в селькой школе М., 1990, С. 84.
4 Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Астана, 1- наурыз, 2006 ж.
5 Ауыл мектебi 2005-2010 жылдарға арналған бағдарлама (Қазақстан Республикасы Президентi мен үкiметiнiң актiлер жинағы, Астана 2004ж 11қазан, 20бет
6 Ертаев М.Ә. Еңбек және еңбекке жаңаша қатынастардың әлеуметтiк мәнi. Түркiстан,2000
7 Баланың құқығы туралы Конвенция. А.,1995.
8 Нұсқабаев О. Мектеп- жас ұрпақты әлеуметтендiру институты Алматы, Қазақстан 1997.
9 Адилгазинов Г.З. Теоретические основы совершенствования подготовки учителя к управлению педагогическим процессом в малокомплектной школе. Дисс., докт. пед наук Алматы, 2002, С.337.
10 Педагогикалық сөздік. М.1968.
11 Наторп П. Социальная педагогика. СП б. 1911.
12 Адилгазинов Г.З. Теоретические основы совершенствования подготовки учителя к управлению педагогическим процессом в малокомплектной школе. Дисс., докт. пед наук Алматы, 2002.
13 “Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005- 2010 жылдарға арналған Мемлекетттiк бағдарламасы. Астана, 2004.
14 Ауыл мектебi 2005-2010 жылдарға арналған бағдарлама (Қазақстан Республикасы Президентi мен үкiметiнiң актiлер жинағы. Астана, 2004.
15 Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Астана, 1- наурыз, 2006 .
16 Мижериков В.А. Словарь –справочник по педагогике. Творческий цент.Москва, 2004.
17 Абдиев К.С. Казахстан в цифрах.Агентсво по статистике РК.Алматы,2005.
18 Статистические данные о государственных и негосударственных учреждениях на 2005/2006 г.г.Министерства образования и науки РК. Астана, 2005.
19 Шамшидинова К.Н. Малокомплектная школа:проблемы, поиски, решения. Издательства ВКГУ,2002.
20 Қазақстан Республикасы шағын жинақталған мектептердi дамыту тұжырымдамасы. Алматы, 2003 (жоба).
21 Основные тенденции развития образования в мире и пути модернизации системы образования Казахстана Астана,2005.
22 Мудрик А.В. Введение в социальную педагогику - М. Институт практической психологии, 1997.
23 Аязбекова Г. Әлеуметтiк- педагогикалық қызметтiң үлгi ережесi. Астана, 2005.
24 Комаров М.С. Введение в социологию.- М., 1994.
25 Бочарова В.Г. Педагогика социальной работы.- М., 1994.
26 Баенова Д.Б. Ауыл мектебіндегі гендерлік әлеуметтендіру мәселелері «ХХІ ғасырдағы қазақ мектебі: даму болашағы» республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары (28-29 наурыз, 2006 жыл) 2-том. Алматы, 2006.
27 С.Сайлаубекова. Ауыл баласының білімі неге төмен? // Егемен Қазақстан. 2004 жыл 12-қазан №254.
28 Семенов В.Д. Социальная педагогика: История и современность. Екатеринбург, 1995.
29 Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1982,
246-бет.
30 Сақтағанова Т.С. Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық-
психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6-бет
31. Обухова Л.Ф. Возрастная психология. М.: Изд-во МГУ, 1997.-15-21 б.
32. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33б.
33. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Основы психологической антропологии. Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Школьная Пресса, 2000.-416.-291-292б.
34.Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33с.
35. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков.-М.: 1988.-26-29с.
36. . (Кон И.С. Психология ранней юности. М:1980.106-107б.)
Краковский. А.П. О подростках. М.: Педагогика, 1970.-19-26.
37. (Фельдштейн Д.И. Психология развития личности в онтогенезе. М:,1989.-55-63б.)
38.Шмель. В. Основы психодиагностики. М:, 1996.-79-100 с.
39. Психология современного подростка / Под. Ред. Фельдштейн Д.И. М.:
Педагогика, 1987.-39-43 с.
40. Формирование личности старшекласника. / Под. Ред. Дубровиной И.В./М:, 1989.-121-124 с.
41. (Цукерман М. Психология саморазвития.М:, 1998.-166-169б.)
42. ( Школа и психическое здоровье учащихся. /Под. Ред. С.М. Громбаха. М: Медицина, 1988.-6-18б.)
43. (Веселова В.В. Билет в будущее. М:, 1990 7-10-18б.)
44. (Захаров Н.Н. Профессиональное самоопределение школьников. И:, 1988 7-78-85б.).
45. ( Мұқанов М.М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. А. 1979.-139б.)
46. (Мұқанов М.М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. А. 1979.-203-209б.)
47. (Абулханова-Славская К.А. Стратегия жизни. М:, 1990.)
48. /Под. Ред. С.М. Громбаха. М.: Медицина, 1988.-169-171б.).
49. (Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. СПб: Союз, 1997.-40-41б.).
50 Методические рекомендации и материалы к профессиограмме
современного учителя /под ред. Г.А.Бордовского. - Л., 1987
51 Стефановская Т.А. Педагогика: наука и искусство. – М., 1998.
52 Есаулова М.Б., Лобанова Н.Н. Самоанализ профессиональной
педагогической деятельности. - СПб. 1999
53 Поляков В.А. Технология карьеры. – М., 1995.
54. Рогов Е.И. Личность учителя: теория и практика. – Ростов-на-Дону. 1996.
55. Сорина Н. Необходимый имидж. – М., 1999.
56. Радионова Н.Ф. Взаимодействие педагогов и старших школьников. - Л., 1989
57. Бурбаев Т.К .Этномәдени архетип - ұлт менталитетінің өзегі //Қоғамның рухани дамуы: музыка және ғылым. - Алматы: Ғылым, 2002. -244 б.
58. Дүйсембекова.Ш.Д. Мұғалімнің жеке тұлғасы және оның кәсіби мәдениеті. – Семей, 2005.
59. Макаренко А.С. Педагогикалық шығармалар. - Алматы.1954.
60. Сухомлинский В.А. Балаѓа жүрек жылуы - Алматы.1987.
1 Бондаревская Е.В., Пивненко П.П. Ценностно-смысловые орентации и стратегические направления развития сельской школы //Педагогика 2000, №5, С.52-64.
2 Гурянова М. П. Российская сельская школа как социокультурный феномен // Педагогика 1999, №7. С. 58-61.
3 Стерлин Л.Ф., Зайцев Е.С. Трудовое воспитание в селькой школе М., 1990, С. 84.
4 Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Астана, 1- наурыз, 2006 ж.
5 Ауыл мектебi 2005-2010 жылдарға арналған бағдарлама (Қазақстан Республикасы Президентi мен үкiметiнiң актiлер жинағы, Астана 2004ж 11қазан, 20бет
6 Ертаев М.Ә. Еңбек және еңбекке жаңаша қатынастардың әлеуметтiк мәнi. Түркiстан,2000
7 Баланың құқығы туралы Конвенция. А.,1995.
8 Нұсқабаев О. Мектеп- жас ұрпақты әлеуметтендiру институты Алматы, Қазақстан 1997.
9 Адилгазинов Г.З. Теоретические основы совершенствования подготовки учителя к управлению педагогическим процессом в малокомплектной школе. Дисс., докт. пед наук Алматы, 2002, С.337.
10 Педагогикалық сөздік. М.1968.
11 Наторп П. Социальная педагогика. СП б. 1911.
12 Адилгазинов Г.З. Теоретические основы совершенствования подготовки учителя к управлению педагогическим процессом в малокомплектной школе. Дисс., докт. пед наук Алматы, 2002.
13 “Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005- 2010 жылдарға арналған Мемлекетттiк бағдарламасы. Астана, 2004.
14 Ауыл мектебi 2005-2010 жылдарға арналған бағдарлама (Қазақстан Республикасы Президентi мен үкiметiнiң актiлер жинағы. Астана, 2004.
15 Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Астана, 1- наурыз, 2006 .
16 Мижериков В.А. Словарь –справочник по педагогике. Творческий цент.Москва, 2004.
17 Абдиев К.С. Казахстан в цифрах.Агентсво по статистике РК.Алматы,2005.
18 Статистические данные о государственных и негосударственных учреждениях на 2005/2006 г.г.Министерства образования и науки РК. Астана, 2005.
19 Шамшидинова К.Н. Малокомплектная школа:проблемы, поиски, решения. Издательства ВКГУ,2002.
20 Қазақстан Республикасы шағын жинақталған мектептердi дамыту тұжырымдамасы. Алматы, 2003 (жоба).
21 Основные тенденции развития образования в мире и пути модернизации системы образования Казахстана Астана,2005.
22 Мудрик А.В. Введение в социальную педагогику - М. Институт практической психологии, 1997.
23 Аязбекова Г. Әлеуметтiк- педагогикалық қызметтiң үлгi ережесi. Астана, 2005.
24 Комаров М.С. Введение в социологию.- М., 1994.
25 Бочарова В.Г. Педагогика социальной работы.- М., 1994.
26 Баенова Д.Б. Ауыл мектебіндегі гендерлік әлеуметтендіру мәселелері «ХХІ ғасырдағы қазақ мектебі: даму болашағы» республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары (28-29 наурыз, 2006 жыл) 2-том. Алматы, 2006.
27 С.Сайлаубекова. Ауыл баласының білімі неге төмен? // Егемен Қазақстан. 2004 жыл 12-қазан №254.
28 Семенов В.Д. Социальная педагогика: История и современность. Екатеринбург, 1995.
29 Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1982,
246-бет.
30 Сақтағанова Т.С. Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық-
психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6-бет
31. Обухова Л.Ф. Возрастная психология. М.: Изд-во МГУ, 1997.-15-21 б.
32. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33б.
33. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Основы психологической антропологии. Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Школьная Пресса, 2000.-416.-291-292б.
34.Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33с.
35. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков.-М.: 1988.-26-29с.
36. . (Кон И.С. Психология ранней юности. М:1980.106-107б.)
Краковский. А.П. О подростках. М.: Педагогика, 1970.-19-26.
37. (Фельдштейн Д.И. Психология развития личности в онтогенезе. М:,1989.-55-63б.)
38.Шмель. В. Основы психодиагностики. М:, 1996.-79-100 с.
39. Психология современного подростка / Под. Ред. Фельдштейн Д.И. М.:
Педагогика, 1987.-39-43 с.
40. Формирование личности старшекласника. / Под. Ред. Дубровиной И.В./М:, 1989.-121-124 с.
41. (Цукерман М. Психология саморазвития.М:, 1998.-166-169б.)
42. ( Школа и психическое здоровье учащихся. /Под. Ред. С.М. Громбаха. М: Медицина, 1988.-6-18б.)
43. (Веселова В.В. Билет в будущее. М:, 1990 7-10-18б.)
44. (Захаров Н.Н. Профессиональное самоопределение школьников. И:, 1988 7-78-85б.).
45. ( Мұқанов М.М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. А. 1979.-139б.)
46. (Мұқанов М.М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. А. 1979.-203-209б.)
47. (Абулханова-Славская К.А. Стратегия жизни. М:, 1990.)
48. /Под. Ред. С.М. Громбаха. М.: Медицина, 1988.-169-171б.).
49. (Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. СПб: Союз, 1997.-40-41б.).
50 Методические рекомендации и материалы к профессиограмме
современного учителя /под ред. Г.А.Бордовского. - Л., 1987
51 Стефановская Т.А. Педагогика: наука и искусство. – М., 1998.
52 Есаулова М.Б., Лобанова Н.Н. Самоанализ профессиональной
педагогической деятельности. - СПб. 1999
53 Поляков В.А. Технология карьеры. – М., 1995.
54. Рогов Е.И. Личность учителя: теория и практика. – Ростов-на-Дону. 1996.
55. Сорина Н. Необходимый имидж. – М., 1999.
56. Радионова Н.Ф. Взаимодействие педагогов и старших школьников. - Л., 1989
57. Бурбаев Т.К .Этномәдени архетип - ұлт менталитетінің өзегі //Қоғамның рухани дамуы: музыка және ғылым. - Алматы: Ғылым, 2002. -244 б.
58. Дүйсембекова.Ш.Д. Мұғалімнің жеке тұлғасы және оның кәсіби мәдениеті. – Семей, 2005.
59. Макаренко А.С. Педагогикалық шығармалар. - Алматы.1954.
60. Сухомлинский В.А. Балаѓа жүрек жылуы - Алматы.1987.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ЭТНИКАЛЫҚ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Ауыл мектебіндегі педагог – психолог қызметінің ерекшілігі
ТҮЙІН
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі ауыл мектептердегі педагог-психолог
қызметі ерекшеліктерінің мазмұны мен әдістемесін теориялық тұрғыда негіздеу
және педагогикалық-психологиялық эксперименттер арқылы жұмыстың
тиімділігін көрсету.
Зерттеу объектісі: ауыл мектептеріндегі педагог-психологтың қызметінің
жүйесі.
Зерттеу пәні: оқушылармен педагог-психологтың атқаратын қызметінің
міндеті.
Зерттеудің болжамы: Егер, ауыл мектептердегі педагог-психолог
қызметінің ғылыми мазмұны теориялық тұрғыда негізделсе, онда педагог-
психолог мамандар қоғам талабына сай қызмет атқарып, оқушылардың бойына
ізгі қасиеттермен жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал етіп, девиантты мінез-
құлық пен эмотционалды қарым-қатынастың реттелуіне мүмкіндік туады.
Зерттеудің міндеттері:
- Қазіргі ауыл мектептердегі барлық сынып оқушыларынаь
педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне қарай, жан-
жақты, тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал
ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда ауыл мектептерінде
қызмет жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы
компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас
құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл ақпаратпен
өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін,
білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып,
оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-
құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:Ауыл мектептерге
педагог-психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп,
атқаратын қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер
жүргізілді.
Жұмыс көлемі: 67
Әдебиеттер тізімі: 60
Сурет:1
Кесте: 5
Қосымша: 3
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І. Ауыл социумының психологиялық-педагогикалық проблемалары және ауыл
мектептеріндегі білім беру үрдісінің құрылымдық ерекшеліктері
1.1 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі ауыл мектептерiне
қатысты нормативтік құжаттарға аналитикалық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Мектеп пен ауыл социумының өзара қарым-қатынасындағы әлуметтік-
психологиялық және әлеуметтік-педагогикалық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ..20
ІІ. Ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметі ерекшеліктерінің ғылыми-
әдістемелік негіздері
2.1. Білім берудегі психологиялық қызметтің теориялық
негіздемелері ... ... ... .30
2.2. Жас ерекшелігіне байланысты мектеп психологының балалармен
жүргізілетін
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 37
2.3.Тәжірибелік-педагогикалық эксперименттің нәтижесі мен ғылыми
әдістемелік
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...54
Екінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі нарық жағдайындағы ауыл
мектебіне, оның ішінде шағын жинақталған мектептерге мемлекет тарапынан
ерекше қамқорлық қажет. Бүгінгі күні ауылдық жерлерде қалыптасқан жағдай
ешқандай сын көтермейді. Оңтайландыру желеуімен ауылдық жерлердегі
мектептердің, оның ішінде шалғайдағы елді мекендерде орналасқан шағын
жинақталған қазақ мектептерінің жабылуы ешкімді де бейтарап қалдыруы тиіс
емес.
Адам бойындағы ұлттық мінез-құлық қасиеттерін, өз халқының рухани
дүниесін қалыптастырып, ұлтымыздың зиялыларын даярлайтын, рухани дүние
негізін құрайтын, рухани дүние негізін қалайтын ауыл мектебі болады.
Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің қала мектептерімен салыстырғанда
айырмашылықтары бар екендігі сөзсіз. Атап айтсақ, олар ауыл мектептерінің
көбіне тән шағын жинақталған сипаты, ауыл мектептерінің ірі мәдени, ғылыми
орталықтардан алшақтығы, шалғай елді мекендерде орналасуы, ауылдық жерлерде
мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жеткіліксіз болуы,
мектепке қарасатын шағын аудандардың аумақтық жағынан шашыраңқылығы және
т.б.
2006 жылы Республикадағы 779 мектептің 4-сыныптарында 33811 оқушыдан
ашық 15 тапсырма бойынша тест тапсырмалары алынды. Орташа балл ретінде
Республика бойынша 11, 44 балл көрсетілді. Бұдан ауыл мектептерінде
оқушылардың білім сапасын жетілдіру көкейтесті мәселенің бірі болып
отырғанын байқадық. Республика бойынша қалалық жалпы білім беретін орта
мектептің саны – 2141, 6016 ауыл мектептері.
Кез келген мемлекетттiң өркениеттiлiгi онда өмiр сүретiн халықтың бiлiм
деңгейiмен бағаланады. Ал өркениеттiлiктiң негiзi мектепте қаланып,
мектепте қанат жаяды. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Үкiметтiң кеңейтiлген
отырысында сөйлеген сөзiнде: “Мектеп туралы мәселенiң көтерiлiп жатқаны өте
дұрыс. Мектеп әлеуметтiк мәселелердiң iшiндегi ең өзектiсi”,- деген пiкiрі
айта келе әсiресе ауыл мектебiн өркендетуге, ауыл мектебiнiң жағдайын
жақсартуға баса көңiл бөлу қажет екенiне баса мән бердi. Сол себепті де
қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм беру ісін
ұлттық құндылықтар мен әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру аясында
дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi жұмыстар
жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындап отыр.
Ауылдағы бiлiм мекемелерін реформалап, оны нарықтық экономика
жағдайында нормативтiк құқықтық, ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру,
басқару, қаржылық-материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiнің
құрылымдық жүйесiн жетілдіруді қоғамдық өмiр мен әлеуметтiк құбылыстардың
ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту да өзекті мәселелер қатарынан орын
алып отыр.
Қазіргі өркениетті заманда жан-жақты, рухани, үйлесімді, жоғары
мәдениетті адамды қалыптастыруға психология ғылымы ерекше үлес қосып отыр.
Оның ішінде ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызмет оқу-тәрбие
үрдісіне ғылыми және практикалық психологияға аса мұқтаж. Осыған байланысты
елімізде күнделікті дамып келе жатқан ауылдық мектептік педагогикалық-
психологиялық қызметтің ұйымдастырылуының ғылыми негіздемелері практикалық
тәсілдеріне қатысты көптеген сұрақтар туындап отыр.
Мұндағы зерттеуіміздің мақсаты, ауылды қайта көркейтіп, дамыту және
жастарды өркениеттілікке ұмтылдырып, білімді де тәрбиелі, ұлтын, туып өскен
жерін қадірлеп, жаңалыққа талпынысын қанағаттандыру. Ұлттық рух пайда
болмай, балада ұлтына деген ерекше сезім пайда болмайды -деп әл-Фараби
рухани-адамгершілікті тәрбиелеген жеткіншек ғана өз ұлтын сүйетін,
мейірімді, қайырымды азамат болатынын түсіндіреді. Осыған байланысты жалпы
адамзаттық қадір-қасиетінің мән-маңызын түсінетін, жаны да, тәні де таза
білімді, рухани-адамгершілік сапа-қасиеттері бар, ұрпақ тәрбиелеу міндетін
шешудегі ең алдыңғы мәселе ауыл мектептеріндегі педагогикалық-психологиялық
қызметін дамыту болып отырғаны анық. Яғни, білім, білік, дағды алуын
қаматамасыз етуге олардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы үшін жағдай
жасау қажеттілігі артуда. Қазақстандағы халық ағарту ісі және педагогикалық
–психологиялық ой-пікірдің даму тарихына арналған қазақстандық ғалымдардың
ғылыми еңбектері мен диссертациялық жұмыстарының қарастырып отырған
тақырыпты ғылыми тұжырымдауда мәні ерекше (Қ.Б.Бержанов, Қ.Б.Жарықбаев,
А.Н.Ильясова, С.Қалиев, Қ.Құнантаева, Қ.Б.Сейталиев, А.И. Сембаев, Ә.
Сытдықов, Т.Т.Тәжібаев, С.А. Ұзақбаева, Г.А. Уманов, Г.М.Храпченков, В.Г.
Храпченков, К.Ж. Қожахметова, М.М. Мұқанов, Ж.И.Намазбаева, С.П.Джакупов,
Н. Джандильдин).
Ауыл мектептерінің жұмысы мен олардың дамуын тарихи аспектіде
қарастырған еңбектерде біршама (В.М. Величкина, П. Жильцов, А.Е.
Кондратенков, Г.Ф. Суворова және т.б.). Бұл зерттеу жұмыстарында ауыл
мектептерінің даму тарихына жалпы сипаттама берілген. Ал, ТМД елдерінде
ауыл мектептері мәселелерімен Л.Г. Борисова, Н.В. Горбунова, А.Ф. Иванов,
А.М. Низамов, Л.А. РОдова, И.М. Чередов, В.А. Сластенин, А.П. Чалов және
т.б. ғалымдар айналысқан. Республикада ауыл мектептерін Г.З. Әділғазинов,
З.А. Алдамжаров, Ж.С: Сардарова, Қ.Б. Сейталиев, Е.Б. Сақипов, Т.
Машенбаев, Н.М. Сламбекова, К. Әбдімәжитұлы және т.б. зерттеген.
Педагогика ғылымында оқушыларды адамгершіл құндылықтарға тәрбиелеу
мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерде арқау болған. Қазіргі кезде
қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет-бұрыс оқу-тәрбие жұмысының рухани-
адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастырып, оқушыларды рухани-
адамгершілікке тәрбиелеу қажеттілігін айқындап отыр. Атап айтқанда: рухани-
адамгершілік құндылықтардың мәні, маңызы туралы ұлы ойшыл ғұламалар, қоғам
қайраткерлері мен ағартушы педагогтар әл Фараби, Ж.Баласағұн, Өтейбойдақ
Тілеуқабылұлы, Қожа Ахмет Йассауи, А.Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М.; Жұмабаев, Ж. Аймауытов,
Х. Досмұхамбедов, Н. Құлжанова т.б., қарастыра, құндылықты бағдарлау
негіздері және отбасы тәрбиесіндегі ізгілік мәселелерін Г.К. Нұрғалиева,
Г. Байделдинова, Б. Айтмамбетова т.б. зерттеген, - ал, адам сүйгіштік,
имандылық қасиеттерге баулу А. Бейсенбаева, Ж.Р. Бәшірова, А.Н. Көшербаева,
Қ.Қ. Шалғымбаева, Қ. Әтемова, Н. Әлқожаева, А. Елемесова, Б. И. Иманбекова
т.б. еңбектері арқау болған. Философиялық тұрғыдан С. Нұрмұратов, Ж.
Молдабеков, Е. Әлсатова, Н. Әлқожаева, А. Елемесова, Б.И. Иманбекова т.б.
еңбектері арқау болған. Философиялық тұрғыдан С. Нұрмұратов, Ж. Молдабеков,
Е. Әлсатов, Б. Ерасов т.б., рухани-адамгершілік құндылықтарды халықтық
педагогика арқылы қалыптастыруға Р. Төлеубекованың ғылыми еңбегі арналса,
Ш. Майғаранова, Б. Игенбаевалардың ғылыми зерттеу жұмыстары бастауыш сынып
оқушыларын пәндерді өту барысында рухани-адамгершілік құндылықтарын дамыту
көздейді, А. Қаплиева, Р. Тұрысжанова, Д. Нұрғалиевалардың еңбектері рухани-
адамгершілік құндылықтар арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыруға
арналды. Тұтас педагогикалық процесте болашақ ұстаздардың педагогикалық
қарым-қатынастарын тәрбиелеуді Н.Д. Хмель, Н.Н. Хан, тарихи-педагогикалық
пен әлеуметтік мәселелерді А.Н. Ильясова, Г.Т. Хайруллин, Б.М. Мұханова,
қиын қайта балаларды тәрбиелеуді Г. А. Уманов, Л.К. Керімов, В.В. Трифонов,
оқушыларды азаматтыққа тәрбиелеуді Р.Г. Лемберг, Т.С. Сабыров, К.К.
Жампеисова, М.С. Молдабекова, М.А. Құдайқұлов, А.Б. Нұрлыбекова т.б.
ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Өткен ғасырдағы педагогика тарихына көз жіберсек әл-Фараби, Ибн Сина,
Фердауси, Ж. Баласағұн, шетел педагогтары Я.А. Коменский, И.Г. Песталоцци,
К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко, Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов, Л.Н.
Толстой, Отандық педагог-ағартушылар Ы. Алтынсарин, Ш.Уалиханов,
А.Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауотов, М. Жұмабаев
сынды ойышыл ғылымдарының еңбектерінде психологиялық шығарма болмаған,
бірақ гуманистік бағыттағы психологиялық көзқарастарын байқатқан. ХХ ғасыр
соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік парадигмасына
сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы қарастырылады,
яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып табылады.
Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде білім беру сферасында тұлғаның
этномәдениеттік қызығушылықтарын іске асыру туралы Л.Гумилев, Н.Джандильдин
қарастырған Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. – М.: ДИ.: ДИК, 1994.
– 637с., Джандильдин Н. Природа национальной психологии. А-А, 1971.-304с..
Келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерінің үлкен маңыздылығы бар, оларда,
нақты айтқанда, қазақ халқының педагогикалық-психологиялық ойларының пайда
болуы мен дамуы туралы сөз етіледі Жарикбаев К.Б. Развитие психологической
мысли в Казахстане (со 2 половины 19 века и до наших дней.) – Алма-Ата,
Казахстан, 1968. – 168с..
Қоғамдағы саяси және идеологиялық өзгерістер еліміздегі психология
ғылымы дамуына да күрт өзгерістер алып келді. Ғылыми білімнің
детерминациясындағы мәнді факторларды ашып көрсететін экстерналдық тұрғыға
сүйне отыра, әлеуметтік-саяси фактордың отандық психология ғылымы
дамуындағы қозғаушы күш рөлін атқаратынына көзіміз жетті. Бұрындары
еліміздегі жоғары білікті психолог кадрларды даярлау республикадан тыс
жерлерде жүзеге асса, енді тікелей Қазақстанның өзінде мамандар әзірлеуге
мүмкіндік ашылды.
Қазақстандағы ауыл мектептері дамуы туралы зерттеулерді Шұғаева Г.Қ.
өзінің Қазақстанда ауылдық шағын жинақталған мектептердің дамуы атты
диссертациялық жұмысында қарастырған, ал қарастырған. Ауыл мектебі рухани
байлығымыздың бастауы және ошағы өйткені, жас ұрпағымыз өз тілін, ділін
құрметтеп және өткен рухани байлығымыздың нәрімен осында сусындатып,
келешекте ұлтымыздың тәлім-тәрбиесін дамытып, жалғастыратын, ұлт тілегін
орындайтын болашақ ел иелері, ауылдан шығатынына сенімдіміз. Ауыл мектебі
туралы ғалымдар М.П. Гурьянова, Л.Ф. Стирлин мен Е.С.Зайцева, Ғ. Жалғаспай,
Ә. Сәдуақасұлы және т.б. Ауыл мектебі – оқушыға білім беретін орын ғана
нмнс, ауылдың бүкіл мәдени өміріне қан жүгіртетін, рухани қсуіне ықпал
ететін ордасы және бұл ауыл аумағында орналасқан жалпы білім беру,
ұйымдар түрлерінің жиынтығы, олардың территориялық орналасуы, әлеуметтік
ортасы, ұлттық құрылымы әр түрлі, оқушылардың білім және еңбек дайындығының
ерекше міндетін орындауға және балалардың білім талаптарын қанағаттандыруға
тырысады- деп ауыл мектебінің оқу-тәрбие үрдісінің қалалық ортадан ерекше
менталитет артықшылығы, халықтық тұрмысы мен өндірісі, қызметтің шартталған
ортасында өтетінін түсіндіреді.
Осы анықтамаларды басшылыққа ала отырып, өз тарапынан Үтебаева А.Т. Ауыл
мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық
шарттары атты диссертациялық зерттеу жұмысында ауыл мектебіне анықтама
береді. Ауыл мектебі дегеніміз-жас ұрпақтың ой-өрісін жан-жақты дамытып,
оларға қазіргі заман талабына сай білім беру және халықтық педагогиканың
негізінде мол мұраларын пайдалана отырып, рухани-адамгершілікке тәрбиелеу
орталығы.
Мемлекетіміздің білім беру жүйесін тұлғаға бағытталған парадигмаға
ауыстыру сатысында, психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету үлкен
мақсаттарды көздейді, яғни қалыптасып келе жатқан баланың өсуін, оның
ерекшелігін зерттеуде психологиялық қолдау көрсетудің кәсіби, жаңа, әдіс-
тәсілдерін құруды талап етеді.
Психологиялық-педагогикалық қызмет көрсету саласымен бірге мектептерде
кәсіби әрекеті баланы оқыту, тәрбиелеуге бағытталған педагог-психолог
мамандарды әзірлеу мәселесі туындап отыр.
Білім берудегі психологиялық-педагогикалық қызмет, мемлекетіміздің
білім беру жүйесінің маңызды бөлігі. Бұл бағыттың соншалық өзекті болуының
себебі неде? Оқу-тәрбие тәжірибесіндегі байқалатын өзгерістер, оқушы бала
табиғатындағы тылсым сырын терең білу қажеттілігін туындатып отыр. Оқу-
тәрбие үрдісі жаңаша өзгерістерді талап етеді. Психология ғылымының
дамуының өзі психологиялық зерттеулердің жаңа ғылыми практикалық бағытының
қажет екендігіне келіп отыр. Солай етіп білім берудегі психологиялық-
педагогикалық қызмет, ғылым мен практиканың сабақтастығы негізінде
туындаған сала. Психологиялық-педагогикалық қызмет баланың дамуы туралы
ғылыммен сол дамудың өмірдегі іске асу мүмкіндіктерін бір бірінен
алшақтатпай, тұтастай қарап, біріктірді. Ғылым мен тәжірибенің ара қатынасы
қалайда бір бірімен байланысқан бір біріне тәуелді психологиялық құбылыстар
мен педагогикалық жағдайлар.
Жоғарыда педагог және психолог ғалымдардың еңбектерімен таныса келе,
біз ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері өз
дәрежесінде зерттелінмегенін айқындадық. Сондықтан, ауыл мектеп
қабырғасында педагог-психолог қызметін қалыптастыру қажеттілігі мен бұл
мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп және ғылыми -әдістемелік жағынан
қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі және аталмыш мәселенің қоғам
талабына сай қарастырылмауы арасында қарама-қайшылық орын алып отырғандығы
байқалады. Осы қарама-қайшылықтарды шешуге байланысты қоғам талаптарына
сай ауыл мектептерінде педагог-психолог қызметінің тиімді жолдары мен
шарттарын қайта қарастыру мен белгілеу біздің зерттеу проблемамызды
айқындауға және ғылыми зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Ауыл мектебіндегі
педагог-психолог қызметінің ерекшелктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі ауыл мектептердегі педагог-психолог
қызметі ерекшеліктерінің мазмұны мен әдістемесін теориялық тұрғыда негіздеу
және педагогикалық-психологиялық эксперименттер арқылы жұмыстың
тиімділігін көрсету.
Зерттеу объектісі: ауыл мектептеріндегі педагог-психологтың қызметінің
жүйесі.
Зерттеу пәні: оқушылармен педагог-психологтың атқаратын қызметінің
міндеті.
Зерттеудің міндеттері:
- Қазіргі ауыл мектептердегі барлық сынып оқушыларынаь
педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне қарай, жан-
жақты, тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал
ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы: Егер, ауыл мектептердегі педагог-психолог
қызметінің ғылыми мазмұны теориялық тұрғыда негізделсе, онда педагог-
психолог мамандар қоғам талабына сай қызмет атқарып, оқушылардың бойына
ізгі қасиеттермен жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал етіп, девиантты мінез-
құлық пен эмотционалды қарым-қатынастың реттелуіне мүмкіндік туады.
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда ауыл мектептерінде
қызмет жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы
компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас
құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл ақпаратпен
өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін,
білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып,
оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-
құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:Ауыл мектептерге
педагог-психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп,
атқаратын қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер
жүргізілді.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін алға қойылған
міндеттер:
- Ауыл мектептерінің психологиялық - педагогикалық мәселелерін
анықтау үшін нормативтік ресми құжаттарға аналитикалық шолу жасау;
- Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі нормативтік
құжаттарға аналитикалық шолу жасау негізінде ауыл социумының психологиялық-
педагогикалық проблемаларын және ауыл мектептерiндегi үздiксiз бiлiм беру
үдерісіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет ерекшелiктерiн айқындау;
- Нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының қазiргi даму
деңгейiне талдау арқылы, мектеп пен ауыл социумының өзара қарым-қатынасын
жетiлдiруге септiгiн тигiзетiн оң әрекеттердi анықтау;
- Мектеп пен ауыл социумының өзара қарым-қатынасындағы психологиялық-
педагогикалық мәселелердің себеп-салдарын ғылыми-әдістемелік талаптары
негізінде дәйектеу.
- Ауыл мектебіндегі педагог-психологы жұмысының ұйымдастырылуын жүйелеу,
ауыл мектебіндегі педагог-психологының міндеті атқаратын жұмыс бағыттарын
анықтап, ғылыми негіздеу.
- Мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне жеке сипаттама беру, ауыл
мектебіндегі педагог-психологының диагностикалау жұмысының ерекшелігі
анықтау.
- Ауыл мектеп психологының тәуекел, қиын балалар тобына оқушылармен
жүргізілетін жұмысының ерекшелігі ғылыми тұрғыдан негіздеп, зерттеу
әдістемелерін жасау.
- Ауыл мектептерінің педагогикалық-психологиялық қызметінің моделін жасау,
мен педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері негізінде психологиялық-
педагогикалық шарттарын айқындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Егер Қазақстан Республикасындағы ауыл мектептерінің психологиялық-
педагогикалық мәселелері ғылыми теориялық тұрғыдан негізделсе, онда
мектептегі, мектеп пен ауыл социумы арасындағы өзара қарым-қатынастың
білім беру үрдісін жақсартуға тигізетін әсері мен ауыл мектебіндегі білім
беру процесінің мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыруға мүмкіндік туады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Жеке тұлғаны қалыптастырудағы
іс-әрекеттің маңызы туралы диалектикалық қағидалар, этнопедагогикалық және
мәдениеттанымдық тұрғыдан келу, қоғам, табиғат пен ой-пікірдің даму
заңдылықтары философия, психология, тарих, әлеуметтану, филология және
педагогика ғылымдарының ілімдері.
Зерттеу жұмысының теориялық-педагогикалық маңыздылығы: ҚР білім беру
жүйесіндегі ауыл мектептеріндегі тәрбиелеу-оқыту үрдісін ғылыми-практикалық
психологияны негізге алып ұйымдастыруы қажеттілігінен туып отыр.
Зерттеу барысында алынған нәтижелерді ауыл мектебіндегі психологиялық-
педагогикалық қызметінде, ауыл мектептерінің психологиялық–педагогикалық
мәселелерімен айналысатын ғалымдарға, мұғалімдерге пайдалануға болады
Зерттеудің тұжырымдамалық базасы: Қазақстан Республикасының конституциясы,
білім туралы заңдары, Үкіметтің білім беру саласына арналған қауылы
қарарлары мен бағдарламары, Қазақстан Республикасы орта және жалпы білім
беру тұжырымдамасы, ҚР этномәдени білім беру тұжырымдамалары, салауатты
өмір саласын қалыптастыру тұжырымдамасы, мектепке дейінгі мектеп оқушыларын
тәрбиелеу тұжырымдамасы, ҚР этномәдени білім беру тұжырымдамасы, салауатты
өмір саласын қалыптастыру тұжырымдамасы, мектепке дейінгі және мектеп
оқушыларын тәрбиелеу тұжырымдамасы, ҚР білім беру мекемелердің кешендік
тәрбие бағдарламасы, 2005-2010 жж. Арналған ҚР білім беру бағдарламасы және
т.б.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:
1. Ауыл мектебіндегі педагог-психологы жұмысының ұйымдастырылуын
жүйеленді.
2. Ауыл мектебіндегі педагог-психологының міндеті атқаратын жұмыс
бағыттарын анықталып, ғылыми негізделді.
3. Мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне жеке сипаттама берілді.
4. Ауыл мектебіндегі педагог-психологының диагностикалау жұмысының
ерекшелігі анықталды.
5. Психологиялық диагностикалау әдістемелер жиынтығы жасалды.
6. Ауыл мектеп психологының тәуекел, қиын балалар тобына оқушылармен
жүргізілетін жұмысының ерекшелігі ғылыми тұрғыдан негізделіп, зерттеу
әдістемелері жасалды.
Баланың тұлғалық және таным ерекшелігін зерттеу әдістемелері қазақ ауыл
мектептерінде бейімделуден өткізіліп, қолдануға дайындалды.
7. Ауыл мектептерінің педагогикалық-психологиялық қызметінің моделі
жасалды.
8. Ауыл мектептері педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері негізінде
психологиялық-педагогикалық шарттары айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәні:
• Ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметі процесіне пайдалануға
байланысты әдістемелік ұсыныстар жасалды;
• Жұмыстың нәтижелелерін орта мектептердің, лицей мен гимназиялардың
және педагогикалық колледждердің психологиялық-педагогикалық
процецесінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылады:
- ауыл мектебі ұғымының мәнін аша келе, психологиялық-педагогикалық
қызмет, - ұғымына өзіндік тұрғыдан берілген анықтама;
- психологиялық-педагогикалық қызметтің теориялық моделі;
- ауыл мектебіндегі психологиялық-педагогикалық қызмет көрсетудің
педагогикалық шарттары.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: ауыл мектебіндегі педагог-
психолог қызметі ерекшеліктерінің даму мәселелеріне арналған философиялық,
психологиялық, әлеуметтік, тарихи деректер және педагогикалық еңбектердегі
әдіснамалық және теориялық қағидаларды басшылыққа алуымен, зерттеу
қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру: Зерттеу негізгі
нәтижелері студентердің ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмыстарының әдістері: салыстырмалы талдаулар, жинақтау, зерттеу,
аналитикалық шолу, ғылыми дәйектеу, ғылыми тұжырымдау, әдіснамалық
негіздеу.
Алынған нәтижелер:
- ҚР ауыл мектептеріне қатысты нормативтік құжаттарға жасалған
аналитикалық шолу;
- ауыл мектептерiнiң қазiргi құрылымдық жүйесiне және шағын
жинақталған мектептердегi оқыту үрдiсiнiң ұйымдастырылуына жасалған
талдаулық мәліметтер мен деректер жиынтығының сипаттамасы;
- нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының қазіргі даму
деңгейiнiң сипаттамасы, мектеп пен ауыл социумының өзара қарым-қатынасын
жетiлдiруге септiгiн тигiзетiн оң әрекеттердiң сараптамасы.
І. Ауыл социумының психологиялық-педагогикалық проблемалары және ауыл
мектептеріндегі білім беру үрдісінің құрылымдық ерекшеліктері
1.1 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі ауыл мектептерiне
қатысты нормативтік құжаттарға аналитикалық шолу
Қазiргi кезде әлемдiк қауымдастық Қазақстан Республикасын нарықтық
экономика елi ретiнде танып отыр. Тәуелсiздiк алған қысқа тарихи кезең
iшiнде елiмiз өркениетпен ықпалдаса, жаңа прогресшiл технологияларды
пайдалана отырып, экономика саласында үлкен бетбұрыс жасады. Осыған орай
қоғам өмiрiнiң негiзiн құрайтын және экономикалық қуаты мен ұлттық
қауiпсiздiгiнiң аса маңызды факторы болып табылатын бiлiм беру жүйесiнiң,
соның ішінде ауыл мектептерінің қызметін арттыру мәселесі алға шығып отыр.
Қазіргі жаһандану жағдайында бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енуге
талпынып отырған біздің мемлекетіміздің басты мақсаты да қала мен ауыл
арасындағы байланысты нығайтып, олардағы білім мекемелерінде тұрақты хал-
ахуал орнату болып табылады. Ауылдық мектеп оқушыларының бiлiм жетiстiгiн
өркениеттi елдердiң бiлiм деңгейiне көтеру, нәтижеге бағдарлап оқыту,
ұлттық құндылықтарды оқушылар бойында қалыптастыру, бiлiм берудi
iзгiлендiру, оқушылардың жас ерекшелiктерiн ескеру, іргелі бiлiм беру,
оқушылардың құзырлылығын арттыру т.б. басым бағыттар оқыту үрдісінің
негізін құрайды. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында төртінші
басымдықтың білім беруге арналғаны да осының айғағы болса, зерттеу
жұмысының нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының даму деңгейін
анықтауды мақсат етуі де қоғамдық талаптардан туындап отырған қажеттілік
екендігі сөзсіз.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауылдың әлеуметтiк педагогикасының негiзгi
ғылыми обьектiсi ретінде “социум”, ауыл социумы, ауыл мектебі деген
ұғымдарға бірқатар ғылыми еңбектерге шолу жасау арқылы төмендегідей
анықтамалар берілді:
Социум –(латын тiлiнде Socium- жалпы, бiрлестiкте ) адамдардың
бiрiгiп, мәдени қоғамдастықта өмiр сүруiне қажеттi үлкен тұрақты
әлеуметтiк қоғамдастық.
Әлеуметтiк орта - адамдардың нақтылы бiрлiкте, белгiлi уақытта,
өзiнiң қандай да болмасын мақсатқа жетуге бағытталған, бiрiккен iс-
әрекетiне жағдай туғызатын факторлардың жиынтығы.
Ауыл әлеуметі (ауыл социумы) - халықтың мәдени- тарихи өмірін дамытуға
бағытталған, мектептегі оқу үрдісіне тікелей қатысы бар мемлекеттік
деңгейдегі әлеуметтендіру жүйесінің құрамдас бөлігі ретіндегі инфрақұрылым.
Социумның қоғамдағы қызметі мекендік орналасу жағдайларына байланысты
әлеуметтiк-тарихи, әлеуметтiк- экономикалық, мәдени бағытта қарастырылады.
Социумның әлеуметтiк аумағы жеке адамдардың өзара қатынасы және оларды
қоршаған ортаның құбылыстары мен процестерi арасындығы бiрiгiп еңбек ету
нәтижесiнде ауыл өмiрiнiң тұрмыстық және шаруашылық негiздері қалыптасатын
байланыстарды қамтиды. Ал әлеуметтiк саясат әлеуметтiк мүдделер мен
қажеттiлiктердi қанағаттандыруға, салауатты өмiр салтын орнатуға қажетті
саяси шешiмдер мен iс- әрекеттер жиынтығын құрай отырып, қоғамның тұрақты
дамуын қамтамасыз етеді.
Ауыл социумын барынша сипаттайтын ерекшелiктер қатарына жерге,
табиғатқа айрықша қатынас, ауыл әлеуметiнiң ашықтығы, адамдардың бiр-
бiрiмен қарым- қатынасының сенiмдiлiгi, әрбiр отбасына деген қамқорлық және
т.б. жатқызуға болады.
Еліміздің кең -байтақ дархан даласын алып жатқан халық саны аз, ірі
мәдени орталықтан алыс, өмір салты қарапайым, еңбек түрі көбінесе жер өңдеу
және мал өсірумен байланысты елді мекендер ауыл деп аталады. Ауыл өмірі
оның ірі қалалардан алыс не жақын орналасуына байланысты әр түрлі болады.
Қазіргі статистикалық деректерге қарағанда қазақ ұлтының 60 пайызы, жалпы
Қазақстан халқының 45 пайызы ауылды жер тұрғындары болып табылады. Кейінгі
кездегі ауыл халқының қалаға көшіп-қонуы салдарынан мұнда кәмелетке жеткен,
еңбектену мүмкіндігі жоғары жастардың саны азайған. Жас отбасылардың қалаға
көптеп көшуі себепті ауылдағы балалардың да саны азайып, бала- бақшалар
жабылып қалуда. Бұл өз кезегінде ондағы мектептердің әр түрлі болуына
ықпал етіп, шағын мектеп, аралас мектеп, бастауыш мектеп, 8-9 жылдық мектеп
т.б.білім беру мекемелерін ұйымдастыру қажеттігін туындатып отыр.
Қазiргi ауыл мектептерi- ұлт мектебiнiң негiзiн қалаушы, Қазақстан
Республикасының ұлттық бiлiм саясатын жүзеге асыратын мекеме қызметін
атқарады.
Ауыл мектебi- қазiргi кезеңдегi ауыл дамуының негiзi болып табылатын
оқушылар мен ауыл тұрғындарының мүдделерi мен қажеттiлiктерiн есепке
алатын, ауыл тұрғындарының рухани- адамгершiлiк құндылықтарын, дәстүрiн,
әдеп- ғұрпын, тұрмыстарын және олардың азаматтық құқықтарын сақтап,
дамытатын бiлiм беру мекемесі болып табылады. Ауыл мектебi жеке тұлға мен
бiлiм беру мекемесiнiң, отбасының, ортаның, билiк орындарының арасында
байланыс орнатып, оқушылардың құқықтарының жүзеге асуына, олардың өмiрi
мен денсаулығын қорғауды қамтамасыз етуге, жалпыға бiлiм берудiң
орындалуына, салауатты өмiр салтын насихаттауға көмектесiп, балалардың
шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасайды. Ауыл мектебі дамуының
стратегиялық бағыттары тiршiлiк әрекетiнiң мәдени-бiлiм беру
дәстүрлерiне, тарихи тәжiрибелерге, ауыл мектебiн қазiргi бiлiм беру
жүйесiндегі базалық құбылыс ретiнде тануға және оқушылардың жеке тұлғалық
дамуын қамтамасыз ететiн, ашық мәдени педагогикалық дамушы ортаға
негiзделуi қажет.
Ауыл мектептеріндегі бiлiм беру қызметiн ұйымдастырудың ең өзектi жағы
бiлiм сапасын жоғары деңгейге көтеру, оны дамытудың тиiмдi тәсiлдерiн
анықтау, мектепке практикалық көмек көрсету, маман кадрлармен жабдықтау,
оқу- әдiстемелiк қызметтi жетiлдiру арқылы оқу- тәрбие жұмысындағы
кемшiлiктердi анықтау, оларды болдырмаудың жолдарын iздестiрiп, түйiндi
мәселелердi сараптау болып табылады.Ауыл мектебiнiң тәрбиелiк мүмкiндiгi
зор, олар халық менталитттерiнде: туған жерге, елге деген сүйiспеншiлiк,
табиғатты ерекше қастерлеу, қорғау, аялау, үлкен-кiшiнi сыйлау,
меймандостық, көңiлдiң ашықтығы, адами қатынастар, отбасы мүшелерi мен
ағайын-туыстарға қайырымдылық, өнердi қастерлеу, ар- ұятты ұстау, т.б.
қасиеттерден көрiнедi.
Ауыл мектебiнiң даму моделiнде жас ұрпақты қазақстандық патриотизмге
тәрбиелеу, көпұлтты мемлекетiмiзде халықтар арасындағы өзара түсiнiстiк пен
ынтымақтастықты нығайтуда мектептегi елжандылық тәрбиесiнiң дәрежесi өте
маңызды орын алады. Ауыл мектептерiндегi оқу- тәрбиенi нарықтық экономика
жағдайына бейiмдеу мақсатында әлемдiк өркениеттiң озық үлгiлерiн ұлттық
тәрбие беру процесiнде пайдалану, ата-ананың рөлiн күшейту, оқу- тәрбие
iсiне жаңа технологияларды енгiзу негiзгi өзектi мәселелер қатарына жатады.
Алайда ауыл мектебiнiң нарықтық экономика жағдайындағы нақтылы жобасы әлі
де жасалмаған.
Ауыл мектептерi- елдi мекендегi бiлiм ошағы ғана емес, сонымен қатар
әлеуметтік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыратын орталық міндетін де
атқарады. Қазiр көпшiлiк ауылдарда мәдениет үйлерi, кiтапхана, радио,
телеарналар жоқ ешкiм жоққа шығара алмайды. Бар болса да бiр ғана телеарна
бар. Мiне сондықтан ауыл мектептерiнiң екенiн оқу- тәрбие жоспарында
ауылдың әлеуметтiк өмiрi де қөрiнiс табуы заңды құбылыс.
Ауыл мектептерiнiң оқу- материалдық базасының нығаюы көбiнесе
мектептiң басшысына байланысты. Көптеген мектептер жеке тұлғалар
кәсiпкерлердiң демеушiлiк көмегi мен жергiлiктi өкiметтiң материалдық
жағынан қолдауының арқасында қиындықтан шығып келедi. Бюджеттен тек
жалақыға ғана тиiстi қаржы бөлiнедi. Ауыл мектебінің өзіндік қиындықтары
мен ерекшеліктерін саралай келе нарықтық экономика жағдайындағы ауыл
мектептерiн дамытудағы атқарылар шаралар қатарына мыналарды жатқызуға
болады:
1. Ауылдың әлеуметтiк жағдайын көтеруде халықтың шаруашылық- тұрмыс
жағдайын жақсарту, мектеп пен жоғары оқу орындарын бiтiрушiлерге жағдай
жасау, мәдениеттi адам құқығын және жер иесi мәртебесiн көтеру;
2.Мәдени орта құрушы тұрғындардың салауатты өмiр салтын ұстануға,
демалысын ұтымды ұйымдастыруға мүмкiндiк беру;
3.Жеке тұлғалардың адамгершiлiк қадiр- қасиеттерiнiң қалыптасуына,
өзiн-өзi шығармашылықпен айналысуға, өмiрде өз орнын табуға,
әрқайсысының бiлiм алуына ұйытқы болу және олардың азаматтық құқықтарын
өмірлік жағдаяттарда орынды пайдалана алуын қамтамасыз ету;
4. Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан оқушылардың ұлттық сана-
сезiмдерiн тәрбиелеу, әлемдiк деңгейге бағдарланған өркениеттi жалпы орта
бiлiм беру.
Бұл шаралардың атқарылуы ауылдағы үздіксіз білім беру үрдісінің бала-
бақшадан бастап, жаңадан енгелі отырған бағдарлы мектепке дейінгі аралықта
өкімет тарапынан қолдау тауып отырғанда ғана іске асады. Ал ауыл
мектептеріндегі здіксіз білім беру үрдісін жетілдіру үшін бірінші кезекте
мектептің төмендігідей даму бағыттарын айқындап алуқажет:
- ауыл мектебiнiң ғылыми-теориялық, әдiстемелiк негiзiн әлемдiк
бiлiм деңгейiне жақындату;
- этнопедагогика, этнопсихология, әлеуметтік педагогика және
психология жетiстiктерiн білім беру сатыларында ұштастыра отырып, ұлттық
бiлiм саясатын жүзеге асыру;
- ана тiлі, ұлттық дiл, мәдениет пен тарихты өркениет
жетiстiгiмен қатар өрбiту;
- ұрпақтың тәрбиесi мен дамуын қаржылық, денсаулық сақтауды
дамыту тұрғысында қамтамасыз ету тәрізді даму бағыттары айқындалды.
Осы бағыттар негізінде ауыл мектебінің төмендігідей
психологиялық- педагогикалық қызметін жүзеге асыру қарастырылады:
- ауылдық елді мекендердегі білім мекемелерінде оқушыларға
жалпы білім беру мен қатар оларға әлеуметтік тәрбие, психологиялық білім
беруді де жүзеге асыру;
- ауыл мектебіндегі оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайтуды
дұрыс жолға қоюды қадағалау;
- ауыл социумының әлеуметтік жағдайы мен мектеп арасындағы өзара
ынтымақтастықты қалыптастыру;
- оқушыларға және олардың ата-аналарына әлеуметтік-
психологиялық және әлеуметтік-педагогикалық көмек көрсету;
- оқушыларды ауыл шаруашылық жұмыстарына бейімдеуге бағдар
жасау;
- оқушылардың таңдаған мамандықтарына сай өмірден өз орындарын
табулары үшін оларға педагогикалық және әлеуметтік тұрғыда дұрыс бағыт
беруді ұйымдастыру.
Ауыл мектептеріндегі психологиялық-педагогикалық жұмыстарын
ұйымдастырудың төмендегідей сипаттары:
Ауылдағы тұрмыс- тiршiлiктің ірі орталықтардан айырмашылығы; ауыл
экологиясы мен табиғат арасындағы тұтастық; отбасын сақтау, отбасын құру,
ұрпақ жалғастығы; ауыл мәдениетiнің жеке тұлға қалыптастырудағы орны; ауыл
мектебiндегі оқу- тәрбие жұмыстарының сапасы; ауыл мектептеріндегі оқыту
үрдісін әлемдік деңгейге жақындату; ауыл мектебiнiң басшысы, мұғалiмдер мен
тәрбиешiлердiң кәсіби біліктілігі т.б. ауылдық мекендердегі оқыту үрдісінің
өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл ерекшеліктер ауыл мектебінің
құрылымдық сипатына әсер етеді, сол себепті де ауыл мектептерiнiң 40
пайыздан астамы шағын жинақталған мектептер болып табылады. Ауылдық жерде
2148 шағын кешендi мектеп жұмыс iстейдi. Ауыл мектебінің білім беру
жүйесіндегі орны, атқаратын қызметі жөнінде ауыл мектебi проблемаларына
жақын келетiн кейбiр факторларды қазақстандық ғалымдар ғылыми-зерттеу
жұмыстарында арқау еткен. Атап айтқанда, Р.П. Бурганова әлеуметтiк
педагогтардың кәсiби дайындығының үрдiсiн, Е.З.Батталханов оқушы жастардың
гуманистiк дүниетанымының қалыптасу мүмкiндiктерi мен жағдайларын
әлеуметтiк педагогиканың мәселесi ретiнде қарастырса, Т.Б.Машанбаев
қызметiн жаңа бастаған ауыл мектебi мұғалiмiнiң кәсiби бейiмделуiнiң
педагогикалық жағдайларын, Ш.К.Беркiмбаева қазақ мектебiндегi оқу-тәрбие
үрдiсiнiң дамуы (1980-2000ж.), Г.З.Әдiлғазинов шағын жинақталған мектептiң
оқу процесiн басқаруда мұғалiмдерiн дайындауды жетiлдiру, Н.Сламбекова
шағын жинақталған мектепте оқыту мәселесімен айналысқан.
Ауыл мектептерi әрбiр адам, отбасы, ауыл қоғамдастықтары өмiрiнде
маңызды роль атқарады. Көршілес Ресей елінің ғалымдары Е.В. Бондаревская
мен П.П. Пивненконың айтуы бойынша, оның дәстүрлi әлеуметтiк беделi мынадай
факторлармен анықталады: экономикалық ( ауыл мектебi - ауыл шаруашылық
өндiрiс үшiн кадрларды ұсынушы); әлеуметтiк (мамандықтардың кәсiби даярлығы
бар адамдармен жұмыс жасау қауымдастығы); мәдениеттiлiк (ауыл
интеллигенциясы мен ауылдың мәдени күштерiнiң назарын бiр нәрсеге аудару);
өнегелiгi (ауыл өмiрiнiң рухани ошағы) [1]
М.П. Гурьянова ауыл мектебiне төмендегідей анықтама бередi: “Бұл ауыл
аумағында орналасқан жалпы бiлiм беру ұйымдар түрлерiнiң жиынтығы, олардың
территориялық орналасуы, әлеуметтiк ортасы, ұлттық құрылымы әр түрлi,
оқушылардың бiлiм және еңбек дайындығының ерекше мiндетiн орындауға және
балалардың бiлiм алу талаптарын қанағаттандыруға тырысады.” [2]
Ал, ғалымдар Л. Ф. Стерлин мен Е.С. Зайцев “Ауыл мектебi- ауылда
болып жатқан барлық әлеуметтiк-экономикалық үрдiстердiң белсендi аймағы”
болып табылады. Ол ауыл- шаруашылық өндiрiстерiнiң кадрларын дайындап, өз
оқушыларын еңбекке баулып, туған жердегi жұмысқа сүйiспеншiлiгiн
тәрбиелейдi”-деп тұжырым жасаған [3].
Ауыл мектебiнiң жұмыс жасау жағдайы еңбек ресурстары мен мемлекеттiк
аграрлық секторын қамтамасыз етуден құралады. Ауыл мектебi жұмысының
ерекшелiктерi - шағындылық, үлкен мәдени және ғылыми- әдiстемелiк
орталықтардан қашықтығы, елдi мекендердiң аумақтық әр түрлiлiгi, ауыл
шаруашылық, еңбек пен өндiрiстің ерекшелiктерi сияқты бiрқатар объективтi
факторлармен анықталады.
Сөйтіп жоғарыда келтірілген ой-пікірлер негізінде ауыл мектебiне
мынадай анықтама беруге болады: Ауыл мектебі - елдi мекендегi бiлiм беру
жүйесiнiң орталығы, ауылдағы әлеуметтiк- экономикалық-мәдени үрдiстердiң
ошағы, оны жандандырып тұратын қозғаушы күш. Сондықтан ол, республикалық
деңгейдегі білім беру және әлеуметтендіру жүйесінің құрамдас бөлігі болып
саналады.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауыл мектептерінің әлеуметтік- педагогикалық
және психологиялық мәселелерін айқындау тұрғысынан білім беру саласындағы
бірқатар нормативтік ресми құжаттарға аналитикалық шолу жасалды.
“Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005- 2010 жылдарға
арналған Мемлекеттiк бағдарламасында’’(ҚР Президентiнiң 11.10.2004ж. №1459
Жарлығымен бекiтiлген) ауылдық жерде шағын жинақталған мектептердің
балаларына арналған бейіндік мектеп- интернаттар ашу және салу қажеттілігі
айтылып, осы мектептерге көңіл бөлінген. Мектептің тұрғын жерден алыс
орналасуына байланысты 37 мың бала тасымалданатындығы да ауыл мектебінің
жұмысын ұйымдастырудағы қиындықтардың бірі деп есептеуге болады.
“Бiлiм туралы “ Заңда атап көрсетiлгендей “Ауылда бiлiм берудiң негiзгi
мақсаты –мектеп оқушыларына ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика негiзiнде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсiби шыңдауға бағытталған бiлiм алу үшiн қажеттi жағдайлар жасауы
қажеттiгi атап көрсетiлген (7 маусым1999ж.8 бап,1-10 пункттер).
“Ауыл мектебi” бағдарламасында (2003-2005 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасы Өкiметiнiң №128 4.02.2003 жылғы қаулысымен бекiткен)
ауылдағы бiлiм жүйесiн модернизациялау,жаңа құқықтық, ғылыми- методикалық,
ұйымдастыру- басқару, қаржылық –материалдық қамтамасыз ету, ауыл мектебiн
өмiрдiң әлеуметтiк құбылыстарының ерекшелiктерiн ескере отырып, бiлiм
жүйесiнiң құрылымдық бөлiгi ретiнде дамыту қажеттiгi көрсетiлген.
“Бiлiм” мемлекеттiк бағдарламасында (Қ.Р.Президентiнiң жарлығы №
448,30.09.2000ж.Астана) ауыл мектептерiндегi бiлiм берудi ұйымдастыру
мақсаты- оқыту мен тәрбиелеу, мектеп оқушыларын оқыту сапасын арттыру,
ауылдық және шағын жинақталған мектептердiң қызметтерiн жетiлдiру үшiн
жағдай жасау керек екендiгi айық көрсетiлген.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауында Ауыл
дегенiмiз -сайып келгенде халықтың тұрмыс салты, мәдениетiмiздiң,
дәстүрiмiздiң, әдет-ғұрпымыз бен рухани тiршiлiгiмiздiң қайнары.Осынау
саяси-моральдық және әлеуметтiк фактордың өзi-ақ бiзден ауылға барынша
байсалды қарауымызды талап етедi. Мен бiлiм беру iстiң жағдайын түбегейлi
өзгертудегi стратегиялық мiндет,- санаймын деген тұжырым жасалған.
Сол сияқты бұл Жолдауда Бiз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрiн,
тiлi мен мәдениетiн сақтап, түлете беремiз.Сонымен қатар ұлтаралық және
мәдениетаралық келiсiмдi, бiртұтас Қазақстан халқының iлгерi дамуын
қамтамасыз етемiз,- деп атап көрсетiлген.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауыл мектептерiнiң қазiргi құрылымдық жүйесi
жалпы бiлiм беретiн ауыл мектептерi мен шағын жинақталған мектептерді
құрайтыны зерделенді. Сонымен бiрге,Қазақстан Республикасында нарықтық
экономика жағдайындағы ауыл мектептерiндегi үздiксiз бiлiм беру үрдiсiнiң
құрылымы мемлекеттiк және мемлекеттiк емес бiлiм мекемелерi болып
бөлiнуiмен ерекшеленетіндігі дәйектелді. Сөйтіп, ауылдағы жалпы бiлiм
беретiн орта мектеп- оқушыларға орта ( толық) жалпы бiлiм беретiн, қоғамдық-
практикалық iс-әрекетке және орта және жоғары кәсiптiк бiлiм мекемелерiне
дайындайтын жалпы бiлiм беретiн бастауыш, негiзгi және жалпы орта бiлiм
беретiн орта мектептiң оқу бағдарламаларын жүзеге асыруды да қамтамасыз
ететiн оқу мекемесi болып саналады.
Жалпы орта бiлiм беретiн орта мектеп үздiксiз бiлiм берудiң негiзгi
саласы болып табылады.Күндiзгi жалпы бiлiм беретiн орта мектеп құрылымы
бiрнеше типтерге бөлiнедi:бастауыш, негiзгi, орта, пәндердi тереңдетiп
оқытатын мектептер, дамуында жетiстiктерi шектеулi балаларға арналған
мектептер, гимназиялар, лицейлер, жеке мектептер
Кесте-1 Жалпы бiлiм беретiн орта мектептер саны жөнiнде статистикалық
мәлiметтер
Мектептердiң 2000ж 2005 ж 2000-2005 2000-2005
құрылымы ж.ж барлық ж.ж ауыл
мектеп саны мектептерi
саны
Барлығы
оқу- бiлiм- тәрбие Қоғамдық құбылыстар
Еңбек, шаруа түрлерi
Кәсиби бiлiктiлiк Күнделiктi тұрмыстық жағдай отбасы,
қоршаған орта, аула, көше, топ.
Ғылымды, техниканы, өнердi меңгеруi Мәдени және эстетикалық құндылықтар
Ұлттық тәлмдiк салт- дәстүр.
Мiнез- құлық пен тәртiптiлiк
нормаларын.
Инабаттылықты меңгеру
Жас өспiрiмнiң толыққанды
жетiлген, қоғамдық өмiрге
лайықты, өмiр сүре алатын
бiлiмдi,қабiлеттi азамат
ретiнде қалыптастыруы
Кестеде көрсетiлген факторлар өзара жүйелi орайласқанда жас ұрпақты
өркениеттi қоғам талаптарына сай қалыптастыруға мүмкiндiк туады.Әрбiр жеке
тұлға әлемдiк және ұлттық мәдениеттен сусындауы керек. Әрбiр мәдениеттiң
де ұлттық құнардың уызына қанып, дүниежүзiлiк құндылықтардан нәр алуы аса
маңызды.
Қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм беру
жүйесiн ұлттық құндылықтарын әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру
аясында дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi
жұмыстар жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындауда. Ауылдағы
бiлiм жүйесiн модернизациялау, нарықтық экономика жағдайында нормативтiк
құқықтық,ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру ,басқару, қаржылық-
материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiн бiлiм жүйесiнiң
құрылымдық жүйесi ретiнде және қоғамдық өмiрдiң әлеуметтiк құбылыстарының
ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту мәселелерi әлi де ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргiзудi қажет етеді. Қазақстан Республикасы Білім туралы
заңында жас ұрпаққа жан-жақты білім мен тәрбие берудің мемлекеттік
саясатының негізгі ұстанымдарын айқындап береді. Олар мыналар: Қазақстан
Республикасының барлық адамзатының білім алуға тең құқұлығы, әрбір
адамзаттың интелектуалдық дамуы, психо-физиологиялық және жеке басының
ерекшеліктері, халық үшін білімнің барлық деңгейіне кең жол ашылуы. Атап
айтқанда:
- жеке тұлғаның білімділікке және дарындылыққа ынталандыру;
- білім басқыштарының сабақтастығын қамтамассыз ететін білім беру
процесінің үздіксіздігі;
- білім беру мекемелерінің ұйымдастырылуы-құқұқтық және қызмет
бағытының әр түрлілігі;
- білім берудің ізгілікті және дамытушылық сипаты;
- білім берудің құқұқықтық және экологиялық бағыттануы;
- білімнің зиялылық сипаты;
- оқыту мен тәрбиенің тығыз байланысы;
- білімнің, ғылымның және өндірістің өзара кірігуі;
- білім жүйесін ақпараттандыру.
Білімді басқарудың демократиялық, мемлекеттік-қоғамдық сипаты және
білім беру мекемелерінің дербестігін кеңейту [1.3 ].
Яғни, Білім заңында әрбір азаматтың білім алуға құқұқтығын негізге ала
отырып, оқыту, тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру үрдісін жан-жақты қамтиды
және оқыту мен қатар тәрбие жұмыстары арқылы бойға дарыту мәселелері
қарастырылған.
Осы орайда жаңа ғасырдағы оқыту технологиясының өркендеу, жаңашыл білім
алу жолдары мен білім жүйесінің сабақтастығы т.б. мәселелер жөніндегі
педагогикалық ой-пікірлер, оның ішінде біз зерттеу нысанымызға алып отырған
жоғары оқу орны мен жалпы орта білім беретін мектептердегі оқыту үрдісі мен
тәрбие жұмыстарының сабақтастығының озық идеясын бүгінгі білім заңына
сәйкестендіре отырып пайдалану көзделді.
Қазіргі жағдайда мамандарды кәсіби даярлаудың белгілі бір деңгейдегі
сапасы мен бағыты еңбек нарығында оның бәсекеге түсу қабілетінің негізгі
шарты болып табылады. Маман өзінің мамандық сипаттамасымен қажеттілік
құндылық ретінде өзінің кәсіпшіл қызметін ұсынушы нарықтық қарым-қатынастар
оъектісінің ролін атқарады.
Осымен байланысты кәсіби даярлық процесінде жоспарлау, білім алу,
өзінің жоғары жеке қабілеті мен танымдық қызығушылығының қалыптасуына мен
қатар ақпараттық мәдениеті қалыптастыру мүмкіндігі бар студент еңбек
нарығында елеулі орын алуы заңдылық болып табылады. Осыған орай, маманды
даярлау сапасы тек қана даму көрсеткіші және оқу орны мен оның түлектерінің
негізгі табысы болып табылады.
Қазақстандағы жалпы әлеуметтік, саяси экономикалық, тәрбиелік және
білімдік, мәдениеттік деңгейлеріміздің жаңа сатыға көтеріліп, жаңаша реңге
ие болады. Жеке тұлғаны оқыту, білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап
етеді. Сол себепті еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ
мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар
аударуымыз қажет. Болашақ маман тұлғасының қандай да ғылымды меңгеруі оның
дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ.
Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани
дамуының дәрежесін айқындау, халқымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай
отырып, өзі өмір сүріп жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса
алады. Болашақ маман жеке тұлға болып қалыптасуы үшін - қоғамдық сананың,
адамның тұрмыс тіршілігінің барлық түрлерінен хабардар болуы керек. [2.18].
Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруге әртүрлі көзқарастардың бар
екені мәлім. Сенім мен дүниетаным қатарласа жүрсе ғана адам санасының
сапасы арта түседі. Өйткені, бұл екеуі құстың қос қанатындай адамның ең
асыл қасиеттері болып табылады. Сенім терең, тиянақты ойланып айтылған
идеялардың жиынтығы. Сенім жеке даманың өмірлік позициясының беріктігін
анықтайды, мінез құлқын сипаттайды [3.18].
Қазіргі кезеңде- жеке тұлға мен қоршаған орта арасындағы қарама
қайшылықтар мен өзара қарым-қатынастар заманы. Тұлғаның отбасылық,
азаматтық құқықтық әлеуметтенуі белсенді түрде іске асырылып отырылған
кезең.
XXІ ғасырдың басындағы ғылыми революциялық жалықтардың ашылуы, оның
соңынан ғылыми техникалық прогресс әлемдік алаңға жаңа мәселелері алып
келді. Ақпарат пен білімнің жетілдірілуі техникалық дамуына және өндірістің
әр түрлі технологиясын іске асыруға мүмкіндік туғызды. Техника, технология,
өндірістің дамуы мен оларды адамзаттың қарқынды қолдануы экологиялық
аппатқа әкелудің шегінде тұр. Адамзаттың негізгі тапсырмасы болып өзінің
сапасын жетілдіру “адамның қажеттіліктерін қанағаттандыруда ” басты мақсат
адамның өзінің барлық мүмкіндіктерін жүзеге асыру. Жалпы дамуды түсінудегі
негізгі екпін адамның өз қажетін өтеуге бағытталады және оған қалай жете
алады, ол арқылы қандай нәтижеге жетеді деген сұрақтарды қанағаттандырады.
Тек қана даму арқылы адам сапасы мен адамдық қабілетіліктің өзгеруіне қол
жеткізе аламыз. Яғни, даму барысында адамгершілік қасиеттермен адам бойында
жеткілікті деңгейде қалыптастырылады. [4.23].
Жеке адам еңбексіз дамымайды. Еңбек арқылы адамның дене бітімі,
адамгершілік, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып, жетіледі. Кәсіби
еңбектің әлеуметтік мәні және құндылығы арта түседі. Кәсіби еңбек
процесінде өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру
үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды. Жеке адам өз күшінің
шамасын және қабілетін, творчествалық қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз
еңбегінің қоғамдық маңызын терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз
басының және отбасының бағыты толыса түседі.
Болашақ маманның еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері:
1. психологиялық және практикалық тұрғыда даярлау;
2. ұжымдық еңбек дағдыларын қалыптастыру;
3. еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту;
4. ынтасын және қабілетін дамыту;
5. өз бетімен өз еркін пайдаланып отыруға дағдыландыру.
Бұл процесс екі фактордың ықпалымен жүзеге асырылады: объективтік
фактор қоғамның материалдық-техникалық базасын және жаңа қоғамдық
қатынастарды жасау. Болашақ маманның еңбек мәдениетінің көрсеткіші: жұмысты
сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына,
түрлі материалдарға құндылықпен қарау, өзінің инициативасын көрсете білу,
дербестік, алдағы жұмысының кезеңдерін белгілей білу, еңбек процесін талдау
және іс құжаттарын сауатты жасай білуі. Болашақ маман тәрбиесінің мақсат,
міндеттерінің бірі халық шаруашылығында электрониканы, радиотехниканы,
компьютерлерді, автоматтарды, роботтарды т.б. қолдану барлық мамандардан
жоғары техникалық сауттылықты талап етеді. Сондықтан мектепте оқыту және
тәрбие жұмысының барысында оқушылардың ынтасын ғылыми-техникалық білімді
игеруге дамыту және тәрбиелеу қажет. Болашақ маман тұлғасының кәсіби
қалыптасуындағы бағыттар – бұл әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ЭТНИКАЛЫҚ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Ауыл мектебіндегі педагог – психолог қызметінің ерекшілігі
ТҮЙІН
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі ауыл мектептердегі педагог-психолог
қызметі ерекшеліктерінің мазмұны мен әдістемесін теориялық тұрғыда негіздеу
және педагогикалық-психологиялық эксперименттер арқылы жұмыстың
тиімділігін көрсету.
Зерттеу объектісі: ауыл мектептеріндегі педагог-психологтың қызметінің
жүйесі.
Зерттеу пәні: оқушылармен педагог-психологтың атқаратын қызметінің
міндеті.
Зерттеудің болжамы: Егер, ауыл мектептердегі педагог-психолог
қызметінің ғылыми мазмұны теориялық тұрғыда негізделсе, онда педагог-
психолог мамандар қоғам талабына сай қызмет атқарып, оқушылардың бойына
ізгі қасиеттермен жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал етіп, девиантты мінез-
құлық пен эмотционалды қарым-қатынастың реттелуіне мүмкіндік туады.
Зерттеудің міндеттері:
- Қазіргі ауыл мектептердегі барлық сынып оқушыларынаь
педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне қарай, жан-
жақты, тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал
ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда ауыл мектептерінде
қызмет жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы
компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас
құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл ақпаратпен
өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін,
білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып,
оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-
құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:Ауыл мектептерге
педагог-психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп,
атқаратын қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер
жүргізілді.
Жұмыс көлемі: 67
Әдебиеттер тізімі: 60
Сурет:1
Кесте: 5
Қосымша: 3
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І. Ауыл социумының психологиялық-педагогикалық проблемалары және ауыл
мектептеріндегі білім беру үрдісінің құрылымдық ерекшеліктері
1.1 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі ауыл мектептерiне
қатысты нормативтік құжаттарға аналитикалық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Мектеп пен ауыл социумының өзара қарым-қатынасындағы әлуметтік-
психологиялық және әлеуметтік-педагогикалық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ..20
ІІ. Ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметі ерекшеліктерінің ғылыми-
әдістемелік негіздері
2.1. Білім берудегі психологиялық қызметтің теориялық
негіздемелері ... ... ... .30
2.2. Жас ерекшелігіне байланысты мектеп психологының балалармен
жүргізілетін
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 37
2.3.Тәжірибелік-педагогикалық эксперименттің нәтижесі мен ғылыми
әдістемелік
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...54
Екінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі нарық жағдайындағы ауыл
мектебіне, оның ішінде шағын жинақталған мектептерге мемлекет тарапынан
ерекше қамқорлық қажет. Бүгінгі күні ауылдық жерлерде қалыптасқан жағдай
ешқандай сын көтермейді. Оңтайландыру желеуімен ауылдық жерлердегі
мектептердің, оның ішінде шалғайдағы елді мекендерде орналасқан шағын
жинақталған қазақ мектептерінің жабылуы ешкімді де бейтарап қалдыруы тиіс
емес.
Адам бойындағы ұлттық мінез-құлық қасиеттерін, өз халқының рухани
дүниесін қалыптастырып, ұлтымыздың зиялыларын даярлайтын, рухани дүние
негізін құрайтын, рухани дүние негізін қалайтын ауыл мектебі болады.
Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің қала мектептерімен салыстырғанда
айырмашылықтары бар екендігі сөзсіз. Атап айтсақ, олар ауыл мектептерінің
көбіне тән шағын жинақталған сипаты, ауыл мектептерінің ірі мәдени, ғылыми
орталықтардан алшақтығы, шалғай елді мекендерде орналасуы, ауылдық жерлерде
мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жеткіліксіз болуы,
мектепке қарасатын шағын аудандардың аумақтық жағынан шашыраңқылығы және
т.б.
2006 жылы Республикадағы 779 мектептің 4-сыныптарында 33811 оқушыдан
ашық 15 тапсырма бойынша тест тапсырмалары алынды. Орташа балл ретінде
Республика бойынша 11, 44 балл көрсетілді. Бұдан ауыл мектептерінде
оқушылардың білім сапасын жетілдіру көкейтесті мәселенің бірі болып
отырғанын байқадық. Республика бойынша қалалық жалпы білім беретін орта
мектептің саны – 2141, 6016 ауыл мектептері.
Кез келген мемлекетттiң өркениеттiлiгi онда өмiр сүретiн халықтың бiлiм
деңгейiмен бағаланады. Ал өркениеттiлiктiң негiзi мектепте қаланып,
мектепте қанат жаяды. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Үкiметтiң кеңейтiлген
отырысында сөйлеген сөзiнде: “Мектеп туралы мәселенiң көтерiлiп жатқаны өте
дұрыс. Мектеп әлеуметтiк мәселелердiң iшiндегi ең өзектiсi”,- деген пiкiрі
айта келе әсiресе ауыл мектебiн өркендетуге, ауыл мектебiнiң жағдайын
жақсартуға баса көңiл бөлу қажет екенiне баса мән бердi. Сол себепті де
қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм беру ісін
ұлттық құндылықтар мен әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру аясында
дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi жұмыстар
жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындап отыр.
Ауылдағы бiлiм мекемелерін реформалап, оны нарықтық экономика
жағдайында нормативтiк құқықтық, ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру,
басқару, қаржылық-материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiнің
құрылымдық жүйесiн жетілдіруді қоғамдық өмiр мен әлеуметтiк құбылыстардың
ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту да өзекті мәселелер қатарынан орын
алып отыр.
Қазіргі өркениетті заманда жан-жақты, рухани, үйлесімді, жоғары
мәдениетті адамды қалыптастыруға психология ғылымы ерекше үлес қосып отыр.
Оның ішінде ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызмет оқу-тәрбие
үрдісіне ғылыми және практикалық психологияға аса мұқтаж. Осыған байланысты
елімізде күнделікті дамып келе жатқан ауылдық мектептік педагогикалық-
психологиялық қызметтің ұйымдастырылуының ғылыми негіздемелері практикалық
тәсілдеріне қатысты көптеген сұрақтар туындап отыр.
Мұндағы зерттеуіміздің мақсаты, ауылды қайта көркейтіп, дамыту және
жастарды өркениеттілікке ұмтылдырып, білімді де тәрбиелі, ұлтын, туып өскен
жерін қадірлеп, жаңалыққа талпынысын қанағаттандыру. Ұлттық рух пайда
болмай, балада ұлтына деген ерекше сезім пайда болмайды -деп әл-Фараби
рухани-адамгершілікті тәрбиелеген жеткіншек ғана өз ұлтын сүйетін,
мейірімді, қайырымды азамат болатынын түсіндіреді. Осыған байланысты жалпы
адамзаттық қадір-қасиетінің мән-маңызын түсінетін, жаны да, тәні де таза
білімді, рухани-адамгершілік сапа-қасиеттері бар, ұрпақ тәрбиелеу міндетін
шешудегі ең алдыңғы мәселе ауыл мектептеріндегі педагогикалық-психологиялық
қызметін дамыту болып отырғаны анық. Яғни, білім, білік, дағды алуын
қаматамасыз етуге олардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы үшін жағдай
жасау қажеттілігі артуда. Қазақстандағы халық ағарту ісі және педагогикалық
–психологиялық ой-пікірдің даму тарихына арналған қазақстандық ғалымдардың
ғылыми еңбектері мен диссертациялық жұмыстарының қарастырып отырған
тақырыпты ғылыми тұжырымдауда мәні ерекше (Қ.Б.Бержанов, Қ.Б.Жарықбаев,
А.Н.Ильясова, С.Қалиев, Қ.Құнантаева, Қ.Б.Сейталиев, А.И. Сембаев, Ә.
Сытдықов, Т.Т.Тәжібаев, С.А. Ұзақбаева, Г.А. Уманов, Г.М.Храпченков, В.Г.
Храпченков, К.Ж. Қожахметова, М.М. Мұқанов, Ж.И.Намазбаева, С.П.Джакупов,
Н. Джандильдин).
Ауыл мектептерінің жұмысы мен олардың дамуын тарихи аспектіде
қарастырған еңбектерде біршама (В.М. Величкина, П. Жильцов, А.Е.
Кондратенков, Г.Ф. Суворова және т.б.). Бұл зерттеу жұмыстарында ауыл
мектептерінің даму тарихына жалпы сипаттама берілген. Ал, ТМД елдерінде
ауыл мектептері мәселелерімен Л.Г. Борисова, Н.В. Горбунова, А.Ф. Иванов,
А.М. Низамов, Л.А. РОдова, И.М. Чередов, В.А. Сластенин, А.П. Чалов және
т.б. ғалымдар айналысқан. Республикада ауыл мектептерін Г.З. Әділғазинов,
З.А. Алдамжаров, Ж.С: Сардарова, Қ.Б. Сейталиев, Е.Б. Сақипов, Т.
Машенбаев, Н.М. Сламбекова, К. Әбдімәжитұлы және т.б. зерттеген.
Педагогика ғылымында оқушыларды адамгершіл құндылықтарға тәрбиелеу
мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерде арқау болған. Қазіргі кезде
қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет-бұрыс оқу-тәрбие жұмысының рухани-
адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастырып, оқушыларды рухани-
адамгершілікке тәрбиелеу қажеттілігін айқындап отыр. Атап айтқанда: рухани-
адамгершілік құндылықтардың мәні, маңызы туралы ұлы ойшыл ғұламалар, қоғам
қайраткерлері мен ағартушы педагогтар әл Фараби, Ж.Баласағұн, Өтейбойдақ
Тілеуқабылұлы, Қожа Ахмет Йассауи, А.Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М.; Жұмабаев, Ж. Аймауытов,
Х. Досмұхамбедов, Н. Құлжанова т.б., қарастыра, құндылықты бағдарлау
негіздері және отбасы тәрбиесіндегі ізгілік мәселелерін Г.К. Нұрғалиева,
Г. Байделдинова, Б. Айтмамбетова т.б. зерттеген, - ал, адам сүйгіштік,
имандылық қасиеттерге баулу А. Бейсенбаева, Ж.Р. Бәшірова, А.Н. Көшербаева,
Қ.Қ. Шалғымбаева, Қ. Әтемова, Н. Әлқожаева, А. Елемесова, Б. И. Иманбекова
т.б. еңбектері арқау болған. Философиялық тұрғыдан С. Нұрмұратов, Ж.
Молдабеков, Е. Әлсатова, Н. Әлқожаева, А. Елемесова, Б.И. Иманбекова т.б.
еңбектері арқау болған. Философиялық тұрғыдан С. Нұрмұратов, Ж. Молдабеков,
Е. Әлсатов, Б. Ерасов т.б., рухани-адамгершілік құндылықтарды халықтық
педагогика арқылы қалыптастыруға Р. Төлеубекованың ғылыми еңбегі арналса,
Ш. Майғаранова, Б. Игенбаевалардың ғылыми зерттеу жұмыстары бастауыш сынып
оқушыларын пәндерді өту барысында рухани-адамгершілік құндылықтарын дамыту
көздейді, А. Қаплиева, Р. Тұрысжанова, Д. Нұрғалиевалардың еңбектері рухани-
адамгершілік құндылықтар арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыруға
арналды. Тұтас педагогикалық процесте болашақ ұстаздардың педагогикалық
қарым-қатынастарын тәрбиелеуді Н.Д. Хмель, Н.Н. Хан, тарихи-педагогикалық
пен әлеуметтік мәселелерді А.Н. Ильясова, Г.Т. Хайруллин, Б.М. Мұханова,
қиын қайта балаларды тәрбиелеуді Г. А. Уманов, Л.К. Керімов, В.В. Трифонов,
оқушыларды азаматтыққа тәрбиелеуді Р.Г. Лемберг, Т.С. Сабыров, К.К.
Жампеисова, М.С. Молдабекова, М.А. Құдайқұлов, А.Б. Нұрлыбекова т.б.
ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Өткен ғасырдағы педагогика тарихына көз жіберсек әл-Фараби, Ибн Сина,
Фердауси, Ж. Баласағұн, шетел педагогтары Я.А. Коменский, И.Г. Песталоцци,
К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко, Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов, Л.Н.
Толстой, Отандық педагог-ағартушылар Ы. Алтынсарин, Ш.Уалиханов,
А.Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауотов, М. Жұмабаев
сынды ойышыл ғылымдарының еңбектерінде психологиялық шығарма болмаған,
бірақ гуманистік бағыттағы психологиялық көзқарастарын байқатқан. ХХ ғасыр
соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік парадигмасына
сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы қарастырылады,
яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып табылады.
Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде білім беру сферасында тұлғаның
этномәдениеттік қызығушылықтарын іске асыру туралы Л.Гумилев, Н.Джандильдин
қарастырған Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. – М.: ДИ.: ДИК, 1994.
– 637с., Джандильдин Н. Природа национальной психологии. А-А, 1971.-304с..
Келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерінің үлкен маңыздылығы бар, оларда,
нақты айтқанда, қазақ халқының педагогикалық-психологиялық ойларының пайда
болуы мен дамуы туралы сөз етіледі Жарикбаев К.Б. Развитие психологической
мысли в Казахстане (со 2 половины 19 века и до наших дней.) – Алма-Ата,
Казахстан, 1968. – 168с..
Қоғамдағы саяси және идеологиялық өзгерістер еліміздегі психология
ғылымы дамуына да күрт өзгерістер алып келді. Ғылыми білімнің
детерминациясындағы мәнді факторларды ашып көрсететін экстерналдық тұрғыға
сүйне отыра, әлеуметтік-саяси фактордың отандық психология ғылымы
дамуындағы қозғаушы күш рөлін атқаратынына көзіміз жетті. Бұрындары
еліміздегі жоғары білікті психолог кадрларды даярлау республикадан тыс
жерлерде жүзеге асса, енді тікелей Қазақстанның өзінде мамандар әзірлеуге
мүмкіндік ашылды.
Қазақстандағы ауыл мектептері дамуы туралы зерттеулерді Шұғаева Г.Қ.
өзінің Қазақстанда ауылдық шағын жинақталған мектептердің дамуы атты
диссертациялық жұмысында қарастырған, ал қарастырған. Ауыл мектебі рухани
байлығымыздың бастауы және ошағы өйткені, жас ұрпағымыз өз тілін, ділін
құрметтеп және өткен рухани байлығымыздың нәрімен осында сусындатып,
келешекте ұлтымыздың тәлім-тәрбиесін дамытып, жалғастыратын, ұлт тілегін
орындайтын болашақ ел иелері, ауылдан шығатынына сенімдіміз. Ауыл мектебі
туралы ғалымдар М.П. Гурьянова, Л.Ф. Стирлин мен Е.С.Зайцева, Ғ. Жалғаспай,
Ә. Сәдуақасұлы және т.б. Ауыл мектебі – оқушыға білім беретін орын ғана
нмнс, ауылдың бүкіл мәдени өміріне қан жүгіртетін, рухани қсуіне ықпал
ететін ордасы және бұл ауыл аумағында орналасқан жалпы білім беру,
ұйымдар түрлерінің жиынтығы, олардың территориялық орналасуы, әлеуметтік
ортасы, ұлттық құрылымы әр түрлі, оқушылардың білім және еңбек дайындығының
ерекше міндетін орындауға және балалардың білім талаптарын қанағаттандыруға
тырысады- деп ауыл мектебінің оқу-тәрбие үрдісінің қалалық ортадан ерекше
менталитет артықшылығы, халықтық тұрмысы мен өндірісі, қызметтің шартталған
ортасында өтетінін түсіндіреді.
Осы анықтамаларды басшылыққа ала отырып, өз тарапынан Үтебаева А.Т. Ауыл
мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық
шарттары атты диссертациялық зерттеу жұмысында ауыл мектебіне анықтама
береді. Ауыл мектебі дегеніміз-жас ұрпақтың ой-өрісін жан-жақты дамытып,
оларға қазіргі заман талабына сай білім беру және халықтық педагогиканың
негізінде мол мұраларын пайдалана отырып, рухани-адамгершілікке тәрбиелеу
орталығы.
Мемлекетіміздің білім беру жүйесін тұлғаға бағытталған парадигмаға
ауыстыру сатысында, психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету үлкен
мақсаттарды көздейді, яғни қалыптасып келе жатқан баланың өсуін, оның
ерекшелігін зерттеуде психологиялық қолдау көрсетудің кәсіби, жаңа, әдіс-
тәсілдерін құруды талап етеді.
Психологиялық-педагогикалық қызмет көрсету саласымен бірге мектептерде
кәсіби әрекеті баланы оқыту, тәрбиелеуге бағытталған педагог-психолог
мамандарды әзірлеу мәселесі туындап отыр.
Білім берудегі психологиялық-педагогикалық қызмет, мемлекетіміздің
білім беру жүйесінің маңызды бөлігі. Бұл бағыттың соншалық өзекті болуының
себебі неде? Оқу-тәрбие тәжірибесіндегі байқалатын өзгерістер, оқушы бала
табиғатындағы тылсым сырын терең білу қажеттілігін туындатып отыр. Оқу-
тәрбие үрдісі жаңаша өзгерістерді талап етеді. Психология ғылымының
дамуының өзі психологиялық зерттеулердің жаңа ғылыми практикалық бағытының
қажет екендігіне келіп отыр. Солай етіп білім берудегі психологиялық-
педагогикалық қызмет, ғылым мен практиканың сабақтастығы негізінде
туындаған сала. Психологиялық-педагогикалық қызмет баланың дамуы туралы
ғылыммен сол дамудың өмірдегі іске асу мүмкіндіктерін бір бірінен
алшақтатпай, тұтастай қарап, біріктірді. Ғылым мен тәжірибенің ара қатынасы
қалайда бір бірімен байланысқан бір біріне тәуелді психологиялық құбылыстар
мен педагогикалық жағдайлар.
Жоғарыда педагог және психолог ғалымдардың еңбектерімен таныса келе,
біз ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері өз
дәрежесінде зерттелінмегенін айқындадық. Сондықтан, ауыл мектеп
қабырғасында педагог-психолог қызметін қалыптастыру қажеттілігі мен бұл
мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп және ғылыми -әдістемелік жағынан
қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі және аталмыш мәселенің қоғам
талабына сай қарастырылмауы арасында қарама-қайшылық орын алып отырғандығы
байқалады. Осы қарама-қайшылықтарды шешуге байланысты қоғам талаптарына
сай ауыл мектептерінде педагог-психолог қызметінің тиімді жолдары мен
шарттарын қайта қарастыру мен белгілеу біздің зерттеу проблемамызды
айқындауға және ғылыми зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Ауыл мектебіндегі
педагог-психолог қызметінің ерекшелктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі ауыл мектептердегі педагог-психолог
қызметі ерекшеліктерінің мазмұны мен әдістемесін теориялық тұрғыда негіздеу
және педагогикалық-психологиялық эксперименттер арқылы жұмыстың
тиімділігін көрсету.
Зерттеу объектісі: ауыл мектептеріндегі педагог-психологтың қызметінің
жүйесі.
Зерттеу пәні: оқушылармен педагог-психологтың атқаратын қызметінің
міндеті.
Зерттеудің міндеттері:
- Қазіргі ауыл мектептердегі барлық сынып оқушыларынаь
педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне қарай, жан-
жақты, тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал
ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы: Егер, ауыл мектептердегі педагог-психолог
қызметінің ғылыми мазмұны теориялық тұрғыда негізделсе, онда педагог-
психолог мамандар қоғам талабына сай қызмет атқарып, оқушылардың бойына
ізгі қасиеттермен жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал етіп, девиантты мінез-
құлық пен эмотционалды қарым-қатынастың реттелуіне мүмкіндік туады.
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда ауыл мектептерінде
қызмет жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы
компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас
құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл ақпаратпен
өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін,
білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып,
оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-
құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:Ауыл мектептерге
педагог-психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп,
атқаратын қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер
жүргізілді.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін алға қойылған
міндеттер:
- Ауыл мектептерінің психологиялық - педагогикалық мәселелерін
анықтау үшін нормативтік ресми құжаттарға аналитикалық шолу жасау;
- Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі нормативтік
құжаттарға аналитикалық шолу жасау негізінде ауыл социумының психологиялық-
педагогикалық проблемаларын және ауыл мектептерiндегi үздiксiз бiлiм беру
үдерісіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет ерекшелiктерiн айқындау;
- Нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының қазiргi даму
деңгейiне талдау арқылы, мектеп пен ауыл социумының өзара қарым-қатынасын
жетiлдiруге септiгiн тигiзетiн оң әрекеттердi анықтау;
- Мектеп пен ауыл социумының өзара қарым-қатынасындағы психологиялық-
педагогикалық мәселелердің себеп-салдарын ғылыми-әдістемелік талаптары
негізінде дәйектеу.
- Ауыл мектебіндегі педагог-психологы жұмысының ұйымдастырылуын жүйелеу,
ауыл мектебіндегі педагог-психологының міндеті атқаратын жұмыс бағыттарын
анықтап, ғылыми негіздеу.
- Мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне жеке сипаттама беру, ауыл
мектебіндегі педагог-психологының диагностикалау жұмысының ерекшелігі
анықтау.
- Ауыл мектеп психологының тәуекел, қиын балалар тобына оқушылармен
жүргізілетін жұмысының ерекшелігі ғылыми тұрғыдан негіздеп, зерттеу
әдістемелерін жасау.
- Ауыл мектептерінің педагогикалық-психологиялық қызметінің моделін жасау,
мен педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері негізінде психологиялық-
педагогикалық шарттарын айқындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Егер Қазақстан Республикасындағы ауыл мектептерінің психологиялық-
педагогикалық мәселелері ғылыми теориялық тұрғыдан негізделсе, онда
мектептегі, мектеп пен ауыл социумы арасындағы өзара қарым-қатынастың
білім беру үрдісін жақсартуға тигізетін әсері мен ауыл мектебіндегі білім
беру процесінің мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыруға мүмкіндік туады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Жеке тұлғаны қалыптастырудағы
іс-әрекеттің маңызы туралы диалектикалық қағидалар, этнопедагогикалық және
мәдениеттанымдық тұрғыдан келу, қоғам, табиғат пен ой-пікірдің даму
заңдылықтары философия, психология, тарих, әлеуметтану, филология және
педагогика ғылымдарының ілімдері.
Зерттеу жұмысының теориялық-педагогикалық маңыздылығы: ҚР білім беру
жүйесіндегі ауыл мектептеріндегі тәрбиелеу-оқыту үрдісін ғылыми-практикалық
психологияны негізге алып ұйымдастыруы қажеттілігінен туып отыр.
Зерттеу барысында алынған нәтижелерді ауыл мектебіндегі психологиялық-
педагогикалық қызметінде, ауыл мектептерінің психологиялық–педагогикалық
мәселелерімен айналысатын ғалымдарға, мұғалімдерге пайдалануға болады
Зерттеудің тұжырымдамалық базасы: Қазақстан Республикасының конституциясы,
білім туралы заңдары, Үкіметтің білім беру саласына арналған қауылы
қарарлары мен бағдарламары, Қазақстан Республикасы орта және жалпы білім
беру тұжырымдамасы, ҚР этномәдени білім беру тұжырымдамалары, салауатты
өмір саласын қалыптастыру тұжырымдамасы, мектепке дейінгі мектеп оқушыларын
тәрбиелеу тұжырымдамасы, ҚР этномәдени білім беру тұжырымдамасы, салауатты
өмір саласын қалыптастыру тұжырымдамасы, мектепке дейінгі және мектеп
оқушыларын тәрбиелеу тұжырымдамасы, ҚР білім беру мекемелердің кешендік
тәрбие бағдарламасы, 2005-2010 жж. Арналған ҚР білім беру бағдарламасы және
т.б.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:
1. Ауыл мектебіндегі педагог-психологы жұмысының ұйымдастырылуын
жүйеленді.
2. Ауыл мектебіндегі педагог-психологының міндеті атқаратын жұмыс
бағыттарын анықталып, ғылыми негізделді.
3. Мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне жеке сипаттама берілді.
4. Ауыл мектебіндегі педагог-психологының диагностикалау жұмысының
ерекшелігі анықталды.
5. Психологиялық диагностикалау әдістемелер жиынтығы жасалды.
6. Ауыл мектеп психологының тәуекел, қиын балалар тобына оқушылармен
жүргізілетін жұмысының ерекшелігі ғылыми тұрғыдан негізделіп, зерттеу
әдістемелері жасалды.
Баланың тұлғалық және таным ерекшелігін зерттеу әдістемелері қазақ ауыл
мектептерінде бейімделуден өткізіліп, қолдануға дайындалды.
7. Ауыл мектептерінің педагогикалық-психологиялық қызметінің моделі
жасалды.
8. Ауыл мектептері педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері негізінде
психологиялық-педагогикалық шарттары айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәні:
• Ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметі процесіне пайдалануға
байланысты әдістемелік ұсыныстар жасалды;
• Жұмыстың нәтижелелерін орта мектептердің, лицей мен гимназиялардың
және педагогикалық колледждердің психологиялық-педагогикалық
процецесінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылады:
- ауыл мектебі ұғымының мәнін аша келе, психологиялық-педагогикалық
қызмет, - ұғымына өзіндік тұрғыдан берілген анықтама;
- психологиялық-педагогикалық қызметтің теориялық моделі;
- ауыл мектебіндегі психологиялық-педагогикалық қызмет көрсетудің
педагогикалық шарттары.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: ауыл мектебіндегі педагог-
психолог қызметі ерекшеліктерінің даму мәселелеріне арналған философиялық,
психологиялық, әлеуметтік, тарихи деректер және педагогикалық еңбектердегі
әдіснамалық және теориялық қағидаларды басшылыққа алуымен, зерттеу
қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру: Зерттеу негізгі
нәтижелері студентердің ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмыстарының әдістері: салыстырмалы талдаулар, жинақтау, зерттеу,
аналитикалық шолу, ғылыми дәйектеу, ғылыми тұжырымдау, әдіснамалық
негіздеу.
Алынған нәтижелер:
- ҚР ауыл мектептеріне қатысты нормативтік құжаттарға жасалған
аналитикалық шолу;
- ауыл мектептерiнiң қазiргi құрылымдық жүйесiне және шағын
жинақталған мектептердегi оқыту үрдiсiнiң ұйымдастырылуына жасалған
талдаулық мәліметтер мен деректер жиынтығының сипаттамасы;
- нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының қазіргі даму
деңгейiнiң сипаттамасы, мектеп пен ауыл социумының өзара қарым-қатынасын
жетiлдiруге септiгiн тигiзетiн оң әрекеттердiң сараптамасы.
І. Ауыл социумының психологиялық-педагогикалық проблемалары және ауыл
мектептеріндегі білім беру үрдісінің құрылымдық ерекшеліктері
1.1 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі ауыл мектептерiне
қатысты нормативтік құжаттарға аналитикалық шолу
Қазiргi кезде әлемдiк қауымдастық Қазақстан Республикасын нарықтық
экономика елi ретiнде танып отыр. Тәуелсiздiк алған қысқа тарихи кезең
iшiнде елiмiз өркениетпен ықпалдаса, жаңа прогресшiл технологияларды
пайдалана отырып, экономика саласында үлкен бетбұрыс жасады. Осыған орай
қоғам өмiрiнiң негiзiн құрайтын және экономикалық қуаты мен ұлттық
қауiпсiздiгiнiң аса маңызды факторы болып табылатын бiлiм беру жүйесiнiң,
соның ішінде ауыл мектептерінің қызметін арттыру мәселесі алға шығып отыр.
Қазіргі жаһандану жағдайында бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енуге
талпынып отырған біздің мемлекетіміздің басты мақсаты да қала мен ауыл
арасындағы байланысты нығайтып, олардағы білім мекемелерінде тұрақты хал-
ахуал орнату болып табылады. Ауылдық мектеп оқушыларының бiлiм жетiстiгiн
өркениеттi елдердiң бiлiм деңгейiне көтеру, нәтижеге бағдарлап оқыту,
ұлттық құндылықтарды оқушылар бойында қалыптастыру, бiлiм берудi
iзгiлендiру, оқушылардың жас ерекшелiктерiн ескеру, іргелі бiлiм беру,
оқушылардың құзырлылығын арттыру т.б. басым бағыттар оқыту үрдісінің
негізін құрайды. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында төртінші
басымдықтың білім беруге арналғаны да осының айғағы болса, зерттеу
жұмысының нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының даму деңгейін
анықтауды мақсат етуі де қоғамдық талаптардан туындап отырған қажеттілік
екендігі сөзсіз.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауылдың әлеуметтiк педагогикасының негiзгi
ғылыми обьектiсi ретінде “социум”, ауыл социумы, ауыл мектебі деген
ұғымдарға бірқатар ғылыми еңбектерге шолу жасау арқылы төмендегідей
анықтамалар берілді:
Социум –(латын тiлiнде Socium- жалпы, бiрлестiкте ) адамдардың
бiрiгiп, мәдени қоғамдастықта өмiр сүруiне қажеттi үлкен тұрақты
әлеуметтiк қоғамдастық.
Әлеуметтiк орта - адамдардың нақтылы бiрлiкте, белгiлi уақытта,
өзiнiң қандай да болмасын мақсатқа жетуге бағытталған, бiрiккен iс-
әрекетiне жағдай туғызатын факторлардың жиынтығы.
Ауыл әлеуметі (ауыл социумы) - халықтың мәдени- тарихи өмірін дамытуға
бағытталған, мектептегі оқу үрдісіне тікелей қатысы бар мемлекеттік
деңгейдегі әлеуметтендіру жүйесінің құрамдас бөлігі ретіндегі инфрақұрылым.
Социумның қоғамдағы қызметі мекендік орналасу жағдайларына байланысты
әлеуметтiк-тарихи, әлеуметтiк- экономикалық, мәдени бағытта қарастырылады.
Социумның әлеуметтiк аумағы жеке адамдардың өзара қатынасы және оларды
қоршаған ортаның құбылыстары мен процестерi арасындығы бiрiгiп еңбек ету
нәтижесiнде ауыл өмiрiнiң тұрмыстық және шаруашылық негiздері қалыптасатын
байланыстарды қамтиды. Ал әлеуметтiк саясат әлеуметтiк мүдделер мен
қажеттiлiктердi қанағаттандыруға, салауатты өмiр салтын орнатуға қажетті
саяси шешiмдер мен iс- әрекеттер жиынтығын құрай отырып, қоғамның тұрақты
дамуын қамтамасыз етеді.
Ауыл социумын барынша сипаттайтын ерекшелiктер қатарына жерге,
табиғатқа айрықша қатынас, ауыл әлеуметiнiң ашықтығы, адамдардың бiр-
бiрiмен қарым- қатынасының сенiмдiлiгi, әрбiр отбасына деген қамқорлық және
т.б. жатқызуға болады.
Еліміздің кең -байтақ дархан даласын алып жатқан халық саны аз, ірі
мәдени орталықтан алыс, өмір салты қарапайым, еңбек түрі көбінесе жер өңдеу
және мал өсірумен байланысты елді мекендер ауыл деп аталады. Ауыл өмірі
оның ірі қалалардан алыс не жақын орналасуына байланысты әр түрлі болады.
Қазіргі статистикалық деректерге қарағанда қазақ ұлтының 60 пайызы, жалпы
Қазақстан халқының 45 пайызы ауылды жер тұрғындары болып табылады. Кейінгі
кездегі ауыл халқының қалаға көшіп-қонуы салдарынан мұнда кәмелетке жеткен,
еңбектену мүмкіндігі жоғары жастардың саны азайған. Жас отбасылардың қалаға
көптеп көшуі себепті ауылдағы балалардың да саны азайып, бала- бақшалар
жабылып қалуда. Бұл өз кезегінде ондағы мектептердің әр түрлі болуына
ықпал етіп, шағын мектеп, аралас мектеп, бастауыш мектеп, 8-9 жылдық мектеп
т.б.білім беру мекемелерін ұйымдастыру қажеттігін туындатып отыр.
Қазiргi ауыл мектептерi- ұлт мектебiнiң негiзiн қалаушы, Қазақстан
Республикасының ұлттық бiлiм саясатын жүзеге асыратын мекеме қызметін
атқарады.
Ауыл мектебi- қазiргi кезеңдегi ауыл дамуының негiзi болып табылатын
оқушылар мен ауыл тұрғындарының мүдделерi мен қажеттiлiктерiн есепке
алатын, ауыл тұрғындарының рухани- адамгершiлiк құндылықтарын, дәстүрiн,
әдеп- ғұрпын, тұрмыстарын және олардың азаматтық құқықтарын сақтап,
дамытатын бiлiм беру мекемесі болып табылады. Ауыл мектебi жеке тұлға мен
бiлiм беру мекемесiнiң, отбасының, ортаның, билiк орындарының арасында
байланыс орнатып, оқушылардың құқықтарының жүзеге асуына, олардың өмiрi
мен денсаулығын қорғауды қамтамасыз етуге, жалпыға бiлiм берудiң
орындалуына, салауатты өмiр салтын насихаттауға көмектесiп, балалардың
шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасайды. Ауыл мектебі дамуының
стратегиялық бағыттары тiршiлiк әрекетiнiң мәдени-бiлiм беру
дәстүрлерiне, тарихи тәжiрибелерге, ауыл мектебiн қазiргi бiлiм беру
жүйесiндегі базалық құбылыс ретiнде тануға және оқушылардың жеке тұлғалық
дамуын қамтамасыз ететiн, ашық мәдени педагогикалық дамушы ортаға
негiзделуi қажет.
Ауыл мектептеріндегі бiлiм беру қызметiн ұйымдастырудың ең өзектi жағы
бiлiм сапасын жоғары деңгейге көтеру, оны дамытудың тиiмдi тәсiлдерiн
анықтау, мектепке практикалық көмек көрсету, маман кадрлармен жабдықтау,
оқу- әдiстемелiк қызметтi жетiлдiру арқылы оқу- тәрбие жұмысындағы
кемшiлiктердi анықтау, оларды болдырмаудың жолдарын iздестiрiп, түйiндi
мәселелердi сараптау болып табылады.Ауыл мектебiнiң тәрбиелiк мүмкiндiгi
зор, олар халық менталитттерiнде: туған жерге, елге деген сүйiспеншiлiк,
табиғатты ерекше қастерлеу, қорғау, аялау, үлкен-кiшiнi сыйлау,
меймандостық, көңiлдiң ашықтығы, адами қатынастар, отбасы мүшелерi мен
ағайын-туыстарға қайырымдылық, өнердi қастерлеу, ар- ұятты ұстау, т.б.
қасиеттерден көрiнедi.
Ауыл мектебiнiң даму моделiнде жас ұрпақты қазақстандық патриотизмге
тәрбиелеу, көпұлтты мемлекетiмiзде халықтар арасындағы өзара түсiнiстiк пен
ынтымақтастықты нығайтуда мектептегi елжандылық тәрбиесiнiң дәрежесi өте
маңызды орын алады. Ауыл мектептерiндегi оқу- тәрбиенi нарықтық экономика
жағдайына бейiмдеу мақсатында әлемдiк өркениеттiң озық үлгiлерiн ұлттық
тәрбие беру процесiнде пайдалану, ата-ананың рөлiн күшейту, оқу- тәрбие
iсiне жаңа технологияларды енгiзу негiзгi өзектi мәселелер қатарына жатады.
Алайда ауыл мектебiнiң нарықтық экономика жағдайындағы нақтылы жобасы әлі
де жасалмаған.
Ауыл мектептерi- елдi мекендегi бiлiм ошағы ғана емес, сонымен қатар
әлеуметтік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыратын орталық міндетін де
атқарады. Қазiр көпшiлiк ауылдарда мәдениет үйлерi, кiтапхана, радио,
телеарналар жоқ ешкiм жоққа шығара алмайды. Бар болса да бiр ғана телеарна
бар. Мiне сондықтан ауыл мектептерiнiң екенiн оқу- тәрбие жоспарында
ауылдың әлеуметтiк өмiрi де қөрiнiс табуы заңды құбылыс.
Ауыл мектептерiнiң оқу- материалдық базасының нығаюы көбiнесе
мектептiң басшысына байланысты. Көптеген мектептер жеке тұлғалар
кәсiпкерлердiң демеушiлiк көмегi мен жергiлiктi өкiметтiң материалдық
жағынан қолдауының арқасында қиындықтан шығып келедi. Бюджеттен тек
жалақыға ғана тиiстi қаржы бөлiнедi. Ауыл мектебінің өзіндік қиындықтары
мен ерекшеліктерін саралай келе нарықтық экономика жағдайындағы ауыл
мектептерiн дамытудағы атқарылар шаралар қатарына мыналарды жатқызуға
болады:
1. Ауылдың әлеуметтiк жағдайын көтеруде халықтың шаруашылық- тұрмыс
жағдайын жақсарту, мектеп пен жоғары оқу орындарын бiтiрушiлерге жағдай
жасау, мәдениеттi адам құқығын және жер иесi мәртебесiн көтеру;
2.Мәдени орта құрушы тұрғындардың салауатты өмiр салтын ұстануға,
демалысын ұтымды ұйымдастыруға мүмкiндiк беру;
3.Жеке тұлғалардың адамгершiлiк қадiр- қасиеттерiнiң қалыптасуына,
өзiн-өзi шығармашылықпен айналысуға, өмiрде өз орнын табуға,
әрқайсысының бiлiм алуына ұйытқы болу және олардың азаматтық құқықтарын
өмірлік жағдаяттарда орынды пайдалана алуын қамтамасыз ету;
4. Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан оқушылардың ұлттық сана-
сезiмдерiн тәрбиелеу, әлемдiк деңгейге бағдарланған өркениеттi жалпы орта
бiлiм беру.
Бұл шаралардың атқарылуы ауылдағы үздіксіз білім беру үрдісінің бала-
бақшадан бастап, жаңадан енгелі отырған бағдарлы мектепке дейінгі аралықта
өкімет тарапынан қолдау тауып отырғанда ғана іске асады. Ал ауыл
мектептеріндегі здіксіз білім беру үрдісін жетілдіру үшін бірінші кезекте
мектептің төмендігідей даму бағыттарын айқындап алуқажет:
- ауыл мектебiнiң ғылыми-теориялық, әдiстемелiк негiзiн әлемдiк
бiлiм деңгейiне жақындату;
- этнопедагогика, этнопсихология, әлеуметтік педагогика және
психология жетiстiктерiн білім беру сатыларында ұштастыра отырып, ұлттық
бiлiм саясатын жүзеге асыру;
- ана тiлі, ұлттық дiл, мәдениет пен тарихты өркениет
жетiстiгiмен қатар өрбiту;
- ұрпақтың тәрбиесi мен дамуын қаржылық, денсаулық сақтауды
дамыту тұрғысында қамтамасыз ету тәрізді даму бағыттары айқындалды.
Осы бағыттар негізінде ауыл мектебінің төмендігідей
психологиялық- педагогикалық қызметін жүзеге асыру қарастырылады:
- ауылдық елді мекендердегі білім мекемелерінде оқушыларға
жалпы білім беру мен қатар оларға әлеуметтік тәрбие, психологиялық білім
беруді де жүзеге асыру;
- ауыл мектебіндегі оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайтуды
дұрыс жолға қоюды қадағалау;
- ауыл социумының әлеуметтік жағдайы мен мектеп арасындағы өзара
ынтымақтастықты қалыптастыру;
- оқушыларға және олардың ата-аналарына әлеуметтік-
психологиялық және әлеуметтік-педагогикалық көмек көрсету;
- оқушыларды ауыл шаруашылық жұмыстарына бейімдеуге бағдар
жасау;
- оқушылардың таңдаған мамандықтарына сай өмірден өз орындарын
табулары үшін оларға педагогикалық және әлеуметтік тұрғыда дұрыс бағыт
беруді ұйымдастыру.
Ауыл мектептеріндегі психологиялық-педагогикалық жұмыстарын
ұйымдастырудың төмендегідей сипаттары:
Ауылдағы тұрмыс- тiршiлiктің ірі орталықтардан айырмашылығы; ауыл
экологиясы мен табиғат арасындағы тұтастық; отбасын сақтау, отбасын құру,
ұрпақ жалғастығы; ауыл мәдениетiнің жеке тұлға қалыптастырудағы орны; ауыл
мектебiндегі оқу- тәрбие жұмыстарының сапасы; ауыл мектептеріндегі оқыту
үрдісін әлемдік деңгейге жақындату; ауыл мектебiнiң басшысы, мұғалiмдер мен
тәрбиешiлердiң кәсіби біліктілігі т.б. ауылдық мекендердегі оқыту үрдісінің
өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл ерекшеліктер ауыл мектебінің
құрылымдық сипатына әсер етеді, сол себепті де ауыл мектептерiнiң 40
пайыздан астамы шағын жинақталған мектептер болып табылады. Ауылдық жерде
2148 шағын кешендi мектеп жұмыс iстейдi. Ауыл мектебінің білім беру
жүйесіндегі орны, атқаратын қызметі жөнінде ауыл мектебi проблемаларына
жақын келетiн кейбiр факторларды қазақстандық ғалымдар ғылыми-зерттеу
жұмыстарында арқау еткен. Атап айтқанда, Р.П. Бурганова әлеуметтiк
педагогтардың кәсiби дайындығының үрдiсiн, Е.З.Батталханов оқушы жастардың
гуманистiк дүниетанымының қалыптасу мүмкiндiктерi мен жағдайларын
әлеуметтiк педагогиканың мәселесi ретiнде қарастырса, Т.Б.Машанбаев
қызметiн жаңа бастаған ауыл мектебi мұғалiмiнiң кәсiби бейiмделуiнiң
педагогикалық жағдайларын, Ш.К.Беркiмбаева қазақ мектебiндегi оқу-тәрбие
үрдiсiнiң дамуы (1980-2000ж.), Г.З.Әдiлғазинов шағын жинақталған мектептiң
оқу процесiн басқаруда мұғалiмдерiн дайындауды жетiлдiру, Н.Сламбекова
шағын жинақталған мектепте оқыту мәселесімен айналысқан.
Ауыл мектептерi әрбiр адам, отбасы, ауыл қоғамдастықтары өмiрiнде
маңызды роль атқарады. Көршілес Ресей елінің ғалымдары Е.В. Бондаревская
мен П.П. Пивненконың айтуы бойынша, оның дәстүрлi әлеуметтiк беделi мынадай
факторлармен анықталады: экономикалық ( ауыл мектебi - ауыл шаруашылық
өндiрiс үшiн кадрларды ұсынушы); әлеуметтiк (мамандықтардың кәсiби даярлығы
бар адамдармен жұмыс жасау қауымдастығы); мәдениеттiлiк (ауыл
интеллигенциясы мен ауылдың мәдени күштерiнiң назарын бiр нәрсеге аудару);
өнегелiгi (ауыл өмiрiнiң рухани ошағы) [1]
М.П. Гурьянова ауыл мектебiне төмендегідей анықтама бередi: “Бұл ауыл
аумағында орналасқан жалпы бiлiм беру ұйымдар түрлерiнiң жиынтығы, олардың
территориялық орналасуы, әлеуметтiк ортасы, ұлттық құрылымы әр түрлi,
оқушылардың бiлiм және еңбек дайындығының ерекше мiндетiн орындауға және
балалардың бiлiм алу талаптарын қанағаттандыруға тырысады.” [2]
Ал, ғалымдар Л. Ф. Стерлин мен Е.С. Зайцев “Ауыл мектебi- ауылда
болып жатқан барлық әлеуметтiк-экономикалық үрдiстердiң белсендi аймағы”
болып табылады. Ол ауыл- шаруашылық өндiрiстерiнiң кадрларын дайындап, өз
оқушыларын еңбекке баулып, туған жердегi жұмысқа сүйiспеншiлiгiн
тәрбиелейдi”-деп тұжырым жасаған [3].
Ауыл мектебiнiң жұмыс жасау жағдайы еңбек ресурстары мен мемлекеттiк
аграрлық секторын қамтамасыз етуден құралады. Ауыл мектебi жұмысының
ерекшелiктерi - шағындылық, үлкен мәдени және ғылыми- әдiстемелiк
орталықтардан қашықтығы, елдi мекендердiң аумақтық әр түрлiлiгi, ауыл
шаруашылық, еңбек пен өндiрiстің ерекшелiктерi сияқты бiрқатар объективтi
факторлармен анықталады.
Сөйтіп жоғарыда келтірілген ой-пікірлер негізінде ауыл мектебiне
мынадай анықтама беруге болады: Ауыл мектебі - елдi мекендегi бiлiм беру
жүйесiнiң орталығы, ауылдағы әлеуметтiк- экономикалық-мәдени үрдiстердiң
ошағы, оны жандандырып тұратын қозғаушы күш. Сондықтан ол, республикалық
деңгейдегі білім беру және әлеуметтендіру жүйесінің құрамдас бөлігі болып
саналады.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауыл мектептерінің әлеуметтік- педагогикалық
және психологиялық мәселелерін айқындау тұрғысынан білім беру саласындағы
бірқатар нормативтік ресми құжаттарға аналитикалық шолу жасалды.
“Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005- 2010 жылдарға
арналған Мемлекеттiк бағдарламасында’’(ҚР Президентiнiң 11.10.2004ж. №1459
Жарлығымен бекiтiлген) ауылдық жерде шағын жинақталған мектептердің
балаларына арналған бейіндік мектеп- интернаттар ашу және салу қажеттілігі
айтылып, осы мектептерге көңіл бөлінген. Мектептің тұрғын жерден алыс
орналасуына байланысты 37 мың бала тасымалданатындығы да ауыл мектебінің
жұмысын ұйымдастырудағы қиындықтардың бірі деп есептеуге болады.
“Бiлiм туралы “ Заңда атап көрсетiлгендей “Ауылда бiлiм берудiң негiзгi
мақсаты –мектеп оқушыларына ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика негiзiнде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсiби шыңдауға бағытталған бiлiм алу үшiн қажеттi жағдайлар жасауы
қажеттiгi атап көрсетiлген (7 маусым1999ж.8 бап,1-10 пункттер).
“Ауыл мектебi” бағдарламасында (2003-2005 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасы Өкiметiнiң №128 4.02.2003 жылғы қаулысымен бекiткен)
ауылдағы бiлiм жүйесiн модернизациялау,жаңа құқықтық, ғылыми- методикалық,
ұйымдастыру- басқару, қаржылық –материалдық қамтамасыз ету, ауыл мектебiн
өмiрдiң әлеуметтiк құбылыстарының ерекшелiктерiн ескере отырып, бiлiм
жүйесiнiң құрылымдық бөлiгi ретiнде дамыту қажеттiгi көрсетiлген.
“Бiлiм” мемлекеттiк бағдарламасында (Қ.Р.Президентiнiң жарлығы №
448,30.09.2000ж.Астана) ауыл мектептерiндегi бiлiм берудi ұйымдастыру
мақсаты- оқыту мен тәрбиелеу, мектеп оқушыларын оқыту сапасын арттыру,
ауылдық және шағын жинақталған мектептердiң қызметтерiн жетiлдiру үшiн
жағдай жасау керек екендiгi айық көрсетiлген.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауында Ауыл
дегенiмiз -сайып келгенде халықтың тұрмыс салты, мәдениетiмiздiң,
дәстүрiмiздiң, әдет-ғұрпымыз бен рухани тiршiлiгiмiздiң қайнары.Осынау
саяси-моральдық және әлеуметтiк фактордың өзi-ақ бiзден ауылға барынша
байсалды қарауымызды талап етедi. Мен бiлiм беру iстiң жағдайын түбегейлi
өзгертудегi стратегиялық мiндет,- санаймын деген тұжырым жасалған.
Сол сияқты бұл Жолдауда Бiз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрiн,
тiлi мен мәдениетiн сақтап, түлете беремiз.Сонымен қатар ұлтаралық және
мәдениетаралық келiсiмдi, бiртұтас Қазақстан халқының iлгерi дамуын
қамтамасыз етемiз,- деп атап көрсетiлген.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауыл мектептерiнiң қазiргi құрылымдық жүйесi
жалпы бiлiм беретiн ауыл мектептерi мен шағын жинақталған мектептерді
құрайтыны зерделенді. Сонымен бiрге,Қазақстан Республикасында нарықтық
экономика жағдайындағы ауыл мектептерiндегi үздiксiз бiлiм беру үрдiсiнiң
құрылымы мемлекеттiк және мемлекеттiк емес бiлiм мекемелерi болып
бөлiнуiмен ерекшеленетіндігі дәйектелді. Сөйтіп, ауылдағы жалпы бiлiм
беретiн орта мектеп- оқушыларға орта ( толық) жалпы бiлiм беретiн, қоғамдық-
практикалық iс-әрекетке және орта және жоғары кәсiптiк бiлiм мекемелерiне
дайындайтын жалпы бiлiм беретiн бастауыш, негiзгi және жалпы орта бiлiм
беретiн орта мектептiң оқу бағдарламаларын жүзеге асыруды да қамтамасыз
ететiн оқу мекемесi болып саналады.
Жалпы орта бiлiм беретiн орта мектеп үздiксiз бiлiм берудiң негiзгi
саласы болып табылады.Күндiзгi жалпы бiлiм беретiн орта мектеп құрылымы
бiрнеше типтерге бөлiнедi:бастауыш, негiзгi, орта, пәндердi тереңдетiп
оқытатын мектептер, дамуында жетiстiктерi шектеулi балаларға арналған
мектептер, гимназиялар, лицейлер, жеке мектептер
Кесте-1 Жалпы бiлiм беретiн орта мектептер саны жөнiнде статистикалық
мәлiметтер
Мектептердiң 2000ж 2005 ж 2000-2005 2000-2005
құрылымы ж.ж барлық ж.ж ауыл
мектеп саны мектептерi
саны
Барлығы
оқу- бiлiм- тәрбие Қоғамдық құбылыстар
Еңбек, шаруа түрлерi
Кәсиби бiлiктiлiк Күнделiктi тұрмыстық жағдай отбасы,
қоршаған орта, аула, көше, топ.
Ғылымды, техниканы, өнердi меңгеруi Мәдени және эстетикалық құндылықтар
Ұлттық тәлмдiк салт- дәстүр.
Мiнез- құлық пен тәртiптiлiк
нормаларын.
Инабаттылықты меңгеру
Жас өспiрiмнiң толыққанды
жетiлген, қоғамдық өмiрге
лайықты, өмiр сүре алатын
бiлiмдi,қабiлеттi азамат
ретiнде қалыптастыруы
Кестеде көрсетiлген факторлар өзара жүйелi орайласқанда жас ұрпақты
өркениеттi қоғам талаптарына сай қалыптастыруға мүмкiндiк туады.Әрбiр жеке
тұлға әлемдiк және ұлттық мәдениеттен сусындауы керек. Әрбiр мәдениеттiң
де ұлттық құнардың уызына қанып, дүниежүзiлiк құндылықтардан нәр алуы аса
маңызды.
Қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм беру
жүйесiн ұлттық құндылықтарын әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру
аясында дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi
жұмыстар жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындауда. Ауылдағы
бiлiм жүйесiн модернизациялау, нарықтық экономика жағдайында нормативтiк
құқықтық,ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру ,басқару, қаржылық-
материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiн бiлiм жүйесiнiң
құрылымдық жүйесi ретiнде және қоғамдық өмiрдiң әлеуметтiк құбылыстарының
ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту мәселелерi әлi де ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргiзудi қажет етеді. Қазақстан Республикасы Білім туралы
заңында жас ұрпаққа жан-жақты білім мен тәрбие берудің мемлекеттік
саясатының негізгі ұстанымдарын айқындап береді. Олар мыналар: Қазақстан
Республикасының барлық адамзатының білім алуға тең құқұлығы, әрбір
адамзаттың интелектуалдық дамуы, психо-физиологиялық және жеке басының
ерекшеліктері, халық үшін білімнің барлық деңгейіне кең жол ашылуы. Атап
айтқанда:
- жеке тұлғаның білімділікке және дарындылыққа ынталандыру;
- білім басқыштарының сабақтастығын қамтамассыз ететін білім беру
процесінің үздіксіздігі;
- білім беру мекемелерінің ұйымдастырылуы-құқұқтық және қызмет
бағытының әр түрлілігі;
- білім берудің ізгілікті және дамытушылық сипаты;
- білім берудің құқұқықтық және экологиялық бағыттануы;
- білімнің зиялылық сипаты;
- оқыту мен тәрбиенің тығыз байланысы;
- білімнің, ғылымның және өндірістің өзара кірігуі;
- білім жүйесін ақпараттандыру.
Білімді басқарудың демократиялық, мемлекеттік-қоғамдық сипаты және
білім беру мекемелерінің дербестігін кеңейту [1.3 ].
Яғни, Білім заңында әрбір азаматтың білім алуға құқұқтығын негізге ала
отырып, оқыту, тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру үрдісін жан-жақты қамтиды
және оқыту мен қатар тәрбие жұмыстары арқылы бойға дарыту мәселелері
қарастырылған.
Осы орайда жаңа ғасырдағы оқыту технологиясының өркендеу, жаңашыл білім
алу жолдары мен білім жүйесінің сабақтастығы т.б. мәселелер жөніндегі
педагогикалық ой-пікірлер, оның ішінде біз зерттеу нысанымызға алып отырған
жоғары оқу орны мен жалпы орта білім беретін мектептердегі оқыту үрдісі мен
тәрбие жұмыстарының сабақтастығының озық идеясын бүгінгі білім заңына
сәйкестендіре отырып пайдалану көзделді.
Қазіргі жағдайда мамандарды кәсіби даярлаудың белгілі бір деңгейдегі
сапасы мен бағыты еңбек нарығында оның бәсекеге түсу қабілетінің негізгі
шарты болып табылады. Маман өзінің мамандық сипаттамасымен қажеттілік
құндылық ретінде өзінің кәсіпшіл қызметін ұсынушы нарықтық қарым-қатынастар
оъектісінің ролін атқарады.
Осымен байланысты кәсіби даярлық процесінде жоспарлау, білім алу,
өзінің жоғары жеке қабілеті мен танымдық қызығушылығының қалыптасуына мен
қатар ақпараттық мәдениеті қалыптастыру мүмкіндігі бар студент еңбек
нарығында елеулі орын алуы заңдылық болып табылады. Осыған орай, маманды
даярлау сапасы тек қана даму көрсеткіші және оқу орны мен оның түлектерінің
негізгі табысы болып табылады.
Қазақстандағы жалпы әлеуметтік, саяси экономикалық, тәрбиелік және
білімдік, мәдениеттік деңгейлеріміздің жаңа сатыға көтеріліп, жаңаша реңге
ие болады. Жеке тұлғаны оқыту, білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап
етеді. Сол себепті еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ
мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар
аударуымыз қажет. Болашақ маман тұлғасының қандай да ғылымды меңгеруі оның
дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ.
Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани
дамуының дәрежесін айқындау, халқымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай
отырып, өзі өмір сүріп жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса
алады. Болашақ маман жеке тұлға болып қалыптасуы үшін - қоғамдық сананың,
адамның тұрмыс тіршілігінің барлық түрлерінен хабардар болуы керек. [2.18].
Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруге әртүрлі көзқарастардың бар
екені мәлім. Сенім мен дүниетаным қатарласа жүрсе ғана адам санасының
сапасы арта түседі. Өйткені, бұл екеуі құстың қос қанатындай адамның ең
асыл қасиеттері болып табылады. Сенім терең, тиянақты ойланып айтылған
идеялардың жиынтығы. Сенім жеке даманың өмірлік позициясының беріктігін
анықтайды, мінез құлқын сипаттайды [3.18].
Қазіргі кезеңде- жеке тұлға мен қоршаған орта арасындағы қарама
қайшылықтар мен өзара қарым-қатынастар заманы. Тұлғаның отбасылық,
азаматтық құқықтық әлеуметтенуі белсенді түрде іске асырылып отырылған
кезең.
XXІ ғасырдың басындағы ғылыми революциялық жалықтардың ашылуы, оның
соңынан ғылыми техникалық прогресс әлемдік алаңға жаңа мәселелері алып
келді. Ақпарат пен білімнің жетілдірілуі техникалық дамуына және өндірістің
әр түрлі технологиясын іске асыруға мүмкіндік туғызды. Техника, технология,
өндірістің дамуы мен оларды адамзаттың қарқынды қолдануы экологиялық
аппатқа әкелудің шегінде тұр. Адамзаттың негізгі тапсырмасы болып өзінің
сапасын жетілдіру “адамның қажеттіліктерін қанағаттандыруда ” басты мақсат
адамның өзінің барлық мүмкіндіктерін жүзеге асыру. Жалпы дамуды түсінудегі
негізгі екпін адамның өз қажетін өтеуге бағытталады және оған қалай жете
алады, ол арқылы қандай нәтижеге жетеді деген сұрақтарды қанағаттандырады.
Тек қана даму арқылы адам сапасы мен адамдық қабілетіліктің өзгеруіне қол
жеткізе аламыз. Яғни, даму барысында адамгершілік қасиеттермен адам бойында
жеткілікті деңгейде қалыптастырылады. [4.23].
Жеке адам еңбексіз дамымайды. Еңбек арқылы адамның дене бітімі,
адамгершілік, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып, жетіледі. Кәсіби
еңбектің әлеуметтік мәні және құндылығы арта түседі. Кәсіби еңбек
процесінде өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру
үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды. Жеке адам өз күшінің
шамасын және қабілетін, творчествалық қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз
еңбегінің қоғамдық маңызын терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз
басының және отбасының бағыты толыса түседі.
Болашақ маманның еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері:
1. психологиялық және практикалық тұрғыда даярлау;
2. ұжымдық еңбек дағдыларын қалыптастыру;
3. еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту;
4. ынтасын және қабілетін дамыту;
5. өз бетімен өз еркін пайдаланып отыруға дағдыландыру.
Бұл процесс екі фактордың ықпалымен жүзеге асырылады: объективтік
фактор қоғамның материалдық-техникалық базасын және жаңа қоғамдық
қатынастарды жасау. Болашақ маманның еңбек мәдениетінің көрсеткіші: жұмысты
сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына,
түрлі материалдарға құндылықпен қарау, өзінің инициативасын көрсете білу,
дербестік, алдағы жұмысының кезеңдерін белгілей білу, еңбек процесін талдау
және іс құжаттарын сауатты жасай білуі. Болашақ маман тәрбиесінің мақсат,
міндеттерінің бірі халық шаруашылығында электрониканы, радиотехниканы,
компьютерлерді, автоматтарды, роботтарды т.б. қолдану барлық мамандардан
жоғары техникалық сауттылықты талап етеді. Сондықтан мектепте оқыту және
тәрбие жұмысының барысында оқушылардың ынтасын ғылыми-техникалық білімді
игеруге дамыту және тәрбиелеу қажет. Болашақ маман тұлғасының кәсіби
қалыптасуындағы бағыттар – бұл әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz