Тұпнұсқаның газеттік аударма тіліне сай келмейтін грамматикалық формаларын жеткізу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Аудармалық іс.әрекеттің эволюциясы
1.1 Аударма грамматикасының ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Аударылатын текстердің прогмматикалық классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 Газет мәтінін аударуда кездесетін мәселелер
2.1 Мәтіндерде кездесетін мәселелерді табу
2.2. Мәселелерді шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
1 Аудармалық іс.әрекеттің эволюциясы
1.1 Аударма грамматикасының ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Аударылатын текстердің прогмматикалық классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 Газет мәтінін аударуда кездесетін мәселелер
2.1 Мәтіндерде кездесетін мәселелерді табу
2.2. Мәселелерді шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Тақырыптың өзектілігі. аударма — әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге көшіріліп қайта жасалуы, басқа тілдегі түпнұсқа негізінде жазылған туынды.
Курстық жұмыстың мақсаты — тұпнұсқаның газеттік аударма тіліне сай келмейтін грамматикалық формаларын жеткізу. Бұл жерде басты шарттың бірі сол, түпнұсқадағы грамматикалық формалардың өзгешелігі белгілі бір стильдік қызмет атқару керек, газеттік аударуда грамматикалық вариантты таңдап алу. Қай тілді алсақ та, кейде бір мағына-мазмұн әр түрлі граммати-калық варианттар арқылы да беріледі. Айталық, қазақ тіліндегі «қаладан шықты, қала маңынан шықты, қала жақтан шықты» деген сияқты сөз тіркестер контекстке қарай бір ғана мазмұнға ие болып тұруы мүмкін. Сол сияқты «Тегінде, біреуді жамандағанда үйіп-төге бермей, шектен шықпаған жөн ғой», «Тегінде, біреуді жамандағанда да шектен шықпай, барды-жоқты үйіп-төге бермеген жөн ғой» деген сияқты сөйлемдер әр түрлі ретте тұрғанмен, мазмұны өте ұқсас.Өйткені бір тілде қалыптасқан сөз қолдану тәсілдері, бейнелі сөздер көшіріп, сол түпнұсқадағы қалпын сақтап жеткізуге келе бермейді. Басқа тілде айтылған ойдың жалпы мағынасын жеткізуден гөрі, сол әдебиетке тән көркемдік ойлау, бейнелеп сөйлеу, сөз қолдану өзгешеліктерін дәл келтіру әлде қайда қиын. Ал онсыз көркемдік ой-сезімнің әсерлілігі де толымды болмайды. Сондықтан аударма түпнұскаға мағынасы қағидалық жақын келетініне орай дәлме-дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Түгелдей алғанда,қандай аударма болмасын творчестволық сипат алады, бастан аяқ сөзбе-сөз тәжімалау емес, сөздердің мағынасын, көркемдік қуат, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізумақсат етіледі.
Көркем аударманың қасиетін арттырып түпнұсқаның мағыналық бай-лығын,ой-толғамдары мен сезімдерін,көркемдік өзгешеліктерін жаңғыр-тып, жарқырататын,қайта туғызатын суреткерлік шеберлік. Көркем аударманың бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- аудармалық іс-әрекеттің эволюциясы
- аударма грамматикасының ұғымы
- аударылатын текстердің прагматикалық классификациясы
- газет мәтінінін аударуда кездесетін мәселелер
- мәтіндерде кездесетін мәселелерді табу
- мәселелерді шешу жолдары
Курстық жұмыстың құрылымы. Курыстық жұмыс - кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Курстық жұмыстың мақсаты — тұпнұсқаның газеттік аударма тіліне сай келмейтін грамматикалық формаларын жеткізу. Бұл жерде басты шарттың бірі сол, түпнұсқадағы грамматикалық формалардың өзгешелігі белгілі бір стильдік қызмет атқару керек, газеттік аударуда грамматикалық вариантты таңдап алу. Қай тілді алсақ та, кейде бір мағына-мазмұн әр түрлі граммати-калық варианттар арқылы да беріледі. Айталық, қазақ тіліндегі «қаладан шықты, қала маңынан шықты, қала жақтан шықты» деген сияқты сөз тіркестер контекстке қарай бір ғана мазмұнға ие болып тұруы мүмкін. Сол сияқты «Тегінде, біреуді жамандағанда үйіп-төге бермей, шектен шықпаған жөн ғой», «Тегінде, біреуді жамандағанда да шектен шықпай, барды-жоқты үйіп-төге бермеген жөн ғой» деген сияқты сөйлемдер әр түрлі ретте тұрғанмен, мазмұны өте ұқсас.Өйткені бір тілде қалыптасқан сөз қолдану тәсілдері, бейнелі сөздер көшіріп, сол түпнұсқадағы қалпын сақтап жеткізуге келе бермейді. Басқа тілде айтылған ойдың жалпы мағынасын жеткізуден гөрі, сол әдебиетке тән көркемдік ойлау, бейнелеп сөйлеу, сөз қолдану өзгешеліктерін дәл келтіру әлде қайда қиын. Ал онсыз көркемдік ой-сезімнің әсерлілігі де толымды болмайды. Сондықтан аударма түпнұскаға мағынасы қағидалық жақын келетініне орай дәлме-дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Түгелдей алғанда,қандай аударма болмасын творчестволық сипат алады, бастан аяқ сөзбе-сөз тәжімалау емес, сөздердің мағынасын, көркемдік қуат, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізумақсат етіледі.
Көркем аударманың қасиетін арттырып түпнұсқаның мағыналық бай-лығын,ой-толғамдары мен сезімдерін,көркемдік өзгешеліктерін жаңғыр-тып, жарқырататын,қайта туғызатын суреткерлік шеберлік. Көркем аударманың бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- аудармалық іс-әрекеттің эволюциясы
- аударма грамматикасының ұғымы
- аударылатын текстердің прагматикалық классификациясы
- газет мәтінінін аударуда кездесетін мәселелер
- мәтіндерде кездесетін мәселелерді табу
- мәселелерді шешу жолдары
Курстық жұмыстың құрылымы. Курыстық жұмыс - кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012. - 296 б.
2. Бархударов Л.С. Язык и перевод (Вопросы общей и частной теории перевода). –М.: Международные отношения, 1975. – 240 с.
3. Тарақ Ә. Аудармапроцесіжайында // Аударматану (ғылыми-практикалықкөмекшіқұрал).Құраст.: Құлманов С.– Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелікорталығы, 2008. –300 бет.
4. Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.: Международные отношения, 1973. –216 с.
5. Көркемаударманыңкейбірмәселелері (мақалаларжинағы). –Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1957.
6. Тарақов Ә.С. Аудармапсихологиясыжәнемәдениеті: Оқуқұралы. – Алматы: Қазақуниверситеті, 2005. – 60 бет.
7. Алдашева А. Аударматануғылымыныңбастыұғым-түсініктерітуралы // Аударматану (ғылыми-практикалықкөмекшіқұрал).Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелікорталығы, 2008. –300 бет.
8. Көркемәдебиетсаласындағыаудармамәселесі // ҚАЕУ хабаршысы. Өскемен, 2006. - №2.
9. Сабурова Г. Аударма да руханибайлық // Қазақтілі мен әдебиеті,2000. №5
10. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалықжәнелингвомәденимәселелер. –Алматы: Арыс, 1998. –215 б.
11.Тарақ Ә. Ғылыми-көпшілікжәнеғылымитехникалықаударма // Аударматану (ғылыми-практикалықкөмекшіқұрал).Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелікорталығы, 2008.
12. Жұмабекова А., Жабағиева Г. Жазбашажәнеауызшааударманыңерекшеліктері // Аударматану (ғылыми-практикалықкөмекшіқұрал).Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелікорталығы, 2008
13. Smith W. С, Сowie А.Р., Маскіn Rаnd Мс.Саіg І.К., Тауlог А., Whiting В.J., Seidi J., Мс Моrdiе W., Ridout R. Аnd Witting С, Аррегsоn G. L., Lindа аnd Rоgеr Ғlаvеll, А.В. Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби шығармалары қолданылды.
14. Айтбаев Ә.Ө. «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс» - Алматы: Ғылым, 1975. -14 б.
15. Современный русский язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.: Высшая школа, 1979.-С. 56)
16. Морозова Л.А. Художественные формы пословиц // Вопросы жанров русского фольклора. Москва: Изд-во Московского университа,1972. -с.3-16.
17.А.В. Кунин Мақал – мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшеліктеріндегі "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер//М., 1981-77
18. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. Москва: Наука, 1979. -671 с.
19. Ахманова О.С., Гюббент И.В. Вертикальный контекст как филологическая проблема // Вопросы языкознания. М., 1977. N3. — С.49.
20. Ерназарова 3. Сөйлеу тілі синтаксисінін прагмалингвистикалық аспектісі. Алматы, 2001. - 194 б.
2. Бархударов Л.С. Язык и перевод (Вопросы общей и частной теории перевода). –М.: Международные отношения, 1975. – 240 с.
3. Тарақ Ә. Аудармапроцесіжайында // Аударматану (ғылыми-практикалықкөмекшіқұрал).Құраст.: Құлманов С.– Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелікорталығы, 2008. –300 бет.
4. Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.: Международные отношения, 1973. –216 с.
5. Көркемаударманыңкейбірмәселелері (мақалаларжинағы). –Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1957.
6. Тарақов Ә.С. Аудармапсихологиясыжәнемәдениеті: Оқуқұралы. – Алматы: Қазақуниверситеті, 2005. – 60 бет.
7. Алдашева А. Аударматануғылымыныңбастыұғым-түсініктерітуралы // Аударматану (ғылыми-практикалықкөмекшіқұрал).Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелікорталығы, 2008. –300 бет.
8. Көркемәдебиетсаласындағыаудармамәселесі // ҚАЕУ хабаршысы. Өскемен, 2006. - №2.
9. Сабурова Г. Аударма да руханибайлық // Қазақтілі мен әдебиеті,2000. №5
10. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалықжәнелингвомәденимәселелер. –Алматы: Арыс, 1998. –215 б.
11.Тарақ Ә. Ғылыми-көпшілікжәнеғылымитехникалықаударма // Аударматану (ғылыми-практикалықкөмекшіқұрал).Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелікорталығы, 2008.
12. Жұмабекова А., Жабағиева Г. Жазбашажәнеауызшааударманыңерекшеліктері // Аударматану (ғылыми-практикалықкөмекшіқұрал).Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелікорталығы, 2008
13. Smith W. С, Сowie А.Р., Маскіn Rаnd Мс.Саіg І.К., Тауlог А., Whiting В.J., Seidi J., Мс Моrdiе W., Ridout R. Аnd Witting С, Аррегsоn G. L., Lindа аnd Rоgеr Ғlаvеll, А.В. Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби шығармалары қолданылды.
14. Айтбаев Ә.Ө. «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс» - Алматы: Ғылым, 1975. -14 б.
15. Современный русский язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.: Высшая школа, 1979.-С. 56)
16. Морозова Л.А. Художественные формы пословиц // Вопросы жанров русского фольклора. Москва: Изд-во Московского университа,1972. -с.3-16.
17.А.В. Кунин Мақал – мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшеліктеріндегі "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер//М., 1981-77
18. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. Москва: Наука, 1979. -671 с.
19. Ахманова О.С., Гюббент И.В. Вертикальный контекст как филологическая проблема // Вопросы языкознания. М., 1977. N3. — С.49.
20. Ерназарова 3. Сөйлеу тілі синтаксисінін прагмалингвистикалық аспектісі. Алматы, 2001. - 194 б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Аудармалық іс-әрекеттің эволюциясы
0.1 Аударма грамматикасының ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Аударылатын текстердің прогмматикалық классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 Газет мәтінін аударуда кездесетін мәселелер
2.1 Мәтіндерде кездесетін мәселелерді табу
2.2. Мәселелерді шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. аударма -- әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге көшіріліп қайта жасалуы, басқа тілдегі түпнұсқа негізінде жазылған туынды.
Курстық жұмыстың мақсаты -- тұпнұсқаның газеттік аударма тіліне сай келмейтін грамматикалық формаларын жеткізу. Бұл жерде басты шарттың бірі сол, түпнұсқадағы грамматикалық формалардың өзгешелігі белгілі бір стильдік қызмет атқару керек, газеттік аударуда грамматикалық вариантты таңдап алу. Қай тілді алсақ та, кейде бір мағына-мазмұн әр түрлі граммати-калық варианттар арқылы да беріледі. Айталық, қазақ тіліндегі қаладан шықты, қала маңынан шықты, қала жақтан шықты деген сияқты сөз тіркестер контекстке қарай бір ғана мазмұнға ие болып тұруы мүмкін. Сол сияқты Тегінде, біреуді жамандағанда үйіп-төге бермей, шектен шықпаған жөн ғой, Тегінде, біреуді жамандағанда да шектен шықпай, барды-жоқты үйіп-төге бермеген жөн ғой деген сияқты сөйлемдер әр түрлі ретте тұрғанмен, мазмұны өте ұқсас.Өйткені бір тілде қалыптасқан сөз қолдану тәсілдері, бейнелі сөздер көшіріп, сол түпнұсқадағы қалпын сақтап жеткізуге келе бермейді. Басқа тілде айтылған ойдың жалпы мағынасын жеткізуден гөрі, сол әдебиетке тән көркемдік ойлау, бейнелеп сөйлеу, сөз қолдану өзгешеліктерін дәл келтіру әлде қайда қиын. Ал онсыз көркемдік ой-сезімнің әсерлілігі де толымды болмайды. Сондықтан аударма түпнұскаға мағынасы қағидалық жақын келетініне орай дәлме-дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Түгелдей алғанда,қандай аударма болмасын творчестволық сипат алады, бастан аяқ сөзбе-сөз тәжімалау емес, сөздердің мағынасын, көркемдік қуат, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізумақсат етіледі.
Көркем аударманың қасиетін арттырып түпнұсқаның мағыналық бай-лығын,ой-толғамдары мен сезімдерін,көркемдік өзгешеліктерін жаңғыр-тып, жарқырататын,қайта туғызатын суреткерлік шеберлік. Көркем аударманың бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- аудармалық іс-әрекеттің эволюциясы
- аударма грамматикасының ұғымы
- аударылатын текстердің прагматикалық классификациясы
- газет мәтінінін аударуда кездесетін мәселелер
- мәтіндерде кездесетін мәселелерді табу
- мәселелерді шешу жолдары
Курстық жұмыстың құрылымы. Курыстық жұмыс - кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1. Аудармалық іс-әрекеттің эволюциясы
1.1 Аударма грамматикасының ұғымы.
Кез-келген мәлімет коммуникативті, яғни хабар көзінен қабылдаушы белгілі бір хабарды, мәліметті алады. Қабылдаушы хабар көзінен хабарды қабылдай отырып, мәтін белгілі бір қарым қатынасқа түседі. Оны прагмматикалық қарым қатынас дейді. Мәтін мен Қабылдаушының арасындағы қарым-қатынас әр түрлі болу керек. Мәтін кейде қабылдаушыға соншама әсер ете қоймайтын, оған қатысты емес тек бір оқиғаларды, фактілерді, хабарларды білу көзі болып қызмет етеді. Сонымен бірге мәтіннен алынған хабар қабылдаушыға үлкен әсер етуі мүмкін. Мәтін
қабылдаушының сезіміне, көңіл-күйіне әсер етуі мүмкін, белгілі бір әрекеттерге талпынуы мүмкін. Мәтіннің осындай қабылдаушыға әсер ете алуын мәтіннің прагматикалық аспектісі немесе прагматикалық потенциалы, немесе мәтіннің прагмматикасы деп те атайды. Аударма процессінде әр түрлі тілдердің тілдік жүйелерін салыстырумен бірге олардың әртүрлі мәдениеті де салыстырылады. Әдетте, бастапқы мәтін өз тілінде сөйлеушілірге арналып жазылған. Ағылшын тілінде жазылған мәтінді ағылшын қабылдаушысы толықтай түсіне алады. Өйткені ол өз халқының мәдениетін, тарихын, салт-дәстүрін біледі. Аударма процессінде мәтін басқа мәдениеттің адаптация жасалынады, яғни қабылдаушыға түсінікті болу үшін мәтінге кейбір өзгерулер еңгізіледі, түсініктемелер беріледі. Мәселен В.Н. Комиссаров мынадай мысал береді: It was Friday. So they will soon go out and get drunk. Бұл сөйлем орыс не қазақ оқырмандарына түсініксіз болуы мүмкін. Ол қандай жағдайда түсінікті болады. Ол сөйлемге прагматикалық адаптация жасап, яғни түсіндірме берген жағдайда, яғни Англияда фабрика жұмысшыларына жалақыларын аптаның жұма күндері беретінін қосымша айту керек. Прагматикалық адаптациямен бірге былай болады:
Аударма процесінің екінші кезенінде аудармашы бастапқы хабарда аударма қабылдаушысының түсінуін қамтамасыз етуге талпынады. Ол түпнұсқа,ал қабылдаушысына қарағанда аударма қабылдаушысының бөтен тілдің иесі екенін, оның білімі, өмірлік тәжірибесі, басқа тарихы, мәдениеті бар екенін ескереді. Осындай алшақтаулар бастапқы хабарды толыққанды түсінуге кедергі болатын жағдайларда, аудармашы бұл кедергілерді аударма мәтініне тиіс өзгертулер жасау арқылы жоя алады.
1.2 Аударылатын мәтіндердің прагматикалық классификациясы.
Аударма қабылдаушысында тиісті басқа тілдер, ұлттар туралы жан-жақты білімі болмаған жағдайда берілген хабарға түсініктеме жасап, аударма мәтініне толықтырулар, түсіндірмелер жасауды қажет етеді,әсіресе бұл түпнұсқада адам аттары, географиялық атаулар, мәдениет және тұрмыс жағдайындағы ұлттық болмысқа қолданылған жағдайда болады. Географиялық атаулар: мысалы Американың Massachusets, 0klahoma, Virginia, Канаданың Albert, Monitoba немесе Англияның Middlesex, Surrey т.б. қазақ не орыс тілдеріне аудару барысында әдетте штат, провинция, графство деген анықтауларды қосып аудару керек. Себебі оны қазақ, орыс оқырмандары түсінбеуі мүмкін. Мысалы: Массачусец штаты, Алберта провинциясы, Мидлсекс графствосы, т.б. анықтап түсініктеме беретін элементтер мекеме, фирма, басылым органдары т.б атауларын аудару барысында қажет болуы мүмкін. Мысалы: The strike movement Spain is on the increase, "Newsweek" reports. - Каксообщаетжурнал Ньюсуик вИспаниирастет-движение.
Осыған ұқсас қосымша түсініктемелер бөтен елдің тұрмыс-салтына байланысты әр түрлі реалиилердің атауларын түсінуді қамтамасыз етеді.
For desert you got Brown Betty, which nobody ate...
На сладкое - Рыжая Бетти, пудинг с патокой, только его никто не ел.
Бұл жерде оқырман тәтті орнына берілетін Рыжая Бетти деген сөздің не екенін қосымша берілген түсініктемеден ұға алады. Against my will I felt plesed that he should have considered my remarks interesting, thought I knew that it was Dale Cornegie stuff, a small apparently cansual compliment. Я был невольно польщен тем, что он находит мои замечания интересными, хотя и понял, что это был дешевый трюк - как бы случайно брошенный комплимент по рецепту Дейла Карнеги. Бұлсөйлемгеаудармаескерту беру керек. Дейла Карнеги - Қалайдостартауып, айналандағыларғаәсеретугеболады. дегенатақтыкітаптың авторы - деп. Кейбіржағдайлардамәтінніңпрагматика лықпотенциалын беру, аудармақабылдаушысынабелгісіздеталь дардыаудармадатүсіріптастауарқылыбе рілуімүмкін. There were pills and medicine all over the place, and everything smelled like viccks' Nose Drops. - Вездестояликакие-топузырки ,пилюли, всепахлокаплямиотнасморка. Мұндааудармадаviccks' дегенсөзтүсіпқалған. Олтамшыныңфирмалықаты.
Аударма қабылдаушысының берілген хабарды адекватты түсінудің қамтамасыз етуі үшін аудармашыға кейде берілген хабардың кейбір түсініксіз элементтерін қосымша хабарлармен ауыстыруына тура келеді. Солай етуге мәжбүр бола алады. Мысалы: The Prime-Minister spoke a few words from a window in number 10. БұлжердеЛондандағыДаудингкөшесіндег і 10 үйдепремьерминистрдіңрезиденциясыор наласқандығынкез-келгенағылшындықбі леді. Бөтенелдіңадамы оны білмеуімүмкін, сондықтанаудармада: премьер министр произнес несколько слов из окна своей резиденции - деп №10 дегенсөз резиденция сөзіменауыстырылады.
Жиі мұндай ауыстырулар генерализация сипатында болады, яғни ол дегеніміз - сөздерді аудармада қабылдаушысына түсінікті болу үшін жалпы мағынасын беріп ауыстыру: ..."a sweept" yard that was never swept where Johnson grass and rabbit - tabacco grew in a bundunce.
... чистый двор, который никогда не подметался и весь зарос сорной травой. Бұлтүпнұсқадағы джонсова трава және кроличный табак деген арам шөптердіңаты. АҚШ-тыңоңтүстікштаттарындағытұрғынд арғағанабелгілі. Сондықтанорыс, қазақоқырмандарынаолтүсініксізболға ндықтанаудармадабұлатаулар арам шөптердепжалпыламааударылған, оныңустінебұлжердеауладақандайшөпте рөскеніемес, ауланың таза емесшөпбасыпкеткені,қаралмағаны.
Бірақ тілдік факторлар тек аудармада ғана қиындық келтірмейді және оны жою үшін де жағдай туғызады. Әрбір тіл өз дербестігімен ерекшеленгенімен, оның құрылысы мен қолданылуы барлық тілдерге ортақ бір принцип бар, ол аудармада қолайлы жағдай туғызады. Барлық тілдер екі жақты бірліктерден құралады, ол тілдің дыбысталуы мен мағынасына байланысты. Олардың бәрі сөздік құрамнан, грамматикалық құрылысынан тұрады, ойды жүйелеп бір адамнан басқа ұлт өкіліне жеткізудің құралы болып есептеледі. Барлық тілдер хабарлама құраудың, тілден тысқары шындықты берудің басты құралы. Тілдер әр түрлі амал-тәсілдермен түсінікті болған уақыт категориясын, уақытын жекелеген заттар мен құбылыстардың атауларын, жекелеген обьектілердің белгілерін, басқа да модельді атауларға түсініктеме береді. Тілдер көптеген әмбебап (универсалды) қасиеттерге ие. Оның осы әмбебап қасиеттері адамзаттың ойлауы мен айналадағы дүниенің бірлігін айғақтайды.
Әр түрлі лингвистикалық пәндердің жағдайы аудармашылық іс-әрекеттің көптеген маңызды аспектілерін сәулелендіріп қана қоймай, аударманы зерттеушілердің құзырына талдаудың бірнеше әдіс-тәсілдерін ұсынады, бұл күрделі құбылыс (феномен) туралы обьективті анықтама алуға жағдай туғызады. Қазіргі аудармашылық лингвистикалық зерттеу әдістерін кеңінен қолданады, оны толығымен пайдаланады және оған қажетті өзгерістерді енгізеді.
Аударма кезіндегі процесте әртүрлі тілдегі мәтіндер арасында белгілі бір қатынас орнатылады, аудармаға зер сала отырып, оны қолдану кезінде салыстырмалы түйіндеу жасалады. Мәтіндерді салыстыру-аударма туралы аса маңызды ақпараттың қайнар көзі. Бүгінгі таңдағы аудармашылықта төрт түрлі жүйелі анализ жасалады. Біріншіден, аудармашының мәтіні түпнұсқалық мәтінмен салыстырылады. Бұл салыстыру түпнұсқа мен аударманың мазмұны мен құрылымының жақындығы туралы бағалы деректер береді. Аударма ісі (поцесі) барысында қолданылған стандартты амал-тәсілдердің үйлесімі туралы да хабардар етеді. Екіншіден, бір түпнұсқаның аударылған бірнеше нұсқалары салыстырылады, бұл аударма нұсқалары бірнеше аудармашының жұмысы болуы мүмкін. Бұлай ету жеке-жеке әр аудармашының өзіне тән аудармашылық ерекшеліктері мен кәсіби қасиеттеріне тәуелді емес болатын, алайда олардың бәріне ортақ жалпы заңдылықтарды шығаруға мүмкіндік туғызады. Үшіншіден, аударылған мәтіндер сол аударылған тілдегі түпнұсқалармен салыстырылады. Осы жолмен мәтін аударылуға тиісті аударма тілінің өзіне тән ұлттық ерекшелігі мен ұлттық қасиеттерін ашуға мүмкіндік аламыз. Бұл не үшін жасалады? Оған жауап: Кейде аудармашы мәтін аударылуға тиісті тілдің өзіне тән ұлттық ерекшелігі мен ұлттық қасиеттерінен,заңдылықтарынан, сақталуға тиісті ережелерінен ауытқып кетеді де, аударманың қате болуына алып келеді. Аудармашы саналы кейде санасыз түрде мәтін аударылуға тиісті тілдің ауызекі қолданылу аясын кеңейту мақсатымен әртүрлі калькалар мен кірмелерді, тура сөзбе-сөз аударушылық, қолданылуға тиісті формаларды өзгертушілік сияқты өзі қолданғысы келген әдіс-тәсілдерді сүйеніп кетеді. Әрине, аудармашы бұны мәтіннің аудармасын барынша дұрыс та түсінікті етіп аудару мақсатында жасайтындықтан, бұндай келеңсіздіктерге кешірім жасалады. Яғни бұл да бір аударма ісінің нормасы сияқты қабылданады. Төртіншіден, шетел тілі (ИЯ) мен аударылатын тілдердегі қатар мәтіндер (ПЯ) салыстырылады. Басқаша сөзбен айтқанда, бір жанрға және бір стильге жататын мазмұны жағынан үндес мәтіндер салыстырылады. Бұл аудармашыға мәтін аударылуға тиісті тілге стилистика жағынан үйренісуіне яғни адаптациялануына мүмкіндік береді.
Әртүрлі тілдердегі салыстырмалы анализ мәтіндердің бір-біріне ұқсастығын, олардың құрылымы мен мазмұнындағы өзгерістерді анықтайды. Сол сияқты мәтіндердің жекелеген элементтерін салыстырады.
Компонентті анализді қолдану тілдік бірліктерді бөліп алуға және оны түпнұсқадағы тілдік бірліктердің ой жиынтығымен салыстыруға мүмкіндік береді. Шетел тілдегі және сөз аударылуға тиісті тілдегі сөздің бір -біріне сәйкес келушілігі қарастырылады. Ағылшын тілінде student орысша аудармасы студент аударған кезде ол жекеше түр және оқушы болады да, бірақ ол жоғары мектепте оқушы және мужской родта деген мағынысынан айрылады. Ал керісінше, орыс тіліндегі Хороший студент не будет прогуливать лекции деген сөйлемде мужской род түсінігі бейтараптанып кетеді, себебі мұнда тек ер адамдар туралы айтылып тұрған жоқ, жалпы студенттер сөз болып отыр. Ал жоғары мектепте оқушы деген түсінігі лекция сөзінен - ақ білініп тұр. Сондықтан бұл фразаны ағылшын тіліне аудару үшін student сөзі де жеткілікті: A good student would not stay away from his lectures.
Аударма процесін суреттеп жазу үшін трансформационды әдіс түпнұсқаның мазмұнын түсіну үшін беріледі және аударманың соңғы вариантын (түпнұсқасын) анықтайды. Екінші жағынан аудару процесі тіларалық трансформацияның маңызды бір түрі болып есептеледі.
Аударманы зерттеу кезенінде аса маңызды орын алатын тәсіл лингвистикалық модельдеу әдісі. Бұл аудару процесінде теориялық модельдерді құру. Бұл процесс аудармашының басында бірнеше ойлану операциялары арқылы жүзеге асады, ол бақылауға алынбайды, өз алдына қара жәшік болып көрінеді. Лингвистикалық модель аудару процесінде түпнұсқаның түрленіп аударма мәтініне айналып, жақсы ойға алынған, көзделген нәтижеге жететінің дәлелдейді. Қазіргі аудармада аударманың бірнеше моделі бар, бұл аударма процесінің бірнеше әдіс-тәсілдерімен іске асатындығын айқындайды.
Аудармашыларлингвистер мен психологтарданинформанттардансұрауп роцедурасыменалмасты. Біржағынанинформанттарболыпаудармаш ылардыңөздеріболып, сұраққажауапберугетырысты, ненібасшылыққаалатындықтарынбелгіле ді. Екіншіжағынанинформанттардыңорнынау дармарецепторлары да баса алады, олараударматілітуралыдеректербереал ады, олардың оқумүмкіндігін, аударылғанмәтіндіаударылмайтынмәтін ненайыраалады, өздерініңаудармаісінеқоятынталаптар ынжүзегеасыраалады. Барлықайтылғанмәтінпленкағанемесета спағажазылып, бұл пленка немесетаспажазылғанмәтінгеаударылад ыжәнетүпнұсқадағымәтінменсалыстырыл ады. Аудармажанындағыбасқа да әрекеттерескеріледі (күлкі, ыңқыл-сыңқыл, ухілут.б.) солсияқтыкідірістер. Мұндайтәжірибеніңхаттамасы аудармашыныңжалпыстратегиясынемесеж оспарытуралы, оныңтаңдапалғанаударманұсқасы немесетүпнұсқасытуралықорытындыжаса йды. Осы айтылғанпікірлерденбізмынадайтұжыры мғакелеміз: Аударманылингвистикалықәдіспензертт еутолықдәлелденгенжәненәтижеліжеміс інбереді.
2. Газет мәтінінін аударуда кездесетін мәселелер
2.1 Мәтіндерде кездесетін мәселелерді табу
Мемлекеттік тілдің аясында болып жататын олқылықтардың көріністері тек ішкі заң құжаттарын аударуда ғана емес, сонымен қатар, сыртқы, халықаралық құжаттарды аударуда да байқалады. Қазіргі жаһандану үдерісі кезеңінде халықаралық қатынастар орнату, байланыстарды нығайту барысында халықаралық келісімшарттар белсенді түрде қабылдануда. Соның негізінде, лексикалық қорымызға көптеген жаңа атаулар, ұғымдар енгізіліп, мүлдем жаңа терминдер туып жатады. Жалпы терминдер, атап айтқанда, заң терминдері сол заңнамалық құжаттардың негізгі құраушы элементі болып табылады. Себебі, заңдар, әсіресе, халықаралық құқық құжаттары заң терминдеріне толы. Сол себепті, бұл мәселенің өзектілігі - құқықтық қоғамда заң саласына қатысты терминологияның атқаратын ерекше рөлімен түсіндіріледі.
Алайда, өкініштісі - халықаралық құжаттардың, еліміздің басқа мемлекеттермен жасасқан келісімшарттары мемлекеттік тілімізге тікелей емес, орыс тілі арқылы аударылып жатады. Мұның себептері әр түрлі болуы мүмкін: мемлекеттік органдарда қазақ тілін меңгерген білікті аудармашылардың жетіспеуі, жұмысты жеңілдету, уақытты үнемдеу мақсатында орыс тілі арқылы аудару немесе қазақ тіліндегі аудармашылық сөздіктердің, тірек болатын материалдардың аздығы.
Халықаралық құқық құжаттарын және жалпы заңнамалық құжаттарды аударуда сол салаға қатысты терминдерге сапалық талдау жасап, қолдану ерекшеліктерін, мағыналарын анықтап алудың маңыздылығы зор. Қазіргі таңда заңнама терминологиясында шешілмей жүрген бірқатар өзекті мәселелер бар. Олардың бірі - нормативтік-құқықтық актілердегі атау сөздердің, терминдердің бірізділігі мәселесі. Терминдер бірізділігі мәселесінің өзектілігінің себебін мысал келтіріп көрсетуге болады.
Қылмыстық әрекеттен түскен табыстарды жылыстату, анықтау, алып қою және тәркілеу туралы Конвенциядағы (Страсбург, 1990 жылғы 8 қараша) statutory provision термині құжаттың аудармасында заңды ұйғарым деп берілген . Заң терминдерінің сөздіктері көбіне орысша-қазақша болып, ағылшыннан тікелей аударманың болмауынан орыс тілі арқылы аударуға тура келеді. Ағылшынша-орысша сөздіктегі аудармаға қарасақ, бұл құрамдас термин законоположение деп аударылған .Ал осы терминнің орыс тілі арқылы аударылған нұсқаларын қарасақ, әр сөздікте әр түрлі баламалар берілгенін байқаймыз. Яғни, бір сөздікте заң қағидасы , келесіде заң ережесі, заң үкімі деп берілген.
Өкінішке орай, біздің мемлекеттік тілдегі заң мәтініне тезаурус тән емес. Жасыратыны жоқ, құқық саласында да, кейбір терминдерді, олардың кәсіби мән-мағынасын жете зерделеместен, халықаралық қолданыстағы атау екеніне қарамастан қазақыландыру әрекеті заң шығару процесінде бірсыпыра қолайсыздыққа ұшыратып, құқықтық нормативтік актілердің ресмилік мазмұны мен стильдік-орфографиялық, заң тұрғысынан алғандағы сауаттылық деңгейіне нұқсан келтіріп жүр.
Мәселен, genocide термині қазақ тіліне геноцид деп аударылады. Бұл термин халықаралық қолданыстағы терминдердің бірі. Алайда, кейбір жағдайларда бұл терминді зұлмат деп қазақыландыра аудару кездеседі. Зұлмат термині араб тілінен енген сөз. Мағынасы - саңылаусыз, қараңғы әлем; түрлі табиғи апаттар мен төтенше саяси, әлеуметтік қиыншылықтарды білдіретін ұғым. Бұл анықтамаға қарасақ, терминнің мағынасы жалпылама түрде берілген. Ал геноцид терминіне орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздігінде ұлттық, этникалық, нәсілдік, діни топты осы топтың мүшелерін өлтіру, денсаулығына ауыр зардап келтіру, бала тууға күшпен бөгет келтіру деп анықталған . Сондықтан, бұл терминді аудармаған жөн секілді.
Басқа мәтіндерге қарағанда, заң мәтіндерін аударушылардың қателесуге құқығы жоқ. Өйткені, бұл аудармалар заң күшіне ие болғандықтан, яғни қоғам мүшелерінің әрекеттерін реттейтініне, сондай-ақ, ережелерді бұзған үшін жауапкершілік көздейтініне байланысты заң терминдерін нақты және бірыңғай қолданбау тәжірибеде үлкен олқылықтарға әкеп соғатыны сөзсіз. Заң мәтіндерінің аудармасы аударылып жатқан тілдерді толық, әрі жан-жақты білуін талап етеді. Кері жағдайда заң мәтіндерінің аудармасы бұрыс мән беріп, оның нәтижесінде, халықаралық келісімшарттарға қатысты айтсақ, алдында келісілген барлық шарттардың бұзылуына әкеп соғуы мүмкін.
Өзге тілде жасалған халықаралық құжаттардағы заң мәтіндерін аудару барысында мәтіннің түпнұсқасы басқа елдің түсініктеріне байланысты құрастырылғанын естен шығармаған жөн. Заң терминдерін аударуда мәдени ерекшеліктерді де ескеру қажет. Бұл халықаралық құжаттарда қолданылатын халықаралық терминдерді аударуда жиі байқалатын құбылыс. Бұған мысал ретінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 226-1 бабындағы рейдерство сөзін алсақ, бұл сөзді озбырлық деп аударылу ұсынылды . Рейдерство сөзі орыс тіліне ағылшын тілі (raider - шабуылға қатысушы) арқылы енген. Оның мағынасы - белгілі бір мекемені оның иесінің немесе басшысының ерігінсіз күшпен басып алу. Алайда, озбырлық - насилие сөзінің қазақша баламасы болып табылады. Ең алдымен, raiding немесе corporate raid, рейдерство түсінігі көшпенді қазақтың өмірі мен мәдениетіне тән не тән еместігін айқындап алған дұрыс. Озбырлық деп аудару арқылы рейдерство сөзінің негізгі мән-мағынасы бұрмаланатын секілді. Сондықтан, бұл сөз халықаралық термин ретінде рейдерлік деп енгізілген.
Жалпы айтқанда, мемлекеттік тілімізде заң мәтіндерін құрастырған кезде халықаралық тәжірибеде қалыптасқан терминдерді қазақ тіліне беталды аудару құбылысын байқауға болады. Оның куәсі ретінде тағы мысал келтірсек:
Jurisdiction заң термині халықаралық термин ретінде қолданылады. Бұл терминді кейбір жағдайларда транскрипция тәсілімен юрисдикция деп аударылса, кейбір жағдайда қазақыландырып аудару өте жиі кездеседі. Оның қазақ тілінде - хүкім, құқықтық өкілет деген баламалары пайда болды. Доңғалақты көлік құралдарына, доңғалақты көлік құралдарында орнатылуы жәненемесе пайдаланылуы мүмкін жабдықтау заттары мен бөлшектерге арналған жаһандық техникалық ережелерді енгізу туралы келісімінде бұл термин юрисдикция деп аударылған. Ал, Қазақстан Республикасы мен Үндістан Республикасы арасындағы Азаматтық істер бойынша құқықтық көмек көрсету туралы шартында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Аудармалық іс-әрекеттің эволюциясы
0.1 Аударма грамматикасының ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Аударылатын текстердің прогмматикалық классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 Газет мәтінін аударуда кездесетін мәселелер
2.1 Мәтіндерде кездесетін мәселелерді табу
2.2. Мәселелерді шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. аударма -- әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге көшіріліп қайта жасалуы, басқа тілдегі түпнұсқа негізінде жазылған туынды.
Курстық жұмыстың мақсаты -- тұпнұсқаның газеттік аударма тіліне сай келмейтін грамматикалық формаларын жеткізу. Бұл жерде басты шарттың бірі сол, түпнұсқадағы грамматикалық формалардың өзгешелігі белгілі бір стильдік қызмет атқару керек, газеттік аударуда грамматикалық вариантты таңдап алу. Қай тілді алсақ та, кейде бір мағына-мазмұн әр түрлі граммати-калық варианттар арқылы да беріледі. Айталық, қазақ тіліндегі қаладан шықты, қала маңынан шықты, қала жақтан шықты деген сияқты сөз тіркестер контекстке қарай бір ғана мазмұнға ие болып тұруы мүмкін. Сол сияқты Тегінде, біреуді жамандағанда үйіп-төге бермей, шектен шықпаған жөн ғой, Тегінде, біреуді жамандағанда да шектен шықпай, барды-жоқты үйіп-төге бермеген жөн ғой деген сияқты сөйлемдер әр түрлі ретте тұрғанмен, мазмұны өте ұқсас.Өйткені бір тілде қалыптасқан сөз қолдану тәсілдері, бейнелі сөздер көшіріп, сол түпнұсқадағы қалпын сақтап жеткізуге келе бермейді. Басқа тілде айтылған ойдың жалпы мағынасын жеткізуден гөрі, сол әдебиетке тән көркемдік ойлау, бейнелеп сөйлеу, сөз қолдану өзгешеліктерін дәл келтіру әлде қайда қиын. Ал онсыз көркемдік ой-сезімнің әсерлілігі де толымды болмайды. Сондықтан аударма түпнұскаға мағынасы қағидалық жақын келетініне орай дәлме-дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Түгелдей алғанда,қандай аударма болмасын творчестволық сипат алады, бастан аяқ сөзбе-сөз тәжімалау емес, сөздердің мағынасын, көркемдік қуат, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізумақсат етіледі.
Көркем аударманың қасиетін арттырып түпнұсқаның мағыналық бай-лығын,ой-толғамдары мен сезімдерін,көркемдік өзгешеліктерін жаңғыр-тып, жарқырататын,қайта туғызатын суреткерлік шеберлік. Көркем аударманың бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- аудармалық іс-әрекеттің эволюциясы
- аударма грамматикасының ұғымы
- аударылатын текстердің прагматикалық классификациясы
- газет мәтінінін аударуда кездесетін мәселелер
- мәтіндерде кездесетін мәселелерді табу
- мәселелерді шешу жолдары
Курстық жұмыстың құрылымы. Курыстық жұмыс - кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1. Аудармалық іс-әрекеттің эволюциясы
1.1 Аударма грамматикасының ұғымы.
Кез-келген мәлімет коммуникативті, яғни хабар көзінен қабылдаушы белгілі бір хабарды, мәліметті алады. Қабылдаушы хабар көзінен хабарды қабылдай отырып, мәтін белгілі бір қарым қатынасқа түседі. Оны прагмматикалық қарым қатынас дейді. Мәтін мен Қабылдаушының арасындағы қарым-қатынас әр түрлі болу керек. Мәтін кейде қабылдаушыға соншама әсер ете қоймайтын, оған қатысты емес тек бір оқиғаларды, фактілерді, хабарларды білу көзі болып қызмет етеді. Сонымен бірге мәтіннен алынған хабар қабылдаушыға үлкен әсер етуі мүмкін. Мәтін
қабылдаушының сезіміне, көңіл-күйіне әсер етуі мүмкін, белгілі бір әрекеттерге талпынуы мүмкін. Мәтіннің осындай қабылдаушыға әсер ете алуын мәтіннің прагматикалық аспектісі немесе прагматикалық потенциалы, немесе мәтіннің прагмматикасы деп те атайды. Аударма процессінде әр түрлі тілдердің тілдік жүйелерін салыстырумен бірге олардың әртүрлі мәдениеті де салыстырылады. Әдетте, бастапқы мәтін өз тілінде сөйлеушілірге арналып жазылған. Ағылшын тілінде жазылған мәтінді ағылшын қабылдаушысы толықтай түсіне алады. Өйткені ол өз халқының мәдениетін, тарихын, салт-дәстүрін біледі. Аударма процессінде мәтін басқа мәдениеттің адаптация жасалынады, яғни қабылдаушыға түсінікті болу үшін мәтінге кейбір өзгерулер еңгізіледі, түсініктемелер беріледі. Мәселен В.Н. Комиссаров мынадай мысал береді: It was Friday. So they will soon go out and get drunk. Бұл сөйлем орыс не қазақ оқырмандарына түсініксіз болуы мүмкін. Ол қандай жағдайда түсінікті болады. Ол сөйлемге прагматикалық адаптация жасап, яғни түсіндірме берген жағдайда, яғни Англияда фабрика жұмысшыларына жалақыларын аптаның жұма күндері беретінін қосымша айту керек. Прагматикалық адаптациямен бірге былай болады:
Аударма процесінің екінші кезенінде аудармашы бастапқы хабарда аударма қабылдаушысының түсінуін қамтамасыз етуге талпынады. Ол түпнұсқа,ал қабылдаушысына қарағанда аударма қабылдаушысының бөтен тілдің иесі екенін, оның білімі, өмірлік тәжірибесі, басқа тарихы, мәдениеті бар екенін ескереді. Осындай алшақтаулар бастапқы хабарды толыққанды түсінуге кедергі болатын жағдайларда, аудармашы бұл кедергілерді аударма мәтініне тиіс өзгертулер жасау арқылы жоя алады.
1.2 Аударылатын мәтіндердің прагматикалық классификациясы.
Аударма қабылдаушысында тиісті басқа тілдер, ұлттар туралы жан-жақты білімі болмаған жағдайда берілген хабарға түсініктеме жасап, аударма мәтініне толықтырулар, түсіндірмелер жасауды қажет етеді,әсіресе бұл түпнұсқада адам аттары, географиялық атаулар, мәдениет және тұрмыс жағдайындағы ұлттық болмысқа қолданылған жағдайда болады. Географиялық атаулар: мысалы Американың Massachusets, 0klahoma, Virginia, Канаданың Albert, Monitoba немесе Англияның Middlesex, Surrey т.б. қазақ не орыс тілдеріне аудару барысында әдетте штат, провинция, графство деген анықтауларды қосып аудару керек. Себебі оны қазақ, орыс оқырмандары түсінбеуі мүмкін. Мысалы: Массачусец штаты, Алберта провинциясы, Мидлсекс графствосы, т.б. анықтап түсініктеме беретін элементтер мекеме, фирма, басылым органдары т.б атауларын аудару барысында қажет болуы мүмкін. Мысалы: The strike movement Spain is on the increase, "Newsweek" reports. - Каксообщаетжурнал Ньюсуик вИспаниирастет-движение.
Осыған ұқсас қосымша түсініктемелер бөтен елдің тұрмыс-салтына байланысты әр түрлі реалиилердің атауларын түсінуді қамтамасыз етеді.
For desert you got Brown Betty, which nobody ate...
На сладкое - Рыжая Бетти, пудинг с патокой, только его никто не ел.
Бұл жерде оқырман тәтті орнына берілетін Рыжая Бетти деген сөздің не екенін қосымша берілген түсініктемеден ұға алады. Against my will I felt plesed that he should have considered my remarks interesting, thought I knew that it was Dale Cornegie stuff, a small apparently cansual compliment. Я был невольно польщен тем, что он находит мои замечания интересными, хотя и понял, что это был дешевый трюк - как бы случайно брошенный комплимент по рецепту Дейла Карнеги. Бұлсөйлемгеаудармаескерту беру керек. Дейла Карнеги - Қалайдостартауып, айналандағыларғаәсеретугеболады. дегенатақтыкітаптың авторы - деп. Кейбіржағдайлардамәтінніңпрагматика лықпотенциалын беру, аудармақабылдаушысынабелгісіздеталь дардыаудармадатүсіріптастауарқылыбе рілуімүмкін. There were pills and medicine all over the place, and everything smelled like viccks' Nose Drops. - Вездестояликакие-топузырки ,пилюли, всепахлокаплямиотнасморка. Мұндааудармадаviccks' дегенсөзтүсіпқалған. Олтамшыныңфирмалықаты.
Аударма қабылдаушысының берілген хабарды адекватты түсінудің қамтамасыз етуі үшін аудармашыға кейде берілген хабардың кейбір түсініксіз элементтерін қосымша хабарлармен ауыстыруына тура келеді. Солай етуге мәжбүр бола алады. Мысалы: The Prime-Minister spoke a few words from a window in number 10. БұлжердеЛондандағыДаудингкөшесіндег і 10 үйдепремьерминистрдіңрезиденциясыор наласқандығынкез-келгенағылшындықбі леді. Бөтенелдіңадамы оны білмеуімүмкін, сондықтанаудармада: премьер министр произнес несколько слов из окна своей резиденции - деп №10 дегенсөз резиденция сөзіменауыстырылады.
Жиі мұндай ауыстырулар генерализация сипатында болады, яғни ол дегеніміз - сөздерді аудармада қабылдаушысына түсінікті болу үшін жалпы мағынасын беріп ауыстыру: ..."a sweept" yard that was never swept where Johnson grass and rabbit - tabacco grew in a bundunce.
... чистый двор, который никогда не подметался и весь зарос сорной травой. Бұлтүпнұсқадағы джонсова трава және кроличный табак деген арам шөптердіңаты. АҚШ-тыңоңтүстікштаттарындағытұрғынд арғағанабелгілі. Сондықтанорыс, қазақоқырмандарынаолтүсініксізболға ндықтанаудармадабұлатаулар арам шөптердепжалпыламааударылған, оныңустінебұлжердеауладақандайшөпте рөскеніемес, ауланың таза емесшөпбасыпкеткені,қаралмағаны.
Бірақ тілдік факторлар тек аудармада ғана қиындық келтірмейді және оны жою үшін де жағдай туғызады. Әрбір тіл өз дербестігімен ерекшеленгенімен, оның құрылысы мен қолданылуы барлық тілдерге ортақ бір принцип бар, ол аудармада қолайлы жағдай туғызады. Барлық тілдер екі жақты бірліктерден құралады, ол тілдің дыбысталуы мен мағынасына байланысты. Олардың бәрі сөздік құрамнан, грамматикалық құрылысынан тұрады, ойды жүйелеп бір адамнан басқа ұлт өкіліне жеткізудің құралы болып есептеледі. Барлық тілдер хабарлама құраудың, тілден тысқары шындықты берудің басты құралы. Тілдер әр түрлі амал-тәсілдермен түсінікті болған уақыт категориясын, уақытын жекелеген заттар мен құбылыстардың атауларын, жекелеген обьектілердің белгілерін, басқа да модельді атауларға түсініктеме береді. Тілдер көптеген әмбебап (универсалды) қасиеттерге ие. Оның осы әмбебап қасиеттері адамзаттың ойлауы мен айналадағы дүниенің бірлігін айғақтайды.
Әр түрлі лингвистикалық пәндердің жағдайы аудармашылық іс-әрекеттің көптеген маңызды аспектілерін сәулелендіріп қана қоймай, аударманы зерттеушілердің құзырына талдаудың бірнеше әдіс-тәсілдерін ұсынады, бұл күрделі құбылыс (феномен) туралы обьективті анықтама алуға жағдай туғызады. Қазіргі аудармашылық лингвистикалық зерттеу әдістерін кеңінен қолданады, оны толығымен пайдаланады және оған қажетті өзгерістерді енгізеді.
Аударма кезіндегі процесте әртүрлі тілдегі мәтіндер арасында белгілі бір қатынас орнатылады, аудармаға зер сала отырып, оны қолдану кезінде салыстырмалы түйіндеу жасалады. Мәтіндерді салыстыру-аударма туралы аса маңызды ақпараттың қайнар көзі. Бүгінгі таңдағы аудармашылықта төрт түрлі жүйелі анализ жасалады. Біріншіден, аудармашының мәтіні түпнұсқалық мәтінмен салыстырылады. Бұл салыстыру түпнұсқа мен аударманың мазмұны мен құрылымының жақындығы туралы бағалы деректер береді. Аударма ісі (поцесі) барысында қолданылған стандартты амал-тәсілдердің үйлесімі туралы да хабардар етеді. Екіншіден, бір түпнұсқаның аударылған бірнеше нұсқалары салыстырылады, бұл аударма нұсқалары бірнеше аудармашының жұмысы болуы мүмкін. Бұлай ету жеке-жеке әр аудармашының өзіне тән аудармашылық ерекшеліктері мен кәсіби қасиеттеріне тәуелді емес болатын, алайда олардың бәріне ортақ жалпы заңдылықтарды шығаруға мүмкіндік туғызады. Үшіншіден, аударылған мәтіндер сол аударылған тілдегі түпнұсқалармен салыстырылады. Осы жолмен мәтін аударылуға тиісті аударма тілінің өзіне тән ұлттық ерекшелігі мен ұлттық қасиеттерін ашуға мүмкіндік аламыз. Бұл не үшін жасалады? Оған жауап: Кейде аудармашы мәтін аударылуға тиісті тілдің өзіне тән ұлттық ерекшелігі мен ұлттық қасиеттерінен,заңдылықтарынан, сақталуға тиісті ережелерінен ауытқып кетеді де, аударманың қате болуына алып келеді. Аудармашы саналы кейде санасыз түрде мәтін аударылуға тиісті тілдің ауызекі қолданылу аясын кеңейту мақсатымен әртүрлі калькалар мен кірмелерді, тура сөзбе-сөз аударушылық, қолданылуға тиісті формаларды өзгертушілік сияқты өзі қолданғысы келген әдіс-тәсілдерді сүйеніп кетеді. Әрине, аудармашы бұны мәтіннің аудармасын барынша дұрыс та түсінікті етіп аудару мақсатында жасайтындықтан, бұндай келеңсіздіктерге кешірім жасалады. Яғни бұл да бір аударма ісінің нормасы сияқты қабылданады. Төртіншіден, шетел тілі (ИЯ) мен аударылатын тілдердегі қатар мәтіндер (ПЯ) салыстырылады. Басқаша сөзбен айтқанда, бір жанрға және бір стильге жататын мазмұны жағынан үндес мәтіндер салыстырылады. Бұл аудармашыға мәтін аударылуға тиісті тілге стилистика жағынан үйренісуіне яғни адаптациялануына мүмкіндік береді.
Әртүрлі тілдердегі салыстырмалы анализ мәтіндердің бір-біріне ұқсастығын, олардың құрылымы мен мазмұнындағы өзгерістерді анықтайды. Сол сияқты мәтіндердің жекелеген элементтерін салыстырады.
Компонентті анализді қолдану тілдік бірліктерді бөліп алуға және оны түпнұсқадағы тілдік бірліктердің ой жиынтығымен салыстыруға мүмкіндік береді. Шетел тілдегі және сөз аударылуға тиісті тілдегі сөздің бір -біріне сәйкес келушілігі қарастырылады. Ағылшын тілінде student орысша аудармасы студент аударған кезде ол жекеше түр және оқушы болады да, бірақ ол жоғары мектепте оқушы және мужской родта деген мағынысынан айрылады. Ал керісінше, орыс тіліндегі Хороший студент не будет прогуливать лекции деген сөйлемде мужской род түсінігі бейтараптанып кетеді, себебі мұнда тек ер адамдар туралы айтылып тұрған жоқ, жалпы студенттер сөз болып отыр. Ал жоғары мектепте оқушы деген түсінігі лекция сөзінен - ақ білініп тұр. Сондықтан бұл фразаны ағылшын тіліне аудару үшін student сөзі де жеткілікті: A good student would not stay away from his lectures.
Аударма процесін суреттеп жазу үшін трансформационды әдіс түпнұсқаның мазмұнын түсіну үшін беріледі және аударманың соңғы вариантын (түпнұсқасын) анықтайды. Екінші жағынан аудару процесі тіларалық трансформацияның маңызды бір түрі болып есептеледі.
Аударманы зерттеу кезенінде аса маңызды орын алатын тәсіл лингвистикалық модельдеу әдісі. Бұл аудару процесінде теориялық модельдерді құру. Бұл процесс аудармашының басында бірнеше ойлану операциялары арқылы жүзеге асады, ол бақылауға алынбайды, өз алдына қара жәшік болып көрінеді. Лингвистикалық модель аудару процесінде түпнұсқаның түрленіп аударма мәтініне айналып, жақсы ойға алынған, көзделген нәтижеге жететінің дәлелдейді. Қазіргі аудармада аударманың бірнеше моделі бар, бұл аударма процесінің бірнеше әдіс-тәсілдерімен іске асатындығын айқындайды.
Аудармашыларлингвистер мен психологтарданинформанттардансұрауп роцедурасыменалмасты. Біржағынанинформанттарболыпаудармаш ылардыңөздеріболып, сұраққажауапберугетырысты, ненібасшылыққаалатындықтарынбелгіле ді. Екіншіжағынанинформанттардыңорнынау дармарецепторлары да баса алады, олараударматілітуралыдеректербереал ады, олардың оқумүмкіндігін, аударылғанмәтіндіаударылмайтынмәтін ненайыраалады, өздерініңаудармаісінеқоятынталаптар ынжүзегеасыраалады. Барлықайтылғанмәтінпленкағанемесета спағажазылып, бұл пленка немесетаспажазылғанмәтінгеаударылад ыжәнетүпнұсқадағымәтінменсалыстырыл ады. Аудармажанындағыбасқа да әрекеттерескеріледі (күлкі, ыңқыл-сыңқыл, ухілут.б.) солсияқтыкідірістер. Мұндайтәжірибеніңхаттамасы аудармашыныңжалпыстратегиясынемесеж оспарытуралы, оныңтаңдапалғанаударманұсқасы немесетүпнұсқасытуралықорытындыжаса йды. Осы айтылғанпікірлерденбізмынадайтұжыры мғакелеміз: Аударманылингвистикалықәдіспензертт еутолықдәлелденгенжәненәтижеліжеміс інбереді.
2. Газет мәтінінін аударуда кездесетін мәселелер
2.1 Мәтіндерде кездесетін мәселелерді табу
Мемлекеттік тілдің аясында болып жататын олқылықтардың көріністері тек ішкі заң құжаттарын аударуда ғана емес, сонымен қатар, сыртқы, халықаралық құжаттарды аударуда да байқалады. Қазіргі жаһандану үдерісі кезеңінде халықаралық қатынастар орнату, байланыстарды нығайту барысында халықаралық келісімшарттар белсенді түрде қабылдануда. Соның негізінде, лексикалық қорымызға көптеген жаңа атаулар, ұғымдар енгізіліп, мүлдем жаңа терминдер туып жатады. Жалпы терминдер, атап айтқанда, заң терминдері сол заңнамалық құжаттардың негізгі құраушы элементі болып табылады. Себебі, заңдар, әсіресе, халықаралық құқық құжаттары заң терминдеріне толы. Сол себепті, бұл мәселенің өзектілігі - құқықтық қоғамда заң саласына қатысты терминологияның атқаратын ерекше рөлімен түсіндіріледі.
Алайда, өкініштісі - халықаралық құжаттардың, еліміздің басқа мемлекеттермен жасасқан келісімшарттары мемлекеттік тілімізге тікелей емес, орыс тілі арқылы аударылып жатады. Мұның себептері әр түрлі болуы мүмкін: мемлекеттік органдарда қазақ тілін меңгерген білікті аудармашылардың жетіспеуі, жұмысты жеңілдету, уақытты үнемдеу мақсатында орыс тілі арқылы аудару немесе қазақ тіліндегі аудармашылық сөздіктердің, тірек болатын материалдардың аздығы.
Халықаралық құқық құжаттарын және жалпы заңнамалық құжаттарды аударуда сол салаға қатысты терминдерге сапалық талдау жасап, қолдану ерекшеліктерін, мағыналарын анықтап алудың маңыздылығы зор. Қазіргі таңда заңнама терминологиясында шешілмей жүрген бірқатар өзекті мәселелер бар. Олардың бірі - нормативтік-құқықтық актілердегі атау сөздердің, терминдердің бірізділігі мәселесі. Терминдер бірізділігі мәселесінің өзектілігінің себебін мысал келтіріп көрсетуге болады.
Қылмыстық әрекеттен түскен табыстарды жылыстату, анықтау, алып қою және тәркілеу туралы Конвенциядағы (Страсбург, 1990 жылғы 8 қараша) statutory provision термині құжаттың аудармасында заңды ұйғарым деп берілген . Заң терминдерінің сөздіктері көбіне орысша-қазақша болып, ағылшыннан тікелей аударманың болмауынан орыс тілі арқылы аударуға тура келеді. Ағылшынша-орысша сөздіктегі аудармаға қарасақ, бұл құрамдас термин законоположение деп аударылған .Ал осы терминнің орыс тілі арқылы аударылған нұсқаларын қарасақ, әр сөздікте әр түрлі баламалар берілгенін байқаймыз. Яғни, бір сөздікте заң қағидасы , келесіде заң ережесі, заң үкімі деп берілген.
Өкінішке орай, біздің мемлекеттік тілдегі заң мәтініне тезаурус тән емес. Жасыратыны жоқ, құқық саласында да, кейбір терминдерді, олардың кәсіби мән-мағынасын жете зерделеместен, халықаралық қолданыстағы атау екеніне қарамастан қазақыландыру әрекеті заң шығару процесінде бірсыпыра қолайсыздыққа ұшыратып, құқықтық нормативтік актілердің ресмилік мазмұны мен стильдік-орфографиялық, заң тұрғысынан алғандағы сауаттылық деңгейіне нұқсан келтіріп жүр.
Мәселен, genocide термині қазақ тіліне геноцид деп аударылады. Бұл термин халықаралық қолданыстағы терминдердің бірі. Алайда, кейбір жағдайларда бұл терминді зұлмат деп қазақыландыра аудару кездеседі. Зұлмат термині араб тілінен енген сөз. Мағынасы - саңылаусыз, қараңғы әлем; түрлі табиғи апаттар мен төтенше саяси, әлеуметтік қиыншылықтарды білдіретін ұғым. Бұл анықтамаға қарасақ, терминнің мағынасы жалпылама түрде берілген. Ал геноцид терминіне орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздігінде ұлттық, этникалық, нәсілдік, діни топты осы топтың мүшелерін өлтіру, денсаулығына ауыр зардап келтіру, бала тууға күшпен бөгет келтіру деп анықталған . Сондықтан, бұл терминді аудармаған жөн секілді.
Басқа мәтіндерге қарағанда, заң мәтіндерін аударушылардың қателесуге құқығы жоқ. Өйткені, бұл аудармалар заң күшіне ие болғандықтан, яғни қоғам мүшелерінің әрекеттерін реттейтініне, сондай-ақ, ережелерді бұзған үшін жауапкершілік көздейтініне байланысты заң терминдерін нақты және бірыңғай қолданбау тәжірибеде үлкен олқылықтарға әкеп соғатыны сөзсіз. Заң мәтіндерінің аудармасы аударылып жатқан тілдерді толық, әрі жан-жақты білуін талап етеді. Кері жағдайда заң мәтіндерінің аудармасы бұрыс мән беріп, оның нәтижесінде, халықаралық келісімшарттарға қатысты айтсақ, алдында келісілген барлық шарттардың бұзылуына әкеп соғуы мүмкін.
Өзге тілде жасалған халықаралық құжаттардағы заң мәтіндерін аудару барысында мәтіннің түпнұсқасы басқа елдің түсініктеріне байланысты құрастырылғанын естен шығармаған жөн. Заң терминдерін аударуда мәдени ерекшеліктерді де ескеру қажет. Бұл халықаралық құжаттарда қолданылатын халықаралық терминдерді аударуда жиі байқалатын құбылыс. Бұған мысал ретінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 226-1 бабындағы рейдерство сөзін алсақ, бұл сөзді озбырлық деп аударылу ұсынылды . Рейдерство сөзі орыс тіліне ағылшын тілі (raider - шабуылға қатысушы) арқылы енген. Оның мағынасы - белгілі бір мекемені оның иесінің немесе басшысының ерігінсіз күшпен басып алу. Алайда, озбырлық - насилие сөзінің қазақша баламасы болып табылады. Ең алдымен, raiding немесе corporate raid, рейдерство түсінігі көшпенді қазақтың өмірі мен мәдениетіне тән не тән еместігін айқындап алған дұрыс. Озбырлық деп аудару арқылы рейдерство сөзінің негізгі мән-мағынасы бұрмаланатын секілді. Сондықтан, бұл сөз халықаралық термин ретінде рейдерлік деп енгізілген.
Жалпы айтқанда, мемлекеттік тілімізде заң мәтіндерін құрастырған кезде халықаралық тәжірибеде қалыптасқан терминдерді қазақ тіліне беталды аудару құбылысын байқауға болады. Оның куәсі ретінде тағы мысал келтірсек:
Jurisdiction заң термині халықаралық термин ретінде қолданылады. Бұл терминді кейбір жағдайларда транскрипция тәсілімен юрисдикция деп аударылса, кейбір жағдайда қазақыландырып аудару өте жиі кездеседі. Оның қазақ тілінде - хүкім, құқықтық өкілет деген баламалары пайда болды. Доңғалақты көлік құралдарына, доңғалақты көлік құралдарында орнатылуы жәненемесе пайдаланылуы мүмкін жабдықтау заттары мен бөлшектерге арналған жаһандық техникалық ережелерді енгізу туралы келісімінде бұл термин юрисдикция деп аударылған. Ал, Қазақстан Республикасы мен Үндістан Республикасы арасындағы Азаматтық істер бойынша құқықтық көмек көрсету туралы шартында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz