Қазақстан топырақтарының экологиясы

1.
1.1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қазақстанның топырақ түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Жазық аумақтардың топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
4
4
1.2 Таулы алқаптың топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3 Қазақстан топырақтарын пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.4 Қуаң жерлерді қалпына келтіріп тиімді пайдалану жөніндегі игі бастама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
2 Қазақстан топырақтарын (жерлерін) әр аймақта бағалау және бұл жұмыстардың негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

21
2.1 Терістік облыстарымыздағы суарылмайтын егістіктерге пайдаланылатын толпырақтарды бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
2.2. Оңтүстік облыстарымыздағы суармалы егістіктерге пайдаланылатын топырақтарды бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
2.3. Бұрынғы Одақтағы және Қазақстандағы алғашқы жерді бағалаудың принциптеріне қысқаша шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
2.4 Тәуелсіз Қазақстандағы жер бағалаудың жаңа кезеңі ... ... ... ... 38
3 Қазақстан топырақтарының экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.1 Қазақстан топырақтарын мелиорациялау мәселелері мен суармалы егіншілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
3.2 Сортаңданған жерлерді игеру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.3 Егіншіліктің ауыспалы жүйесін қолдану және топырақты эрозиядан қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
3.4. Бүлінген жерлерді қалпына келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
3.5. Топырақты тыңайту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 72

77

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Адам қоғамы табиғаттың бір ерекше саналы бөлігі бола тұрып, табиғат қорынсыз тіпті өмір сүре алмайды. Мысалы, адам организмі ауасыз (оттегісіз) тек 2-5 минут, сусыз 4-5 тәулік, ал тамақсыз 30-35 тәулік өмір сүреді екен . Адам өміріне аса қажетті табиғаттың осы үш қорыда (ауа, су және тамақтық заттар) осы өзіміз мекен етіп отырған жерімізде орын алып, түзіліп, өндіріледі. Сондықтан адам баласы, көне заманнан-ақ ''Жерді – асыраушы анамыз'' деп өте құрметпен атаған. Сонымен қатар жер қабаты тек адам қауымы емес, бүкіл тіршіліктің тірегі, әрі мекені, әрі асыраушысы. Міне сондықтан біздер төменде табиғаттың негізгі байлығы – топырақ жамылғысы мен жер қорлары, оны бағалау, тиімді пайдалану мен қорғау мәселелері туралы сөз болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Қазақстан Республикасындағы топырақ түрлеріне сипаттама бере отырып, оларды тиімді пайдалану жолдарын айқындау. Сонымен қатар қазіргі кезде бүлінген жерлерді қайта қалпына келтіру іс-шаралыарын ұйымдастыру жолдарын көрсету.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Муравлев Г.Г. Охрана природы и воспроизводение естественных ресурсов. Учебное пособие. Алма-Ата. 1978. Изд.КазГУ. 108 стр.
2. Вронский В.А. Экология, словарь-справочник, Ростов на Дону. М. Зевс. 1997. 157 стр.
3. Циолковский К.Э. (1857-1935). Советский энциклопедический словарь. М., 1980. стр.1488.
4. Тихов Г.А. (1875-1960). Советский энциклопедический словарь. М., 1980. стр. 1344.
5. Аболин Р.И. От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хан-Тенгри. Ленинград. 1930.
6. Абуталипов Ж.А. Казахстан в мировой экономике. КазНИИНИ. Алма-Ата, 1992. 44 стр.
7. Оспанов Ө., Жамалбеков Е. Құнарлы жер - құтты мекен. Алматы, Ғылым, 1983. 132 б.
8. Чигаркин А.В. Геоэкология и охрана природы Казахстана. Алматы, Қазақ университеті. 2003. 235 с.
9. Әліпбай Сұңғат. Қуаң жерлер қайта қалпына келе ме? Егемен Қазақстан. 2004, 24 наурыз.
10. Указания к проведению почвенного обследованию целинных и залежных земель, освойваемых под посев зерновых. Алма-Ата. МСХ. 1954.
11. Успанов У.У. Природные, природно-хозяйственные зоны и пахатноприродные земли Казахстана. Вестник АН КазССР. 1958. ғ4.
12. Успанов У.У. Географо-генетические исследования почв и качественный учет земель Казахстана. В книге успехи почвоведения в Казахстане. Наука, Алма-Ата. 1975.
13. Боровский В.М., Зазуля М.Ш. Мелиоративное состояние в южном Казахстане и меры по его улучшению. Производительные силы южного Казахстана. Том 5. Сельское хозяйство. ''Наука'' Алма-Ата. 1967. Стр. 14-23
14. Боровский В.М. Геохимия засоленных почв Казахстана. Изд. ''Наука'' М. 1978, 192 стр.
15. Давлятшин И.Д. Принципы и критерии бонитировки почв. Аналитический обзор КазНИИНКИ. Алма-Ата. 1991. Стр. 50.
16. Гаврилюк Ф.Я. Бонитирова почв. Изд. ''Высшая школа''. М. 1970. 266 стр.
17. Карманов И.И. Научные основы и методика расчета цен на почву и земельные участки. Вестник с/х науки. 1989 ғ3. С. 3-9.
18. Жер учаскелері және меншікке берілген кезде, мемлекет немесе мемлекеттік жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлемақының базалық ставкаларын, сондай-ақ жер учаскелерін жалдау құқығына сату төлемақысының мөлшерін бекіту туралы. Егемен Қазақстан. 2003 ж. 5 қыркүйек.
19. Сұңғат Әліпбай. Жер кодексі жерге көзқарасымызды өзгертті. Егемен Қазақстан. 2004. 27 қазан.
20. Одум Ю. Основы экологии. М. 1975. 740 с.
21. Байкадиұлы С. Қырық жылға созылған кесел. Халық кеңесі газеті. 11 ақпан 1993 ж.
22. Асанов Қ. Нужна государственная программа. Каз.правда. 10.07.1991.
23. Воейков А.И. Орошение Заспийской области с точки зрения географии и климатологии. Изв. Русс.географич.общество. 1908. Т.44. Вып.3.
24. Аманниязов Қ.Н. Каспийское море. Алматы. ''Қазақ университеті''. 1999. 110 стр.
25. Давитая Ф.Ф. Сапожникова С.И. Климатические ресурсы сельского хозяйства. Сб.природные ресурсы СССР, их использование и воспроизводства. М.изд.Ан СССР. 1963.
26. Сарықұлов Д.С. Эффективность капиталовложений в мелиорации. Алма-Ата, 1971.
27. Институт почвоведения. Изд. ''Наука'' КазССР. Алма-Ата. 1980. 6.1 п.л.
28. Джанпеисов Р.Д. Эрозия и дефляция почв Казахстана. Алма-Ата, Наука. 1977. 231 стр.
29. Бараев А.И. Почвозащитные система земледелия. М.Колос. 1972.
30. Василенко В.Н. Готовы ли мы к ноосфере. Каз.правда. 9.07.1991.
31. Имангазиев К. Егіншілікте тыңайтқыш қолдану жүйесі. Алматы. Қайнар. 1970.
2. Щипунов Ф.И. Опасная болезнь ландшафтной сферы. Природа. 1968. ғ10. 25-28 стр.
32. Ревель Р. Цитируется по Ковде В.А. Почвенный покров, его улучшение, Использование и охрана. М.Наука, 1981. Стр. 11.
Прошляков В.П. Использование и охрана земель. М.Колос. 1979. 158 стр.
33. Ковда В.А. Биосфера, почвы и их использование. М.1974. 124 стр.
34. Боровский В.М. Что нас ждет завтра. Газ.Вечерняя Алма-Ата. 22/11-1975.
35. Урланис Б.И. Народонаселение. Исследования, публицистика. М. Статистика. 1976. 356.
36. Смаилов К. Қазақстан, ХХІ ғасыр. Егемен Қазақстан. 25.05.1996.
37. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз - демографияда. Алматы. Жеті жар
ы. 1999. 264 б.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 4
1.1.Қазақстанның топырақ 4
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жазық аумақтардың
топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Таулы алқаптың 9
топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
1.3 Қазақстан топырақтарын пайдалану 11
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Қуаң жерлерді қалпына келтіріп тиімді пайдалану жөніндегі
игі 19
бастама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
2 Қазақстан топырақтарын (жерлерін) әр аймақта бағалау және
бұл жұмыстардың негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..21
... ... ... ... ..
2.1 Терістік облыстарымыздағы суарылмайтын егістіктерге
пайдаланылатын толпырақтарды 21
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.Оңтүстік облыстарымыздағы суармалы егістіктерге
пайдаланылатын топырақтарды 29
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3.Бұрынғы Одақтағы және Қазақстандағы алғашқы жерді бағалаудың
принциптеріне қысқаша 34
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.4 Тәуелсіз Қазақстандағы жер бағалаудың жаңа 38
кезеңі ... ... ... ...
3 Қазақстан топырақтарының 42
экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қазақстан топырақтарын мелиорациялау мәселелері мен суармалы
егіншілік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..49
... ... ... ... ... .
3.2 Сортаңданған жерлерді игеру 56
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Егіншіліктің ауыспалы жүйесін қолдану және топырақты
эрозиядан 59
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
3.4.Бүлінген жерлерді қалпына 64
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5.Топырақты тыңайту 68
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..72
... ... ... ... ... ... ... ... .. 77
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Адам қоғамы табиғаттың бір ерекше саналы бөлігі
бола тұрып, табиғат қорынсыз тіпті өмір сүре алмайды. Мысалы, адам
организмі ауасыз (оттегісіз) тек 2-5 минут, сусыз 4-5 тәулік, ал тамақсыз
30-35 тәулік өмір сүреді екен . Адам өміріне аса қажетті табиғаттың осы үш
қорыда (ауа, су және тамақтық заттар) осы өзіміз мекен етіп отырған
жерімізде орын алып, түзіліп, өндіріледі. Сондықтан адам баласы, көне
заманнан-ақ ''Жерді – асыраушы анамыз'' деп өте құрметпен атаған. Сонымен
қатар жер қабаты тек адам қауымы емес, бүкіл тіршіліктің тірегі, әрі
мекені, әрі асыраушысы. Міне сондықтан біздер төменде табиғаттың негізгі
байлығы – топырақ жамылғысы мен жер қорлары, оны бағалау, тиімді пайдалану
мен қорғау мәселелері туралы сөз болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Қазақстан Республикасындағы
топырақ түрлеріне сипаттама бере отырып, оларды тиімді пайдалану жолдарын
айқындау. Сонымен қатар қазіргі кезде бүлінген жерлерді қайта қалпына
келтіру іс-шаралыарын ұйымдастыру жолдарын көрсету.

1. Қазақстанның топырақ түрлері
1.1 Жазық аумақтардың топырақтары
Қазақстан жер көлемі жағынан ірі ел – Англиядан 11 есе үлкен. Ұлан
байтақ аумағы терістіктен оңтүстікке қарай 1600 км, шығысынан батысына
қарай 3000 км жерге созылып жатқан кеңістікті алып жатыр. Республика ТМД
елдері ішінде Ресейден кейінгі екінші орынды иемденіп, оның жері бұрынғы
Ресейден басқа 13 одақтас республиканың жер көлемінен артық деген сөз.
Бейнелеп айтқанда, Қазақстан жеріне Армения сияқты 90 республика еркін
сыйып кетеді екен. Халқының саны жөнінен әлемде шамамен 80-ші орында болып,
жер көлемі жөнінен кең байтақ 10 елдің бірі. Дәлірек айтсақ, Ресей, Канада,
Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үнді, Аргентинадан кейінгі 9-шы орында.
Оныншы орынға Судан мемлекеті ие. Әлем халқының небары 0,3 пайызын құрай
тұрып, Қазақстан жер шарының екі пайызын алып жатыр.
Мұндай, кең алқапта жазықтар мен ойпатты жерлер, биіктігі әр түрлі
таулар кездеседі. Кең алқапты жерлердің табиғи, климат, топырақ жағдайлары
әр түрлі, ол табиғаттың негізгі зоналық заңына байланысты. Мысалы,
Қазақстанның жазық алқаптарында климаттың, топырақтың терістіктен
оңтүстікке қарай өзгеруі табиғаттың көлденең зоналық заңына бағынса, таулы
алқаптардағы топырақ, климат жағдайларының тау етегінен, таудың биік шыңына
қарай өзгеруі табиғаттың тік зоналық заңына бағынады. Енді біз Қазақстан
аумағындағы кездесетін зоналық топырақтардың қысқаша сипаттамасына және бұл
топырақтарды ауыл шаруашылығында пайдалану мәселелеріне тоқталамыз.
1) Республикамыздың қиыр терістігінде біраз аумақты жеткілікті
ылғалданған орманды-далалы зонаша алып жатыр. Бұл зонашада ауадан түсетін
ылғалдың орташа жылдық мөлшері 330-350 мм, жерден буланатын ылғалдың
мөлшерімен шамалас, ылғалдану коэффициенті бірге жуық. Жер беті жазық,
ойпатты келеді, сондықтан бұл аймақта ылғалды-шалғында топырақтар көп
таралған. Негізінен шайылған орманның сұр топырағы мен шалғынды
қаратопырағы және сілтісізденген қаратопырақтар кездеседі. Топырақтың беткі
қабатындағы қарашірінді мөлшері 8-9%. Зонаша негізінен Батыс Сібір
ойпатында орналасқан. Мұнда суарылмайтын егіншілік дамыған, негізінен
жаздық бидай егіледі. Картоп, көкөністер өсіріледі, мал шаруашылығы
дамыған. Егістікке жарамды жерлердің бәрі түгелдей игерілген. Қалған
жерлері орман, шабындық пен жайылым үшін пайдаланылады. Қазақстан аумағында
бұл зонаша небары 0,4 млн. гектар (республика жерінің 0,2%), зонаның
негізгі бөлігі терістіктегі Ресей жерінде.
2), 3) Осы зонашадан оңтүстікке қарай байтақ қаратопырақты далалы зона
басталады. Өзінің топырағы мен климаттық жағдайына қарай бұл зона екі
зонашаға бөлінеді: а) орташа ылғалданған дала: б) ылғалы жеткіліксіз қуаң
дала. Бұл аймақтың біразы Батыс-Сібір ойпатында жатыр. Солтүстік Қазақстан
облысының көпшілік жері, Қостанай, Павлодар облыстарының терістік жағы,
Ақмола, Қарағанды, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының солтүстік шеттері
осы зонада орналасқан. Ылғал көбінесе күз және қыс айларында түседі, ал
мамыр мен шілде аралығы біршама құрғақ болады. Егістік өніміне әсер ететін
қатты құрғақшылық бұл аймақта сирек қайталанады. Оның топырақтары қара
топырақты зонаның Батыс Сібір провинцияларында кездесетін: 2) кәдімгі қара
топырақ (орташа ылғалданған далада) және 3) оңтүстіктің қара топырағы
(ылғалы жеткіліксіз қуаң далада).
Егістікке жарамды жерлердің бәрі жыртылған. Бұл аймақта негізінен
суарылмайтын астық егіледі. Дегенмен сортаң, сорланған топырақтар және
кешенді учаскелер күрделі мелиорациялауды, ал жыртылған жерлер фосформен
тыңайтуды қажет етеді. Бұл зонаның көлемі - 25,4 млн. гектар, яғни
республика жерінің 9%-на жуық. Бұл алқаптың көп жері 1954-1958 жылдары тың
игеру кезінде астықты дақылдар үшін жыртылды.
2) Кәдімгі, орташа қара шірінділі, қаратопырақты зонаша республикамыздың
11,7 млн. гектарын, яғни барлық жеріміздің 4,3%-ын алып жатыр. Ауадан
түсетін ылғал 300-330 мм. Негізгі топырақтары - кәдімгі, орташа қара
шірінділі қара топырақтар. Топырақ қара шіріндісінің мөлшері беткі
қабатында 0-10 см, 7-8 %-ы, табиғи күйінде құнарлы топырақтар. Егістік
өніміне әсер ететін құрғақшылық орта есеппен он жылда бір рет қайталанады.
3) Оңтүстік, аз қара шірінділі, қаратопырақты зонашаның көлемі 13,7 млн.
Гетар, республика жерінің 5,1 %-ы, жоғарғы зонашаның оңтүстік аймағында
орналасқан. Ауадан түсетін ылғал жылына 280-300 мм, оның жылы уақытта
түсетіні 150-180 мм. Топырақтарының басым бөлігі аз қара шірінділі қара
топырақтар. Топырақтың беткі қабатындағы қарашірінді мөлшері 4-6%.
Топырақтар жамылғысында сортаңданған, әктенген топырақтар түрлері басымырақ
кездеседі. Егістік өніміне әсер ететін құрғақшылық он жылда 2-3 рет
қайталанады.
4), 5), 6) Қара топырақты далалы зонаның оңтүстігінде Қазақстанның
батысынан шығысына қарай - Шығыс Қазақстан облысына дейін созылып, құрғақ
және шөлді-далалы қара қоңыр топырақты зона жатыр. Оның көлемі 90,4 млн.
гектардай (республика территориясының 33,3%), яғни бұрынғы КСРО-дағы мұндай
зонаның 70% жерін қамтиды. Бұл аймақта Павлодар облысының көп жері,
Солтүстік Қазақстан облысының батыс жағының біраз бөлігі, Қостанай, Ақмола
облыстарының көпшілік жері, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан,
Қарағанды облыстарының көп жерлері орналасқан. Бұл кең зонаның солтүстік
бөлігінің топырағы оңтүстіктің қара топырағына өте ұқсас, күңгірт қара
топырақ (4). Топырақ қара шіріндісінің мөлшері 3-4%. Орта бөлігінде
ылғалдың азаюына байланысты өсімдіктердің өсуі де сирексіп, топырақтың
қарашірігі азаяды, топырақтың түсі жай қара қоңырға айналады (5). Топырақ
қара шіріндісінің мөлшері 3%-дай. Ал аймақтың оңтүстігінде шөлді-далада
топырақ түсі ашық қара қоңырға ауысады (6). Топырақтың беткі қабатындағы
қара шірінді мөлшері небары, 1,5-2%.
4) Зонаның солтүстік бөлігінің топырағы күңгірт қара қоңыр, онда
суарылмайтын жаздық бидай егіледі. Бірақ олардан алынатын өнім мөлшері ауа
райына тәуелді. Орта есеппен жылына түсетін ылғал 250-280 мм. Мұнда
құрғақшылық үш-төрт жылда бір рет қайталанады. Бұл жердің көлемі 27,7 млн.
гектардай (республика жерінің 10,3%), 5) ал зонаның орталық бөлігінде жай
қара қоңырлы топырақтарда құрғақшылық жиі болатындықтан, суарылмайтын егін
өнімі мұнда тұрақсыз. Бұл аймақта құрғақшылық екі жылда қайталанып, өнім
қанағаттанарлықсыз алынады. Бұл зонашаның көлемі - 24,3 млн. гектар жер,
Қазақстан жерінің 8,9%. Тың игеру кезінде негізсіз жыртылып кеткен жер
көлемі 4-5 млн. гектарға жуық еді. Ол жерлер біраз уақыттардан бері
егістіктен шығарылды. Бұл зонашаларда астықты шаруашылықтар, күңгірт қара
қоңыр зонашаларда біршама жақсы дамыған. Онда жеңіл топырақтар желмен ұшуға
бейім, оның өзі топырақтың жел эрозиясына қарсы күресу шараларын
ұйымдастыруды қажет етеді. Сонымен қатар топырағында фосфор аз
болғандықтан, фосфорлы тыңайтқыштар қажет. Бұл екі зонашадағы негізгі
егістік жерлер тың игеру кезінде игерілген. Ескеретін жай: тың игеру
науқанында біршама асыра сілтеушілік болып, қара қоңыр топырақтардың астық
егуге жарамсыз біршама құрғақ жерлері жыртылып кеткен еді. Ол жерлер соңғы
жылдары егіншіліктен шығарылып, жайылымдыққа қайтарылды. Егістіктермен
қатар мал шаруашылығы дамыған, жалпы бұл зонашаларда астық дақылдарының
өнімі төмен болатындықтан оның көлемін азайтып, негізінен мал шаруашылығы
бағыты әрі қарай өрістемек.
6) Шөлді-далалы зонаша солтүстіктегі далалы аймақ пен оңтүстіктегі шөлді
аймақтың аралығында жатыр. Сондықтан бұл зонашада солтүстіктегі далалы зона
мен оңтүстіктегі шөлді зонаның табиғи ерекшеліктері кездеседі. Климаттың
құрғақ болуына байланысты мұнда өсетін шөптердің түрлері аз, әрі сирек.
Топырақтың құнарлылығы кем, әсіресе оның құрамындағы қарашірік аз, топырақ
түсі ашық қара қоңыр, көбінесе сортаңданған. Ауадан түсетін ылғал мөлшері
жылына орта есеппен 180-210 мм-ақ, бұл егістіктің өнімді шығуын қамтамасыз
ете алмайды. Ылғалдану коэффициенті аймақта шамамен 0,2-0,3 яғни 20-30%.
Бұл қазіргі уақытта негізінен мал шаруашылықты аймақ болып саналады.
Жайылымы көктемгі, жазғы, күзгі уақыттарда жақсы.
Құрғақшылық жиі байқалады, яғни 4 жылдың 3 жылы құрғақ болады. Сондықтан
егін егіп, тұрақты өнім алу тек суармалы жағдайда ғана іске асады, бірақта
суару үшін су көздері жоқ. Көлемі 38,4 млн. гектар, яғни Қазақстан
территориясының 14%-ын алып жатыр.
7), 8) Жартылай шөлді зонашаның оңтүстігін кең алқапты шөл зонасы алып
жатыр. Бұл зонада Батыс Қазақстан облысының біраз жері, Атырау, Маңғыстау,
Қызылорда облыстары түгелімен, Ақтөбе, Қарағанды облыстарының біраз
жерлері, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының басым көпшілік
жерлері орналасқан.
Бұл зона екі зонашаға бөлінеді: а) сор шөпті жусан өсетін құба
топырақтар (7), терістік шөл: б) жусанды-сор-шөптер өсетін сұр-құба
топырақтар (8), орталық шөл. Сонымен қатар екі зонашада да, әсіресе,
соңғысында тақыр түсті топырақтар мен тақырлар, үйме құмдар және сорланған
жерлер көптеп кездеседі.
Аймақ негізінен аз өнімді мал жайылымына қолайлы. Мұнда тек суармалы
егістіктен ғана өнім алынады. Өзен бойларында орналасқан тақыртүстес
топырақтар күріш егуге ыңғайлы. Топырақ құнарлылығы аз болғандықтан,
суарған кезде азотты, фосфорлы және органикалық тыңайтқыштарды қолдану
керек. Шөл аймағы Қазақстандағы ең мол жерді алып жатыр. Оның көлемі 119
млн. гектар, яғни республика территориясының 44%-на жуық. Жалпы жартылай
шөл мен шөл зоналарын сипаттай келіп, ол алқаптарды өнімсіз, құнарсыз деп
айтуға әсте болмайды. Өйткені осы жердің ыстығына бейім, сорланған
топырақтарда өсетін сор шөптерді қой малы, оның ішінде қаракөл қойлары,
''шөл кемесі'' атанған түйе малдары сүйсіне жейді. Ал мұнда қолдан су
беріп, мелиорация шараларын қолданған кезде, шөлдің ұзақ күнін ұнататын
кейбір қымбат дақылдар, суға да қанығып мол өнімдер береді. Дегенмен осыған
қарап, барлық шөл жерлерді бау-бақшаға айналдыруға болады деген бос қиялға
берілмеген абзал. Себебі қоғам үшін шөлдер шөл күйінде де қажет. Табиғатта
бір жер шөл болып, екінші жер көл болып бірін-бірі толықтыратын, бірін-бірі
теңгеретін заңдылықтың барын да ескергеніміз жөн.

1.2. Таулы алқаптың топырақтары

Қазақстан аумағындағы жазық жерлердің көлемі таулы алқаптармен
салыстырғанда өте мол. Дегенмен республикамыздың шығысы мен оңтүстік
шығысында біраз жерлерді таулар алып жатыр. Олардың көлемі жалпы Қазақстан
жерінің 12%-ы. Олар - Шығыс Қазақстандағы Алтай таулары, Алматы облысының
оңтүстігіндегі Жоңғар және Іле Алатаулары, Жамбыл облысының Қырғыз Алатауы,
Оңтүстік Қазақстан облысындағы Өгем, Қазығұрт пен Қаратау таулары. Енді Іле
Алатауы мысалында тау етегінен жоғарылаған сайын топырақ түрлерінің
сипаттамасына тоқталайық. Себебі Іле Алатауы биік, онда табиғаттың
белдеулік зоналары түгел кездеседі. Бұл жайындағы алғашқы толық мәлімет
Аболиннің (1930 ж.) Ленинградта шыққан ''Балқаш өңірінің шөл даласынан Хан
Тәңірінің қарлы биіктігіне шейін'' деген классикалық еңбегінде келтірілген
(Аболин Р.И., 1930) (5). Сондықтан өсімдіктердің топырақтардың биіктік
зоналығы жайында халықаралық жиналыстар мен экскурсиялардың Алматы
аймағында өтетіні тегін емес.
9) Таулы алқаптарда ені әр жерде әр түрлі батыстан шығысқа қарай созылған
тау етегіндегі шөлді-дала зонасы - белдеуі орын алған. Жазықтағы шөлді-
дала зонашасына қарағанда тау етектерінде жатқандықтан, бұл аймақтың
табиғи жағдайы өзгеше келеді. Бұл белдеу - таулық белдеулік
зоналығының ең төменгі сатысы. Сондықтан бұл алқапты пайдалану жағдайы
да басқаша.
Тау етегіндегі шөлді-далалы белдеуінде ылғал мөлшері жазық аумақтағы
шөлді-дала зонашасына қарағанда әлдеқайда мол. Ылғалдың орташа мөлшері 250-
360 мм-ге дейін жетеді. Ылғал көбінесе жылдың көктемгі және қысқы айларында
түседі де, жаз, күз, айлары құрғақ болады. Бұл аймақта қысқы, көктемгі
ылғалды дұрыс пайдаланып, ерте пісетін астық дақылдары - күздік және жаздық
бидай, арпа егіледі. Ал суармалы жерлерде астықтан басқа бағалы дақылдар:
қант қызылшасы, мақта, жүгері, беде мен көкөністер, бау ағаштары мен
жүзімдіктер, темекі жақсы өседі.
Негізінен алғашқы екі зонашада Алматы, Жамбыл облыстарының қант қызылша
егістері, суармалы жерлердегі астықтары, темекі, көкөніс, бау-бақша,
жүзімдіктер, Оңтүстік Қазақстан облысының мақтасы мен дәрілік шөптер, бау-
бақша, жүзімдіктер орын алған. Тау етегінің шөлді-далалы зонасының көлемі
14 млн. гектардай, яғни республика жер көлемінің 5,2 %
10) Тау етегі шөлді-далалы белдеуінен биігірек алқапта аласа таулы-дала
белдеуі басталады. Бұл аймақта таулардың топырқ-климат жағдайларына
тигізетін әсері үлкен. Ауадан түсетін ылғал мөлшері 500-800 мм-ге жетеді.
Мұндай мөлшердегі ылғал терістік жақтың жазық жерлеріндегі ешбір аймағында
кездеспейді. Ылғал көп түсетіндіктен шөп жақсы өседі. Топырқтары да
құнарлы, негізінен таудың қара қоңыр топырағы мен қара топырақ, ал Батыс
Тянь-Шаньда таудың қоңыр топырақтары. Бұл аймақта суарылмайтын егіс
егіледі, көбінесе астықты дақылдар өседі, мал жайылымына да қолайлы. Аймақ
таулы, жыралы болып келетіндіктен, жаппай егістікке қолайсыз, сондықтан
көбіне табиғи мал жайылымы, шабындық ретінде пайдаланылады. Бұл алқапта
суарылатын және суарылмайтын жемісті ағаштар, бұталар көп өседі. Алматының
әйгілі ''Апорт'' алмасы да осы аймақта өсіп, тамаша өнім береді. Бұл
зонаның көлемі 10 млн. гектарға жуық.
11) Орташа таулы, шалғынды-орманды белдеуі аласа таулы-далалы белдеуінен
жоғары алқапта жатыр. Бұл аймақта түсетін ылғал мөлшері жылына 850-900 мм-
ге дейін жетеді. Шалғынды шөптер аса биік болып өседі. Топырағы аса құнарлы
қара топырақ пен күңгірт қара түсті орман топырағы. Таудың қара
топырағындағы қарашірінді мөлшері 10-12%-ға жетеді. Жер бетінің бедеріне,
аймақтың суықтығына байланысты егістік жері өте аз. Жері негізінен жазғы
жайлау мен шабындыққа қолайлы. Көп жері орман ағаштары, негізінен Тянь-Шань
шыршасы. Көлемі 4 млн. гектардай.
12) Биік таулы-шалғынды және шалғынды-далалы белдеу - биік таулы
аймақтарда орын алады. Бұл аймақтың ауа райы орта таулы аймақтардан
суықтау. Ауадан түсетін ылғал мөлшері орта таулы аймақтан аздау.
Топырақтары - биік таулы альпілік және субальпілік шалғынды, шалғынды-
далалы топырақтар. Таудың биік басында жыл бойы ерімейтін қар мен мұз
жатады. Алтайдың таулы аймағында таулы-тундра топырағы кездеседі. Бұл аймақ
негізінен малдың, әсіресе уақ малдың жазғы жайлауы, себебі басқа уақыттарда
күн салқын. Көлемі 3 млн. гектардай. 1-сурет сызба-нұсқада сипатталған
Қазақстан топырақтарының зона, зонашасының реті келтірілген.

1.3 Қазақстан топырақтарын пайдалану жолдары

Жоғарыда сипатталған Қазақстан топырақтарының сызба-нұсқалық картасы 1-
суретте көрсетілген, олардың негізгі климаттық көрсеткіштері мен ауыл
шаруашылығына пайдалану бағыты 1-кестеде берілген. Қазақстанның топырақтану
саласындағы ғалымдардың көп жылдық зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып,
Қазақстан территориясындағы топырақ-табиғат зоналарының, зонашаларының
қысқаша сипаттамасына қоса зоналар мен зонашалардағы топырақтарды ауыл
шаруашылығына пайдалану мәселелеріне тоқталайық. 1- кестеде
көрсетілгендей, республикамыздың жалпы территориясының 80%-дан астам жері
құрғақ аймақтарда орналасқан. Сондықтан Қазақстанда ауыл шаруашылығы
өндірісі ТМД елдерінің басқа бөліктеріне қарағанда қолайсыздау. Жерден мол
өнім алу үшін зоналар мен зонашаларда жүргізілетін басты шаралар -
құрғақшылықпен күресу, жер суару және мелиорациялау, топырақты эрозиядан
қорғау. Осы мәселені түбегейлі шешуге республика дихандары мен ғылыми-
зерттеу мекемелерінің негізгі күш-жігері қажет.
Қазақстан Республикасы білім министрлігі – Ғылым академиясының Еңбек
Қызыл Ту орденді топырақтану институтының көп жылдық жұмыстары нәтижесінде
құнды мәліметтер жинады. Республикамызда күрделі мелиорацияны қажет
етпейтін, жыртуға жарамды 61 млн. гектардай жер бар екен, оның 27 млн.
гектары - егістіктер, тыңайған жерлер, көпжылдық ағаштар мен меншікті
учаскелер. Осы жерлердің көбі - 20 млн. гектарға жуығы терістік, шығыс,
терістік батыс қара топырақты және қара қоңыр топырақты, көпшілік
жағдайларда табиғи ылғалмен қамтамасыз етілген аймақтарда. Ал ылғалмен
қамтамасыз етілмеген, топырағы жай және ашық қара қоңыр, құрғақ және
шөлейтті зонашаларда жыртылған жер көлемі соңғы жылдарға шейін 5,0 млн.
гектар шамасында еді. Қазір олар егіншіліктен толық шығарылды. Ал қалған
4 млн. гектар егістік жерлер Оңтүстік Қазақстан, аздап Шығыс Қазақстан және
Батыс Қазақстан облыстарында. Бұлар негізінен тау етегіндегі шөлді-далалы
белдеуде тараған суарылмайтын және суарылатын егістіктер мен бау-бақшалар.
Суармалы жердің біраз көлемі шөл аймағында өзен бойлары мен сағаларында
орналасқан. Республикамыздың жалпы суармалы жер көлемі кезіндегі 2,4 т млн.
гектар орнына көп төмендеп қазір шамамен 1,0-1,2 млн. гектардай ғана. Бұл
жағдайды көп созбай міндетті түрде қалпына келтіру қажет.
Қазақстандағы тың игеру негізінен мамандандырылған (совхоздарды)
кеңшарларды ұйымдастыру арқылы жүзеге асқаны белгілі. Егер 1950 жылы
республикамызда не бары 22 астық совхозы болса, тың көтерілгеннен кейін
астық өндіруші совхоздар саны Қазақстанда 620-ға жетті. Жалпы
республикамызда кеңестер кезінде совхоздар саны - 2060, 400-ден астам
колхоз бар еді, сондықтан Қазақстан аграрлы республика болды. Оның басым
көпшілігі астықты совхоздар, 272-сі қой совхозы, 142-сі сүт, ет совхоздары,
ал 50-і шошқа, өзгесі мақта, техникалық дақылдар, бау-бақша, жүзім т.б.
совхоздар еді.
Қазақстанның кең байтақ жерінде орналасқан шаруашылықтар - өте ірі,
жақсы жабдықталып, механикаландырылған шаруашылықтар болған. Мәселен, орта
есеппен Қазақстандағы әр совхоз 90 мың гектардай ауыл шаруашылық жеріне
иемденсе, оның 16 мың гектарға жуығы жыртылған егістіктер. Ал Қостанай
облысындағы Козлов атындағы алып совхоздың жалпы жер көлемі - 400 мың
гектардай, ал егістік көлемі 100 мың гектардан астам болған. Жалғыз
совхоздың өзі бұрынғы КСРО кезінде өнімді жылдары 8 млн. пұттан астам алтын
дән тапсырған.
Дей тұрғанмен, көп жылдар бойы тек марапаттау ыңғайында біржақты
айтылып келген тың және тыңайған жерлерді игерудің кейбір көлеңкелі
тұстарын айта кеткен де жөн. Әлбетте, әміршіл-әкімшіл заманның туы желбіреп
тұрған уақытта тың игеруде біршама солақайлықтар болды. Қысқа мерзімде
партияның бастауымен, жастардың қоштауымен республикамызда 25 млн. га жер
өте асығыс қауырт игерілді. Тың игерудегі алғашқы қателер осы түста
айқындала түсті. Бұл сияқты аса маңызды мемлекеттік іс ең алдымен жер,
топырақ жағдайларын жан-жақты зерттеуден басталмады. Өкінішке орай, ''тың
планетасында'' түбегейлі зерттеулер жүргізілмей, тек қана барлау
экспедициялары ұйымдастырылды. Олар негізінен жыртуға жарамды алқаптарды
ғана анықтады, болашақ астық шаруашылықтарының іргетасы қаланатын тұсқа
алғашқы қазықтар қағылды.
Ескеретін тағы бір жай, тың игерудің алғашқы кезеңінде жерді таңдау
экспедицияларының құрамына, жаңа ұйымдастырылған астық совхоздардың
директорлығына ұсынылғандар, Мәскеудің жолдамасы арқылы келген Мәскеу,
Украина, Беларусь т.б. жақтардан келген мамандар еді. Олардың көбісі
Қазақстанның жер жағдайын жақсы білмейтін, Қазақ жерін гүлдендіруге
құлшынып тұрмаған азаматтар болатын. Тың игерудің алғашқы кезеңінде жыртуға
жарамды алқаптар таңдалып, болашақ совхоз орталықтарына қазық қағылғаннан-
ақ біраз қателер жіберілді. Игерілген тыңдағы, бұрынғы астық кеңшарлар
аттары тың игерушілердің қайдан келген географиясы туралы толық мәліметтер
береді (2-сурет). Соның салдарынан егіс егуге табиғи жағдайы жарамсыз жүз
мыңдаған құмды және құмдақ, сортаң жерлер жыртылды. Мұндай құрамы жеңіл
құмдақ топырақтар өзінің табиғатында жел эрозиясына тым бейім келетіні
белгілі. Жыртылмай тұрған кезінде өсімдіктердің шымды қыртысымен жымдалып,
бекіп тұрған құмдақ жерлерді қайырмалы әдіспен жыртқанда ''ерке'' желдің
еркімен топырақ эрозиясын үдетті. Мыңдаған жылдар бойы түзілген құнарлы
топырақ желмен үрленіп, шаң тозаңға айналды. 1955-1958 жылдары мұндай
жерлер терістік облыстарымызда 1,5 млн. гектарға жетті. Бір ғана Павлодар
облысында 805 мың гектар жер істен шықты. Жел эрозиясына құрамы жеңіл құмды
және құмдақ топырақтар көп бейім болатыны белгілі. Ал терістік
облыстарымызда жыртылған жерлердің басым көпшілігінің азды-көпті жел
эрозиясына шалдығуына аймақтың құрғақшылығы, жазықтығы, орманның жоқтығы
және желдің жиі тұруы себеп болады.
Тың игерудегі жоспар орындау және егістік алқап 400 гектарлық төртбұрыш
пішінді болу талабы алқаптың агроэкологиялық заңдылықтарын бұзды. Тіпті
жерді елді мекендерге, орман алқаптарына, көл мен өзен жағалауларына тақап
жырту, егістікке жарамайтын көптеген құмдақ және сортаң жерлерді жырту -
бұған жақсы дәлел. Осының салдарынан егіншілік мәселесіне тек астық
өндірісі тұрғысынан сыңаржақ шешуге тырыстық, көптеген жайылымды жерлерді
рәсуа еттік.
Жалпы ескеретін жағдай: Қазақстан тыңы негізінен тәуекелді егіншілік
аймағында орналасқан. Себебі, мұнда қуаңшылық жылдар жиі қайталанып
отырады. Республикамыздың зоналары мен зонашаларында қуаңшылық жылдардың
орташа есеппен қайталану заңдылықтары жоғарыда келтірілген. Жалпы
айтарымыз: қара топырақты зона мен күңгірт қара қоңыр зонашада тәуекелді
егіншілік өзін-өзі негізінен ақтаса, қара қоңыр зонашада егіншілік көп
жылдар ақтамайды, ал ашық қара қоңыр зонашада егіншілікті қолдан
суармайынша, өнім ала алмайсың. Сондықтан соңғы екі зонашада бұрынғы
жыртылған жерлерді астық өндірісінен шығарып, оларды қуаңшылыққа төзімді
мал-азықтық шөптерге ауыстыру қажет. Жалпы егістік құрылымын тіпті қара
топырақты және күңгірт қара топырақты зонашаларды қайта қарау қажет. Ол
аймақтардағы кейбір құрамы жеңіл құмдақ топырақтар мен сортаң топырақтары
басым алқаптар да егістіктен шығарылып, мал шаруашылығының еншісіне берілуі
тиіс.
Қазақстан тыңында, тіпті миллиард пұт астық алынған жылдары гектардан
алынған орташа өнім 12-14 центнерден аспайды, ал құрғақшылық жылдары өнім
гектарына 5-6-дан 7-8 центнер аралығында. Сонымен республика тыңындағы
астық өнімі негізінен әр гектарынан емес, егістіктің жалпы мол көлемі
есебінен алынады. Солтүстік Қазақстанның Ақселеу өскен тың даласы 3-
суретте, ал игерілген тыңдағы бидай егісі 4-суретте көретілген.
Астықты дақылдар өнімі жөнінен Қазақстан бұрынғы Одақ көлемінде ең
соңғы орында, ал әлемде 142-орында екен (Абуталипов Ж.А., 1992), (6).
Осындай егіншілік экономикалық жағынан тиімді ме деген сұрақ туады. Әрине
тиімсіз. Сондықтан да соңғы жылдары Қазақстанның тың жерлердегі егіншілік
құрылымы түпкілікті қайта қаралып жатыр. Кезіндегі тыңдағы 30 млн. гектарға
жуық егістік көлемін 15-16 млн. гектарға қысқарту көзделіп отыр. Тыңдағы
егіншілік тек табиғи жағдайда ылғалмен қамтамасыз етілген қара топырақты,
аздап күңгірт қара қоңыр топырақты зоналарда сақталып, басқа жерлер
баяғыдан келе жатқан дәстүрлі мал шаруашылығы үлесіне тимек. Осы бағыттағы
біршама басталған әрекеттерге тоқталмай тұрып, кеңестік заман кезіндегі
республикамыздың топырақтарын егіншілікке пайдалану көрсеткіштері 2-кестеде
келтірілген.

2-кесте
Қазақстан жер қорлары, оның егіншілікке пайдалануы млн. га есебімен (7)

ғ Негізгі зоналық топырақтар Жыртуға 1975 ж. 1980 ж. 2000 ж.
жарамды
жерлер
Жыртылған жерлер
1 Кәдімгі қара топырақтар, 7,9 7,3 7,3 7,35
сілтісізденген шалғынды
қара топырақтар
2 Оңтүстік қара топырақтар 8,7 7,2 7,2 7,25
3 Күңгірт қара қоңыр 13,7 10,0 10,1 10,1
топырақтар
4 Жай қара қоңыр топырақтар 7,5 3,6 3,6 3,6
5 Ашық қара қоңыр топырақтар 6,0 1,2 1,2 1,2
6 Құба топырақтар 4,3 0,2 0,2 0,2
7 Сұр-құба және тақыртүстес 5,1 0,4 0,4 0,45
топырақтар
8 Тау баурайындағы шөлді-дала5,6 3,3 3,4 3,45
топырақтар
9 Тау белдеулеріндегі қара 2,2 2,0 2,0 2,0
және күңгірт қара қоңыр
топырақтар
Барлығы 61,0 35,2 35,4 36,0

Жоғарғы айтылған құрғақ аймақтағы жыртылған бұл жерлер тиімді өнім
бермесе де жылдар бойы жыртылып, астық егіліп келді. Коммунистердің
әміршілдік-әкімшілік кезінде егістік жерлерді қысқарту жөнінде сөз қозғау
мүмкін емес еді. Ол кезде Одаққа Қазақстан жыл сайын миллиардтаған пұт
астық беруді жоспарлаған.
Сонымен бұл мәселеге Қазақстан тек тәуелсіздік алғаннан кейін қайта
оралды. 1994 жылдың 25 ақпанында Ақмолада тың игерудің 40 жылдық
мерейтойына жиналған ауылшаруашылық қызметкерлерінің алдында сөйлеген
сөзінде Елбасы Н.Ә.Назарбав тың игеру кезіндегі жіберілген қатенің бірі -
тиімді өнім бермейтін құрғақ жерлердің жыртылып кетуін айтты. Тың өңірінде
гектарынан 10 центнерден төмен өнім беретін астық, экономикалық жағынан
өзін-өзі ақтамайтыны сондықтан, мұндай алқаптарды егістіктен шығару жайында
нұсқау берген болатын. Міне сол жылдардан басталып кезінде көлемі
Қазақстанда 35-36 млн. гектарға жеткен егістік жерлер саналы түрде
қысқартылып, 2000 жылы 21399,9 гектарға төмендегені 3-кестеде көрініп тұр
(8). Бұл көрсеткіш біршама әрі қарай да азаюы ықтимал.

3-кесте
Қазақстан Республикасының 2000 жылғы жер қорларының құрылымы (8)

Пайдаланылатын саласы Көлемі %
мың гектар млн.
Жердің жалпы көлемі 272490,2 100
Ауылшаруашылығында пайдаланылатын жерлер 222485,9 81,6
Жыртылған жерлер 21399,9 7,8
Көпжылдық отырғызылған дақылдар 135,8 0,1
Тыңайған жерлер 8759,4 3,2
Шабындық жерлер 5015,5 1,8
Жайылым жерлер 187081,8 68,7
Қызмет бабымен бөлінген жерлер 93,6
Ормандар мен бұталар отырғызылған жерлер 14326,0 5,2
Батпақты жерлер 1105,5 0,4
Су астындағы жерлер 7716,3 2,8
Канал мен коллекторлар астындағы жерлер 136,2 0,05
Алаңдар, жолдар мен көшелер басқан жерлер 145,2 0,5
Парктер мен скверлер, бульварларға бөлінген20,4
жерлер
Қүрылыстар астындағы жерлер 603,4 0,2
Бүзылған жерлер 178,0 0,06
Басқа жерлер 24453,4 90,

*Ескеретін жайт, ауыл-шаруашылық жерлерінің басым бөлігі соңғы жылдары
өз мақсатында пайдаланылмай запастық қорларда саналады.
Бидаймен қатар Қазақстан соңғы жылдары күріш өсіретін ірі аймаққа
айналды. Бұрынғы күріш егетін Қызылорда облысымен қатар соңғы жылдары
республикамыздың Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстарында да күріш
өсіруші аймақтар ашылып, едәуір өнім алынып келеді.
Қазақстан ірі астықты аймаққа айналғанымен, республикамыздың көпшілік
жері әлі де өнімі аз мал жайылымы ретінде пайдалануда. Қазақстанның
жартылай шөл, шөл және биік таулы жайлаулары көлемі 180 млн. гектар жерді
алып жатыр, бұл бүкіл ТМД елдеріндегі барлық жайылымдардың жартысынан
астамы. Сондықтан қазақ жерінде мал шаруашылығы ежелден дамыған.
Қазақстанда кезінде бұрынғы КСРО-дағы ұсақ малдың - қой мен ешкінің төрттен
біріне жуығы, түйе мен жылқының біраз бөлігі өсіріледі. Шөлді аймақта
өсетін күн ысыған сайын сапасы арта түсетін қаракөл қой елтірісінің үштен
бірі біздің елде өндірілді.
Қазақстанның басым жерлері жайылымдық жерлер. 5-суретте Маңғыстаудың
оңтүстігінің сорланған сұр-құба топырақтарындағы соршөпті жайылым
көрсетілген.
''Иелі жер - киелі'' деген сөз бар. Ендігі мәселе мекен етіп отырған
жерімізді тазалығы одан дұрыс өнім алу өзімізге байланысты екені даусыз.
Қай жеріміз егіншілікке жарамды, қай жеріміз мал шаруашылығына қажет,
шаруашылыққа пайдаланбай, табиғи күйінде сақталатын жеріміз қайсы, осыны
білу, оны адам баласының игілігі үшін дұрыс пайдалана білу, оны ұрпағымызға
дұрыс жеткізу де біздің парызымыз. Сонда бұл игілікті істі неден бастау
керек деген заңды сұрақ туады. Біздің ойымызша, ең алдымен республикамыздың
экологиясы бұзылған жерлерді қалпына келтіру, құрғақ, шөлді жерді суару,
сортаң жерлерді мелиорациялау тағы басқа шаралардан бастау керек.

1.4. Қуаң жерлерді қалпына келтіріп, тиімді пайдалану жөніндегі игі
бастама

Қазіргі ғылыми-техникалық үдеу кезінде әлемдегі ластану процесі,
ауадағы СО2 көбейіп, О2 азаюы байқалып, табиғаттағы экологиялық тепе-теңдік
бұзылуда. Осы тепе-теңдіктің бұзылуының басты бір себебі - адам әрекетінен
бүлініп, бұзылып, құнары жойылып немесе азайып бос жатқан жерлер. Мұндай
жерлер адам әрекетінен істен шығып қалғанға шейін ауадағы СО2 газын, жер
қабатынан суды, құнарлы элементтерді алып, күн сәулесінің өсімдіктер
жапырақтарына түсетін көмегімен (фотосинтез) органикалық заттар түзеп, өнім
беріп, ауаға тірі организмдерге аса қажетті О2 бөліп шығаратын, яғни
айтқанда табиғаттағы зат айналымына қатысып, өз үлестерін қосатын.
Сондықтан да мұндай жерлерді бос қалдыру саналы адам қоғамына кешірілмес
күнә. Мұндай жерлерді қалпына келтіріп құнарландыру (рекультивация) бүкіл
әлемдегі өркениетті елдердің заңдарында, соның ішінде Қазақстан
Республикасының жер кодексінде қарастырылған. Жалпы Қазақстан жағдайында
өндірістің дамуымен қолдан бүлінген жерлерді қайта құнарландыру жұмыстары
жайында кітаптың соңында біршама сөз етеміз. Қазір біздер жоғарғы айтылған
тың игеру аудандарымыздағы астық егуге тиімсіз деп егістіктен босаған
миллиондаған гектар қуаң жерлерімізді қалпына келтіріп, тиімді пайдалану
жөніндегі әлемдік масштабтағы игі бастама туралы қысқаша хабар.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, мұндай ''кредиттерді'' жоғарғы
өнімді шабындықтар мен жайылымдар жасау арқылы да қалыптастыруға болады.
Мәселен, табиғаты біршама Қазақстанға ұқсас Канадада мұндай
''кредиттермен'' сауда жасау қазіргі кездің өзінде кең қанат жайған.
Келешекте, бұл мүмкіндіктерге Қазақстанның фермерлері де ие бола алады.
Жобадағы алғашқы іс-шараларды жүзеге асыру үшін алғашқы объект болып
Қарағанды облысының Шет ауданының солтүстік бөлігінің 1,5 млн. гектар жері
таңдалынып алынды. Астық егісінен босаған бұл алқаптарда жобада
қарастырылған еркекшөп, түйе жоңышқа, теріскен т.б. көпжылдық шөптер
егілмек. Осында басталған жобадағы іс-әрекеттер жақсы нәтижелер берген
жағдайда, бұл тәжірибелерді Қазақстанның көрші аудандарына, тіпті табиғаты
ұқсас іргелес мемлекеттерге батыл түрде кең ендіруге болады.
Жобаны іске асыруға 400-ден астам фермерлер, республикамыздың басты
ғылыми мекемелері мен агроқызмет көрсететін құрылымдары қатысады. Жоба
әлемдік банктен толық қаржыланатындықтан жұмыстардың тиісті бағдарламамен
орындалуына барлық жағдайлар жасалады. Алдын-ала есептеулерге қарағанда,
жобадағы істер жүзеге асқан күнде жобаға жасалған қаржы алғашқы 2-3 жылда
толық өтелініп, одан кейінгі жылдары тек пайда әкелмек. Бұл игі бастама
туралы хабар ''Егемен Қазақстаннан'' алынды (9).

2. Қазақстан топырақтарын (жерлерін) әр аймақта бағалау және бұл
жұмыстардың негізгі кезеңдері
2.1 Терістік облыстарымыздағы суарылмайтын егістіктерге пайдаланылатын
толпырақтарды бағалау
Бұрынғы ҚСРО-да жерді бағалау жұмыстары тек 1958-1959 жылдары басталған
болатын. Дегенмен ҚСРО құрамына кіретін Қазақстан республикасында жерді
бағалау жұмыстары біршама ерте басталды деуге әбден болады. Бұл мәселеге
1954-жылғы кезіндегі партиямыздың Ақпан-Наурыз пленумының шешімдеріне
сәйкес, Отанымыздың шығыс бөлігінде, негізінен Азиялық аймағында, соның
ішінде Қазақстанның терістік облыстарында ғасырлар бойы бос жатқан
миллиондаған гектар тың және тыңайған жерлерді астық өндіру үшін игеру
жұмыстары бастама болды.
1954-1960 жылдары партияның осы шешімдері нәтижесінде бүкіл елімізде 42
млн. гектар тың және тыңайған жерлер игерілді. Бұлардың біршама бөліктері
Оралдың шығысы мен Сібірде болғанымен негізгі бөлігі Қазақстанда болды.
Дәлірек айтсақ Қазақстанда игерілген тың жерлер көлемі 25 млн. гектарға
жетті, яғни бүкіл игерілген тың жерлердің 60 %-ы Қазақстан үлесіне тиді...
Жалпыға белгілі тың игеру жұмыстары өте асығыс түрде жүргізілді. Сол
кездегі одақтық, жергілікті партия тапсырмаларымен қазақ ғылым
академиясының топырақтану институты тың және тыңайған жерлерді игеруге
таңдап алу үшін топырақтанушылар мен агрономдарға көмек ретінде 1954 жылдың
өзінде жаднама (нұсқаулар) шығарды.
Егер сортаңдар көлемі алаптың 10-25%-ын алып жатса, олар игеруге көп
зиян болып, жердің категориясын төмендетеді. Ал алаптың 25-30%-ын сортаңдар
жайласа, және сортаңды қабаты топырақтың бетіне жақын орналасқан майда
сортаңдар болса, бұл алқаптар тіпті игеруге болмайтын, немесе сапасы
ортадан да төмен жерлер қатарына жатады. Сонымен қара топырақты зонада
Ө.Оспановтың жүйесі бойынша төмендегідей жер топтары бөлінген.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер қатарына мынадай топырақтар
жатқызылған:
а) Ортагумусты (кәдімгі) қара топырақтар.
б) Аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар.
в) Шалғынды - қара топырақтар.
г) Аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар.
д) Сортаңданған және аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар терең
сортаңдармен 10%-ға шейін.
е) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар терең
сортаңдармен 10%-ға дейін.
2) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер қатарына:
а) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар
терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
б) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды қара топырақтар терең
сортаңдармен 25%-ға дейін.
в) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар.
г) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар терең сортаңдармен 25%-ға дейін.

3) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлерге:
а) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар.
б) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға
дейін.
в) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар
сортаңдармен бірге 25%-ға дейін.
г) Қатты сортаңданған шалғынды-қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға
дейін.

4)Жыртуға жарамсыз жайылымдық жерлерге: қатты сорланған зоналық
топырақтар мен қатар олардың сортаңдармен 25%-дан артық кездесетін
алқаптар, зонааралық таза сортаң және мол сорланған жерлер мен олардың
күрделі комплекстері орын алған жерлер жатады.
Тура осындай принциптер құрғақ даланың азгумусты қара топырақтары мен
күңгірт қарақоңыр топырақтарды бағалап, категорияларға (топқа) бөлген кезде
де қолданылды. Есте болатын нәрсе, тек бұл зонада терістіктен оңтүстікке
жылжыған сайын құрғақшылықтың көбейе түсетінін ескеру қажет. Сондықтан да
олардың жалпы өнімділігінің, соған сәйкес бағаларының да төмендей түсетіні
күмәнсіз.
. Институт директоры Ө.Оспановтың жетекшілігімен ұсынылған бұл жаңа
нұсқада тың аймағындағы жерлер сапасы жөнінен төмендегідей 6 топқа бөлінді.

1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
1) Жыртуға жарамды сапасы орташа жерлер.
1) Жыртуға жарамды сапасы орташадан төмен жерлер.
1) Механикалық құрамы жеңіл жерлер.
1) Игеруге қиын жерлер.
1) Игеруге, жыртуға тіпті жарамсыз жерлер.

Келтірілген тізімнен көрініп тұрғандай, бұрынғы бағалау нұсқасына
қосымша тағы екі топ қосылғаны көрініп тұр, олар 4- және 5-топтар; яғни
механикалық құрамы жеңіл жерлер мен игеруге (жыртуға) қиын жерлер. Бұл
топтардың пайда болуы да тегін емес еді. Баршаға белгілі, тың игерудің
алғашқы кезеңінде жоспарды артығымен орындау мақсатында көптеген жыртуға
жарамсыз, механикалық құрамы жеңіл, құмдақ топырақтар да жыртылып кеткені
практикада кездесті. Соның нәтижесінде тың өлкесінде топырақ эрозиясы да
көп өріс алды. Міне сондықтан жаңа ұсынылған топырақты бағалау жүйесінде
механикалық құрамы жеңіл топырақтар арнайы жаңа топқа бөлінді. Сөйтіп бұл
топырақтарды кәдімгі агротехниканы қолданған кезде жыртуға жарамсыз, оларды
жырту үшін арнайы агротехника (топырақты қайырымасыз етіп жырту т.б.) қажет
екені айтылды. Ал игеруге (жыртуға) қиын жерлер қатарына топырақ
комплекстері ішінде сортаң жерлер көлемдері 25-50%-ға дейін жететін
алқаптар жатқызылды. Бұл алқаптарды игеру шынында қиын екені түсінікті.
Оларды игеру тиімді болу үшін сортаң, ақтаңдақтарды әртүрлі әдістермен
жақсарту (мелиорациялау) қажет екені ұсынылды. Міне осы жүйе бойынша
Қазақстан тың жерлерін пайдалану көп жылдар бойы жүргізілді.
Мұнда жер категориялары, жартылай категориялары, оларға кіретін зоналық
топырақтар және олардың агроөндірістік топтары жіктеліп бөлінді.
Агроөндірістік маңызы мен басты пайдалану бағыты жөнінен Қазақстан
жерлері 5 категорияға бөлінді.
А - Жыртуға сөзсіз жарамды басым түрде егіншілікке пайдаланылатын
жерлер;
Б - Басым түрде шабындыққа жарамды жерлер;
В - Басым түрде жайылымдық жерлер;
Г - Басым түрде ормандық жерлер;
Д - Ауыл шаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдалануға
болмайтын жерлер.
Сонымен А, Б және В категориялары ауылшаруашылық жерлерін әртүрлі
салада пайдалануларына дөп келеді. Осыған қоса Б және В жер
категорияларында Б1 және В1 жартылай категориялары, яғни егіншілікке таңдап
пайдалануға болатын жерлермен қатар, Б2 және В2 - егіншілікке жарамсыз
немесе өте аз пайдаланылатын жерлер бөлінді.
Топырақ жамылғысының ерекшеліктеріне, табиғи өнімділігіне байланысты
әртүрлі зоналар мен зонашаларда А, Б, В категориялары зоналық топтарға
бөлінді. Осы категориялардағы зоналық топтар топырақтарының сапасы мен
олардың өнімділігін арттыруға бағытталған шараларға сәйкес агроөндірістік
топтарға, топшаларға бөлінеді. Төменде Ө.Оспановтың Қазақстан бойынша
келтірілген топырақтарды бағалап топтастырудың жалпы схемасын келтіреміз.
Категориялар мен жартылай категориялар
А - егіншілікке басым түрде жарамды жерлер. Зоналық топырақтардың
біркелкі алаптары және олардың басқа топырақтармен комплекстері мен
тіркестері кездеседі. Дегенмен сортаң топырақтар таңдақтары 30%-дан
аспайтын болып кездеседі. Негізінен табиғи жағдайларда ауадан түсетін
ылғалдармен қамтамасыз етілетін дала топырақтарының жазық алқаптары,
тауетегі жазықтары, тауаралық ойпаң жерлер. Басым жерлері егіншілік үшін
жыртылған. Жерді пайдалану коэффициенті 50%-дан көп.
Б – басым түрде шабындық жерлер. Шалғынды, шалғынды-далалы жапырақтар
мен солардың тіркестері, сортаң таңдақтар 30 %-дан аспайды. Біртектес
сорланбаған, сортаңданған алаптар таңдалып егіншілікке пайдалануға жарамды.
Ондай жартылай БІ категорияға жататын жерлер көлемі шамалы, олардың
егіншілікте пайдалану коэффициенті 50 %-дан көп төмен. Ал топырақтары
күрделі алаптары БІІ – жартылай категорияға, яғни бұл шабындықтар жалпы
егіншілікке жарамсыз немесе өте аз көлемде жарамдыларға жатады.
В – басым түрде жайылымдық жерлер. Негізінен шөл-дала, шөл зоналарының,
таулы аймақ топырақтары, жөнді дамымаған, сорланған, құмды, сортаң
топырақтар және құрылымы күрделі кешенді барлық зоналар топырақтары.
Мәселен, бұл категорияға ылғалмен табиғи күйде қамтамасыз етілген
қаратопырақтар мен ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген қара-қоңыр
топырақтардың 50%-на дейін сортаң таңдақтары бар алаптары, тауетегі мен
тауаралығы ойпаң жерлерінің сапасы жақсы болғанмен жер бедері ыңғайсыз
алқаптары жатады. Ескеретін тағы бір жағдай, шөл және шөл-дала зоналарының
көп жерлері суарылып, мелиоративтік шараларды қолданған жағдайда
егіншілікке жарамды. Бірақ, өкінішке орай, ондай мол жерлерді суаруға су
көздері жоқ.
ВІ – бұл категория жерлер арасында да егіншілікке жарамды жартылай
категорияға жататын жерлер болып табылады. Бірақ, олардың көлемі өте аз,
себебі оларды игеру су көздерінен басқа да күрделі мелиорация шараларына
байланысты. Азда болса бұл категория жерлері арасында ВІІ – жартылай
категорияға жататын, яғни егіншілікке тіпті жарамсыз немесе өте аз көлемде
жарамды жайылымдар да орын алады.
Г – басым түрде орман шаруашылығына жарамды жерлер. Таулы алқаптардағы
және жазықтағы орманды жерлер, оған қоса өзен бойларындағы тоғайлы ормандар
жатқызылады. Бұл алқаптардың біршама жерлері шабындық және жайылым ретінде
пайдаланылады. Ал шөлдегі бұташалар мен сексеуілді ормандар түгелдей В -
категориясына, яғни жайылымдарға жатады.
Д - Ауыл шаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдаланылмайтын
жерлер. Бұл категория жерлер қатарына таза сорлар, батпақтар, жылжымалы
құмдар, тау жыныстарының көріністері, мұздықтар т.б. топырақ емес
құрылымдар жатады.
А - Категорияларындағы зоналық топырақтар топтары.
1. Тұрақты суарылмайтын егіншілік жерлері - орманның сұр топырағы,
сілтісізденген қара топырақтар, орманды-дала, таулы-дала, аласа-таулы
және Алтай, Тарбағатай тау етектері топырақтары.
1. Салыстырмалы тұрақты суарылмайтын егіншілікті жерлер - құрғақшылығы
шамалы даланың кәдімгі қара топырақтары.
1. Құрғақтау даланың аса тұрақты емес суарылмайтын егіншіліктің оңтүстік
қара топырақтары.
1. Құрғақ даланың тұрақсыз суарылмайтын егіншіліктің күңгірт қара-қоңыр
топырақтары.
1. Құрғақ даланың өте тұрақсыз суарылмайтын егіншіліктің қара-қоңыр
топырақтары.
1. Тау баурайлары мен етектеріндегі (негізінен Тянь-Шань тауларының)
суармалы және суарылмайтын егіншіліктегі сұр топырақтары, қара-қоңыр және
ашық-қоңыр топырақтары.
1. Тянь-Шань аймағындағы таулы-далалы, тау аралығы ойпаттары мен тауетегі
далалы топырақтары. Тұрақты суарылмайтын таудың қара топырақтары мен
күңгірт қара-қоңыр топырақтары. Тәлімі тау егістік (богара) жерлері.
Б - Категорияларындағы зоналы топырақтар
1. Қара топырақты зонаның шалғынды, шалғынды-далалы топырақтары.
1. Қара-қоңыр топырақты зонаның шалғынды, шалғынды-далалы топырақтары.
1. Құба және сұр-құба топырақты шөл зонасының шалғынды топырақтары.
Көлтабанды ойпаң жерлер мен өзен бойлары.
1. Таулы аймақтардың шалғынды және шалғынды-далалы шабындықтар топырақтары.
В - категориядағы зоналы топырақтар
1. Шамалы құрғақтау және құрғақтау далалық жайылымдар топырақтары.
1. Шамалы құрғақ және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.