Отбасы және некелік қатынастар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Тарау. Отбасы және некелік қатынастар
1.1. Отбасы түрлері және, отбасылық қарым.қатынастар ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Некелесу түрлері, әдет.ғұрыптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІІ. Тарау. Дәстүрлі отбасының негізгі қағидалары
2.1. Ұлттық құндылықтар . тәрбие негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2. Отбасындағы әйелдердің ролі мен оларға қатысты
кемсітушілік мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
І. Тарау. Отбасы және некелік қатынастар
1.1. Отбасы түрлері және, отбасылық қарым.қатынастар ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Некелесу түрлері, әдет.ғұрыптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІІ. Тарау. Дәстүрлі отбасының негізгі қағидалары
2.1. Ұлттық құндылықтар . тәрбие негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2. Отбасындағы әйелдердің ролі мен оларға қатысты
кемсітушілік мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Халықаралық саясатта жаңалықтарды жасайтын, жалпы тарихты жетектеп жүргізіп келе жатқан барлық мемлекеттер күмәніміз болмасын халқы көп, көп болған соң да айбарлы, аруақты мемлекеттер. Біз осы тарихтың тұтқасын қалай ұстау керек, сөйтіп халықаралық саясаттағы жаңалықтарды қалай тудыру керек, яғни қалай көп болу керек соны айтамыз. Әлбетте, бәрімізге белгілі, көбею үшін жастар тез үйлену керек, төрт баладан кем болмау керек. Бұлай деу бірінші тым қарапайым, қарабайыр естіледі, екіншіден, жастар мұны өздері де біледі. Біз үйленіп, бала сүю үшін алдымен жастардың қандай құндылықтар мен қасиеттерді жүрекке жинау керектігін ғана айтамыз. Қысқасы жүрек оянбай отбасы институтының құндылығын білу, сезіну мүмкін емес. Өйткені, отбасы құру үшін үлкен, жылы жүрек, өзінің басын күйттеуден гөрі біреудің, яғни әйелінің, баласының жағдайын көп ойлайтын жан жомарттығы керек.
90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш есеге азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде жартысы ажырасады. Қазір жалпы халыққа шаққанда үйленгендер саны 50 пайыздай. Бірақ, бұл көрсеткіш те жылдан жылға кеміп барады. Оның үстіне азаматтық неке деген шыққан. Бұл заңды, салауатты отбасын құратын болашақ отбасылардың анасын, немесе күйеуін алдын-ала былғап, құртып, балалы ғып кететін ең қорқынышты дерт. Ең көп ажырасатындар осы ешкімге айтпай бірге тұрып алатындар екен. Махаббат деген мифпен мас боп жүріп, ақыры бірге тұрып алады. Психологтардың айтуынша ғашықтықтың табиғаты - эгоизм. Яғни, ғашықтықтың қызығына батқысы келгендер іздеген адамының идеалды бейнесін біреудің бойынан “тауып алады”, бұл жалған көрініс, ғашықтардың “Мен сенің бойыңнан ешкім көрмегенді, ешкім байқамағанды көрдім”, - дейтіндері осыдан. Кезіккен адамының бейнесін өзінің арманына ыңғайлап жасап алған соң, сол бейнеден өзі ғана ләззәт алып жүре береді. Әдетте, мұндай ғашықтық бір жылдан арыға созылмайды. Және ғашықтық атаулының бәрі осындай. Құдай махаббатты адамдар бір-біріне қосылып, отбасын құрып кету үшін дәнекер қылып жаратқан шығар. Осы бір жыл ішінде олар үй болып, бала күтіп үлгермесе бұлар міндетті түрде бір-біріне суыйды. Өйткені, таңдау көп. Және бұрынғы адал, аңғал көңіл қайда қазір. Бүгінгі жастың рухани өзегі, ұлттық санасы төменгі дәрежеде, түске дейін биенің құйрығы, түстен кейін түйенің құйрығы, жанына көрек болар құндылық іздеп мың құбылады. Және, бұрынғы бабалар салып кеткен өсиет, тыйымдардан құр алақан ұрпақ нені құрметтеп, нені қадірлеуді де білмейді. Бұлар қазір мүлде құнсыз дүниеге қуанады, болымсызға қайғырады. Қазір, балаларды бір-біріне атастырып қоспайтындықтан жас көңілдің өмірде жоқ идеалын жөңкілген өңкей жастың арасынан жанталасып іздеу, жастық шақта махаббатты ұлы мұрат деп түсіну, оның үстіне қазіргі жастардың ұлттық әдебиетті оқымауы, ата-әженің қазақы тәрбиесін көрмеуі әрине осы азаматтық некеге ұрындырады. Бұрынғыда дейтін әжелер адамдар таза еді, аңғал, адал еді. Атастырған адамнан өзгеге шығам деген күдік те жоқ, ол заманның қыздары атастырған адамына әуелден ғашық бола қалатын. Және менің заманымда дейтін әжем қыздар Абайдың өсиетінен аттамаушы еді. Іштегі кірді қашырса, Хақтықтың түсер сәулесі, жүректің көзі ашылса, адамның хикмет кеудесі. Бүгінідей кәсіби заман емес. Жігіттің басы қадірлі. Рухани мәдениеті мол болса, ниеті түзу болса, хикмет даналық өзі қонады деп отыратын. Қазір, осындай зинақорлық жолмен туған балалар, заңды некемен туылатын балалардың қарқынына жетіп қалған көрінеді. Азаматтық некеден от басқандар тіркелмейді, олар тіпті көп. Сонда, қазір бізде ұлттың жойылуы жүріп жатыр. Келін түсіргендерден сұрасаңыз айтады - қазір барлық түскен келіндер кәрі қыз. Қазақстанда қыздардың тұрмысқа шығатын жасы 24 екен, медицина бойынша да, қазақы салт бойынша да бұл кәрі қыздың жасы. Күйеу балалар да кәрі. Үйленетін ердің жасы қазір 25-27. Демографияның теориясы бойынша бұл жойылуға бет бұрған ұлтта болатын құбылыс. Қазір, 25-тен асып кеткен, некеге тұрмаған жастар саны 2 жарым миллион. Бұл 14 миллион халыққа демография ғылымы бойынша шамадан тыс көп. Қазақстанда бала туыты осының кесірінен қауіпті шкаладан асып кеткен.
90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш есеге азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде жартысы ажырасады. Қазір жалпы халыққа шаққанда үйленгендер саны 50 пайыздай. Бірақ, бұл көрсеткіш те жылдан жылға кеміп барады. Оның үстіне азаматтық неке деген шыққан. Бұл заңды, салауатты отбасын құратын болашақ отбасылардың анасын, немесе күйеуін алдын-ала былғап, құртып, балалы ғып кететін ең қорқынышты дерт. Ең көп ажырасатындар осы ешкімге айтпай бірге тұрып алатындар екен. Махаббат деген мифпен мас боп жүріп, ақыры бірге тұрып алады. Психологтардың айтуынша ғашықтықтың табиғаты - эгоизм. Яғни, ғашықтықтың қызығына батқысы келгендер іздеген адамының идеалды бейнесін біреудің бойынан “тауып алады”, бұл жалған көрініс, ғашықтардың “Мен сенің бойыңнан ешкім көрмегенді, ешкім байқамағанды көрдім”, - дейтіндері осыдан. Кезіккен адамының бейнесін өзінің арманына ыңғайлап жасап алған соң, сол бейнеден өзі ғана ләззәт алып жүре береді. Әдетте, мұндай ғашықтық бір жылдан арыға созылмайды. Және ғашықтық атаулының бәрі осындай. Құдай махаббатты адамдар бір-біріне қосылып, отбасын құрып кету үшін дәнекер қылып жаратқан шығар. Осы бір жыл ішінде олар үй болып, бала күтіп үлгермесе бұлар міндетті түрде бір-біріне суыйды. Өйткені, таңдау көп. Және бұрынғы адал, аңғал көңіл қайда қазір. Бүгінгі жастың рухани өзегі, ұлттық санасы төменгі дәрежеде, түске дейін биенің құйрығы, түстен кейін түйенің құйрығы, жанына көрек болар құндылық іздеп мың құбылады. Және, бұрынғы бабалар салып кеткен өсиет, тыйымдардан құр алақан ұрпақ нені құрметтеп, нені қадірлеуді де білмейді. Бұлар қазір мүлде құнсыз дүниеге қуанады, болымсызға қайғырады. Қазір, балаларды бір-біріне атастырып қоспайтындықтан жас көңілдің өмірде жоқ идеалын жөңкілген өңкей жастың арасынан жанталасып іздеу, жастық шақта махаббатты ұлы мұрат деп түсіну, оның үстіне қазіргі жастардың ұлттық әдебиетті оқымауы, ата-әженің қазақы тәрбиесін көрмеуі әрине осы азаматтық некеге ұрындырады. Бұрынғыда дейтін әжелер адамдар таза еді, аңғал, адал еді. Атастырған адамнан өзгеге шығам деген күдік те жоқ, ол заманның қыздары атастырған адамына әуелден ғашық бола қалатын. Және менің заманымда дейтін әжем қыздар Абайдың өсиетінен аттамаушы еді. Іштегі кірді қашырса, Хақтықтың түсер сәулесі, жүректің көзі ашылса, адамның хикмет кеудесі. Бүгінідей кәсіби заман емес. Жігіттің басы қадірлі. Рухани мәдениеті мол болса, ниеті түзу болса, хикмет даналық өзі қонады деп отыратын. Қазір, осындай зинақорлық жолмен туған балалар, заңды некемен туылатын балалардың қарқынына жетіп қалған көрінеді. Азаматтық некеден от басқандар тіркелмейді, олар тіпті көп. Сонда, қазір бізде ұлттың жойылуы жүріп жатыр. Келін түсіргендерден сұрасаңыз айтады - қазір барлық түскен келіндер кәрі қыз. Қазақстанда қыздардың тұрмысқа шығатын жасы 24 екен, медицина бойынша да, қазақы салт бойынша да бұл кәрі қыздың жасы. Күйеу балалар да кәрі. Үйленетін ердің жасы қазір 25-27. Демографияның теориясы бойынша бұл жойылуға бет бұрған ұлтта болатын құбылыс. Қазір, 25-тен асып кеткен, некеге тұрмаған жастар саны 2 жарым миллион. Бұл 14 миллион халыққа демография ғылымы бойынша шамадан тыс көп. Қазақстанда бала туыты осының кесірінен қауіпті шкаладан асып кеткен.
1. Бьюкенен Дж.Патрик. Смерть Запада. М., 2004, 44, 78, 280 бет.
2. «Тозған қазды топтанған қарға жейді» Құрастырып, алғы сөздерін жазған Б. Адамбаев. Алматы: «Рауан», 1991ж.
3. Жүнісұлы Ахмет. «Пәниден бақиға дейін» Алматы: Рауан баспасы, 2003ж.
4. Мырзахметов М. Қазақ қалай мәңгүрттенді?! // Түркістан, №7-8. -2007. 7-бет.
С. Қалиұлы, «Этнопедагогика», А., 2001 ж.
5. Губашева С.Г., Отарбай А.Ж. Тәрбие жұмысының әдістемесі. Астана, 2007 ж.
6. Сыдықов С.Р. Ұлттық педагогика. Семей қаласы, 2001.
7. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы, 2001, 78-79, 126-128-бет.
8. Айталы А. Ұлттану.(Оқу құралы) 2-ші басылым – Алматы. Арыс баспасы, 2003. 226-бет.
9. Асылбекұлы С. Қазақ мәдениеті – қазақ мемлекеттілігінің жүрегі. Алматы: Өнер, 2003. 240-бет.
10. Социология. Рахметова Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н.,
11. Жеті қазына. Сейіт Кенжеахметұлы
12.Қазақтың отбасылық дәстүрлері. Халел Арғынбаев
13. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. Сейіт Кенжеахметұлы
14. «Неке және отбасы туралы заң»
15. Харчев А.Г. «Брак и семья в СССР» М.:Мысль, 1979 ж.
16. Семенов Ю.Н. «Происхождение брака и семьи» М.: Мысль, 1985 ж.
17. Купрянчик Л.Л. «Психология любви» Донецк, 1998 ж.
18. Герасимова И.А. «Структура семьи» М: Знание, 1985ж.
2. «Тозған қазды топтанған қарға жейді» Құрастырып, алғы сөздерін жазған Б. Адамбаев. Алматы: «Рауан», 1991ж.
3. Жүнісұлы Ахмет. «Пәниден бақиға дейін» Алматы: Рауан баспасы, 2003ж.
4. Мырзахметов М. Қазақ қалай мәңгүрттенді?! // Түркістан, №7-8. -2007. 7-бет.
С. Қалиұлы, «Этнопедагогика», А., 2001 ж.
5. Губашева С.Г., Отарбай А.Ж. Тәрбие жұмысының әдістемесі. Астана, 2007 ж.
6. Сыдықов С.Р. Ұлттық педагогика. Семей қаласы, 2001.
7. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы, 2001, 78-79, 126-128-бет.
8. Айталы А. Ұлттану.(Оқу құралы) 2-ші басылым – Алматы. Арыс баспасы, 2003. 226-бет.
9. Асылбекұлы С. Қазақ мәдениеті – қазақ мемлекеттілігінің жүрегі. Алматы: Өнер, 2003. 240-бет.
10. Социология. Рахметова Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н.,
11. Жеті қазына. Сейіт Кенжеахметұлы
12.Қазақтың отбасылық дәстүрлері. Халел Арғынбаев
13. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. Сейіт Кенжеахметұлы
14. «Неке және отбасы туралы заң»
15. Харчев А.Г. «Брак и семья в СССР» М.:Мысль, 1979 ж.
16. Семенов Ю.Н. «Происхождение брака и семьи» М.: Мысль, 1985 ж.
17. Купрянчик Л.Л. «Психология любви» Донецк, 1998 ж.
18. Герасимова И.А. «Структура семьи» М: Знание, 1985ж.
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 3
І. Тарау. Отбасы және некелік қатынастар
1.1. Отбасы түрлері және, отбасылық қарым-
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ..6
1.2. Некелесу түрлері, әдет-
ғұрыптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ. Тарау. Дәстүрлі отбасының негізгі қағидалары
2.1. Ұлттық құндылықтар – тәрбие
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..41
2.2. Отбасындағы әйелдердің ролі мен оларға қатысты
кемсітушілік мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Халықаралық саясатта жаңалықтарды жасайтын, жалпы тарихты жетектеп
жүргізіп келе жатқан барлық мемлекеттер күмәніміз болмасын халқы көп, көп
болған соң да айбарлы, аруақты мемлекеттер. Біз осы тарихтың тұтқасын қалай
ұстау керек, сөйтіп халықаралық саясаттағы жаңалықтарды қалай тудыру керек,
яғни қалай көп болу керек соны айтамыз. Әлбетте, бәрімізге белгілі, көбею
үшін жастар тез үйлену керек, төрт баладан кем болмау керек. Бұлай деу
бірінші тым қарапайым, қарабайыр естіледі, екіншіден, жастар мұны өздері де
біледі. Біз үйленіп, бала сүю үшін алдымен жастардың қандай құндылықтар мен
қасиеттерді жүрекке жинау керектігін ғана айтамыз. Қысқасы жүрек оянбай
отбасы институтының құндылығын білу, сезіну мүмкін емес. Өйткені, отбасы
құру үшін үлкен, жылы жүрек, өзінің басын күйттеуден гөрі біреудің, яғни
әйелінің, баласының жағдайын көп ойлайтын жан жомарттығы керек.
90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш есеге
азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде жартысы
ажырасады. Қазір жалпы халыққа шаққанда үйленгендер саны 50 пайыздай.
Бірақ, бұл көрсеткіш те жылдан жылға кеміп барады. Оның үстіне азаматтық
неке деген шыққан. Бұл заңды, салауатты отбасын құратын болашақ
отбасылардың анасын, немесе күйеуін алдын-ала былғап, құртып, балалы ғып
кететін ең қорқынышты дерт. Ең көп ажырасатындар осы ешкімге айтпай бірге
тұрып алатындар екен. Махаббат деген мифпен мас боп жүріп, ақыры бірге
тұрып алады. Психологтардың айтуынша ғашықтықтың табиғаты - эгоизм. Яғни,
ғашықтықтың қызығына батқысы келгендер іздеген адамының идеалды бейнесін
біреудің бойынан “тауып алады”, бұл жалған көрініс, ғашықтардың “Мен сенің
бойыңнан ешкім көрмегенді, ешкім байқамағанды көрдім”, - дейтіндері осыдан.
Кезіккен адамының бейнесін өзінің арманына ыңғайлап жасап алған соң, сол
бейнеден өзі ғана ләззәт алып жүре береді. Әдетте, мұндай ғашықтық бір
жылдан арыға созылмайды. Және ғашықтық атаулының бәрі осындай. Құдай
махаббатты адамдар бір-біріне қосылып, отбасын құрып кету үшін дәнекер
қылып жаратқан шығар. Осы бір жыл ішінде олар үй болып, бала күтіп
үлгермесе бұлар міндетті түрде бір-біріне суыйды. Өйткені, таңдау көп. Және
бұрынғы адал, аңғал көңіл қайда қазір. Бүгінгі жастың рухани өзегі, ұлттық
санасы төменгі дәрежеде, түске дейін биенің құйрығы, түстен кейін түйенің
құйрығы, жанына көрек болар құндылық іздеп мың құбылады. Және, бұрынғы
бабалар салып кеткен өсиет, тыйымдардан құр алақан ұрпақ нені құрметтеп,
нені қадірлеуді де білмейді. Бұлар қазір мүлде құнсыз дүниеге қуанады,
болымсызға қайғырады. Қазір, балаларды бір-біріне атастырып қоспайтындықтан
жас көңілдің өмірде жоқ идеалын жөңкілген өңкей жастың арасынан жанталасып
іздеу, жастық шақта махаббатты ұлы мұрат деп түсіну, оның үстіне қазіргі
жастардың ұлттық әдебиетті оқымауы, ата-әженің қазақы тәрбиесін көрмеуі
әрине осы азаматтық некеге ұрындырады. Бұрынғыда дейтін әжелер адамдар таза
еді, аңғал, адал еді. Атастырған адамнан өзгеге шығам деген күдік те жоқ,
ол заманның қыздары атастырған адамына әуелден ғашық бола қалатын. Және
менің заманымда дейтін әжем қыздар Абайдың өсиетінен аттамаушы еді. Іштегі
кірді қашырса, Хақтықтың түсер сәулесі, жүректің көзі ашылса, адамның
хикмет кеудесі. Бүгінідей кәсіби заман емес. Жігіттің басы қадірлі. Рухани
мәдениеті мол болса, ниеті түзу болса, хикмет даналық өзі қонады деп
отыратын. Қазір, осындай зинақорлық жолмен туған балалар, заңды некемен
туылатын балалардың қарқынына жетіп қалған көрінеді. Азаматтық некеден от
басқандар тіркелмейді, олар тіпті көп. Сонда, қазір бізде ұлттың жойылуы
жүріп жатыр. Келін түсіргендерден сұрасаңыз айтады - қазір барлық түскен
келіндер кәрі қыз. Қазақстанда қыздардың тұрмысқа шығатын жасы 24 екен,
медицина бойынша да, қазақы салт бойынша да бұл кәрі қыздың жасы. Күйеу
балалар да кәрі. Үйленетін ердің жасы қазір 25-27. Демографияның теориясы
бойынша бұл жойылуға бет бұрған ұлтта болатын құбылыс. Қазір, 25-тен асып
кеткен, некеге тұрмаған жастар саны 2 жарым миллион. Бұл 14 миллион халыққа
демография ғылымы бойынша шамадан тыс көп. Қазақстанда бала туыты осының
кесірінен қауіпті шкаладан асып кеткен.
Мұның бәрі адамдардың жүрегінің отбасы құндылықтарын сезінбейтін, селт
етпейтін бір кесек етке айналғынан шығып жатыр. Философия ғылымдарының
докторы Рүстем Қадыржанов кез-келген ұлттың басты мақсаты - өзін-өзі
өндіру, сақтау, өмірді жалғау дейді. Кез-келген ұлттың сәби кезінде,
есейген, индустриалды дәуірге кірмей тұрған дәстүрлі қоғамындағы әдет-
ғұрпы, яғни өмір сүру процесі осы ұлттың өзін-өзі сақтау инститктінен, яғни
отбасын құру мен бала дүниеге келгенде жасалатын рәсім-ритуалдар
жиынтығынан тұрады екен. Қазақтың салты, төсек тойынан, бесік тойына дейін,
қыз ұзату, құдаласуына дейін бүкіл салт-дәстүрі тек осы отбасын құру мен
бала тапқан қуанышқа ғана құрылған. Сонда ұлттың ең үлкен мұраты ұрпақты
аяқтандыру екен. Ұлт ұрпақ арқылы жаңарып, өмірін жалғаса, ұрпақ тек
салауатты отбасы арқылы аяқтанып, ұлтты иығына арқалап ары асырады. Сонда,
үйлену мұқым адамзаттың өзін-өзі сақтау инстинкті, саналы һәм бейсана
салты. Бұл салттарды мысалы үшін киіз үйдің ішінде отырған қазақ ұл-қызына
дәріс оқып, стратегиялық маңыздылығын түсіндірмеген. Бұлар күнделікті өмір
салты еді. Сондықтан, интеллектуалды-техникалық дәуірге дейінгі халық салты
адамзаттың, жалпы адамшылықтың таза, тұнық қалпын көрсетеді. Еуропадан
түңілгенде қазіргінің бір ғалымы “Идея человечества покинула Европу” деген
екен. Ол мұны ең алдымен Батыстағы отбасы институты әлсіреп, бойдақтар
заманы туғанда, қызтекенің бір-біріне үйленгенін адам құқы деп Еуропаның
заңдастырған кезінде ашынып айтыпты. Біз де бүгін “Қазақ идеясы, жалпы адам
идеясы қазақ даласын тастап, үркіп ұшты” деуімізге әбден болады. Өйткені,
қазақтың қазіргі адамның жүрегі селт етпейтін, сондықтан ұстанбайтын
бұрынғы бейсана ғұрыптары табиғи таза, адами инстинктері ұмытылған сайын
отбасын құру ұмытылып, жеке бастың жауапсыздығы жеңіп барады. Жағдайым
нашар, отбасымды баға алмаймын деген қазір жауап болудан қалды. Тұрмыс
түзелді. Еті тірі жігітке бес бала мен бір қатынды асырайтын жағдай
жасалған. Кілтипан жүректе, оны басқа, болмайтын арзан мақсаттар жаулап
алған. Бұл біріншіден адам баласының индустриалды қоғам үшін жаралмағанын
дәлелдейді. Ғылым қанша дамығанмен адам идеясы, оның өзі сақтау инстинкті
индустриалды елдерді тастап шықты. Бұдан адамның алғашқы, шынайы мекені -
аңыз, жаны жай табатын, адамшылықты сақтайтын тұрағы – ертегі екенін
көреміз. Адамның жер бетін бүлдіріп, тамақ асырауын ақтап алар жалғыз
жұбанышы – ұрпақ үшін тамақ табу, сол үшін тірі жүру. Жоқ адамға жан
сыйлау. Дүние есігін ашатын жаңа өмірге жылы ұя құрып қойып, күтіп алу.
Қазақта біреуге жапқан шапаның жаныңды, балаға жайған жаялық, жүрегіңді
жылытады деген сөз бар. Жүрегі жылы адамды қазақ бір ауыз сөзбен жақсы адам
дейді. Ал, жаңағы айтқан ертегідегі сол ханның қосылып мұратына жетіпті
дегендегі мұрат жақсы адам болып өтті дегені. Жаялық жайып жүрегі жылыған
адам жақсы адам – ұлы мұрат осы. Ұлттың таза кезінде шыққан ертегіден
халықтың өзін-өзі сақтау пиғылын анық көреміз. Және жеті атадан бері
қосылмай жеті тауды асып өтіп, жеті суды кешіп өтіп жар таңдайтын қазақ
үшін, құдасына құрығанда сүр еттен сыбаға сақтайтын қазақ үшін ұлдың
үйленуі, қыздың ұзатылуы ұлттың салт-сана тұтастығын сақтайтын жалғыз
жалғау. Өзбек әкәміз алыстан қыз алмай, қыз алмаған соң араласпай қазір бір
ауданның өзбегі бір ауданға ұқсамайды, Ферғананың өзбегі Самарқанның
өзбегінен биі де, сөзі де бөлек. Сондықтан, кейде өзбекті ғалымдар ұлт деп
санамайды. Территориялық, саяси бірлік деп те анықтайды. Ал, біздің қазақ
алыстағы құдасына жиеніне серкеш айдатып, нағашыға тай мінгізіп әуре.
Сондықтан, ұлттың тұтастығын, өсуін, өнуін, мысы басып, өзге жұрттан
көптігімен мерейі асып тұрғанын, яғни үйленуді ойламайтын жігіт, бойдақ
қазақ ұлт жайлы, мемлекет жайлы, үкіметтің жұмысы жайлы әңгіме айтып,
өтірік ұлтшылдық көрсетіп, көлгірсімесін. Әуелі әскерге аламан қос, бес
баланы оқытып үкіметке дайын маман сыйла. Үйленбеген жігіттің ұлтшыл
болуға, жақсы атануға қақы жоқ.
Сондықтан, ұлтыңа еңбек сіңіргің келсе, саяси карьераңды өз арыңның,
ұлтыңның алдында адал атқарғың келсе, уай қазақтың баласы, ертерек үйлен.
Еркек елдің иесі, әйел үйдің киесі. Үйіңе кие кірмей, береке қонып, табысың
құралмайды. Бұл сөз логикаға сыймағанмен, өмір сырын бабаңнан артық
білмейсің. Олар логикаға емес, Қыдырға сенетін.
І. Тарау. Отбасы және некелік қатынастар
1. Отбасы түрлері және отбасылық қарым-қатынастар.
Дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы тарихы
бар. Адам баласы басынан өткізген сан алуан қоғамдық-экономикалық
формациялардың қай-қайсысы болмасын, әр қилы отбасы түрлерімен тығыз
байланысты болған. Оны Жер планетасын мекендеген барлық халықтар өз басынан
өткізген.
Америка этнографы Л.Морганның отбасы тарихы туралы жазған Көне
қоғам атты аса құнды ғылыми еңбегі XIX ғ. екінші жартысында алғашқы
қауымдық құрылыстағы отбасы түрлерінің даму жолын түсіндіреді.
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топты некеге
негізделген. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұстас
ұрпақтар жігімен бөлінетін. Айталық, бабалар мен әжелер, әкелер мен
шешелер, балалар тобында – ағалы-інілер, апалы-сіңлілер, немере мен шөбере
туыстар біріне-бірі ерлі-зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас
бола тұра некелес болатын.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топты некенің ішінде жұп
отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туыстар арасындағы некелесу
ғұрпына тыйым салуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым
ішінде бірімен бірі некелеспейтін ағалы-інілілер, апалы-сіңлілер
топтары қалыптаса бастады да, тағылық дәуірдегі топты неке біртіндеп
ығысып, оның орнына жұп отбасы дүниеге келді. Жұп отбасы тағылық дәуірдің
соңында қалыптасып, варварлық дәуірде әбден кемеліне келіп, қоғамдағы басты
отбасы формасына айналады. Бірақ мұндағы неке беріктігі онша мығым
болмағандықтан, отбасының ыдырап, ажырасуы тым оңай болған.
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты, қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы
– моногамиялық отбасының, таптың және мемлекеттің шығуына әкеліп соқты.
Моногамиялық отбасы варварлық дәуірдің соңғы кезеңінде басталды да, оның
жұпты некенің түпкілікті жеңуі цивилизация дәуірінің басында еркектер
үстемдігінің орнауымен байланысты болды. Сондықтан моногамиялық отбасы
түгелдей еркектер үстемдігінің негізінде қалыптасып, жетіле түсті. Отбасы
тарихының бұл кезеңінде некелесу не ажырасу тек қана еркектер үлесіне тиді
де, моногамиялық отбасындағы өзара байланысты жұпты некеге қарағанда әлде
қайда нығая, беки түсті.
Бұл жағдайда ескере кететін жағдайдың бірі, жоғарыда келтірілген
отбасы формаларынан бұрын қалыптасқан алғашқы ру – пуналуал қандас туыс
отбасынан, ал соңғы формасы ретсіз жыныстық қатынаста (промискуитет) өмір
кешкен топтардан шыққандығы туралы кезінде түгелдей болмаса да,
Л.Морганның пікірі тарихи шындыққа жатпайтындығын белгілі ғалым Ю.И.Семенов
дәлелдеген-ді. Қандас туыс отбасы мен пуналуал отбасына алғашқы рудың
шығуынан бұрынғы кезеңдер деп қарау этнография ғылымының даму барысында
толық сырылып тасталды. Отбасы және неке қатынастарының пайда болу
қарсаңындағы бірден – бір кезең ретінде күшінде қалып, түбегейлі
дәлелденген жай – промискуитет туралы айтылған пікір. Қазіргі кезде кеңес
ғалымдарының дені рудың тікілей ретсіз жыныстық қатынаста болған адамдар
ұжымының шыққандығын қолдап отыр.
Сөйтіп, топты неке – жабайылық дәуірге тән болса, жұпты отбасы –
варварлық, ал моногамиялық отбасы цивилизация дәуірлеріне тән болған.
Отбасы тарихындағы мұндай неке формаларын қазақ халқының арғы тектері
де басынан өткізді. Бұған дәлел ретінде сол көне отбасы түрлерінің кейбір
қалдықтары қазіргі жаңа заманда да кездесіп тұратындығын айтсақ жеткілікті
сияқты.
Төңкеріске дейінгі қазақ халқына тән отбасы түрі негізінен әке-шеше
және үйленбеген балалардан тұратын дара, яғни шағын отбасы болатын.
XIX ғ. мен XX ғ. басында қазақ арасында негізінен дара (шағын) отбасы
үстем болған. Сол дара отбасында үлкен патриархал отбасы қауымының көптеген
сипаттары сақталып келген.
Үлкен патриархал отбасының Орта Азия және Қазақстан жерінде
мекендейтін жергілікті халықтар арасында қашан пайда болып, қашан жойылғаны
туралы белгілі ғалымдардың зерттеулерінен біраз деректер табамыз. Мәселен,
С.П.Толстов көне Хорезімдегі отырықшы елдер арасында біздің заманымыздың
басында үлкен патриархал отбасының қалыптаса бастап, біздің заманымыздың
алғашқы мыңжылдығының ортасында оның әбден нығайып жеңгендігін дәлелдейді.
Бұл пікірді А.Ю.Якубовский мен А.Н.Бернштам да қолдайбы. Ал Н.А.Кисляков
патриархалды үлкен отбасының қалыптаса бастауы біздің заманымыздан әрірек
пе деген болжау жасайды. Үлкен патриархал отбасының ыдырау кезеңі Орта
Азияның әр өңірінде оның экономикалық даму дәрежесіне байланысты әр кезде
басталып, сан ғасырларға созылды. Экономикалық даму артта қалған шеткері
аудандарда үлкен патриархал отбасының сілемі XX ғ. басына дейін
созылғандығын, көптеген авторлардың зерттеулеріне сүйене отытып,
Н.А.Кисляков кейінгі еңбегінде дәлелдей түскен.
Үлкен патриархалды отбасының кейінге дейін сақталуына Орта Азия
табиғи жағдайы да әсерін тигізді. Мәселен, сыртпен байланысы шамалы болған
биік таулар алқабы мен құлазыған шөлді даланы мекендеген топтарда XX ғ.
басына дейін үлкен патриархалды отбасы басым болған.
Деректкерге қарағанда, Орта Азияның егіншілікпен айналысқан отырықшы
тәжік және өзбек халықтарында Қазан төңкерісіне дейін үлкен патриархал
отбасының сақталып келгендігі даусыз.
Орта Азия мен Қазақстан жерінде ежелден бері көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан халықтар арасындағы үлкен патриархалды отбасының
тағдыры отырықшы өзбектер мен тәжіктерге қарағанда ерекше. Бұл мәселе
туралы белгілі этнограф С.М.Абрамзон арнайы еңбек жазып, оны негізінен
дұрыс шешті. С.М.Абрамзон еңбегінде кеңес археологтарының зерттеулеріне
сүйене отырып, Орта Азия және Қазақстан көшпенділерінен Жетісу, Тянь-Шань
және Алтай-Саян өңіріне үлкен патриархалды отбасының қалыптасып, үстемдік
етуі біздің заманымыздан бұрынғы VII-VIII ғасырларда басталып, біздің
заманымыздың алғашқы мыңжылдығының ортасына дейін келгендігін, ал оның
ыдырауы сол кезде басталып, X-XI ғасырларда аяқталғанын, яғни шағын
отбасының қалыптасқандығын көрсеткен.
Отбасы тарихындағы мұндай келелі өзгеріс, ең алдымен қоғамда болған
әлеуметтік – экономикалық дамудың нәтижесінде мүмкін болды, яғни жеке
меншіктің маңызы біртіндеп арта түсіп, экономикалық жіктелудің айқындалуына
байланысты үлкен патриархалды отбасының сыр – сипатына өзгерістер еніп,
орнына дара, шағын отбасы келіп шықты. Бірақ бұдан үлкен патриархалды
отбасы сол кезден бастап мүлдем жойылып кетті денген ұғым тумауы керек.
Оның қалдығы XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басына дейін жетті. Мұндай
нақтылы деректерді көптеген этнографтар еңбектерінен кездестіруге болады.
Мәселен, қырғыз халқына көптеген бөлінбеген патриархалды отбасыларының
кездесіп, олардың құрамы бірнеше ұрпақтан және әр отбасы 15, 30, 40 адамнан
тұратындығын С.М.Абрамзон мен А.Жұмағұлов баяндайды. Ал Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарында Қырғызстанда болған П.И.Кушнер сол уақыттың өзінде
қырғыздар арасында, әсіресе кедейлер тобында үлкен отбасыларының жиі
кездесетіндігін айтқан.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында түркімен халқында да
патриархалды үлкен отбасының болғандығын Г.П.Васильева мен С.Н.Иомудский өз
еңбектерінде баяндайды. Түркіменнің негізінен көшіп жүріп мал бағумен
айналысқан, нохурли және иомуд тайпаларында кездесетін үлкен отбасылар Орта
Азия көшпелілерінің арасында сақталған үлкен патриархал отбасының нағыз
үлгісі тәрізді. Г.П.Васильеваның айтуынша бұндай отбасылар отбасының
классикалық сипаттарымен толық үйлеседі. Олар бірнеше үйленген ұрпақтардан
құралып бір жерде тұрып, бірігіп еңбек етеді, ішім – жемі де ортақ.
С.Н.Иомудскийдің айтуынша, XXғасырдың басында иомудтар арасынан кездесетін
бір үлкен отбасында 125 адам болған.
Үлкен патриархал отбасының бұрынғы кезде алтайлықтар мен
қарақалпақтар арасында да болғандығын Л.П.Потапов пен Т.А.Жданконың
еңбектерінен көреміз. Ал XIX ғасыр мен XX ғасырдың басында қарақалпақта
үлкен патриархалды отбасының қалдығының айқын сақталғанын тағы да
Т.А.Жданконың зерттеулерінен табамыз. Жоғарыда көрсеткендей, өзбек пен
тәжіктерде сақталған бөлінбеген патриархалды отбасы тәрізді жағдай
қарақалпақ байларының ішінде некен саяқ кездессе, көпшілік бұқара арасында
дара, шағын отбасы үстемдік еткен. Ал мұндағы үлкен патриархалды отбасының
қалдығы ретінде бірнеше шағын отбасының туыстық жақындығына қарай топталып,
көше деп аталатын бірлік болғанын атап көрсеткен.
С.М.Абрамзон дәл осы қарақалпақ отбасындағы көше сияқты туыстық
топтың қазақтар арасында да кездесетіндігін де айтқан. Мұндай бірлікті
қазақтар ата баласы деген. Ал Абрамзон оны үлкен патриархалды отбасының
XX ғасыр басына дейін сақталған қалдығы деп қарайды. ХХ ғасырдың 24-25
жылдарында Әулие ата уезінде О.Жандосовтың басшылығымен ұйымдастырылған
экспидиция деректерінің негізінде В.Г.Соколовский Қазақ ауылы атты еңбегі
1926 жылы Ташкентте жариялаған болатын. Соколовский көптеген ауыл-
қыстауларды зерттеп, олардың әрқайсысында бір атаның балалары, яғни 3-4
ұрпақтан құралған бірнеше отбасы және олардың арасында әлі де бөлінбеген
ағайындардың бірге тұратынын көрсетеді.Әрине 3-4 атаға дейін созылған
туыстар арасында туыстық қатынас болады. Ол қатынастар сырт қарағанда (ХХ
ғасырдың басында) патриархалды отбасының сілемі,қалдығы тәрізденгенмен,
ата балалары арасындағы қатынастың негізгі тап мүддесімен толық
үйлесетін.Өйткені өз шаруашылығын өзі жүргізетін ауқатты адамдарға төрт
атаға толғанша бір қыстауда отыруға ешбір мүмкіндік болмайды. Оларға, ең
алдымен қысқы жайылым жетіспейді. Мұның өзі туыстардың әрқайсысын жеке
қыстауға қоңсыларымен қоныстануға мәжбүр етеді. Ал, Соколовский айтқандай,
4 атаға толғанша бір қыстауда отыратын туыстар болған күннің өзінде,
олардың бірі бай, қалғандары соған тәуелді туыстары ретінде болуы шындыққа
жақындайды. Мұнымен қатар, Соколовскийдің айтуынша, кейбір ауыл
қыстауларында екі не одан да көп ата балалары тұруы да мүмкін, олардағы
түтін саны 12-15-тен аспайтынын ескерте келіп, кей жерлерде бірнеше ауыл-
қыстаулардың болуы да ықтимал дейді. Төңкеріске дейінгі бір қыстауда мұнша
түтіннің тұруы олардың көбінесе кедейлер, жатақтар екенін дәлелдейді. Ал
кедейлерді бір қыстауда біріктіретін негізгі фактор олардың туыстық
жақындығы емес, әлеуметтік-экономикалық жағдай. Мұндай ауылдарда бір-
бірінен қыз алысу сатысына дейін жеткен аталастар да тұруы мүмкін. Себебі
бұл ауылдарда тұратын отбасылардың әрқайсысының жеке меншігінде үй-жай,
қора-қопсы, малдары болғанымен, оларды біріктіретін орақ жайылым болатын-
ды.
XV-XVIII ғасырларда бүкіл қазақ жұртшылығына шағын-дара отбасының тән
болғандығын айта келіп, олардың дені моногамиялық некеге негізделгендігін
дәлелдейді С.Е.Толыбеков. Бұл пікірдің дұрыстығын соңғы оншақты жыл ішінде
Қарағанды, Семей, Павлодар, Ақмола, Шымкент, Атырау, Алматы және
Талдықорған облыстарынан жиналған деректер де дәлелдей түседі. Жиналған
деректер сонау XV ғасырды қамтығанмен, XVII-XVIII ғасырлардағы жағдайды
дәлелдейді. Бірақ XVII-XVIII ғасырларда үстемдік еткен шағын отбасы тек сол
уақытқа ғана шыға қалған деп қарау ғылыми тұрғыдан үлкен дәйексіздік болар
еді. Сондықтан ол құбылыс үстемдік еткендей дәрежеге көтерілу үшін қанша
уақыт өсіп, жетілу керек. Осы тұрғыдан қарағанда, С.Е.Толыбеков пікірінің
дұрыстығына күмәндануға болмайды.
Қазақ жұртшылығында шағын дара отбасының XV-XVII ғасырлардың өзінде
үстем болғандығына ежелден бері қалыптасқан отауға енші бөліп беру
дәстүрінің өзі-ақ бұлжытпас дәлел болғандай. Бұған қосымша кең байтақ
Қазақстан өлкесін аралап жүргенде, қарттардың: Бізде жеті атамыздан бері
қарай бірде-бір үлкен патриархал отбасының болғандығын естіген емеспіз
дегендері де дәлел сияқты.
Пікірімізді дәлелдеу үшін солардың жазып алған деректердің
кейбіреулерін келтіре кеткен жөн болар. Мәселен, Баянауылдық Ағыбай,
Арғынбай, Қайыржан және Смағұл Қақабайұлдары мен Қадыр Байжанұлы сияқты
қарттардың әрқайсысы 50-60-жылдары 60-80 жасқа келіп, немере сүйген
адамдар. Бұлардың немерелерінен санағанда 8-ші атасы Самырза дейтін малды
адам болыпты. Орта есеппен 4 атаны бір ғасыр деп есептегенде, Самырза XVII
ғасырда өмір сүрген адам. Самырзан туған Байғана, Айғана, Тайғана және
Мешітбай дейтін балалары әкесінің тірі кезінде енші алып, әрқайсысы жеке үй
болып тұрған. Бұлардың өзара қарым-қатынасы жайлы сөз етсек, мұндай туыстар
арасында үлкен патриархалды отбасының нышаны да болмаған, қайта туысқандар
ұрпағы бір-біріне қиянат жасаумен болған. Мәселен, Байғананың 9 ұлы, ұлы
болмаған Мешітбайға қиянат жасағандығын Мешітбай әулеті қазірге дейін
естерінде сақтап келеді. Сөйтіп, XVII ғасырдағы бұл шындық атадан балаға
ауыса отырып, осы уақытқа дейін жетіп отыр.
Жалпы қазақ халқы, оның ішінде көпті білетін қария адамдар
орталарында патриархалды отбасы болғандығы туралы ешбір тарихи шежіре
білмейді. Мұның өзі қазақ жұртшылығында үлкен отбасы ертеректе
ыдырағандығын дәлелдейді. Қазақ өлкесінде үлкен патриархалды отбасының
ертерек ыдырауына көптеген жағдайлар себепкер болды. Ең алдымен, қазақ
қауымындағы таптық жіктелудің күннен-күнге күшейіп, патриархалдық тәртіптің
әлсірей түсуі әсер етті. Әсіресе ежелден бері көшпелілік және жартылай
көшпелілік жағдайда мал өсіріп, күн көру үлкен патриархалды отбасын сол
қалпында сақтауды керексіз етті. Сонымен қатар, қазақ арасында әйелді
қалыңмал беріп, айттырып алу мен ұзатылған қызға міндетті түрде жасау
беруге байланысты туысқандар арасында мал және мүлік теңсіздігін туғызу
факторы үлкен патриархалды отбасының сақталуына қарама-қайшы келді. Қазақ
елінде ежелден қалыптасқан экзогамиялық (белгілі бір туыстық шеңберінде қыз
алыспау) тәртіпті сақтай отырып неке құру, яғни келіндер арасындағы өзара
туыстық нышанының мүлдем болмауы да үлкен патриархалды отбасының ыдырауына
әсерін тигізді. Қазақ байларының көп әйел алу әдеті үлкен патриархалды
отбасының ыдырауына өзінше әсерін тигізді. Екі қатынның баласы екі рулы
ел деп халық тегін айтпаған, ыдыраудың зор дәлелі осыдан көрінеді. Көп
қатынның балалары өзара сиыспаған соң, әр қатынға енші бөліп, оларды бөлек
отырғызатын.
Шамасы келген әкелердің үйленген балаларына енші беріп, отау етіп
бөлек шығару дәстүрі де үлкен патриархалды отбасының ыдырауына үлкен
септігін тигізді. Ал қазақ арасында балаларына енші беріп, бөлек шығару тек
ХІХ ғасырда қалыптасқан әдет емес. Оның тарихы ертеректе жатыр. Ескі
жазуларға үңілгенде енші бөліп беру ХІІІ ғасырдан белгілі болып отыр. Олай
болса, жоғарыда айтқандай, ертерек шешіліп, тек оның кейбір сілемдері ғана
сақталған. Мәселен, қара шаңырақты қадірлеу деген сияқты.
Үлкен патриархалды отбасында әке үкімі шексіз болған. Әке өлген соң
оның орнына отбасы бастығы боп қалған үлкен ағаның үкімі барлық басқа
отбасы мүшелері үшін заңды болған. ХІХ ғасырда қазақтағы дара шағын отбасы
үстемдігінің кезінде де әкесінен бөлініп, өз алдына жеке үй болып кеткен
ұлдарына әкесінің не үлкен ағасының белгілі мөлшерде ықпалы жүретін.
Шаруашылығы бөлек болғанымен, барлық балалары әкесімен ақылдасып, көпшілік
жағдайда оның айтқанын екі қылмайтын, қыстағы бөлек болғанымен, өз алдына
жеке ауыл қатарына қосыла қоймаған туысқандарының өзі жазда бір жайлауға
жиналады. Бірақ қотандас болмай, жеке – жеке жұртта отыратын, кейде тіпті
мал суаратын құдықтары да бөлек болатын. Мұндай жағдайда көбінесе үлкен
үй деп аталатын атасының не әкесінің үйінде түскі қымызды бір жерге
жиналып ішісетін. Кейде қымыз басарға да сол үйде жиналуы мүмкін. Үлкен
үйдің бүкіл шаруашылығына бөлініп кеткен балалары әрдайым жәрдем беріп
тұрумен бірге, керек болған жағдайда отау үйлерге әке шаңырағынан берілетін
көмек те аз болмайтын. Үлкен үйдің шаруасын әрбір отау иелері өзінікіндей
санап, ол үйден көмек дәмететін, жетпегені болса алып тұратын. Кенже бала,
қазақ дәстүрі бойынша, әкенің мұрагері есебінде әкесінен бөлінбейтін де,
оның шаңырағына, мал – мүлкіне ие боп қалатын.
Әдетте әке шаңырағы қара шаңырақ, үлкен үй атанады. Әкесі өліп,
кенже баласына не кейінгі ұрпақтарына ауысса да, қара шаңырақ сол
қалпында сақталып, әкесінен тараған барлық ұрпақ үшін қадірлі, қасиетті
орда есебінде болады. Оған барлық отаулар, ұзатылған қыздар, құдалар әр
түрлі сыйлықтар, соғым сойғанда сыбаға әкеліп таратады. Қара шаңырақты
қадірлеу ата–баба аруағын қадірлеуімен байланысты нанымның бір түрі болумен
бірге, бұдан үлкен патриархалды отбасының ыдырау кезіндегі дара, шағын
отбасының арасындағы патриархалдық қатынастардың сілемін сақтай түсу
нышанын байқауға болады.
Көп әйел алған қазақ байлары олардың әрқайсысын балаларымен бөлек
ұстайды, әрқайсысына енші бөліп береді. Мұндағы мақсат - әке өлген соң әр
әйелдің балалары бір-бірімен тату, тыныштық сақтап тұрсын деген тілек еді.
Әдетте бәйбіше балалары тоқал балаларына есе бермей, оларға қиянат жасауға
тырысады. Нәтижесінде олардың арасы насырға шабатын. Мұндай жағдайды
болдырмау үшін үй қожасы әрбір әйеліне жеке-жеке шаруа бөліп беретін де,
оған әрбір әйелдің кенже баласы иелік ететін. Әйелдің үлкен балалары өз
шешесінің еншісінен үлес алып, бөлініп шығады. Кенже балаларға тиісті үлес,
басқа балаларға қарағанда екі есе артық болады. Өйткені бірі өз үлесі
болса, екінші шаңырақ үлесі, яғни үлкен үйдің сыбағасы болып есептеледі.
Қазақ дәстүрінде бәйбіше балалары мен тоқал балаларының әке мұрасына
қатысты салмағы бірдей болмайды. Сондықтан әкесінің нағыз қара шаңырағына
бәйбішеден туған кенже бала ие болу керек. Кенже баланы бөліп шығармай,
оның қолында болу дәстүрі тіпті осы кезге дейін сақталып келді.
Көп балалы ата-аналар ержеткен балаларын мезгілінде үйлендіріп,
оларға енші беріп, бөлек шығарып отырады. Әдетте кенже бала ержетіп
үйленгенше, тіпті кейде шаруашылыққа әбден қартайғанша әкенің өзі басшылық
етеді. Халық дәстүрі бойынша кенже інісі үйленіп, шаруашылықты өз қолына
алғанша қартайған әке-шешенің шаруасына үлкен бала мен келін көмектесу
керек.
Мұндай жағдайда әкенің басшылығымен бір отбасы болып үш ұрпақ -
әке–шеше, үйленген бала әйелімен және немерелері бірге тұрады. Бұл
отбасында әкенің үйленбеген інілері мен кіші балалары да бірге тұруы
ықтимал. Міне, осы жағдайлардың бәрі бір уақытта үстем болған үлкен
патриархалды отбасының шарқыншағы деуге болады.
Балаларына енші беріп бөлек шығару әдеті негізінен олардың үйленуіне
байланысты болады. Жаңа түскен келін әдетте 1-2 жыл ата-енесімен бірге
тұрып, әр нәрсеге үйреніп, өз бетінше үй болып тұруға дағдыланған соң өз
алдына отау болып бөлінетін де, еншісін алатын.
Ержетіп үйленген балаларды енші беріп, жеке шығарудың саяси
шаруашылық маңызы зор болды. Бұл әсіресе әкенің қоғамдық ықпалын көтеруге
септігін тигізеді. Оның үстіне қазақ отбасында әкенің бірнеше үйленген
балалары, олардан туған немерелерімен бірге үлкен отбасы қалпында тұра
беру көпке созылмайтын. Өйткені, ең алдымен, өз ауылындағы түтін санын
көбейтіп, жаңа қоныстарға ие болу үшін шамасы келген әрбір әке үйленген
балаларын бірінен соң бірін бөліп отыруды мақсат етсе, екіншіден, бөтен
елден өз отауымен, төсек-орнымен, киім-кешек, ыдыс-аяқ, мінер ат, сауар
сиыр және көлігімен түскен келіндер арасындағы келіспеушіліктер де үлкен
отбасы бірлігін ыдыратуға әсерін тигізетін. Олай болса, үйленген, өз
шаруашылығын өзі басқаруға жараған балаларды отау иесі ретінде бөлу,
күнделікті өмір талабына сай қалыптасқан қажеттілік екені даусыз.
Кейбір жағдайларда, мәселен бұрынғы өлген әйелден туған балаларын
үйлендіріп, енші беріп, бөлек шығарғанда, онымен бірге үйленбеген інілерін
бірге шығарып,оларға да енші беретін. Қазақ ғұрпы бойынша, мұндайларды
еншілес аға, іні дейтін. Әдетте ағасымен еншілес болған ініге қалыңдық
айттырып, қалыңмал төлеу әке мойнында болады. Кейде қалыңмалды еншісіне
қосып та беруі, не өзінде қалдыруы да мүмкін.Мұның бәрі тікелей әке еркімен
отбасындағы әр түрлі жағжайларға қарай шешілетін.
Үйленбеген баласына енші беріп, бөлек тұратын үлкен баласының қолына
жіберудің өзі, жоғарыда айтылғандай, екі не одан да көп әйел алған
байлардың немесе алғашқы әйелі өліп, екінші әйел алған кездегі
жағдай.Өйткені алғашқы әйелден туған үлкен баласы үйленіп бөлек шыққанда,
онымен бірге туған жас інісін кей уақытта соның қолына шығарады да,оған
енші бөледі. Мұндай балалар, біріншіден, ағасының шаруашылығына көмектесіп
септігін тигізсе, екіншіден, тоқалдан туған басқа да баласы бар әкеге
жеңілдік туғызады.
Қай баласына болсын енші беріп, бөлек шығарарда ағайын-туыстарын
жиып, малын сойып кіші-гірім той жасайды. Қария адамдар жаңа отауға береке-
бірлік, мал мен бастың көп болуын тілеп батасын береді. Әке шаңырағынан
бөлінген жаңа отауға туған-туыстары өз әлінше мал мен мүлік қосады,оны
халық тілінде жылу, тамыздық, немеурін деп атайды. Бір әдеттің
бұлайша үш түрлі аталуы бертінде, көмектің аз-көптігіне қарай қалыптасқан.
Оның ең көбі – жылу. Отауға берілетін барлық меншікті малға жаңа ен
салатын.
Отау үйге берілетін енші мөлшері әкенің байлығына, бала санына
байланысты болатын. Бөлек шығатын отаудың басында жазғы, қысқы үйі,
алдында малы және т.б. үй-мүліктері болуы керек. Киіз үй мен оның жабдығы
көбінесе әйелінің жасауымен келетін, ал келмеген жағдайда әкесі отау
көтеріп беретін.
Жартылай отырықшы өмір сүрген қазақтарда бөлек шыққан балаларына
туысқандары жиналып үй, қора, ауқатты адамдар бөлек қыстау салып беретін.
Қолы қысқа, мүмкіндігі аз болса ағайынды 2-3 жігіт бірлесіп ортақ қора,
ортақ қыстау салатын. Бірақ, бұлардың әрқайсысының тұрғын үйі, шошаласы, қи
қорасы бөлек болатын да, тек шөп және мал қоралары ортақ болады.
Әрқайсысының бала-шағалары қашан ержетіп, өз алдына үй болуға жарағанша
осылай жартылай еншілес болып бірге тұра берген.
Әке үйінен бөлінетін еншінің негізгі түрі үй-жай, қора-қопсы, мал,
шабындық болатын. Еншіге салт мінетін ат, жүк артатын көлік, сауын сиыр,
сауын бие және қой түліктерінен бөлінетін. Еншінің мөлшері әке байлығы мен
балаларының санына байланысты дедік жоғарыда. Мұнымен бірге әр әкенің
шаруашылығының ерекшелігіне, балаларының шаруа ұстап, басқарудағы ыңғай-
икемділігіне қарай, еншісін алып бөлек қыстауда тұрғанмен, балаларына жылқы
еншісін бермей, бар жылқыны өз қолында ұстап, отауларға керек кезінде
соятын мал, уақытша мінер ат, көлік сауын бөліп тұруды қолайлы көретіндер
де аз болмайтын. Мұның себебін мұндай отбасында жылқы түлігінің тым
шағындығынан деп білу керек. Өйткені аз жылқыны әр баласына бір-бір айғыр
үйірінен бөліп бергенімен, оны қысы-жазы бөлек бағу мүмкін емес, тіпті
бөлек болғаның зияннан басқа пайдасы болмайды.
Қазақты жылқының жорасы бойынша ұлға енші беру заңды түрде орындалса,
ата мүлкінен үлес алу ұзатқан қыздың да сыбағасы болып табылады. Халық
тілінде оны төркіндеу деп атайды. Сондықтан шағын дәулеттілер шамасына
қарай ұлдары мен қыздарының енші-сыбағасын, қалыңмал жасауға шығатын
шығынды жан-жақты есептеп, алдын ала бөліп қоятын.
Бірнеше мың айдаған байлар үйленген балаларына енші берерде бар малын
жоғарыда айтылғандай бөліп жатпайды. Айталық: 100 қой, 30-40 жылқы, оншақты
сиыр, 4-5 түйе бөлінсе отауға жетеді. Мыңдаған малы бар байдың шаруашылығы
да бұдан ойсырамайды. Баласы аз ірі байлар еншіні одан да артық етіп
бөлетін. Әке малы көп болса, бұрын бөлініп, еншісін алған ұлдарының малдары
шағын болса, өмірінің соңғы шағында оларға тағы да мұра есебінде үлес беру
әке еркінде болады. Бұрын баласы еншісін толық алғандарына қарай әке
өлерінде ештеңе қалдырмауға да ерікті.
Әке мұрасы және мұрагерлік құқы
Қазақ арасындағы әке мұрасы мен мұрагерлік құқы өз алдына бөлек сөз
етуді қажет ететін қызық мәселенің бірі. Бұл мәселеге ежелден бері көңіл
бөлінуде, тіпті Тәуке ханның Жеті жарғысында да ол көрнекті орын алған.
Қазақ – қазақ болғалы, әке артында қалатын мұраға жазба түрде өсиет
қалдыру дәстүрі болған, өкінішке қарай, сол өсиет жазылған деректердің
бірде-бірі біздің заманымызға келіп жетпеген. Жазба өсиетпен қатар, куәлар
алдында марқұмның өлер қарсаңында ауызша айтатын өсиеті болған.
Мұрагерлік өсиетті бұлжытпай орындауға тырысатын. Осы әдет-ғұрыптар
жөніндегі деректер төңкеріске дейінгі көптеген авторлардың баяндауы мен
архив қоймаларында жақсы сақталған. Қазақтың әдеттік хұқы бойынша, әке
мұрасына иелік ететіндер марқұмның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын
туыстары, қала берді аталас ағайындары болатын. Мәселен, 1907 жылы Баянауыл
аймағында өмір сүрген баласыз Дүржан деген кісі өлгенде оның көптеген
малына, мүлкіне аға-інілері, олардың балалары, тағы өзге туыстары
мұрагерлік еткен. Оның қара шаңырағы мен жас тоқалына інісінің баласы ие
болған.
Осындай әдеттік құқықтың қазақ арасында күшті болуының салдарынан
меншігіндегі мал-мүлкін өлер алдында өз туысынан басқа бөтен адамға
қалдыруға қақысы болмаған. Тіпті өлер алдында тікелей мұрагері
болмағандықтан, мал-мүлкін түгелдей бөтен рудың біреуіне қалдыруға өсиет
еткеннің өзінде, марқұмның руластары бұл мәселені билер алдына қояды. Ал
билер мұндайда мұраны өлген адамның руына қалдырып, өсиет етілген адамға
жолын беріп риза ететін. Кейбір жағдайда қимас досына мұра есебінде бергісі
келген малын, затын өз мұрагерлеріне тапсырып кетуге ерікті болған. Мұндай
өсиетті кезінде жақсылығы өткен сыйлас досына тіршілігінде қаруын қайтара
алмай дүниеден өтетін адамдар ана дүниеде қарыздар болмау үшін де
жасайтын.
Өлген әкенің артында мұра есебінде мал, жер-су (қыстау), үй-жай,
мүлік, ақша және жесір қалады. Тіпті ертеректе әке мұрасына құл мен күң де
енетін. Мұндай мұраны әке өлгеннен соң бөлісу мәселесі әр түрлі жағдайларға
байланысты орындалатын. Ол жағдайлар негізінен өлген адамның жасына
байланысты болатын.
Егер әке орта жастан асып немесе қартайып өлген уақытта ол өзінің
тіршілігінде артында қалатын мұрагерлеріне тиісті үлесін беріп, ұлын ұяға,
қызын қияға қондырып, үлгерген жағдайда қара шаңыраққа, мал мүлкіне
ешкімнің дауы болмай, оған енші алмаған кенже баласы Түгелдей ие болады.
Мұндай жағдайда әке артында тірі қалған шеше алдында екінші рет күйеуге
шығу мәселесі күн тәртібінде болмайтындықтан, мирас қатарынан шығып
қалады да, кіші баласының үйінде отыра береді.
Тіршілігінде көп әйел алып, олардың еншісін әуелден бөлек ұстаған
жағдайда, мұраны әр әйелдің бөлінбеген кенже баласы иемденетін. Әйелдер
және олардан туған балалар арасында да мұра үшін дау-шар болмайтын. Егер
әйелдердің арасында жасы болса, ол әмеңгерлік әдеті бойынша жақын
әмеңгерінің біріне өзіне тиісті үлесімен тұрмысқа шығатын. Мұндай
әйелдердің жас балалары болса, олар да өзімен бірге болатын.
Әке жастай өліп, артында жас балалары мен жас келіншегі қалса,
жоғарыдағы айтылған әмеңгерлік әдеті бойынша, өлген адамның бірге туған
ағасы не інісі, ондай туысы болмаса – немере, шөбере туысқандары, қала
берді аталас ең жақын жанашыры жеңгесіне үйленіп, балаларын өз қамқорлығына
алатын да, мал-мүлікке заңды түрде иелік ететін.Жесір қалған ана күйеуге
шықпай, балаларын бағып отыра берем десе, оған зорлық жасамайтын. Бүкіл
туыстар болып жетім қалған балалар мен жесір келін не жесір жеңгеге
қамқорлық жасайтын. Жесір әйел әмеңгерлік әдетке мойынсұнбай, басқа біреуге
өз еркімен тұрмысқа шықысы келсе, немесе төркініне кетпек болса, оған
өзінің киім-кешек, төсек орны мен мінер атынан басқа ештеңе берілмейді.
Әрине, төркінінен келген жасауынан сақталғандары болса, оған ешкім
таласпайтын. Бірақ тиген күйеуінен айып есебінде үш тоғыз не бір қызға
берілетін қалыңмал алынатын. Шешесі басқа күйеуге шығып кеткен жағдайда,
жас балалар әкесінің туыстарында қалатын да, әкеден қалған мал-мүлік
олардың қамқоршысының қолында болатын.
Өлген адамның артында ешбір бала қалмаса, жесір әйел мал-мүлкімен
әмеңгеріне қосылады.
Өлген адамның артында үйленген, бірақ еншісін алмаған балалары
үйленбеген балалары және жесір әйелі қалса, әкесінің жылын өткізген соң
үйленгендері енші бөліскісі келсе, ауыл ақсақалдарын жинап, мал сойып, мал-
мүлікті бөліп беруін сұрайды. Мұндай жағдайда ауыл ақсақалдары енші
бөлісетін туыстарымен ақылдаса отырып іске кіріседі. Үйленген бала біреу
ғана болса, әкенің бар мал-мүлкі соның қолында болады. Оның қоғам алдындағы
міндеті үйленбеген інілерін үйлендіріп, оларға тиісті еншілерін беру. Ал
үйленген балалар екеу болған күнде, олардың келісуі бойынша, үйленбеген
балалардың болашақ қалыңдығы үшін берілетін қалыңмалды шығарып, қалған
малды балалар мен жесірге тең бөледі. Жесір шешенің үйленбеген балаларымен
бөлек отыра беруі де мүмкін немесе үйленген баласының бірінің қамқорлығына
алынуы да ықтимал. Жесір жас болса, жеткіншек балаларымен, өзіне тиген
үлесімен әмеңгері қосылуға ерікті. Мұндай жағдайда әкеден қалған мұра
үйленбеген балаларының қалыңмалынан аспайтын болса, еншіге ештеңе
бөлінбейді. Сырдария өлкесінде тұратын қазақтардың әдеті бойынша, егер
үйленбеген екі ұл, айттырылмаған бір қыз әкеден қалған жағдайда, әке мұрасы
екі қалыңмалға жетпесе, біріне қалыңмал ретінде мал бөлінсе, екіншісіне
қарындасынан алынатын қалыңмал беріледі.
Әке-шеше бірдей өліп, артында ылғи жас қыздар қалған жағдайда, әкеден
қалған мал-мүлік оның аға-інілеріне ауысады, онымен бірге қыздар да
солардың тәрбиесінде болады.Халық дәстүрі бойынша, олар жетім қалған
қыздарды өсіріп, өсиет алмай кетсе, әкенің жақын туыстары әке мұрасын
асырап алған ұлға билетпейді. Оған әдеттегі туған ұлға берілетін енші
мөлшерін толығынан беріп, үйленбеген болса қалыңмалын қоса беріп, өз еліне
аттандырып, қалған мал-мүлікті туыстар өзара бөліседі. Өйткені толып жатқан
мал мен мүлікті асырап алған ұлға түгел жіберуге қалған туыстар қимайтын
да, өздерінің де мұраға ортақ екенін дәлелдеп, әрқайсысы өз үлесін алуға
тырысатын.
Өлген адамның артында бір атадан туған немере, шөбере туыстары
болмаса, аталас ағайындары қалған мұраны бөлісетіндігі – бұрынғы рулық
құрылысты елестетеді.
Мұра және мұрагерлік мәселесіне тікелей қатынасы бар тағы бір жай –
жасауымен келген әйел жастай баласыз өлсе, жасаудың негізгі бөлігі
төркініне қайтарылады. Мұндай жағдайда отау, төсек орын, сәукеле, ер-
тұрманымен, бір ғана қыз қалса, жоғарыда айтылған мал-мүліктің жартысы ғана
қайтарылады, ал ұл қалса, ешнәрсе қайтарылмайды.
Ал архив қоймаларына көз салғанда, баласыз өлген жас әйелдердің
жасауын даулаған деректер болғанын көреміз. Бұған қарағанда, күйеуі мен
құдасына бір нәрседен көңілі қалып өкпелеген жағдайда жасауы дау болған
сияқты. Сөйтіп, ертеректе жасаудың қайтарылуы міндетті болғанымен, кейін
бұл салт ұмытылған болуы керек.
Ел аузынан жиналған соңғы деректерге қарағанда, жоғарыдағыдай, мал
мен мүлікті міндетті түрде, қайтару шарт емес. Қалыңмалы толық алынып
ұзатылған қызға берілген жасауды даулау әдетке айналмаған. Қарттардың
айтуынша, өлген қыздарының белгісі ретінде төркініне сәукелені қайтару
әдеті болған көрінеді. Өйткені сәукеле қызға арналып жасалған қуаныш
белгісі болғандықтан, төркіндері оны пәлен жанның сәукелесі деп, оның
көзіндей көретін ескерткіш ретінде қалдырады.
Сонымен, қазақ халқы әдеттік құқ негізіне сүйене отырып, әке мұрасына
иелік етіп, оны мұрагерлер арасында дұрыс бөлісуге көп мән берген. Әкеден
қалған мал мен мүлікті орын – орнымен бөлісу үстінде адамгершілікке
жатпайтын дүниеқорлық, озбырлық қылықтарды істеп, алауыздықтың тууына
көбінесе жол берілмейді. Мұны жоғарыда баяндалған мұрагерлік құқығының сан
алуан түрлері қазақтың әдеттік ережелеріне өте орынды ескертілгендігінен де
байқауға болады. Марқұмның өлердегі өсиеті, артында қалған жас балаларының,
жесірінің, қарашаңырағының, тіпті енші алып бөлек кеткен балалары мен
ұзатылмаған қыздарының мүддесі және өліктің жетісін, қырқын, жүзін, және
асын беру шығындары түгелдей ескеріледі.
Туыстық қарым – қатынастар.
Төңкеріске дейін қазақ арасында патриархалдық – рулық қатынастың
сілемі сақталып келгенін – олардағы туысқандық қарым- қатынастан да анық
көруге болады. Айталық, жеті атаға дейін қыз алыспау, яғни экзогамия заңына
негізделген бұл жора олардың санасындағы өте әріге кететін тектік
жақындықты ұмытпаушылықты көрсетеді. Жоғарыдағы айтылған мұрагерлік хақы да
туысқандық қатынастың әріге кететіндігін дәлелдейді. Мәселен, тікелей
мұрагері немесе әмеңгері қалған жағдайда мал-мүліктің де, жесірдің де,
өлген адамға туысқандық жақындығына қарай енмере, шөбере енмесе аталас және
руластарының иелігіне өтуі – қазақ арасында туыстық қатынастың беріктігіне
дәлел бола алады.
Туыстық қатынас өлгеннің артында қалған мұраға иелік етуге ғана
байланысты емес. Өйткені туысқандық қарым-қатынас бір-біріне әр түрлі
жағдайда көмек көрсету кезінде де байқалады. Мәселен, қыз ұзату, келін
түсіру, енші бөліп беру сияқты қуаныш кезінде, немесе кісі өлген үйге аза
салу, оның жетісі, қырқы, жүзі және жылын беру, яки әр түрлі кездейсоқ
апаттарға (жұт, өрт т.б.) ұшырап, мал-мүліктен жұрдай болған туысқа туыстық
жақындығына немесе өз шамашарқына қарай қосқаным деп көмек көрсету әдеті
бұған дәлел. Мұндай көмек қазақ арасында жылу, немеурін, үме деп
аталған. Осындай туыстық, қала берді рулық ауызбірлік, ынтымақтық
нәтижесінде көп жиылса көл болар деген мақал қалыптасса керек.
Бір-біріне көмек беру әдеті өте ертеде қалыптасқан, яғни оның түп
тамыры рулық құрылысқа кететіні даусыз. Сондықтан да ол кездегі әрбір ру
мүшесінің қоғамдағы орны, салмағы бірдей болды. Келе-келе жеке меншіктің,
таптың шығуына байланысты өзара сілетсіз көмектің де мәні өзгерді, таптық
сипат алды. Туыстық көмек дегенді желеу етіп, ауқатты, ықпалды адамдар
өздеріне көбірек көмек жинаса, яғни оған маңайдағы толып жатқан ел түгел
үлес қосса, кедейлерге арналған көмекке қосылатын үлестердің мүшелері де
тым шағын болумен бірге, оған азғантай ғана жақын туыстар қосылатын.
Алмақтың да салмағы бар немесе Бай – байға, сай сайға құяды деген
мақалдың өзі осыны дәлелдейді.
Қазақ арасында рулық қатынастың болымсыз сілемі болмаса, ежелгі
замандағы оның қоғамдық берік түрі сақталды деуге болмайды. Қазақ
қауымындағы бай мен кедей арасындағы таптық қайшылықтың айқындала түсуі,
товарлы ақшалы қарым-қатынастың жедел енуі рулық қатынастардың негізін
шайқалтып, оның күйреуіне әкеп соқты. Ел арасында қалыптасқан Туыстан
жүріс жақын немесе Аталастың аты озғанша, ауылдастың тайы озсын деген
мақалдар мұны ашық дәлелдейді.
Қазақ арасындағы туысқандық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 3
І. Тарау. Отбасы және некелік қатынастар
1.1. Отбасы түрлері және, отбасылық қарым-
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ..6
1.2. Некелесу түрлері, әдет-
ғұрыптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ. Тарау. Дәстүрлі отбасының негізгі қағидалары
2.1. Ұлттық құндылықтар – тәрбие
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..41
2.2. Отбасындағы әйелдердің ролі мен оларға қатысты
кемсітушілік мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Халықаралық саясатта жаңалықтарды жасайтын, жалпы тарихты жетектеп
жүргізіп келе жатқан барлық мемлекеттер күмәніміз болмасын халқы көп, көп
болған соң да айбарлы, аруақты мемлекеттер. Біз осы тарихтың тұтқасын қалай
ұстау керек, сөйтіп халықаралық саясаттағы жаңалықтарды қалай тудыру керек,
яғни қалай көп болу керек соны айтамыз. Әлбетте, бәрімізге белгілі, көбею
үшін жастар тез үйлену керек, төрт баладан кем болмау керек. Бұлай деу
бірінші тым қарапайым, қарабайыр естіледі, екіншіден, жастар мұны өздері де
біледі. Біз үйленіп, бала сүю үшін алдымен жастардың қандай құндылықтар мен
қасиеттерді жүрекке жинау керектігін ғана айтамыз. Қысқасы жүрек оянбай
отбасы институтының құндылығын білу, сезіну мүмкін емес. Өйткені, отбасы
құру үшін үлкен, жылы жүрек, өзінің басын күйттеуден гөрі біреудің, яғни
әйелінің, баласының жағдайын көп ойлайтын жан жомарттығы керек.
90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш есеге
азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде жартысы
ажырасады. Қазір жалпы халыққа шаққанда үйленгендер саны 50 пайыздай.
Бірақ, бұл көрсеткіш те жылдан жылға кеміп барады. Оның үстіне азаматтық
неке деген шыққан. Бұл заңды, салауатты отбасын құратын болашақ
отбасылардың анасын, немесе күйеуін алдын-ала былғап, құртып, балалы ғып
кететін ең қорқынышты дерт. Ең көп ажырасатындар осы ешкімге айтпай бірге
тұрып алатындар екен. Махаббат деген мифпен мас боп жүріп, ақыры бірге
тұрып алады. Психологтардың айтуынша ғашықтықтың табиғаты - эгоизм. Яғни,
ғашықтықтың қызығына батқысы келгендер іздеген адамының идеалды бейнесін
біреудің бойынан “тауып алады”, бұл жалған көрініс, ғашықтардың “Мен сенің
бойыңнан ешкім көрмегенді, ешкім байқамағанды көрдім”, - дейтіндері осыдан.
Кезіккен адамының бейнесін өзінің арманына ыңғайлап жасап алған соң, сол
бейнеден өзі ғана ләззәт алып жүре береді. Әдетте, мұндай ғашықтық бір
жылдан арыға созылмайды. Және ғашықтық атаулының бәрі осындай. Құдай
махаббатты адамдар бір-біріне қосылып, отбасын құрып кету үшін дәнекер
қылып жаратқан шығар. Осы бір жыл ішінде олар үй болып, бала күтіп
үлгермесе бұлар міндетті түрде бір-біріне суыйды. Өйткені, таңдау көп. Және
бұрынғы адал, аңғал көңіл қайда қазір. Бүгінгі жастың рухани өзегі, ұлттық
санасы төменгі дәрежеде, түске дейін биенің құйрығы, түстен кейін түйенің
құйрығы, жанына көрек болар құндылық іздеп мың құбылады. Және, бұрынғы
бабалар салып кеткен өсиет, тыйымдардан құр алақан ұрпақ нені құрметтеп,
нені қадірлеуді де білмейді. Бұлар қазір мүлде құнсыз дүниеге қуанады,
болымсызға қайғырады. Қазір, балаларды бір-біріне атастырып қоспайтындықтан
жас көңілдің өмірде жоқ идеалын жөңкілген өңкей жастың арасынан жанталасып
іздеу, жастық шақта махаббатты ұлы мұрат деп түсіну, оның үстіне қазіргі
жастардың ұлттық әдебиетті оқымауы, ата-әженің қазақы тәрбиесін көрмеуі
әрине осы азаматтық некеге ұрындырады. Бұрынғыда дейтін әжелер адамдар таза
еді, аңғал, адал еді. Атастырған адамнан өзгеге шығам деген күдік те жоқ,
ол заманның қыздары атастырған адамына әуелден ғашық бола қалатын. Және
менің заманымда дейтін әжем қыздар Абайдың өсиетінен аттамаушы еді. Іштегі
кірді қашырса, Хақтықтың түсер сәулесі, жүректің көзі ашылса, адамның
хикмет кеудесі. Бүгінідей кәсіби заман емес. Жігіттің басы қадірлі. Рухани
мәдениеті мол болса, ниеті түзу болса, хикмет даналық өзі қонады деп
отыратын. Қазір, осындай зинақорлық жолмен туған балалар, заңды некемен
туылатын балалардың қарқынына жетіп қалған көрінеді. Азаматтық некеден от
басқандар тіркелмейді, олар тіпті көп. Сонда, қазір бізде ұлттың жойылуы
жүріп жатыр. Келін түсіргендерден сұрасаңыз айтады - қазір барлық түскен
келіндер кәрі қыз. Қазақстанда қыздардың тұрмысқа шығатын жасы 24 екен,
медицина бойынша да, қазақы салт бойынша да бұл кәрі қыздың жасы. Күйеу
балалар да кәрі. Үйленетін ердің жасы қазір 25-27. Демографияның теориясы
бойынша бұл жойылуға бет бұрған ұлтта болатын құбылыс. Қазір, 25-тен асып
кеткен, некеге тұрмаған жастар саны 2 жарым миллион. Бұл 14 миллион халыққа
демография ғылымы бойынша шамадан тыс көп. Қазақстанда бала туыты осының
кесірінен қауіпті шкаладан асып кеткен.
Мұның бәрі адамдардың жүрегінің отбасы құндылықтарын сезінбейтін, селт
етпейтін бір кесек етке айналғынан шығып жатыр. Философия ғылымдарының
докторы Рүстем Қадыржанов кез-келген ұлттың басты мақсаты - өзін-өзі
өндіру, сақтау, өмірді жалғау дейді. Кез-келген ұлттың сәби кезінде,
есейген, индустриалды дәуірге кірмей тұрған дәстүрлі қоғамындағы әдет-
ғұрпы, яғни өмір сүру процесі осы ұлттың өзін-өзі сақтау инститктінен, яғни
отбасын құру мен бала дүниеге келгенде жасалатын рәсім-ритуалдар
жиынтығынан тұрады екен. Қазақтың салты, төсек тойынан, бесік тойына дейін,
қыз ұзату, құдаласуына дейін бүкіл салт-дәстүрі тек осы отбасын құру мен
бала тапқан қуанышқа ғана құрылған. Сонда ұлттың ең үлкен мұраты ұрпақты
аяқтандыру екен. Ұлт ұрпақ арқылы жаңарып, өмірін жалғаса, ұрпақ тек
салауатты отбасы арқылы аяқтанып, ұлтты иығына арқалап ары асырады. Сонда,
үйлену мұқым адамзаттың өзін-өзі сақтау инстинкті, саналы һәм бейсана
салты. Бұл салттарды мысалы үшін киіз үйдің ішінде отырған қазақ ұл-қызына
дәріс оқып, стратегиялық маңыздылығын түсіндірмеген. Бұлар күнделікті өмір
салты еді. Сондықтан, интеллектуалды-техникалық дәуірге дейінгі халық салты
адамзаттың, жалпы адамшылықтың таза, тұнық қалпын көрсетеді. Еуропадан
түңілгенде қазіргінің бір ғалымы “Идея человечества покинула Европу” деген
екен. Ол мұны ең алдымен Батыстағы отбасы институты әлсіреп, бойдақтар
заманы туғанда, қызтекенің бір-біріне үйленгенін адам құқы деп Еуропаның
заңдастырған кезінде ашынып айтыпты. Біз де бүгін “Қазақ идеясы, жалпы адам
идеясы қазақ даласын тастап, үркіп ұшты” деуімізге әбден болады. Өйткені,
қазақтың қазіргі адамның жүрегі селт етпейтін, сондықтан ұстанбайтын
бұрынғы бейсана ғұрыптары табиғи таза, адами инстинктері ұмытылған сайын
отбасын құру ұмытылып, жеке бастың жауапсыздығы жеңіп барады. Жағдайым
нашар, отбасымды баға алмаймын деген қазір жауап болудан қалды. Тұрмыс
түзелді. Еті тірі жігітке бес бала мен бір қатынды асырайтын жағдай
жасалған. Кілтипан жүректе, оны басқа, болмайтын арзан мақсаттар жаулап
алған. Бұл біріншіден адам баласының индустриалды қоғам үшін жаралмағанын
дәлелдейді. Ғылым қанша дамығанмен адам идеясы, оның өзі сақтау инстинкті
индустриалды елдерді тастап шықты. Бұдан адамның алғашқы, шынайы мекені -
аңыз, жаны жай табатын, адамшылықты сақтайтын тұрағы – ертегі екенін
көреміз. Адамның жер бетін бүлдіріп, тамақ асырауын ақтап алар жалғыз
жұбанышы – ұрпақ үшін тамақ табу, сол үшін тірі жүру. Жоқ адамға жан
сыйлау. Дүние есігін ашатын жаңа өмірге жылы ұя құрып қойып, күтіп алу.
Қазақта біреуге жапқан шапаның жаныңды, балаға жайған жаялық, жүрегіңді
жылытады деген сөз бар. Жүрегі жылы адамды қазақ бір ауыз сөзбен жақсы адам
дейді. Ал, жаңағы айтқан ертегідегі сол ханның қосылып мұратына жетіпті
дегендегі мұрат жақсы адам болып өтті дегені. Жаялық жайып жүрегі жылыған
адам жақсы адам – ұлы мұрат осы. Ұлттың таза кезінде шыққан ертегіден
халықтың өзін-өзі сақтау пиғылын анық көреміз. Және жеті атадан бері
қосылмай жеті тауды асып өтіп, жеті суды кешіп өтіп жар таңдайтын қазақ
үшін, құдасына құрығанда сүр еттен сыбаға сақтайтын қазақ үшін ұлдың
үйленуі, қыздың ұзатылуы ұлттың салт-сана тұтастығын сақтайтын жалғыз
жалғау. Өзбек әкәміз алыстан қыз алмай, қыз алмаған соң араласпай қазір бір
ауданның өзбегі бір ауданға ұқсамайды, Ферғананың өзбегі Самарқанның
өзбегінен биі де, сөзі де бөлек. Сондықтан, кейде өзбекті ғалымдар ұлт деп
санамайды. Территориялық, саяси бірлік деп те анықтайды. Ал, біздің қазақ
алыстағы құдасына жиеніне серкеш айдатып, нағашыға тай мінгізіп әуре.
Сондықтан, ұлттың тұтастығын, өсуін, өнуін, мысы басып, өзге жұрттан
көптігімен мерейі асып тұрғанын, яғни үйленуді ойламайтын жігіт, бойдақ
қазақ ұлт жайлы, мемлекет жайлы, үкіметтің жұмысы жайлы әңгіме айтып,
өтірік ұлтшылдық көрсетіп, көлгірсімесін. Әуелі әскерге аламан қос, бес
баланы оқытып үкіметке дайын маман сыйла. Үйленбеген жігіттің ұлтшыл
болуға, жақсы атануға қақы жоқ.
Сондықтан, ұлтыңа еңбек сіңіргің келсе, саяси карьераңды өз арыңның,
ұлтыңның алдында адал атқарғың келсе, уай қазақтың баласы, ертерек үйлен.
Еркек елдің иесі, әйел үйдің киесі. Үйіңе кие кірмей, береке қонып, табысың
құралмайды. Бұл сөз логикаға сыймағанмен, өмір сырын бабаңнан артық
білмейсің. Олар логикаға емес, Қыдырға сенетін.
І. Тарау. Отбасы және некелік қатынастар
1. Отбасы түрлері және отбасылық қарым-қатынастар.
Дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы тарихы
бар. Адам баласы басынан өткізген сан алуан қоғамдық-экономикалық
формациялардың қай-қайсысы болмасын, әр қилы отбасы түрлерімен тығыз
байланысты болған. Оны Жер планетасын мекендеген барлық халықтар өз басынан
өткізген.
Америка этнографы Л.Морганның отбасы тарихы туралы жазған Көне
қоғам атты аса құнды ғылыми еңбегі XIX ғ. екінші жартысында алғашқы
қауымдық құрылыстағы отбасы түрлерінің даму жолын түсіндіреді.
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топты некеге
негізделген. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұстас
ұрпақтар жігімен бөлінетін. Айталық, бабалар мен әжелер, әкелер мен
шешелер, балалар тобында – ағалы-інілер, апалы-сіңлілер, немере мен шөбере
туыстар біріне-бірі ерлі-зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас
бола тұра некелес болатын.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топты некенің ішінде жұп
отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туыстар арасындағы некелесу
ғұрпына тыйым салуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым
ішінде бірімен бірі некелеспейтін ағалы-інілілер, апалы-сіңлілер
топтары қалыптаса бастады да, тағылық дәуірдегі топты неке біртіндеп
ығысып, оның орнына жұп отбасы дүниеге келді. Жұп отбасы тағылық дәуірдің
соңында қалыптасып, варварлық дәуірде әбден кемеліне келіп, қоғамдағы басты
отбасы формасына айналады. Бірақ мұндағы неке беріктігі онша мығым
болмағандықтан, отбасының ыдырап, ажырасуы тым оңай болған.
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты, қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы
– моногамиялық отбасының, таптың және мемлекеттің шығуына әкеліп соқты.
Моногамиялық отбасы варварлық дәуірдің соңғы кезеңінде басталды да, оның
жұпты некенің түпкілікті жеңуі цивилизация дәуірінің басында еркектер
үстемдігінің орнауымен байланысты болды. Сондықтан моногамиялық отбасы
түгелдей еркектер үстемдігінің негізінде қалыптасып, жетіле түсті. Отбасы
тарихының бұл кезеңінде некелесу не ажырасу тек қана еркектер үлесіне тиді
де, моногамиялық отбасындағы өзара байланысты жұпты некеге қарағанда әлде
қайда нығая, беки түсті.
Бұл жағдайда ескере кететін жағдайдың бірі, жоғарыда келтірілген
отбасы формаларынан бұрын қалыптасқан алғашқы ру – пуналуал қандас туыс
отбасынан, ал соңғы формасы ретсіз жыныстық қатынаста (промискуитет) өмір
кешкен топтардан шыққандығы туралы кезінде түгелдей болмаса да,
Л.Морганның пікірі тарихи шындыққа жатпайтындығын белгілі ғалым Ю.И.Семенов
дәлелдеген-ді. Қандас туыс отбасы мен пуналуал отбасына алғашқы рудың
шығуынан бұрынғы кезеңдер деп қарау этнография ғылымының даму барысында
толық сырылып тасталды. Отбасы және неке қатынастарының пайда болу
қарсаңындағы бірден – бір кезең ретінде күшінде қалып, түбегейлі
дәлелденген жай – промискуитет туралы айтылған пікір. Қазіргі кезде кеңес
ғалымдарының дені рудың тікілей ретсіз жыныстық қатынаста болған адамдар
ұжымының шыққандығын қолдап отыр.
Сөйтіп, топты неке – жабайылық дәуірге тән болса, жұпты отбасы –
варварлық, ал моногамиялық отбасы цивилизация дәуірлеріне тән болған.
Отбасы тарихындағы мұндай неке формаларын қазақ халқының арғы тектері
де басынан өткізді. Бұған дәлел ретінде сол көне отбасы түрлерінің кейбір
қалдықтары қазіргі жаңа заманда да кездесіп тұратындығын айтсақ жеткілікті
сияқты.
Төңкеріске дейінгі қазақ халқына тән отбасы түрі негізінен әке-шеше
және үйленбеген балалардан тұратын дара, яғни шағын отбасы болатын.
XIX ғ. мен XX ғ. басында қазақ арасында негізінен дара (шағын) отбасы
үстем болған. Сол дара отбасында үлкен патриархал отбасы қауымының көптеген
сипаттары сақталып келген.
Үлкен патриархал отбасының Орта Азия және Қазақстан жерінде
мекендейтін жергілікті халықтар арасында қашан пайда болып, қашан жойылғаны
туралы белгілі ғалымдардың зерттеулерінен біраз деректер табамыз. Мәселен,
С.П.Толстов көне Хорезімдегі отырықшы елдер арасында біздің заманымыздың
басында үлкен патриархал отбасының қалыптаса бастап, біздің заманымыздың
алғашқы мыңжылдығының ортасында оның әбден нығайып жеңгендігін дәлелдейді.
Бұл пікірді А.Ю.Якубовский мен А.Н.Бернштам да қолдайбы. Ал Н.А.Кисляков
патриархалды үлкен отбасының қалыптаса бастауы біздің заманымыздан әрірек
пе деген болжау жасайды. Үлкен патриархал отбасының ыдырау кезеңі Орта
Азияның әр өңірінде оның экономикалық даму дәрежесіне байланысты әр кезде
басталып, сан ғасырларға созылды. Экономикалық даму артта қалған шеткері
аудандарда үлкен патриархал отбасының сілемі XX ғ. басына дейін
созылғандығын, көптеген авторлардың зерттеулеріне сүйене отытып,
Н.А.Кисляков кейінгі еңбегінде дәлелдей түскен.
Үлкен патриархалды отбасының кейінге дейін сақталуына Орта Азия
табиғи жағдайы да әсерін тигізді. Мәселен, сыртпен байланысы шамалы болған
биік таулар алқабы мен құлазыған шөлді даланы мекендеген топтарда XX ғ.
басына дейін үлкен патриархалды отбасы басым болған.
Деректкерге қарағанда, Орта Азияның егіншілікпен айналысқан отырықшы
тәжік және өзбек халықтарында Қазан төңкерісіне дейін үлкен патриархал
отбасының сақталып келгендігі даусыз.
Орта Азия мен Қазақстан жерінде ежелден бері көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан халықтар арасындағы үлкен патриархалды отбасының
тағдыры отырықшы өзбектер мен тәжіктерге қарағанда ерекше. Бұл мәселе
туралы белгілі этнограф С.М.Абрамзон арнайы еңбек жазып, оны негізінен
дұрыс шешті. С.М.Абрамзон еңбегінде кеңес археологтарының зерттеулеріне
сүйене отырып, Орта Азия және Қазақстан көшпенділерінен Жетісу, Тянь-Шань
және Алтай-Саян өңіріне үлкен патриархалды отбасының қалыптасып, үстемдік
етуі біздің заманымыздан бұрынғы VII-VIII ғасырларда басталып, біздің
заманымыздың алғашқы мыңжылдығының ортасына дейін келгендігін, ал оның
ыдырауы сол кезде басталып, X-XI ғасырларда аяқталғанын, яғни шағын
отбасының қалыптасқандығын көрсеткен.
Отбасы тарихындағы мұндай келелі өзгеріс, ең алдымен қоғамда болған
әлеуметтік – экономикалық дамудың нәтижесінде мүмкін болды, яғни жеке
меншіктің маңызы біртіндеп арта түсіп, экономикалық жіктелудің айқындалуына
байланысты үлкен патриархалды отбасының сыр – сипатына өзгерістер еніп,
орнына дара, шағын отбасы келіп шықты. Бірақ бұдан үлкен патриархалды
отбасы сол кезден бастап мүлдем жойылып кетті денген ұғым тумауы керек.
Оның қалдығы XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басына дейін жетті. Мұндай
нақтылы деректерді көптеген этнографтар еңбектерінен кездестіруге болады.
Мәселен, қырғыз халқына көптеген бөлінбеген патриархалды отбасыларының
кездесіп, олардың құрамы бірнеше ұрпақтан және әр отбасы 15, 30, 40 адамнан
тұратындығын С.М.Абрамзон мен А.Жұмағұлов баяндайды. Ал Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарында Қырғызстанда болған П.И.Кушнер сол уақыттың өзінде
қырғыздар арасында, әсіресе кедейлер тобында үлкен отбасыларының жиі
кездесетіндігін айтқан.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында түркімен халқында да
патриархалды үлкен отбасының болғандығын Г.П.Васильева мен С.Н.Иомудский өз
еңбектерінде баяндайды. Түркіменнің негізінен көшіп жүріп мал бағумен
айналысқан, нохурли және иомуд тайпаларында кездесетін үлкен отбасылар Орта
Азия көшпелілерінің арасында сақталған үлкен патриархал отбасының нағыз
үлгісі тәрізді. Г.П.Васильеваның айтуынша бұндай отбасылар отбасының
классикалық сипаттарымен толық үйлеседі. Олар бірнеше үйленген ұрпақтардан
құралып бір жерде тұрып, бірігіп еңбек етеді, ішім – жемі де ортақ.
С.Н.Иомудскийдің айтуынша, XXғасырдың басында иомудтар арасынан кездесетін
бір үлкен отбасында 125 адам болған.
Үлкен патриархал отбасының бұрынғы кезде алтайлықтар мен
қарақалпақтар арасында да болғандығын Л.П.Потапов пен Т.А.Жданконың
еңбектерінен көреміз. Ал XIX ғасыр мен XX ғасырдың басында қарақалпақта
үлкен патриархалды отбасының қалдығының айқын сақталғанын тағы да
Т.А.Жданконың зерттеулерінен табамыз. Жоғарыда көрсеткендей, өзбек пен
тәжіктерде сақталған бөлінбеген патриархалды отбасы тәрізді жағдай
қарақалпақ байларының ішінде некен саяқ кездессе, көпшілік бұқара арасында
дара, шағын отбасы үстемдік еткен. Ал мұндағы үлкен патриархалды отбасының
қалдығы ретінде бірнеше шағын отбасының туыстық жақындығына қарай топталып,
көше деп аталатын бірлік болғанын атап көрсеткен.
С.М.Абрамзон дәл осы қарақалпақ отбасындағы көше сияқты туыстық
топтың қазақтар арасында да кездесетіндігін де айтқан. Мұндай бірлікті
қазақтар ата баласы деген. Ал Абрамзон оны үлкен патриархалды отбасының
XX ғасыр басына дейін сақталған қалдығы деп қарайды. ХХ ғасырдың 24-25
жылдарында Әулие ата уезінде О.Жандосовтың басшылығымен ұйымдастырылған
экспидиция деректерінің негізінде В.Г.Соколовский Қазақ ауылы атты еңбегі
1926 жылы Ташкентте жариялаған болатын. Соколовский көптеген ауыл-
қыстауларды зерттеп, олардың әрқайсысында бір атаның балалары, яғни 3-4
ұрпақтан құралған бірнеше отбасы және олардың арасында әлі де бөлінбеген
ағайындардың бірге тұратынын көрсетеді.Әрине 3-4 атаға дейін созылған
туыстар арасында туыстық қатынас болады. Ол қатынастар сырт қарағанда (ХХ
ғасырдың басында) патриархалды отбасының сілемі,қалдығы тәрізденгенмен,
ата балалары арасындағы қатынастың негізгі тап мүддесімен толық
үйлесетін.Өйткені өз шаруашылығын өзі жүргізетін ауқатты адамдарға төрт
атаға толғанша бір қыстауда отыруға ешбір мүмкіндік болмайды. Оларға, ең
алдымен қысқы жайылым жетіспейді. Мұның өзі туыстардың әрқайсысын жеке
қыстауға қоңсыларымен қоныстануға мәжбүр етеді. Ал, Соколовский айтқандай,
4 атаға толғанша бір қыстауда отыратын туыстар болған күннің өзінде,
олардың бірі бай, қалғандары соған тәуелді туыстары ретінде болуы шындыққа
жақындайды. Мұнымен қатар, Соколовскийдің айтуынша, кейбір ауыл
қыстауларында екі не одан да көп ата балалары тұруы да мүмкін, олардағы
түтін саны 12-15-тен аспайтынын ескерте келіп, кей жерлерде бірнеше ауыл-
қыстаулардың болуы да ықтимал дейді. Төңкеріске дейінгі бір қыстауда мұнша
түтіннің тұруы олардың көбінесе кедейлер, жатақтар екенін дәлелдейді. Ал
кедейлерді бір қыстауда біріктіретін негізгі фактор олардың туыстық
жақындығы емес, әлеуметтік-экономикалық жағдай. Мұндай ауылдарда бір-
бірінен қыз алысу сатысына дейін жеткен аталастар да тұруы мүмкін. Себебі
бұл ауылдарда тұратын отбасылардың әрқайсысының жеке меншігінде үй-жай,
қора-қопсы, малдары болғанымен, оларды біріктіретін орақ жайылым болатын-
ды.
XV-XVIII ғасырларда бүкіл қазақ жұртшылығына шағын-дара отбасының тән
болғандығын айта келіп, олардың дені моногамиялық некеге негізделгендігін
дәлелдейді С.Е.Толыбеков. Бұл пікірдің дұрыстығын соңғы оншақты жыл ішінде
Қарағанды, Семей, Павлодар, Ақмола, Шымкент, Атырау, Алматы және
Талдықорған облыстарынан жиналған деректер де дәлелдей түседі. Жиналған
деректер сонау XV ғасырды қамтығанмен, XVII-XVIII ғасырлардағы жағдайды
дәлелдейді. Бірақ XVII-XVIII ғасырларда үстемдік еткен шағын отбасы тек сол
уақытқа ғана шыға қалған деп қарау ғылыми тұрғыдан үлкен дәйексіздік болар
еді. Сондықтан ол құбылыс үстемдік еткендей дәрежеге көтерілу үшін қанша
уақыт өсіп, жетілу керек. Осы тұрғыдан қарағанда, С.Е.Толыбеков пікірінің
дұрыстығына күмәндануға болмайды.
Қазақ жұртшылығында шағын дара отбасының XV-XVII ғасырлардың өзінде
үстем болғандығына ежелден бері қалыптасқан отауға енші бөліп беру
дәстүрінің өзі-ақ бұлжытпас дәлел болғандай. Бұған қосымша кең байтақ
Қазақстан өлкесін аралап жүргенде, қарттардың: Бізде жеті атамыздан бері
қарай бірде-бір үлкен патриархал отбасының болғандығын естіген емеспіз
дегендері де дәлел сияқты.
Пікірімізді дәлелдеу үшін солардың жазып алған деректердің
кейбіреулерін келтіре кеткен жөн болар. Мәселен, Баянауылдық Ағыбай,
Арғынбай, Қайыржан және Смағұл Қақабайұлдары мен Қадыр Байжанұлы сияқты
қарттардың әрқайсысы 50-60-жылдары 60-80 жасқа келіп, немере сүйген
адамдар. Бұлардың немерелерінен санағанда 8-ші атасы Самырза дейтін малды
адам болыпты. Орта есеппен 4 атаны бір ғасыр деп есептегенде, Самырза XVII
ғасырда өмір сүрген адам. Самырзан туған Байғана, Айғана, Тайғана және
Мешітбай дейтін балалары әкесінің тірі кезінде енші алып, әрқайсысы жеке үй
болып тұрған. Бұлардың өзара қарым-қатынасы жайлы сөз етсек, мұндай туыстар
арасында үлкен патриархалды отбасының нышаны да болмаған, қайта туысқандар
ұрпағы бір-біріне қиянат жасаумен болған. Мәселен, Байғананың 9 ұлы, ұлы
болмаған Мешітбайға қиянат жасағандығын Мешітбай әулеті қазірге дейін
естерінде сақтап келеді. Сөйтіп, XVII ғасырдағы бұл шындық атадан балаға
ауыса отырып, осы уақытқа дейін жетіп отыр.
Жалпы қазақ халқы, оның ішінде көпті білетін қария адамдар
орталарында патриархалды отбасы болғандығы туралы ешбір тарихи шежіре
білмейді. Мұның өзі қазақ жұртшылығында үлкен отбасы ертеректе
ыдырағандығын дәлелдейді. Қазақ өлкесінде үлкен патриархалды отбасының
ертерек ыдырауына көптеген жағдайлар себепкер болды. Ең алдымен, қазақ
қауымындағы таптық жіктелудің күннен-күнге күшейіп, патриархалдық тәртіптің
әлсірей түсуі әсер етті. Әсіресе ежелден бері көшпелілік және жартылай
көшпелілік жағдайда мал өсіріп, күн көру үлкен патриархалды отбасын сол
қалпында сақтауды керексіз етті. Сонымен қатар, қазақ арасында әйелді
қалыңмал беріп, айттырып алу мен ұзатылған қызға міндетті түрде жасау
беруге байланысты туысқандар арасында мал және мүлік теңсіздігін туғызу
факторы үлкен патриархалды отбасының сақталуына қарама-қайшы келді. Қазақ
елінде ежелден қалыптасқан экзогамиялық (белгілі бір туыстық шеңберінде қыз
алыспау) тәртіпті сақтай отырып неке құру, яғни келіндер арасындағы өзара
туыстық нышанының мүлдем болмауы да үлкен патриархалды отбасының ыдырауына
әсерін тигізді. Қазақ байларының көп әйел алу әдеті үлкен патриархалды
отбасының ыдырауына өзінше әсерін тигізді. Екі қатынның баласы екі рулы
ел деп халық тегін айтпаған, ыдыраудың зор дәлелі осыдан көрінеді. Көп
қатынның балалары өзара сиыспаған соң, әр қатынға енші бөліп, оларды бөлек
отырғызатын.
Шамасы келген әкелердің үйленген балаларына енші беріп, отау етіп
бөлек шығару дәстүрі де үлкен патриархалды отбасының ыдырауына үлкен
септігін тигізді. Ал қазақ арасында балаларына енші беріп, бөлек шығару тек
ХІХ ғасырда қалыптасқан әдет емес. Оның тарихы ертеректе жатыр. Ескі
жазуларға үңілгенде енші бөліп беру ХІІІ ғасырдан белгілі болып отыр. Олай
болса, жоғарыда айтқандай, ертерек шешіліп, тек оның кейбір сілемдері ғана
сақталған. Мәселен, қара шаңырақты қадірлеу деген сияқты.
Үлкен патриархалды отбасында әке үкімі шексіз болған. Әке өлген соң
оның орнына отбасы бастығы боп қалған үлкен ағаның үкімі барлық басқа
отбасы мүшелері үшін заңды болған. ХІХ ғасырда қазақтағы дара шағын отбасы
үстемдігінің кезінде де әкесінен бөлініп, өз алдына жеке үй болып кеткен
ұлдарына әкесінің не үлкен ағасының белгілі мөлшерде ықпалы жүретін.
Шаруашылығы бөлек болғанымен, барлық балалары әкесімен ақылдасып, көпшілік
жағдайда оның айтқанын екі қылмайтын, қыстағы бөлек болғанымен, өз алдына
жеке ауыл қатарына қосыла қоймаған туысқандарының өзі жазда бір жайлауға
жиналады. Бірақ қотандас болмай, жеке – жеке жұртта отыратын, кейде тіпті
мал суаратын құдықтары да бөлек болатын. Мұндай жағдайда көбінесе үлкен
үй деп аталатын атасының не әкесінің үйінде түскі қымызды бір жерге
жиналып ішісетін. Кейде қымыз басарға да сол үйде жиналуы мүмкін. Үлкен
үйдің бүкіл шаруашылығына бөлініп кеткен балалары әрдайым жәрдем беріп
тұрумен бірге, керек болған жағдайда отау үйлерге әке шаңырағынан берілетін
көмек те аз болмайтын. Үлкен үйдің шаруасын әрбір отау иелері өзінікіндей
санап, ол үйден көмек дәмететін, жетпегені болса алып тұратын. Кенже бала,
қазақ дәстүрі бойынша, әкенің мұрагері есебінде әкесінен бөлінбейтін де,
оның шаңырағына, мал – мүлкіне ие боп қалатын.
Әдетте әке шаңырағы қара шаңырақ, үлкен үй атанады. Әкесі өліп,
кенже баласына не кейінгі ұрпақтарына ауысса да, қара шаңырақ сол
қалпында сақталып, әкесінен тараған барлық ұрпақ үшін қадірлі, қасиетті
орда есебінде болады. Оған барлық отаулар, ұзатылған қыздар, құдалар әр
түрлі сыйлықтар, соғым сойғанда сыбаға әкеліп таратады. Қара шаңырақты
қадірлеу ата–баба аруағын қадірлеуімен байланысты нанымның бір түрі болумен
бірге, бұдан үлкен патриархалды отбасының ыдырау кезіндегі дара, шағын
отбасының арасындағы патриархалдық қатынастардың сілемін сақтай түсу
нышанын байқауға болады.
Көп әйел алған қазақ байлары олардың әрқайсысын балаларымен бөлек
ұстайды, әрқайсысына енші бөліп береді. Мұндағы мақсат - әке өлген соң әр
әйелдің балалары бір-бірімен тату, тыныштық сақтап тұрсын деген тілек еді.
Әдетте бәйбіше балалары тоқал балаларына есе бермей, оларға қиянат жасауға
тырысады. Нәтижесінде олардың арасы насырға шабатын. Мұндай жағдайды
болдырмау үшін үй қожасы әрбір әйеліне жеке-жеке шаруа бөліп беретін де,
оған әрбір әйелдің кенже баласы иелік ететін. Әйелдің үлкен балалары өз
шешесінің еншісінен үлес алып, бөлініп шығады. Кенже балаларға тиісті үлес,
басқа балаларға қарағанда екі есе артық болады. Өйткені бірі өз үлесі
болса, екінші шаңырақ үлесі, яғни үлкен үйдің сыбағасы болып есептеледі.
Қазақ дәстүрінде бәйбіше балалары мен тоқал балаларының әке мұрасына
қатысты салмағы бірдей болмайды. Сондықтан әкесінің нағыз қара шаңырағына
бәйбішеден туған кенже бала ие болу керек. Кенже баланы бөліп шығармай,
оның қолында болу дәстүрі тіпті осы кезге дейін сақталып келді.
Көп балалы ата-аналар ержеткен балаларын мезгілінде үйлендіріп,
оларға енші беріп, бөлек шығарып отырады. Әдетте кенже бала ержетіп
үйленгенше, тіпті кейде шаруашылыққа әбден қартайғанша әкенің өзі басшылық
етеді. Халық дәстүрі бойынша кенже інісі үйленіп, шаруашылықты өз қолына
алғанша қартайған әке-шешенің шаруасына үлкен бала мен келін көмектесу
керек.
Мұндай жағдайда әкенің басшылығымен бір отбасы болып үш ұрпақ -
әке–шеше, үйленген бала әйелімен және немерелері бірге тұрады. Бұл
отбасында әкенің үйленбеген інілері мен кіші балалары да бірге тұруы
ықтимал. Міне, осы жағдайлардың бәрі бір уақытта үстем болған үлкен
патриархалды отбасының шарқыншағы деуге болады.
Балаларына енші беріп бөлек шығару әдеті негізінен олардың үйленуіне
байланысты болады. Жаңа түскен келін әдетте 1-2 жыл ата-енесімен бірге
тұрып, әр нәрсеге үйреніп, өз бетінше үй болып тұруға дағдыланған соң өз
алдына отау болып бөлінетін де, еншісін алатын.
Ержетіп үйленген балаларды енші беріп, жеке шығарудың саяси
шаруашылық маңызы зор болды. Бұл әсіресе әкенің қоғамдық ықпалын көтеруге
септігін тигізеді. Оның үстіне қазақ отбасында әкенің бірнеше үйленген
балалары, олардан туған немерелерімен бірге үлкен отбасы қалпында тұра
беру көпке созылмайтын. Өйткені, ең алдымен, өз ауылындағы түтін санын
көбейтіп, жаңа қоныстарға ие болу үшін шамасы келген әрбір әке үйленген
балаларын бірінен соң бірін бөліп отыруды мақсат етсе, екіншіден, бөтен
елден өз отауымен, төсек-орнымен, киім-кешек, ыдыс-аяқ, мінер ат, сауар
сиыр және көлігімен түскен келіндер арасындағы келіспеушіліктер де үлкен
отбасы бірлігін ыдыратуға әсерін тигізетін. Олай болса, үйленген, өз
шаруашылығын өзі басқаруға жараған балаларды отау иесі ретінде бөлу,
күнделікті өмір талабына сай қалыптасқан қажеттілік екені даусыз.
Кейбір жағдайларда, мәселен бұрынғы өлген әйелден туған балаларын
үйлендіріп, енші беріп, бөлек шығарғанда, онымен бірге үйленбеген інілерін
бірге шығарып,оларға да енші беретін. Қазақ ғұрпы бойынша, мұндайларды
еншілес аға, іні дейтін. Әдетте ағасымен еншілес болған ініге қалыңдық
айттырып, қалыңмал төлеу әке мойнында болады. Кейде қалыңмалды еншісіне
қосып та беруі, не өзінде қалдыруы да мүмкін.Мұның бәрі тікелей әке еркімен
отбасындағы әр түрлі жағжайларға қарай шешілетін.
Үйленбеген баласына енші беріп, бөлек тұратын үлкен баласының қолына
жіберудің өзі, жоғарыда айтылғандай, екі не одан да көп әйел алған
байлардың немесе алғашқы әйелі өліп, екінші әйел алған кездегі
жағдай.Өйткені алғашқы әйелден туған үлкен баласы үйленіп бөлек шыққанда,
онымен бірге туған жас інісін кей уақытта соның қолына шығарады да,оған
енші бөледі. Мұндай балалар, біріншіден, ағасының шаруашылығына көмектесіп
септігін тигізсе, екіншіден, тоқалдан туған басқа да баласы бар әкеге
жеңілдік туғызады.
Қай баласына болсын енші беріп, бөлек шығарарда ағайын-туыстарын
жиып, малын сойып кіші-гірім той жасайды. Қария адамдар жаңа отауға береке-
бірлік, мал мен бастың көп болуын тілеп батасын береді. Әке шаңырағынан
бөлінген жаңа отауға туған-туыстары өз әлінше мал мен мүлік қосады,оны
халық тілінде жылу, тамыздық, немеурін деп атайды. Бір әдеттің
бұлайша үш түрлі аталуы бертінде, көмектің аз-көптігіне қарай қалыптасқан.
Оның ең көбі – жылу. Отауға берілетін барлық меншікті малға жаңа ен
салатын.
Отау үйге берілетін енші мөлшері әкенің байлығына, бала санына
байланысты болатын. Бөлек шығатын отаудың басында жазғы, қысқы үйі,
алдында малы және т.б. үй-мүліктері болуы керек. Киіз үй мен оның жабдығы
көбінесе әйелінің жасауымен келетін, ал келмеген жағдайда әкесі отау
көтеріп беретін.
Жартылай отырықшы өмір сүрген қазақтарда бөлек шыққан балаларына
туысқандары жиналып үй, қора, ауқатты адамдар бөлек қыстау салып беретін.
Қолы қысқа, мүмкіндігі аз болса ағайынды 2-3 жігіт бірлесіп ортақ қора,
ортақ қыстау салатын. Бірақ, бұлардың әрқайсысының тұрғын үйі, шошаласы, қи
қорасы бөлек болатын да, тек шөп және мал қоралары ортақ болады.
Әрқайсысының бала-шағалары қашан ержетіп, өз алдына үй болуға жарағанша
осылай жартылай еншілес болып бірге тұра берген.
Әке үйінен бөлінетін еншінің негізгі түрі үй-жай, қора-қопсы, мал,
шабындық болатын. Еншіге салт мінетін ат, жүк артатын көлік, сауын сиыр,
сауын бие және қой түліктерінен бөлінетін. Еншінің мөлшері әке байлығы мен
балаларының санына байланысты дедік жоғарыда. Мұнымен бірге әр әкенің
шаруашылығының ерекшелігіне, балаларының шаруа ұстап, басқарудағы ыңғай-
икемділігіне қарай, еншісін алып бөлек қыстауда тұрғанмен, балаларына жылқы
еншісін бермей, бар жылқыны өз қолында ұстап, отауларға керек кезінде
соятын мал, уақытша мінер ат, көлік сауын бөліп тұруды қолайлы көретіндер
де аз болмайтын. Мұның себебін мұндай отбасында жылқы түлігінің тым
шағындығынан деп білу керек. Өйткені аз жылқыны әр баласына бір-бір айғыр
үйірінен бөліп бергенімен, оны қысы-жазы бөлек бағу мүмкін емес, тіпті
бөлек болғаның зияннан басқа пайдасы болмайды.
Қазақты жылқының жорасы бойынша ұлға енші беру заңды түрде орындалса,
ата мүлкінен үлес алу ұзатқан қыздың да сыбағасы болып табылады. Халық
тілінде оны төркіндеу деп атайды. Сондықтан шағын дәулеттілер шамасына
қарай ұлдары мен қыздарының енші-сыбағасын, қалыңмал жасауға шығатын
шығынды жан-жақты есептеп, алдын ала бөліп қоятын.
Бірнеше мың айдаған байлар үйленген балаларына енші берерде бар малын
жоғарыда айтылғандай бөліп жатпайды. Айталық: 100 қой, 30-40 жылқы, оншақты
сиыр, 4-5 түйе бөлінсе отауға жетеді. Мыңдаған малы бар байдың шаруашылығы
да бұдан ойсырамайды. Баласы аз ірі байлар еншіні одан да артық етіп
бөлетін. Әке малы көп болса, бұрын бөлініп, еншісін алған ұлдарының малдары
шағын болса, өмірінің соңғы шағында оларға тағы да мұра есебінде үлес беру
әке еркінде болады. Бұрын баласы еншісін толық алғандарына қарай әке
өлерінде ештеңе қалдырмауға да ерікті.
Әке мұрасы және мұрагерлік құқы
Қазақ арасындағы әке мұрасы мен мұрагерлік құқы өз алдына бөлек сөз
етуді қажет ететін қызық мәселенің бірі. Бұл мәселеге ежелден бері көңіл
бөлінуде, тіпті Тәуке ханның Жеті жарғысында да ол көрнекті орын алған.
Қазақ – қазақ болғалы, әке артында қалатын мұраға жазба түрде өсиет
қалдыру дәстүрі болған, өкінішке қарай, сол өсиет жазылған деректердің
бірде-бірі біздің заманымызға келіп жетпеген. Жазба өсиетпен қатар, куәлар
алдында марқұмның өлер қарсаңында ауызша айтатын өсиеті болған.
Мұрагерлік өсиетті бұлжытпай орындауға тырысатын. Осы әдет-ғұрыптар
жөніндегі деректер төңкеріске дейінгі көптеген авторлардың баяндауы мен
архив қоймаларында жақсы сақталған. Қазақтың әдеттік хұқы бойынша, әке
мұрасына иелік ететіндер марқұмның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын
туыстары, қала берді аталас ағайындары болатын. Мәселен, 1907 жылы Баянауыл
аймағында өмір сүрген баласыз Дүржан деген кісі өлгенде оның көптеген
малына, мүлкіне аға-інілері, олардың балалары, тағы өзге туыстары
мұрагерлік еткен. Оның қара шаңырағы мен жас тоқалына інісінің баласы ие
болған.
Осындай әдеттік құқықтың қазақ арасында күшті болуының салдарынан
меншігіндегі мал-мүлкін өлер алдында өз туысынан басқа бөтен адамға
қалдыруға қақысы болмаған. Тіпті өлер алдында тікелей мұрагері
болмағандықтан, мал-мүлкін түгелдей бөтен рудың біреуіне қалдыруға өсиет
еткеннің өзінде, марқұмның руластары бұл мәселені билер алдына қояды. Ал
билер мұндайда мұраны өлген адамның руына қалдырып, өсиет етілген адамға
жолын беріп риза ететін. Кейбір жағдайда қимас досына мұра есебінде бергісі
келген малын, затын өз мұрагерлеріне тапсырып кетуге ерікті болған. Мұндай
өсиетті кезінде жақсылығы өткен сыйлас досына тіршілігінде қаруын қайтара
алмай дүниеден өтетін адамдар ана дүниеде қарыздар болмау үшін де
жасайтын.
Өлген әкенің артында мұра есебінде мал, жер-су (қыстау), үй-жай,
мүлік, ақша және жесір қалады. Тіпті ертеректе әке мұрасына құл мен күң де
енетін. Мұндай мұраны әке өлгеннен соң бөлісу мәселесі әр түрлі жағдайларға
байланысты орындалатын. Ол жағдайлар негізінен өлген адамның жасына
байланысты болатын.
Егер әке орта жастан асып немесе қартайып өлген уақытта ол өзінің
тіршілігінде артында қалатын мұрагерлеріне тиісті үлесін беріп, ұлын ұяға,
қызын қияға қондырып, үлгерген жағдайда қара шаңыраққа, мал мүлкіне
ешкімнің дауы болмай, оған енші алмаған кенже баласы Түгелдей ие болады.
Мұндай жағдайда әке артында тірі қалған шеше алдында екінші рет күйеуге
шығу мәселесі күн тәртібінде болмайтындықтан, мирас қатарынан шығып
қалады да, кіші баласының үйінде отыра береді.
Тіршілігінде көп әйел алып, олардың еншісін әуелден бөлек ұстаған
жағдайда, мұраны әр әйелдің бөлінбеген кенже баласы иемденетін. Әйелдер
және олардан туған балалар арасында да мұра үшін дау-шар болмайтын. Егер
әйелдердің арасында жасы болса, ол әмеңгерлік әдеті бойынша жақын
әмеңгерінің біріне өзіне тиісті үлесімен тұрмысқа шығатын. Мұндай
әйелдердің жас балалары болса, олар да өзімен бірге болатын.
Әке жастай өліп, артында жас балалары мен жас келіншегі қалса,
жоғарыдағы айтылған әмеңгерлік әдеті бойынша, өлген адамның бірге туған
ағасы не інісі, ондай туысы болмаса – немере, шөбере туысқандары, қала
берді аталас ең жақын жанашыры жеңгесіне үйленіп, балаларын өз қамқорлығына
алатын да, мал-мүлікке заңды түрде иелік ететін.Жесір қалған ана күйеуге
шықпай, балаларын бағып отыра берем десе, оған зорлық жасамайтын. Бүкіл
туыстар болып жетім қалған балалар мен жесір келін не жесір жеңгеге
қамқорлық жасайтын. Жесір әйел әмеңгерлік әдетке мойынсұнбай, басқа біреуге
өз еркімен тұрмысқа шықысы келсе, немесе төркініне кетпек болса, оған
өзінің киім-кешек, төсек орны мен мінер атынан басқа ештеңе берілмейді.
Әрине, төркінінен келген жасауынан сақталғандары болса, оған ешкім
таласпайтын. Бірақ тиген күйеуінен айып есебінде үш тоғыз не бір қызға
берілетін қалыңмал алынатын. Шешесі басқа күйеуге шығып кеткен жағдайда,
жас балалар әкесінің туыстарында қалатын да, әкеден қалған мал-мүлік
олардың қамқоршысының қолында болатын.
Өлген адамның артында ешбір бала қалмаса, жесір әйел мал-мүлкімен
әмеңгеріне қосылады.
Өлген адамның артында үйленген, бірақ еншісін алмаған балалары
үйленбеген балалары және жесір әйелі қалса, әкесінің жылын өткізген соң
үйленгендері енші бөліскісі келсе, ауыл ақсақалдарын жинап, мал сойып, мал-
мүлікті бөліп беруін сұрайды. Мұндай жағдайда ауыл ақсақалдары енші
бөлісетін туыстарымен ақылдаса отырып іске кіріседі. Үйленген бала біреу
ғана болса, әкенің бар мал-мүлкі соның қолында болады. Оның қоғам алдындағы
міндеті үйленбеген інілерін үйлендіріп, оларға тиісті еншілерін беру. Ал
үйленген балалар екеу болған күнде, олардың келісуі бойынша, үйленбеген
балалардың болашақ қалыңдығы үшін берілетін қалыңмалды шығарып, қалған
малды балалар мен жесірге тең бөледі. Жесір шешенің үйленбеген балаларымен
бөлек отыра беруі де мүмкін немесе үйленген баласының бірінің қамқорлығына
алынуы да ықтимал. Жесір жас болса, жеткіншек балаларымен, өзіне тиген
үлесімен әмеңгері қосылуға ерікті. Мұндай жағдайда әкеден қалған мұра
үйленбеген балаларының қалыңмалынан аспайтын болса, еншіге ештеңе
бөлінбейді. Сырдария өлкесінде тұратын қазақтардың әдеті бойынша, егер
үйленбеген екі ұл, айттырылмаған бір қыз әкеден қалған жағдайда, әке мұрасы
екі қалыңмалға жетпесе, біріне қалыңмал ретінде мал бөлінсе, екіншісіне
қарындасынан алынатын қалыңмал беріледі.
Әке-шеше бірдей өліп, артында ылғи жас қыздар қалған жағдайда, әкеден
қалған мал-мүлік оның аға-інілеріне ауысады, онымен бірге қыздар да
солардың тәрбиесінде болады.Халық дәстүрі бойынша, олар жетім қалған
қыздарды өсіріп, өсиет алмай кетсе, әкенің жақын туыстары әке мұрасын
асырап алған ұлға билетпейді. Оған әдеттегі туған ұлға берілетін енші
мөлшерін толығынан беріп, үйленбеген болса қалыңмалын қоса беріп, өз еліне
аттандырып, қалған мал-мүлікті туыстар өзара бөліседі. Өйткені толып жатқан
мал мен мүлікті асырап алған ұлға түгел жіберуге қалған туыстар қимайтын
да, өздерінің де мұраға ортақ екенін дәлелдеп, әрқайсысы өз үлесін алуға
тырысатын.
Өлген адамның артында бір атадан туған немере, шөбере туыстары
болмаса, аталас ағайындары қалған мұраны бөлісетіндігі – бұрынғы рулық
құрылысты елестетеді.
Мұра және мұрагерлік мәселесіне тікелей қатынасы бар тағы бір жай –
жасауымен келген әйел жастай баласыз өлсе, жасаудың негізгі бөлігі
төркініне қайтарылады. Мұндай жағдайда отау, төсек орын, сәукеле, ер-
тұрманымен, бір ғана қыз қалса, жоғарыда айтылған мал-мүліктің жартысы ғана
қайтарылады, ал ұл қалса, ешнәрсе қайтарылмайды.
Ал архив қоймаларына көз салғанда, баласыз өлген жас әйелдердің
жасауын даулаған деректер болғанын көреміз. Бұған қарағанда, күйеуі мен
құдасына бір нәрседен көңілі қалып өкпелеген жағдайда жасауы дау болған
сияқты. Сөйтіп, ертеректе жасаудың қайтарылуы міндетті болғанымен, кейін
бұл салт ұмытылған болуы керек.
Ел аузынан жиналған соңғы деректерге қарағанда, жоғарыдағыдай, мал
мен мүлікті міндетті түрде, қайтару шарт емес. Қалыңмалы толық алынып
ұзатылған қызға берілген жасауды даулау әдетке айналмаған. Қарттардың
айтуынша, өлген қыздарының белгісі ретінде төркініне сәукелені қайтару
әдеті болған көрінеді. Өйткені сәукеле қызға арналып жасалған қуаныш
белгісі болғандықтан, төркіндері оны пәлен жанның сәукелесі деп, оның
көзіндей көретін ескерткіш ретінде қалдырады.
Сонымен, қазақ халқы әдеттік құқ негізіне сүйене отырып, әке мұрасына
иелік етіп, оны мұрагерлер арасында дұрыс бөлісуге көп мән берген. Әкеден
қалған мал мен мүлікті орын – орнымен бөлісу үстінде адамгершілікке
жатпайтын дүниеқорлық, озбырлық қылықтарды істеп, алауыздықтың тууына
көбінесе жол берілмейді. Мұны жоғарыда баяндалған мұрагерлік құқығының сан
алуан түрлері қазақтың әдеттік ережелеріне өте орынды ескертілгендігінен де
байқауға болады. Марқұмның өлердегі өсиеті, артында қалған жас балаларының,
жесірінің, қарашаңырағының, тіпті енші алып бөлек кеткен балалары мен
ұзатылмаған қыздарының мүддесі және өліктің жетісін, қырқын, жүзін, және
асын беру шығындары түгелдей ескеріледі.
Туыстық қарым – қатынастар.
Төңкеріске дейін қазақ арасында патриархалдық – рулық қатынастың
сілемі сақталып келгенін – олардағы туысқандық қарым- қатынастан да анық
көруге болады. Айталық, жеті атаға дейін қыз алыспау, яғни экзогамия заңына
негізделген бұл жора олардың санасындағы өте әріге кететін тектік
жақындықты ұмытпаушылықты көрсетеді. Жоғарыдағы айтылған мұрагерлік хақы да
туысқандық қатынастың әріге кететіндігін дәлелдейді. Мәселен, тікелей
мұрагері немесе әмеңгері қалған жағдайда мал-мүліктің де, жесірдің де,
өлген адамға туысқандық жақындығына қарай енмере, шөбере енмесе аталас және
руластарының иелігіне өтуі – қазақ арасында туыстық қатынастың беріктігіне
дәлел бола алады.
Туыстық қатынас өлгеннің артында қалған мұраға иелік етуге ғана
байланысты емес. Өйткені туысқандық қарым-қатынас бір-біріне әр түрлі
жағдайда көмек көрсету кезінде де байқалады. Мәселен, қыз ұзату, келін
түсіру, енші бөліп беру сияқты қуаныш кезінде, немесе кісі өлген үйге аза
салу, оның жетісі, қырқы, жүзі және жылын беру, яки әр түрлі кездейсоқ
апаттарға (жұт, өрт т.б.) ұшырап, мал-мүліктен жұрдай болған туысқа туыстық
жақындығына немесе өз шамашарқына қарай қосқаным деп көмек көрсету әдеті
бұған дәлел. Мұндай көмек қазақ арасында жылу, немеурін, үме деп
аталған. Осындай туыстық, қала берді рулық ауызбірлік, ынтымақтық
нәтижесінде көп жиылса көл болар деген мақал қалыптасса керек.
Бір-біріне көмек беру әдеті өте ертеде қалыптасқан, яғни оның түп
тамыры рулық құрылысқа кететіні даусыз. Сондықтан да ол кездегі әрбір ру
мүшесінің қоғамдағы орны, салмағы бірдей болды. Келе-келе жеке меншіктің,
таптың шығуына байланысты өзара сілетсіз көмектің де мәні өзгерді, таптық
сипат алды. Туыстық көмек дегенді желеу етіп, ауқатты, ықпалды адамдар
өздеріне көбірек көмек жинаса, яғни оған маңайдағы толып жатқан ел түгел
үлес қосса, кедейлерге арналған көмекке қосылатын үлестердің мүшелері де
тым шағын болумен бірге, оған азғантай ғана жақын туыстар қосылатын.
Алмақтың да салмағы бар немесе Бай – байға, сай сайға құяды деген
мақалдың өзі осыны дәлелдейді.
Қазақ арасында рулық қатынастың болымсыз сілемі болмаса, ежелгі
замандағы оның қоғамдық берік түрі сақталды деуге болмайды. Қазақ
қауымындағы бай мен кедей арасындағы таптық қайшылықтың айқындала түсуі,
товарлы ақшалы қарым-қатынастың жедел енуі рулық қатынастардың негізін
шайқалтып, оның күйреуіне әкеп соқты. Ел арасында қалыптасқан Туыстан
жүріс жақын немесе Аталастың аты озғанша, ауылдастың тайы озсын деген
мақалдар мұны ашық дәлелдейді.
Қазақ арасындағы туысқандық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz