XV – XVI ғғ Қазақ хандығы

1. Қазақ хандығының құрылуы.

2. Қазақ хандығының әлеуметтік . экономикалық және саяси жағдайы.

3. Қасымханның саясаты.

4. Тақ үшін күрес.

Орта ғасырлық Қазақстан аймағында Қазақ мемлекеттігінің өмірге келіп, дамуы қазақ этносының өркен жаюындағы ұзақ жолында оның бірегей құралып-қалыптасуы мен бірігіп нығаюы тұтастығын сақтап қалу үшін аса зор маңызы болды. Жазба матералдарда кейінгі орта ғасырлық ірі мемлекет – Орталық Азия аймағында, евразия халықтары мемлекеттері жүйесінде елеулі роль атқарған Қазақ хандығы туралы деректер аз емес. ХVІІ-XVIII ғасырларда Қазақ хандығы бірде берік, бірде босаң тұрақтылық дәрежесімен ерекшеленетін шын мәніндегі бірыңғай саяси жүйе тұрғысында тіршілік етті. Хандықтың басқарушылары өз бетінше дербес сыртқы саясаттарын жүргізді, ал олардың қол астындағылар көрші халықтарымен, Орта және Орталық Азиямен, Ресей мемлекетімен қарым-қатынастар, шаруашылық және мәдени байланыстар жасап отырды. Бұл қарым-қатынас көбінесе шапқыншылықтар мен созылыңқы соғыстар салдарынан күрт үзіліп қалатын. Ал мұндай соғыстардың шекаралық жерлер үшін дау жанжалдардың барысында тайпалар мен рулардың орын ауысуы жиі етек алып, қорытындысында сол аймақ халықтарының мемлекеттілік және этникалық территориялары қалыптасатын. Соның өзінде Қазақ хандарының басқасын айтпағанда, ұзаө мерзімді этно-саяси және шаруашылық-мәдени дамудан өту арқылы жалпы мемлекеттілікке және бірігуге дайын тұрған жерлерді жиыстырып біріктіргенін атап өту маңызды.
ХVІІ ғасыр кезінде Қазақ хандығы ішкі саяси өмір тұрақтылығымен ерекшелене қойған жоқ. Қазақ хандығы барған сайын бөлшектене түсті, феодалдық ала-ауыздықтар күшейді. Көшпелі ақсүйектердің әртүрлі топтары өзара бақталастыққа берілді. Оңтүстікте іс жүзінде екі хан бекіді. Табаққұлдың мирасқоры Есім хан Түркістан қаласын өзінің астанасы етіп алды. Ташкентте Жәлім сұлтанның ұлы Тұрсын-Мұхаммед өзін тәуелсіз хан етіп жариялады. Бірте-бірте осы кезеңде үш жүздің әр қайсысында өз алдына жеке хандар пайда болды. Қазақ хандығын барлық, әсіресе оңтүстік және шығыс шептеріндегі сыртқы жағдай қиындай түсті. Бұхар ханы Иманқұл Ташкентті тартып алуға тырысты, кейбір сұлтандардың бөлініп шығу ниеттерін қолдап отырды. 1627 жылы Есім хан Тұрсын-Мұхаммедті өлтіріп, бір жылдан соң өзі де қайтыс болады. Бұхар әскерлері Ташкентті қайтадан басып алады. Алайда Есім ханның мұрагері, оның ұлы Жәңгір Бұхар билеушісін шығыстан келетін ортақ қатер ойраттар шапқыншылығын тойтару үшін әскери одақ құру қажеттігіне көндіре алды.
Қазақ тарихының шымыр да шоғырлы тұсы ХVІІ ғасырдың екінші және XVIII ғасырдың алғашқы жартысына келеді. Осынау кезең қазақ ұлтының тарихындағы ең ауыр белес болып табылады, сонымен қатар халық санасына жоңғарлардың шапқыншылығынан туындаған қасірет пен жоқшылық жайлаған жылдар ретінде сіңіп қалды. Жалпы адамзат тарихында орта ғасырдың соңын ала айқын байқалған акселерациялық нышандар, отты қарудың пайда бола бастауы, құрлықаралық ықпалдастықтардың қарқын алуы енді ел болып еңсе тіктей бастаған Қазақ ордасына да әсер-ықпалын тигізбей қалған жоқ. Дәл осы тұста Қазақ Ордасымен іргелес өңірде Жоңғар Ордасы да бой көтеріп айбынды күшке айналып үлгерген. Ұлы дала экожүйесімен кіндіктес көшпенді өмір салты қалыптастырған Қазақ, Жоңғар Ордалары өздерін әлі де болса табиғаттың қарсыластары емес, табиғаттың бел баласындай сезінетін. Алайда сол кездегі екі орданың батысы мен шығыснда аграрлық мәдениетін дәуірлетіп, технократтық дамуға тұяқ іліктіріп үлгерген елдер үшін көшпенді өмір салты жай ғана анохранизм емес, олардың кең қарымды стратегиялық ындындардың жүзеге асуына әрі кедергі, әрі әлі де болса, қауіпті күш еді. Мұндай ахуал, әсіресе Ресей мен Қытайды алаңдатып, бүйірлеріне шаншудай қадалды. Олар қайтсе де осынау тау суындай екпінді көшпенді екі мемлекетті бір-біріне айдап салу арқылы ғана аз шығынмен өз мақсаттарын жүзеге асыруға болатынын түсінді. Бұл мақсаттарын жүзеге асыру жолындағы әрекет барысында Ресей мен Қытай бәсекелес болды, және қолданған қулық-сұмдықтары жөнінен бір-бірінен асып түсті. Әсіресе Ресей жоңғарлармен елшілік орнатып, отты қарулармен астыртын жасақтап, оларды қайтсе де, Қазақ ордасымен арамдатудың неше түрлі зымиян шараларын жасады. Ресей патшалығы ойластырған осы шаралардың ішінде Жоңғар мемлекетінің Торғауыт, Дүрбіт, Хошауыт сияқты іргелі тайпаларына Қазақ ордасының жерін аттатып өткізіп, Еділ бойынан қоныс беру қазақ пен жоңғар арасындағы ғасырдан астам уақытқа созылған қанқасап соғыс өртінің тұтануына себепші болды.

1. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. IV томдық. Алматы; 1996, 1999,
2002ж
2. Қазақстан тарихы. Очерк. Алматы; 1993 ж.
3. Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы. Астана; 2000 ж.
4. Абдакимов А. Қазақстан тарихы. Алматы; 1993 ж.
5. Кузембайулы А. Абиль А. История РК. Астана; 2001 г.