Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастыру мәселелері
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың педагогикалық тұрғысы ... 8
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың психологиялық
тұрғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін педагогикалық процестер арқылы қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.1.Сынып сабақтарында бастауыш сынып
оқушысының патриоттық сезімдерін тәрбиелеудегі
негізгі бағыт бағдарлылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.2. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш
сынып оқушысының патриоттық сезімін
қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың педагогикалық тұрғысы ... 8
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың психологиялық
тұрғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін педагогикалық процестер арқылы қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.1.Сынып сабақтарында бастауыш сынып
оқушысының патриоттық сезімдерін тәрбиелеудегі
негізгі бағыт бағдарлылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.2. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш
сынып оқушысының патриоттық сезімін
қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бастауыш буын – қайталанбайтын кезең, ақиқаты сол, білім негізі бастауыштан басталады. Бастауыш білім беру сатысы оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен оқушы тұлғасы ұйытқысының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін аса маңызды, құнды, қайталанбайтын буын екендігімен ерекшеленеді. Бастауыш сатыдағы білім берудің бағдарлы мақсаты – оқу әрекетін қалыптастыру; айналадағы дүниемен белсенді әрекеттестік тәрбие түрлеріне сай сезім қатынас қарым – қатынасқа дайындау; өзін қоршаған және өмір сүрген жаңа табиғи және әлеуметтік ортаны тануға, сүюге, қорғауға, өзін ұстай білуге үйрету болып табылады. Оны оқу, ойын, еңбек, қарым – қатынас сияқты түрлерін меңгерумен қамтамасыз етуге болады.
Басты назар аударатын мәселелердің бірі – патриотизм. Патриотизм патриоттық тәрбие құндылықтары арқылы жүзеге асатыны белгілі.
Бастауыш сынып оқушылары оқу сабағы, тәрбие сағаттары, сыныптан, мектептен тыс жұмыстар арқылы танымдық, тәрбиелік әрекеттерін қалыптастырады.
Оқу адамның жеке басы танынымының ерекше түрі. Оқи жүріп оқушылар өздерін қоршаған дүниені, елін, жерін, ұлтын, мәдениетін, тілін таниды.
Өмір ағымы талап етіп отырған жаңа қоғамға лайықты саналы, білімді, жетілген жеке тұлғаны дайындау бүгінгі мектеп алдында тұрған негізгі міндет. Сондықтан мектептің бастауыш оқыту сатысындағы оқу – тәрбие жұмыстарын жан – жақты толықтырып, халықтық тәлім- тәрбиенің озық үлгілерімен сабақтастырып, бойында еліне, жеріне деген сүйіспеншілік сезімі дамыған азамат тәрбиелеу бүгінгі күн талабының өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.
Отаншылдыққа, туған жерін қорғауға баулу мектептің тәрбиелік жұмыстарының аса маңызды бөлігін құрайтындықтан, өмірде болып жатқан бетбұрыстар, қоғамдағы саяси көзқарастар, әлеуметтік – экономикалық өзгерістер – еліміздің тарихына, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан салт – дәстүріне құрметпен қараумен қатар, оны бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне пайдалануға жол ашып отыр.
«Қазақстан – 2030 бағдарламасына қатысты Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Оқушыларды қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қажет. Бүгіннен бастап ұлттық мінез – құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек», - делінген.
Отан сүю, патриотизм деген ұғымдар мектепке, үйге жақынына, туған қаласына (ауылына) деген сүйіспеншіліктен басталады.
Әрбір халық ел мен жер қадірін, ата – баба дәстүрін, ұрпағының құлағына кішкентайынан құюға тырысады. Бұл тұрғыда, қазақ халқының жаңа туған нәрестені бесікке салып, шілдехана тойынан бастау алып, тұсау кесу, қыз ұзату, үйлену тойы, тіпті адамды соңғы ақтық сапарға шығарып салу секілді сан – қилы ырымдар мен кәделерге толы салт - дәстүрлерінің маңызы ерекше.
Ұрпақты ата – салтымызбен ұлтжанды етіп тәрбиелеу ұстаздар қауымына үлкен талап қоюда. Себебі бала мектеп табалдырығынан көрсем – білсем деген алып – ұшпа құмарлық сезіммен келеді. Осы сәтті ұтымды пайдаланып, білімді ұлттық тәрбиемен ұштастыра білген мұғалім ғана жемісті жетістіктерге қол жеткізеді. Жас ұрпақты халқымыздың әдет – ғұрып, салт – санасымен сусындату ел ертеңін ойлайтын саналы азамат қалыптасуының бірден – бір кепілі.
Мектепке келген баланың отбасында бойына сіңірген мейірімділік, сүйіспеншілік, бауырмалдық секілді қасиеттерін одан әрі шыңдап, соның негізінде патриоттық сезімді аша білу үшін әрбір мұғалім жүйе бойынша белгіленген нақты іс- шараларды аса шеберлікпен үйлестіріп жүргізуі тиіс.
«Елдің елдігін оның тарихы, әдебиеті, салт – дәстүрі сақтайды» деген ұғымды бастау етіп алатын болсақ, патриотизмге тәрбиелеу үрдісін шартты түрде мынандай іс – шараларға бөлуге болады:
тілді құрметтеу;
ұлттық салт – дәстүрді зерделеу;
елдің тарихы мен мәдениетін оқып зерттеу;
ата – бабалар өсиетін орындау;
жер байлығы мен табиғатты қастерлеу.
Яғни, патриоттық тәрбие беруде, ең алдымен ана тілі, табиғаттану, әліппе сияқты пәндер едәуір үлес қосады. Тарихты оқу үйрену, әсіресе Отанымыздың тарихын оқу еліміздің қаһармандық өткені мен теңдік алған қазіргі күніне сүйіспеншілік сезімдері нығаяды. Халқымыздың әдебиеті мен тіл өнері – бабаларымыздың бізге қалдырған бай мұрасы. Ана тілімен Отан деген ұғымдар – бір – біріне ажыратуға келмейтін түсініктер. Ана тілінің бүгіні мен болашағына немқұрайлы қарайтын кісі өз Отанының мүддесіне де дәл солай салғырт қарамақ.
Табиғаттану сабақтары еліміздің жер байлығы мен әсем табиғаты туралы түсінік беріп қана қоймай, оқушылардың елі үшін мақтаныш сезімін оятып, мұндай байлықты қорғау қажеттігін көрсетуі тиіс.
«Ел болам десең, бесігінді түзе», - дейді ұлы жазушымыз Мұхтар Әуезов. Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан салт – дәрсүр, әдет – ғұрып үлгілері мен өнегелері соның айғағы. Елін сүйген адам сол елдің салт – санасын, мәдени мұрасын қастерлеп, өнеге тұтуы тиіс.
Оқушыларды өз елін, туған жерін қорғауға және оны сүюге баулып, оларға сонау Абылай бабамыздан бастап кешегі желтоқсанға дейін азаттық үшін алысқан ұлы тұлғалардың ел тәуелсіздігі жолындағы ерлік істерін ұғындыру мақсатында ел тану материалдарын, белгілі қоғам
Зерттеудің көкейкестілігі. Бастауыш буын – қайталанбайтын кезең, ақиқаты сол, білім негізі бастауыштан басталады. Бастауыш білім беру сатысы оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен оқушы тұлғасы ұйытқысының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін аса маңызды, құнды, қайталанбайтын буын екендігімен ерекшеленеді. Бастауыш сатыдағы білім берудің бағдарлы мақсаты – оқу әрекетін қалыптастыру; айналадағы дүниемен белсенді әрекеттестік тәрбие түрлеріне сай сезім қатынас қарым – қатынасқа дайындау; өзін қоршаған және өмір сүрген жаңа табиғи және әлеуметтік ортаны тануға, сүюге, қорғауға, өзін ұстай білуге үйрету болып табылады. Оны оқу, ойын, еңбек, қарым – қатынас сияқты түрлерін меңгерумен қамтамасыз етуге болады.
Басты назар аударатын мәселелердің бірі – патриотизм. Патриотизм патриоттық тәрбие құндылықтары арқылы жүзеге асатыны белгілі.
Бастауыш сынып оқушылары оқу сабағы, тәрбие сағаттары, сыныптан, мектептен тыс жұмыстар арқылы танымдық, тәрбиелік әрекеттерін қалыптастырады.
Оқу адамның жеке басы танынымының ерекше түрі. Оқи жүріп оқушылар өздерін қоршаған дүниені, елін, жерін, ұлтын, мәдениетін, тілін таниды.
Өмір ағымы талап етіп отырған жаңа қоғамға лайықты саналы, білімді, жетілген жеке тұлғаны дайындау бүгінгі мектеп алдында тұрған негізгі міндет. Сондықтан мектептің бастауыш оқыту сатысындағы оқу – тәрбие жұмыстарын жан – жақты толықтырып, халықтық тәлім- тәрбиенің озық үлгілерімен сабақтастырып, бойында еліне, жеріне деген сүйіспеншілік сезімі дамыған азамат тәрбиелеу бүгінгі күн талабының өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.
Отаншылдыққа, туған жерін қорғауға баулу мектептің тәрбиелік жұмыстарының аса маңызды бөлігін құрайтындықтан, өмірде болып жатқан бетбұрыстар, қоғамдағы саяси көзқарастар, әлеуметтік – экономикалық өзгерістер – еліміздің тарихына, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан салт – дәстүріне құрметпен қараумен қатар, оны бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне пайдалануға жол ашып отыр.
«Қазақстан – 2030 бағдарламасына қатысты Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Оқушыларды қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қажет. Бүгіннен бастап ұлттық мінез – құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек», - делінген.
Отан сүю, патриотизм деген ұғымдар мектепке, үйге жақынына, туған қаласына (ауылына) деген сүйіспеншіліктен басталады.
Әрбір халық ел мен жер қадірін, ата – баба дәстүрін, ұрпағының құлағына кішкентайынан құюға тырысады. Бұл тұрғыда, қазақ халқының жаңа туған нәрестені бесікке салып, шілдехана тойынан бастау алып, тұсау кесу, қыз ұзату, үйлену тойы, тіпті адамды соңғы ақтық сапарға шығарып салу секілді сан – қилы ырымдар мен кәделерге толы салт - дәстүрлерінің маңызы ерекше.
Ұрпақты ата – салтымызбен ұлтжанды етіп тәрбиелеу ұстаздар қауымына үлкен талап қоюда. Себебі бала мектеп табалдырығынан көрсем – білсем деген алып – ұшпа құмарлық сезіммен келеді. Осы сәтті ұтымды пайдаланып, білімді ұлттық тәрбиемен ұштастыра білген мұғалім ғана жемісті жетістіктерге қол жеткізеді. Жас ұрпақты халқымыздың әдет – ғұрып, салт – санасымен сусындату ел ертеңін ойлайтын саналы азамат қалыптасуының бірден – бір кепілі.
Мектепке келген баланың отбасында бойына сіңірген мейірімділік, сүйіспеншілік, бауырмалдық секілді қасиеттерін одан әрі шыңдап, соның негізінде патриоттық сезімді аша білу үшін әрбір мұғалім жүйе бойынша белгіленген нақты іс- шараларды аса шеберлікпен үйлестіріп жүргізуі тиіс.
«Елдің елдігін оның тарихы, әдебиеті, салт – дәстүрі сақтайды» деген ұғымды бастау етіп алатын болсақ, патриотизмге тәрбиелеу үрдісін шартты түрде мынандай іс – шараларға бөлуге болады:
тілді құрметтеу;
ұлттық салт – дәстүрді зерделеу;
елдің тарихы мен мәдениетін оқып зерттеу;
ата – бабалар өсиетін орындау;
жер байлығы мен табиғатты қастерлеу.
Яғни, патриоттық тәрбие беруде, ең алдымен ана тілі, табиғаттану, әліппе сияқты пәндер едәуір үлес қосады. Тарихты оқу үйрену, әсіресе Отанымыздың тарихын оқу еліміздің қаһармандық өткені мен теңдік алған қазіргі күніне сүйіспеншілік сезімдері нығаяды. Халқымыздың әдебиеті мен тіл өнері – бабаларымыздың бізге қалдырған бай мұрасы. Ана тілімен Отан деген ұғымдар – бір – біріне ажыратуға келмейтін түсініктер. Ана тілінің бүгіні мен болашағына немқұрайлы қарайтын кісі өз Отанының мүддесіне де дәл солай салғырт қарамақ.
Табиғаттану сабақтары еліміздің жер байлығы мен әсем табиғаты туралы түсінік беріп қана қоймай, оқушылардың елі үшін мақтаныш сезімін оятып, мұндай байлықты қорғау қажеттігін көрсетуі тиіс.
«Ел болам десең, бесігінді түзе», - дейді ұлы жазушымыз Мұхтар Әуезов. Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан салт – дәрсүр, әдет – ғұрып үлгілері мен өнегелері соның айғағы. Елін сүйген адам сол елдің салт – санасын, мәдени мұрасын қастерлеп, өнеге тұтуы тиіс.
Оқушыларды өз елін, туған жерін қорғауға және оны сүюге баулып, оларға сонау Абылай бабамыздан бастап кешегі желтоқсанға дейін азаттық үшін алысқан ұлы тұлғалардың ел тәуелсіздігі жолындағы ерлік істерін ұғындыру мақсатында ел тану материалдарын, белгілі қоғам
Пайдаланған әдебиеттер
1. Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде. – Алматы: Қазақстан, 1993.
2. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстан - 2030»
3. Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы. – Алматы: Мектеп. 1984.
4. Жарықбаев Қ. Б., Психология – Алматы «Білім» 1993.
5. Жарықбаев Қ. Б., Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу туралы. – Алматы, 1965.
6. Жарықбаев Қ. Б., Қазақтың тәлім – тәрбиелік ой – пікір антологиясы. – Алматы, 1998.
7. Мухина В. С. Детская психология. Москва, 1990.
8. Немов Р. С. Психология. В 3т. – Москва, 1998.
9. Овчарова Р. В. Справочная книга школьного психолога. – Москва, 1996.
10. Абрамова Г. С. Практическая психология. – Москва, 2001.
11. Возрастная и педагогическая психология. Под. ред М. В. Голиза. – Москва, 1995.
12. Сухомлинский В. А. Балаға жүрек жылуы. – Алматы, 1961.
13. Байділдина К. Патриоттық тәрбие бастауы. – Бастауыш мектеп.
1986, №9.
14. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасының және оқыту әдістемесі. – Алматы, 2004.
15. Қалиұлы Серғазы. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. – Алматы, 2003.
16. Үсенов Ә., Мәуленов С. Музыка сабағы арқылы ұлттық тәрбие беру.– Бастауыш мектеп, 2005, №6.
17. Алексеенко А. Н., Қозыбаев М. К., Романов Ю. И. Этносы Казахстана. – Астана, 2001.
18. Макаренко А. С. Избранные педагогические произведения. – Москва, 1956.
19. Макаренко А. С. Ата – аналар кітабы. – Алматы, 1987.
20. Коменский Я. А. Ұлы дидактика.
21. Баласағұни Ж., Құтты білік. – Алматы, Ана тілі, 1993.
22. Кожахметова К. Ж., Таубаева Ш., Жанзакова Ш. Методология общей и этнической педагогики в логико – структурных схемах. – Алматы, 2005.
23. Тоболов С. В. Воспитание мужчинный в народной педагогике народа саха в контексте роли мужчин в воспитании. Этнопедагогика в системе образования, 2005 №6.
24. Тілеужанов М., Халық тағылымы. – Алматы, 1996.
25. Ушинский К. Д. Избранные педагогические произведения. – Москва. Учпедгиз, 1968.
26. Шаханов Мұхтар. Тілсіздендіру анатомиясы. – Алматы, 2006.
27. Құсайынов А. Қ., Демеуова М. Е., Молдыбаева Ш. Б. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері. – Алматы, 2006.
28. Әбиев Ж. Ә., Бабаев С. Б., Құдиярова А. М. Педагогика. – Алматы, 2004.
29. Сабиров Т. С. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. – Алматы, 1999.
30. Төлеубекова Р. Адамгершілік тәрбиесі туралы. – Алматы, 1990.
31. Кәрімбаев Нұрсұлтан Жастарға жол нұсқайтын кітап. – Егеменді Қазақстан. 2007. 26 қаңтар.
32. Дүйсебаев Чатай Молодежь и патриотизм. – Каз. правда. 2006.
3 қараша
33. Әшімов Б. Т. Жастарды патриотизмге тәрбиелеудегі еліміздегі
бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі. – Алғашқы әскери дайындық.
2006 №5.
34. Тоқсанбай Қарашаш. Ана тілі аспандайтын жыл. 2007 жыл Қазақ тілі жылы деп жарияланды. – Егеменді Қазақстан 2007. 19 қаңтар.
35. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. – Егеменді Қазақстан. 2006. 18 қараша.
36. Қоқымбаева Т. Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудегі халық педагогикасының маңызы. - Мектептегі психология. 2007 №1.
37. Ғаббасов Совет – Хан. Бауыржан Момышұлы: Ана тілі және ұлттық тәрбие. – Мектептегі психология 2007. №1.
38 Белгібаева Г. Патриоттық тәрбие беруде ауыз әдебиетінің атқаратын рөлі – Бастауыш мектеп. 2005. №8.
39. Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. – Алматы. 1996.
40 Әлімбаев М. Халық қажап тәлімгер. – Ана тілі. Алматы. 1996.
41. Сәтірқызы Гүлзейнеп. Отансүйгіштік қасиет тәлім – тәрбие мен үлгі - өнеге арқылы қалыптасады. – Егеменді Қазақстан. 2006. 15 желтоқсан
42. Указ Президента Республики Казахстан. О государственной программе потриотического воспитания граждан РК на 2006 – 2008 г. – Казахстанская правда. 2006 12 октябрь.
1. Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде. – Алматы: Қазақстан, 1993.
2. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстан - 2030»
3. Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы. – Алматы: Мектеп. 1984.
4. Жарықбаев Қ. Б., Психология – Алматы «Білім» 1993.
5. Жарықбаев Қ. Б., Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу туралы. – Алматы, 1965.
6. Жарықбаев Қ. Б., Қазақтың тәлім – тәрбиелік ой – пікір антологиясы. – Алматы, 1998.
7. Мухина В. С. Детская психология. Москва, 1990.
8. Немов Р. С. Психология. В 3т. – Москва, 1998.
9. Овчарова Р. В. Справочная книга школьного психолога. – Москва, 1996.
10. Абрамова Г. С. Практическая психология. – Москва, 2001.
11. Возрастная и педагогическая психология. Под. ред М. В. Голиза. – Москва, 1995.
12. Сухомлинский В. А. Балаға жүрек жылуы. – Алматы, 1961.
13. Байділдина К. Патриоттық тәрбие бастауы. – Бастауыш мектеп.
1986, №9.
14. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасының және оқыту әдістемесі. – Алматы, 2004.
15. Қалиұлы Серғазы. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. – Алматы, 2003.
16. Үсенов Ә., Мәуленов С. Музыка сабағы арқылы ұлттық тәрбие беру.– Бастауыш мектеп, 2005, №6.
17. Алексеенко А. Н., Қозыбаев М. К., Романов Ю. И. Этносы Казахстана. – Астана, 2001.
18. Макаренко А. С. Избранные педагогические произведения. – Москва, 1956.
19. Макаренко А. С. Ата – аналар кітабы. – Алматы, 1987.
20. Коменский Я. А. Ұлы дидактика.
21. Баласағұни Ж., Құтты білік. – Алматы, Ана тілі, 1993.
22. Кожахметова К. Ж., Таубаева Ш., Жанзакова Ш. Методология общей и этнической педагогики в логико – структурных схемах. – Алматы, 2005.
23. Тоболов С. В. Воспитание мужчинный в народной педагогике народа саха в контексте роли мужчин в воспитании. Этнопедагогика в системе образования, 2005 №6.
24. Тілеужанов М., Халық тағылымы. – Алматы, 1996.
25. Ушинский К. Д. Избранные педагогические произведения. – Москва. Учпедгиз, 1968.
26. Шаханов Мұхтар. Тілсіздендіру анатомиясы. – Алматы, 2006.
27. Құсайынов А. Қ., Демеуова М. Е., Молдыбаева Ш. Б. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері. – Алматы, 2006.
28. Әбиев Ж. Ә., Бабаев С. Б., Құдиярова А. М. Педагогика. – Алматы, 2004.
29. Сабиров Т. С. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. – Алматы, 1999.
30. Төлеубекова Р. Адамгершілік тәрбиесі туралы. – Алматы, 1990.
31. Кәрімбаев Нұрсұлтан Жастарға жол нұсқайтын кітап. – Егеменді Қазақстан. 2007. 26 қаңтар.
32. Дүйсебаев Чатай Молодежь и патриотизм. – Каз. правда. 2006.
3 қараша
33. Әшімов Б. Т. Жастарды патриотизмге тәрбиелеудегі еліміздегі
бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі. – Алғашқы әскери дайындық.
2006 №5.
34. Тоқсанбай Қарашаш. Ана тілі аспандайтын жыл. 2007 жыл Қазақ тілі жылы деп жарияланды. – Егеменді Қазақстан 2007. 19 қаңтар.
35. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. – Егеменді Қазақстан. 2006. 18 қараша.
36. Қоқымбаева Т. Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудегі халық педагогикасының маңызы. - Мектептегі психология. 2007 №1.
37. Ғаббасов Совет – Хан. Бауыржан Момышұлы: Ана тілі және ұлттық тәрбие. – Мектептегі психология 2007. №1.
38 Белгібаева Г. Патриоттық тәрбие беруде ауыз әдебиетінің атқаратын рөлі – Бастауыш мектеп. 2005. №8.
39. Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. – Алматы. 1996.
40 Әлімбаев М. Халық қажап тәлімгер. – Ана тілі. Алматы. 1996.
41. Сәтірқызы Гүлзейнеп. Отансүйгіштік қасиет тәлім – тәрбие мен үлгі - өнеге арқылы қалыптасады. – Егеменді Қазақстан. 2006. 15 желтоқсан
42. Указ Президента Республики Казахстан. О государственной программе потриотического воспитания граждан РК на 2006 – 2008 г. – Казахстанская правда. 2006 12 октябрь.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 3
І бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін
қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 8
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін
қалыптастырудың педагогикалық тұрғысы ... 8
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың
психологиялық
тұрғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21
ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін
педагогикалық процестер арқылы
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.1.Сынып сабақтарында бастауыш сынып
оқушысының патриоттық сезімдерін тәрбиелеудегі
негізгі бағыт
бағдарлылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.2. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш
сынып оқушысының патриоттық сезімін
қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 71
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 74
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 77
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бастауыш буын – қайталанбайтын кезең,
ақиқаты сол, білім негізі бастауыштан басталады. Бастауыш білім
беру сатысы оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен
тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен оқушы тұлғасы
ұйытқысының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін аса маңызды, құнды,
қайталанбайтын буын екендігімен ерекшеленеді. Бастауыш сатыдағы
білім берудің бағдарлы мақсаты – оқу әрекетін қалыптастыру;
айналадағы дүниемен белсенді әрекеттестік тәрбие түрлеріне сай сезім
қатынас қарым – қатынасқа дайындау; өзін қоршаған және өмір сүрген
жаңа табиғи және әлеуметтік ортаны тануға, сүюге, қорғауға, өзін
ұстай білуге үйрету болып табылады. Оны оқу, ойын, еңбек, қарым –
қатынас сияқты түрлерін меңгерумен қамтамасыз етуге болады.
Басты назар аударатын мәселелердің бірі – патриотизм. Патриотизм
патриоттық тәрбие құндылықтары арқылы жүзеге асатыны белгілі.
Бастауыш сынып оқушылары оқу сабағы, тәрбие сағаттары, сыныптан,
мектептен тыс жұмыстар арқылы танымдық, тәрбиелік әрекеттерін
қалыптастырады.
Оқу адамның жеке басы танынымының ерекше түрі. Оқи жүріп
оқушылар өздерін қоршаған дүниені, елін, жерін, ұлтын, мәдениетін,
тілін таниды.
Өмір ағымы талап етіп отырған жаңа қоғамға лайықты саналы,
білімді, жетілген жеке тұлғаны дайындау бүгінгі мектеп алдында
тұрған негізгі міндет. Сондықтан мектептің бастауыш оқыту
сатысындағы оқу – тәрбие жұмыстарын жан – жақты толықтырып, халықтық
тәлім- тәрбиенің озық үлгілерімен сабақтастырып, бойында еліне,
жеріне деген сүйіспеншілік сезімі дамыған азамат тәрбиелеу бүгінгі
күн талабының өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.
Отаншылдыққа, туған жерін қорғауға баулу мектептің тәрбиелік
жұмыстарының аса маңызды бөлігін құрайтындықтан, өмірде болып жатқан
бетбұрыстар, қоғамдағы саяси көзқарастар, әлеуметтік – экономикалық
өзгерістер – еліміздің тарихына, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан салт –
дәстүріне құрметпен қараумен қатар, оны бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне
пайдалануға жол ашып отыр.
Қазақстан – 2030 бағдарламасына қатысты Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаевтың Оқушыларды қазақстандық патриотизмге, шығармашылық
жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қажет. Бүгіннен бастап
ұлттық мінез – құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік,
білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп
қалыптастыруымыз керек, - делінген.
Отан сүю, патриотизм деген ұғымдар мектепке, үйге жақынына,
туған қаласына (ауылына) деген сүйіспеншіліктен басталады.
Әрбір халық ел мен жер қадірін, ата – баба дәстүрін, ұрпағының
құлағына кішкентайынан құюға тырысады. Бұл тұрғыда, қазақ халқының
жаңа туған нәрестені бесікке салып, шілдехана тойынан бастау алып,
тұсау кесу, қыз ұзату, үйлену тойы, тіпті адамды соңғы ақтық
сапарға шығарып салу секілді сан – қилы ырымдар мен кәделерге толы
салт - дәстүрлерінің маңызы ерекше.
Ұрпақты ата – салтымызбен ұлтжанды етіп тәрбиелеу ұстаздар
қауымына үлкен талап қоюда. Себебі бала мектеп табалдырығынан
көрсем – білсем деген алып – ұшпа құмарлық сезіммен келеді. Осы
сәтті ұтымды пайдаланып, білімді ұлттық тәрбиемен ұштастыра білген
мұғалім ғана жемісті жетістіктерге қол жеткізеді. Жас ұрпақты
халқымыздың әдет – ғұрып, салт – санасымен сусындату ел ертеңін
ойлайтын саналы азамат қалыптасуының бірден – бір кепілі.
Мектепке келген баланың отбасында бойына сіңірген мейірімділік,
сүйіспеншілік, бауырмалдық секілді қасиеттерін одан әрі шыңдап,
соның негізінде патриоттық сезімді аша білу үшін әрбір мұғалім жүйе
бойынша белгіленген нақты іс- шараларды аса шеберлікпен үйлестіріп
жүргізуі тиіс.
Елдің елдігін оның тарихы, әдебиеті, салт – дәстүрі сақтайды
деген ұғымды бастау етіп алатын болсақ, патриотизмге тәрбиелеу
үрдісін шартты түрде мынандай іс – шараларға бөлуге болады:
➢ тілді құрметтеу;
➢ ұлттық салт – дәстүрді зерделеу;
➢ елдің тарихы мен мәдениетін оқып зерттеу;
➢ ата – бабалар өсиетін орындау;
➢ жер байлығы мен табиғатты қастерлеу.
Яғни, патриоттық тәрбие беруде, ең алдымен ана тілі,
табиғаттану, әліппе сияқты пәндер едәуір үлес қосады. Тарихты оқу
үйрену, әсіресе Отанымыздың тарихын оқу еліміздің қаһармандық өткені
мен теңдік алған қазіргі күніне сүйіспеншілік сезімдері нығаяды.
Халқымыздың әдебиеті мен тіл өнері – бабаларымыздың бізге қалдырған
бай мұрасы. Ана тілімен Отан деген ұғымдар – бір – біріне ажыратуға
келмейтін түсініктер. Ана тілінің бүгіні мен болашағына немқұрайлы
қарайтын кісі өз Отанының мүддесіне де дәл солай салғырт қарамақ.
Табиғаттану сабақтары еліміздің жер байлығы мен әсем табиғаты
туралы түсінік беріп қана қоймай, оқушылардың елі үшін мақтаныш
сезімін оятып, мұндай байлықты қорғау қажеттігін көрсетуі тиіс.
Ел болам десең, бесігінді түзе, - дейді ұлы жазушымыз Мұхтар
Әуезов. Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан салт – дәрсүр, әдет –
ғұрып үлгілері мен өнегелері соның айғағы. Елін сүйген адам сол
елдің салт – санасын, мәдени мұрасын қастерлеп, өнеге тұтуы тиіс.
Оқушыларды өз елін, туған жерін қорғауға және оны сүюге
баулып, оларға сонау Абылай бабамыздан бастап кешегі желтоқсанға
дейін азаттық үшін алысқан ұлы тұлғалардың ел тәуелсіздігі
жолындағы ерлік істерін ұғындыру мақсатында ел тану материалдарын,
белгілі қоғам қайреткерлерінің өмір деректерін көптеп қолдану ел
жандық сезімдерін тереңдетені сөзсіз.
Жастарымыздың бойында елжандылық, азаматтық, жоғары ізгілік пен
адамгершілік сезімдері жан жақты жетілгенде ғана Қазақстандық
патриотизм сезімі асқақтай түседі.
Негізгі білім бастауышта болғандықтан, жастайынан халықтың тарихи
– этникалық мұрасын, ұлтының әдет – ғұрып өнегесін, салтын сақтауға,
саналы көз қарасын қалыптастыруға, ұлттық мақтаныш туғызуға
оқушыларды жасынан тәрбиелеу бастауыш мектеп саласымен айналысатын
педагогтардың міндеті болмақ.
Елдің елдігін сақтап, ұрпақтан ұрпаққа мирас етіп қалдыратын
құндылықтарына деген жан – ашырлық танытуда патриотизмнің рөлі
ерекше. Сондықтан дипломдық зерттеу тақырыбымды Бастауыш сынып
оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастыру деп таңдауыма негіз
болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімін
қалыптасырудың мазмұнын, формасын, әдістерін негіздеу.
Зерттеу объектісі: оқушыларды патриоттық сезімдерін қалыптастыру.
Зерттеу пәні: патриоттық сезімді жетілдірудің жолдарын
педагогикалық процесте қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
1. Патриотизм туралы қазіргі кезде қалыптасып отырған ой –
пікірлерді анықтау;
2. Патриоттық тәрбие жөніндегі теориялық, тәжірибелік ой -
пікірлерді айқындау;
3. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімін тәрбиелеу
құндылықтарын белгілеу;
4. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімін педагогикалық
процесте қалыптастырудың мүмкіндіктерін қарастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер патриоттық тәрбиенің кіші мектеп
жасы кезеңіндегі мазмұны белгіленіп, оқушының патриоттық сезімі
қалыптастырылса Егеменді Қазақстан Республикасының өркендеуіне, оның
құндылықтарын сақтауға, құрметтеуге, сүюге, қызмет көрсетуге және
т.б. сияқты сезімдерінің арқасында өздерінің патриоттық
мүмкіндіктерін қосуды меңгереді.
Зерттеу әдістері: педегогикалық, психологиялық, этно –
педагогикалық, тарихи – этнографиялық, фольклорлық, бастауыш
әдістемелік, әдеби, әлеуметтік әдебиеттерге тақырып бойынша теориялық
талдау жасау; бастауыш педагогикасы мен әдістемесі, бастауыш сынып
мұғалімдерінің инновациялық жұмыстарына талдау; педагогикалық
тәжірибелерді жинақтап қорыту.
Дипломның құрылымы. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, әр бөлім
екі бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
І бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін
қалыптастыру мәселелері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың
педагогикалық тұрғысы.
Адамға ең бірінші тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген
білім – азаматтың қас жауы, ол келешекте оның барлық барлық өміріне
апат әкеледі, - депті әл – Фараби бабамыз. Мұнан өз тағдырын өзін
шешуге қолы жеткен халқымызға ұлттық рухани болмысты дұрыс
қалыптастыру аса қажет екенін байқаймыз.
Отаннына деген сүйіспеншілікті қалыптастыру мәселесі – бүгінгі
күннің білім беру жүйесі алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі.
Отан дегеніміз – халық. Халық дегеніміз – адам. Адамды сүю – оған
жақсылық жасау. Ендеше отаншылдық – сонау ерте заманнан қалыптасып
келе жатқан қасиетті сезім. Халықтық құндылықтарға сүйене отырып,
елдікке, ерлікке, азаматтыққа тәрбиелеудегі өлең - жырлар, мақал –
мәтелдердің әсері ұтымды болатындығы туралы танымал педагогтарымыз
айтып та, жазып та жүр.
Патриотизм мәселесі қай халықтың болмасын басты тәрбие бағдары
болады. Патриоттық сезімді тәрбиелеуде түрлі құралдар пайдаланылады.
Патриоттық сезімдер құралдарына:
1. Ұлттық құндылықтары – жер, ел, тіл жатады.
2. Ұлттық нышандары - Ел таңба, Ту, Әнұран.
3. Ұлттық мәдениеті – сөз, бейнелеу, саз, дене тәрбие және т.б.
4. Қазақ зиялыларының өнегелі іс - әрекеттері мен сөздері.
Халқымыздың отан сүйгіштік, патриоттық туралы, ұлттық мұрасының
даму тарихына үгілетін болсақ, ХҮ – ХҮІІІ ғасырлардағы Асан Қайғы
бастаған, Ақтамберді, Доспамбет, Шалкиіз, Бұхар, Махамбет т.б. ақын
– жыраулардың поэзияларындағы тәлімгерлік ой пікірлерінен көреміз.
Жас ұрпақтың оның ішінде төменгі сынып оқушыларының төл
мәдениетінен нәр алуы ұлттық фольклорымен тығыз байланысты. Қазақ
халқының өте әрідегі ата – бабаларының өмір сүрген кезінен (ҮІ
ғасыр, Түрік қағанаты) бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне
жарап келе жатқан рухани мұраның бірі – халықтық педагогика. Халық
педагогикасының басты мәселелерінің бірі – ұлттық үрдістер тұтастығын
сақтай отырып азаматтық, адамгершілік, патриотизмге тәрбиелеу болды.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой – толғаныстары бесік жырымен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен
айтыс - термелерде, жұмбақ - жаңылтпаштар мен мақал – мәтелдерде
көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні –
адамгершілік – имандылық, ақыл – ой, еңбек, эстетика, дене, патриоттық
тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі. Қазақ халқы бала
тәрбиесімен арнайы айналысатын қоғамдық орындар (балалар бақшасы
т.б.) ашпаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезіннен бастап - ақ
өлең – жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ тәрізді мәтіндік ұлағаттармен
санамақ, жаңылтпаш сияқты ойындар арқылы тәрбиелеп отырған. Ауыз
әдебиетінің басқа түрлеріне қарағанда, мақал – мәтелдердің өзіне тән
ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар. Ол адам өмірінде, тұрмыс –
тіршілікте, қоғамдық жайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға,
тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға, тұжырымды түйін
есебінде қолданылады.
Отансүйгіштікке тәрбиелейтін мақал – мәтелдердің алатын орны өз
алдына бір төбе. Мақал – мәтел ойды қысқа да ұтымды жеткізетін,
өмір тәжірибесін қолдана айтатын сөздер. Онда ел, жер, халық, Отан
жайында айтылған өнегелі сөздер өте көп. Мысалы, Өз елім өрен
төсегім, Ел – жұрты бардың жұтамы жоқ, Туған жердің күні де,
күлі де ыстық, Туған жер – тұғырың, туған ел - қыдырың, т.б.
мән мағынасына зер салатын болсақ, ешқандай дәлелдеуді қажет
етпейтін, жас ұрпақтың отансүйгіштік, патриоттық сезімін жетілдіру
үшін қажетті қағидалар, бұлардың тәрбиелік мәнін түсіндіре отырып,
бала тәрбиесінде кең пайдаланылды. Өзінің мақалдарында туған жер, ел
– отанды аса жоғары бағалап ардақтаған халық енді оларды қорғау
әрбір ер – азаматтың басты борышы деп біледі. Ел талап, ойран
салуды көздеген шапқыншы жау болса, оған қарсы аттану, қасықтай
қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп дұшпаннан Отанды
қорғап қалу халқын сүйген әрбір ер жігіттің азаматтық борышы
болатындығын көрсетеді. Жат елдің жақсысы болғанша, өз еліңнің
сақшысы бол, Елін сүйген ер болар деген мақалдар осының айғағы.
Халық мақалдары ел қорғау, басқыншы жауды талқандап жену жолында
ерлік жасаған, қара қылды қақ жарған, қиядан тартып жол салған,
жау қамалын қиратқан, табан тірескен айқастарда тайсалып тартынбаған
жігіттерді ардақтайды, абыройлы атақ пен даңққа бөлейді. Олардың
халық сүйсінген ерлік істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді.
Қазақ ауыз әдебиетінен орын алған және ерте заманнан бастап
бүгінгі күнге дейін даму, өсу үстінде келе жатқан жанрлардың бірі
– жұмбақтар.
Жұмбақ - өскелең ұрпаққа білім берерлік, тәрбиелік мәні бар
құралдардың бірі. Мақал адамның логикалық ойын дамытса, жұмбақ,
жаңылтпаш жас баланың тілін жетілдіріп, табиғат өмір жағдайындағы
түсінігі мен қиялдау қабілетін дамытады. Жұмбақ ең алдымен жас
бөбектерге үйретілген. Оның өзі көбіне ұйқасқан өлең түрінде
айтылатын болған. Алдында айтылған мақал – мәтелдер тәрізді жұмбасқтар
да балаларды ерлікке отаншылдыққа, патриотыққа үндейтін маңызды
құралдардың бірі. Өйткені көптеген жұмбақтардың астарында батырлық
ел қорғаған ерлердің бойындағы бес қарулы жасырын түрінде айтылады.
Мысалы: Белі қайқы, жоны тайқы. (қылыш).
Сүмбелі теректі,
Қызыл желекті.
Ерден қалмайды,
Жауда керекті. (найза)
Негізі, жұмбақты сөз образының кілті есебінде тануға болады.
Жұмбақ ақындықтың ұрығы – дәні тәрізді. Жұмбақтардың шешуін іздеймін
деген баланы ойына және қиялына әсер етіп қана қоймайды, сонымен
қатар қылыш, найза тәрізді ер қаруын қолға ылып, елін жаудан
қорғауға деген құштарлықтар пайда болады.
Аңыз әңгімелерде елдің мұңын мұндап, жоғын жоқтайтын қаһармандар
өскелен буынға тәрбиелі де ізгі ықпалын тигізеді. Мысалы,
көпшілікке мәлім, ұлы даланың абыз жырауы атанған Асан Қайғы
туралы айтсақ артық болмас. Асан Қайғының халқы уайым - қайғыны
білмейтін, жан – жануары жылына екі мәрте балалайтын жазы самал,
қысы шуақты Жерұйықты іздеуі баяндалады. Желмаяға мініп тынымсыз
сапар шегетін, Алтай мен Атырау арасындағы жер – судың қадір –
қасиетіне қарай сипаттама беретін дала даңышпаны қартайған шағында
жарғақ құлағы жастыққа тимей жүрсе, ол халқы үшін жасаған қызметі.
Сол үшін де халқы да оны қадірлеген, оны кейінгі ұрпағына
Асан Қайғының отаншылдығын, үлгі етіп ұсынған. Асан Қайғыдай ел
ұлы болуға үндеген. Жалғыз Асан Қайғы емес, сонымен бірге Жиренше
шешен туралы айтылған аңыз әңгімелерді де патриотизм туралы
айтылған. Айталық, ұзақ мерзім бойы әз – Жәнібек ханның ақ
ордасында болып, өзінің ұядай қосына анда – санда бір оралатын
Жиреншенің екі тізесі сыртқа шығып жататын баспанасы жайлы қайран
менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім деп айтатын қанатты сөзінде
патриоттық ой жатыр. Өйткені, ел деген ұғым осы шағын қостан
басталатынын, туған жерге деген сүйіспеншілік осындай түсініктен нәр
алатынын қиыр жайлап, шет қонып жүрген көшпелі жақсы білген.
Сондықтан, оны ұрпақығына өнегелі жол деп көрсетті.
Ертегілерге бай елдердің бірі – қазақ халқы. Қазақ халқының ой –
қиялының жемісі болып саналатын ертегілер балалардың патриоттық
тәрбиесінде аса маңызды рөл атқарады. Өйткені, ондағы патриотизм
шығарма қаһармандарының туған еліне, кіндік қаны талған жеріне
деген құмтарлығы ауыз әдебиеті нұсқауларының басқа жанрларына
қарағанда ертегілерде анық байқалады. Мәселен, Ер Төстік
ертегісіндегі оқиғалар бас кейіпкер өзінің елден ауып кеткен
ағаларын іздеп тауып әкелуі, өз басына, еліне қауіп төндірген
перінің қызы Бекторы мен Жалмауыз кемпірден құтылып, кек алуы
жалаң батырлық емес, ізгі пейілді азаматтығын да байқатады. Халық
ертегілері өткенді ғана баяндаумен шектелмейді, болашақ, келешек
туралы қатты ойланады. Қазақ ертегілерінің басым бөлігінде ерлік,
батырлықпен қатар үлкен адамгершілік, қайырымдылық ақыл, тапқырлық,
мейірімділік пен парасат мадақталып, өскелең ұрпаққа – үлгі ретінде
ұсыналады.
Отаншылдық, ел – жұртын сүю, азаматтық борышын атқаруға болатын
халықтық рухани құндылықтың бірі – ар – намыс. Бұл – борышты атқаруға
итермелейтін әлеуметтік күш. Осы тұрғыдан алғанда ар – намыс қазақ
халқының бойына туа біткен ұлттық әлеуметтік - психологиялық
ерекшелік болмысы және ол азаматтық елін, жерін, тілін сүюге
отандық ойлау жүйесінің негізі болмақ. Сондықтан баланың жасынан ар
– намысын қалыптастыру үшін халықтық ертегілердің, ер – азамат
бейнесін сомдап, үлгі етіп, мақтанышын, ерлігін мадақтап
тәрбиелеудің маңызы зор.
Қазақ ауыз әдебиетінің ертеден кем жатқан күрделі саласының
бірі – батырлар жыры. Бұл жырлардың көпшілігі халықтың Отанды сүю,
басқыншы жаудан елді қорғау, халық үшін емес ерлік еңбек ету
идеясынан туған. Дәстүрлі қазақ эпосы – ұрпақтар бірлігі мен
сабақтастығының айқын айғағы ретінде бүгінгі күні де халықтың
жадында сақталып, ғасырдан – ғасырға, ұрпақтан – ұрпаққа асыл мұра
болып жетіп отыр. Батырлар жыры бір ғасырдың ғана жемісі емес. Ол
халықтың ертедегі тұрмыс – тіршілігіне, тарихына, қоғамдық өміріне
байланысты туып, солармен бірге жасасқан. Елін, жерін қорғаған
батырларды мадақтап жырға қосу арқылы халық жас ұрпақты ерлікке,
өрлікке, мәрттілікке, ұлтжандылыққа үйретуге тырысқан. Мысалы,
Қамбар батыр жыры еерсектермен қатар, кіші сынып оқушыларының
қабілетіне сай шығарма. Қамбар батырдың ерлік істері, халқына
сіңірген еңбегі балаларды қажырлы өжет іске бастайды.
Ұлттық ойындардың да балаға тигізетін пайдасын халық ертеден –
ақ білген. Бәйге аттың озып келуі баланың батылдық пен
өжеттілікке, шапшаңдыққа, ептілікке тәрбиелейді. Жастайыннан ат
құлағында ойнайтын қазақ баласы үшін бәйге ертеңгі әскери мектептің
бір сынағы іспеттес. Қазақтың баласы жасы жетіге келгенде атқа
мінгізіп үзеңгіні ұстатуы, ел болуға, өз ісіне жауапты болуға
меңзегені де жақсы дәстүр. Бұл жерде баланың жетіге келгенде
мектепке баруы да, оң – солын, танудағы алғашқы қадамы да
кездейсоқтық емес.
Жалпы кез келген адам соғыс іс - әрекетінде немесе басқа
жағдайда ерлік істерге бару үшін алдымен рухани тұрғыдан дайын
болуы керек.
Адам өмірінде тәлім – тәрбиенің маңызының зор екенін терең
түсінген олардың ешқайсысы да осы тақырыпты айналып өте алмады.
Жалпы ұрпақ тәрбиесінде ұлттық ерекшеліктерде, халықтың тәлім –
тәрбиені ұлттық құндылықтарын ескере отырып тәрбиелеудің тұтас
жүйесін жасауда өткен ғасырдағы көрнекті ағартушылардың
педагогтардың, қазақ зиялыларының алаш азаматтарының өнегелі істері
мен ой – пікірлері патриоттық тәрбиенің құралы бола алады.
Қазақ зиялыларының тәлім – тәрбиелік беру жөніндегі құндылықтары
елжандылық, халқы үшін адал қызмет ету екенін өз еңбектерінде
терең түсіндіре алды. Ұлтжандылықтың, елін сүюдің ғажайып күш
екендігін терең сезінген ежелгі қазақ ақын – жыраулары, ойшылдары өз
шығармаларына осы тақырыпты үнемі арқау етті, көп көңіл бөліп,
халықты елі үшін жанын жеда етуге, жастарды елжандылық рухы
тәрбиелеуге баса көңіл бөледі.
Жастарды елжандылық рухта тәрбиелеу жауынгер жыршысы Махамбет
Өтемісұлының өлеңдерінде өзекті орын алады. Ол өз еңбектерінде
жастарды ерлікке, Отан сүюшілікке, ар – намысты қорғауға,
адамгершілікке уағыздайды. Ақынның қай өлеңін алсақ та, халыққа
адал қызмет ет, еліңді, жеріңді жаудан қасық қаның қалғанша қорға,
әділет үшін, халық үшін өкінбей өлу азамат ердің ісі деген аталы
сөз өрнектеледі. Осындай халықшылдық идея, елжандылық сезім
жастардың жүрегінен терең орын алып, оларды белсенді іс - әрекетке
баулиды. Махамбет, Ақтанберді, Шал, т.б. ақын – жыраулар шығармасында
ерекше сөз болатын ерлік, Отанын, елін жерін жаудан қорғай
білушілік, отбасы, ауыл – аймақ, ел намысын қорғау жолында жан
аямаушылық сияқты ізгі қасиеттерді дәріптей отырып, жастардың бойына
елжандылық пен интернационализмді, гуманистік қасиеттерді сіңіре
аламыз.
Профессор М. Ғабдуллин өзінің Ата – аналарға тәрбие туралы
кеңес еңбегінде Бүгінгі жастарды елжандылық рухта тәрбиелеуде ақын
– жыраулардың өнеге сөздерінің белгілі мөлшерде пайдасы бар екені
хақ. Мұндағы тәрбиелік мәні бар әңгімелер жастарға жат емес.
Халықты сүй, халық үшін ерлік еңбек ет, ел – жұртқа қорған бол
деушілік қазіргі күнде ескірген сөздер емес, қайта мағыналы, мәнді
сөздер. Сондықтан бұлардың ішінен жастарымыздың тәрбиелеуде әсер
ететіндерінтаңдап алып, орнымен пайдалана білсек, нұр үстіне нұр
болар еді дейді. Осы тұрғыдан алғанда қазақтың ұлы ойшылдарының
кемеңгерлік ой – пікірлерін оқу – тәрбие ісінде орынды пайдалана
отырып, оқушы – жастарды ұлтжандылыққа тәрбиелеу - әрбір тәрбиеші
ұстаздың басты парызы.
Шоқан Уәлиханов баға жетпес құнды еңбектерінде ауызекі
шығармашылық арқылы халықтың (өлең, мақал – мәтелдер, эпостар және
т.б.) патриоттық тәрбиеге қойылған талап тілектерін, ой – пікірлерін
көрсете білген. Қазақ табиғатының адамгершілік – патриоттық тәрбиесіне
деген ықпалын өзінің күнделіктері мен сапарнама естеліктерінде
тұжырымдап жазған. Шоқан өз халқының мәдени құндылықтарын маржандай
тізіп жинауы, олардың тәрбиедегі мәнін көрсете білуі, оған өзінің
көзқарасын білдіруі - өзінің Отанына, халқына, елі мен жеріне деген
сүйіспеншілігінің белгісі, патриоттық сезімі мен ұлттық намысының
жоғары деңгейді қалыптасуының көрсеткіші. Шоқанның Отанға деген
сүйіспеншілігінің қалыптасуына, патриоттық сезімінің жетілуіне, адами
дүниетанымының дамуына бірнеше факторлар әсер етті. Оның рухани
жетілуіне, еліне, Отанына сүйіспеншілігінің қалыптасуына туған жері
Көкше өңірінің (Оқжетпес, Қосмұрын, Сырымбет) тамаша табиғаты,
ержүрек батырлары, ғұлама азаматтары тікелей әсер етті десек артық
болмайды. Ол бала жасынан Айғанымнан естіген ертегі, аңыз -
әңгімелері батырлардың ерліктері туралы естеліктері оның ұлттық
патриотизмінің қалыптасуына әсер етті, туған елінің, Отанының
алдында жауапкершілігін арттырды, халық дәстүрін бағалай білуге
үйретті. Шоқан шығармаларының мазмұны оның туған еліне деген
сүйіспеншілігін, өз халқының рухани жағдайын жақсы түсінгенін, оның
болашағына сенгенін көрсетеді. Оның өз халқының тарихын жақсы
білуі, батырлар ерлігін нақты деректер арқылы әсерлі әңгімелеуі
кімді де болса таңдандырмай қоймайды. Мысалы, ХҮІІІ ғасыр батырлары
туралы тарихи аңыз - әңгімелер еңбегінде Шоқан сол дәуірдің
белгілі батыр қайраткерлері: Абылай, Бөгенбай, Жанатай, Сырымбет,
Жәнібек, Байғозы, Оразымбет, Елшібек, Малайсары, Баян жайында он
төрт түрлі әңгіме беріледі. Қалмақ ханы Қалдан Церенмен арада
болған жорықтар, қарым – қатынастар туралы мағлұматтар бар. Бұл
тарихи деректеменің мәні өте жоғары. Өйткені, олар ХҮІІ ғасырдағы
жаугершіліктің мән – мағынасын жан – жақты танып білуге көмектеседі.
осы оқыиғаларға қатысқан батырлардың адами қасиеттерін, бір – біріне
деген сыйластық көзқарасын, шыдамдылығын, қайсарлығын білуге
жәрдемдеседі. Шоқанның Едіге жырын жазып алуы да, оны орыс тіліне
мазмұндап аударуды да, эпостық генезисі мен тарихи оқиғаларға
қатысты айтқан пікірлері де ұлттық патриотизмнің бір көрсеткіші
десе болады. Шоқан өзінің үлгі - өнегесімен халқының сонау көне
заманнан бері тұнып тұрған шежіре тарихын аялау, әрбір ой – тұжырым
қастерлеу, мәдени мұрасын көздің қарашығындай сақтау, оны
патриоттық сезіммен адамгершіліек, эстетикалық тұрғыда қабылдау
арқылы азаматтық борышым деп түсінгенін байқатады және осы сезімді
жеткіншектердің санасына құюға талпынады.
Балалар мен жеткіншектерде ұлттық патриотизмді қалыптастыру
мәселесі ұлы абай шығармаларында жақсы көрініс тапқан. Ұлттық
патриотизмді қалыптастыруда ол халық ауызекі шығармаларының рөлін
өте жоғары бағалаған. Оның тәрбиелік мүмкіндіктерін бала жастан
меңгерген, өзінің өлеңдері мен қаар сөздерінде өте ұтымды
пайдаланған.
Абай қазақ ертегілері мен аңыздарын, өлеңдері мен жырларын,
мақал – мәтелдері мен жұмбақтарын бала кезден естіп, бойына сіңіріп
өсті және ұдайы қалың елдің ішінде, өмір бойы фольклорлық дәстүр
арасында болды. Небір әдемі айтыстардың, шешендер мен билер дауының
куәгері болды. Абай өзінің еңбегінде халықтың ауызекі шығармаларын,
көркем өнердің шебері, эстетика өкілі ойшыл ақын ретінде
пайдаланады. Ол өзінің қара сөздерінде (отыз тоғызыншы т.б.) және
Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы атты еңбегінде 10
мақалға талдау береді. Мақалдарды халықтың өмірімен және тарихымен
тығыз байланыстыра алып қарайды және қоғамдық мәні тұрғысынан
бағалайды, мақал – мәтелдерді талдау барысында адамгершілік, ұлт
жандылық, ынтымақтастық, ел тарихы мәселелеріне аса назар аударады,
оларды зұлымдық, сұрқиялық, екіжүзділік, барымташылық тәрізді
жағымсыз мінез – құлықтармен салыстырмалы түрде қарастырады. Мысалы,
Он үшінші, Отыз алтыншы сөздерінде жастарды имандылыққа
шақырады. Қазақтың Құдайтағаланың кешпес күнәсі жоқ, Ұят кімде
болса, иман сонда деген мақалдарын келтіре отырып, олардың мазмұнын
дұрыс түсіндіруге талпынады. Абай Отыз тоғызыншы сөздегі (Аз
араздықты қуған көп пайдасын кетірер, Ағайынның азары болса да,
безері болмайды, Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел
болса, төбедегі келеді мақалдары арқылы халықты гуменистік
көзқарасқа шақырады, елдегі тыныштық, ынтымаққа, отансүйгіштікке,
елжандылыққа, татулыққа байланысты дегенді айтады. Абай өзінің
Бірақ сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы деген зерттеу
еңбегінде балаларды құнды тарихи деректермен таныстырады. Шыңғыс хан
мен Жошының билеген кезеңдерін баян ете отырып, Ондағы Түгел
сөздің түбі бір, түр атасы – Майқы би, Жылан жылы жылыс болды,
жылқы жылы ұрыс болды, Қой жылы зеңгер тоғыс болды,
Самарқанның сар жолы, Бұланайдың тар жолы деген мақалдарға
түсініктемені Шыңғыс ханмен оның жорық – сапарымен байланыстырады.
Абайдың бұл арадағы мақсаты – жастарға қазақтың арғы тегін, қайдан
шыққанын түсіндіру , Жеті атасын білмеген ұл - жетесіз дегізбей,
оларды өз руын, шыққан тегін білуге баулу. Балалар мен жастардың
ұлттық патриотизмін қалыптастыруда Абай өдеңдерінің рөлі ерекше.
Оның Жаз, Күз, Қыс, Жазғытұрым, Желсіз түнде жарық ой
т.б. өлеңдеріндегі туған жер табиғатының әсем көріністері,
адамдардың күнделікті тыныс – тіршілігі, іс - әрекеттер, балалардың
Отанға, елге, туған жерге деген сүйіспеншілігін арттырады,
патриоттық сана – сезімнің оянуына әсер етеді.
Сонымен, ағартушылар қазақ халқының тарихы мен тіршілігіндегі ең
күрделі мәселелеріне көңіл бөлген, елдің өркендегі өмірін тарихи
тұрғыдан түсінуге тырысқан, сол дәуірдегі құбылыстар мен оқиғаларды
әлеуметтік тұрғыдан қарастырған, халықты, елін, жерін, Отанын
сақтауға, мәдениетін аялай білуге, жоғары адамгершілікке шақырған.
Қазақ халқының рухани көсемі, қазақ тілі білімінің атасы, мемлекет
және саяси қайраткер, халқымыздың ұлы реформаторы Ахмет Байтұрсынов
Атадан балаға мирас болып екі – ақ нәрсе қалады: біріншісі – бай
тіл, екіншісі – байтақ жер, - деген еді. Біз, бүгінгі ұрпақ, осы
екі нәрсені көзіміздің қарашығындай сақтап, келер ұрпаққа
табыстауымыз керек. Ол үшін бізге отансүйгіштік, патриоттық, ұлттық
сана – сезім қажет. Бұл қасиеттер ұарпақ бойына оқумен, біліммен,
үйренумен, талаптанумен бітеді. Ұлы қасиеттерді ұрпақ бойына
дарытатын ұстаз, ата – ана, тәрбиеші, қоршаған ортасы екені дау
туғызбайды. Патриотизмнің шынайы үлгісі – ұстаз.
Ерлік тәрбиден туады деп Бауыржан атамыз айтқандай, өзінің
бар саналы өмірін жас ұрпақты оқыту – тәрбиелеу ісіне жұмсаған,
қазақ халқының прогрессивті, педагогикалық ой – пікірлерін
қалыптастырып, ұлт – мектебінің іргетасын қалаушылардың бірі – қоғам
қайраткері, белгілі жазушы, тамаша аудармашы, ағартушы – демократ С.
Көбеевтің жас ұрпақтың бойына отансүйгіштік қасиеттерді
қалыптастырып, оларды елжандылыққа баулуда еткен еңбегінің мол
екенін байқаймыз. С. Көбеев жастарды елжандылыққа тәрбиелеуді
табиғаттану пәндерінің маңызын атай келіп, оқушыларды елжандылық пен
ерлікке тәрбиелеуде алуан түрлі қоғамдық істерді пайдалану
керектігін, әсіресе, өлкетану мұражайларына және туған өлкедегі
тарихи жерлерге саяхатқа апару, еңбек және соғыс ардагерлерімен
кездесу кештерін өткізіп отыру істерімен бірге мәдени - әдеби
мұраларды да тиімді пайдалану керек дейді. С. Көбеевтің пікірінше,
елжандылыққа баулу ұзақ уақыт бойына үзбей, қажымай – талмай мектеп
пен ата – ана бірлесе, ойласа жүргізгенде ғана сәтті болады. С.
Көбеев оқушыларды елжандылық рухта тәрбиелеу жұмысы тек мектеп
ішінде, тек сыныпта, тек сабақ үстінде ғана жүргізіледі деп
ұғынудың қате екенін ескертеді. С. Көбеев баланың өз Отаны үшін
қажетті азамат болып қалыптасуына ата – ананың алатын орны мен
атқаратын мәнін зор бағалады. Ата – ана өзінің баласына, - дейді
ол, - ұдайы ақыл айтып, кеңес беріп, оны үйретіп отырады. Жақсы
оқы, шыншыл бол, әділ бол, халыққа адал қызмет ет дейді олар.
Бұл өте жақсы, бірақ жеткіліксіз. Баланың ата – ана, туған –
туысқаны, ең алдымен, өздері үлгі болулары ерек. Үй ішінде үлкен
адамдар бос уақыттарында газет, журнал, кітап оқитын болса немесе
үйде істейтін белгілі бір жұмыспен шұғылданатын болса, бұл да
балаға үлгі... Айталық баланың ата – ана, не басқа туысқандары
өзара дос, бірін – бірі сыйлайды екен, дос адамдарды да сыпайы,
саналы адал адамдар екен, ата – ана бұлармен тату – тәтті екен.
Солар қуанса баланың әке – шешесі де қуанады. Сонда бала мұны да
үлгі етеді, еліктейді. Демек, бұл күнбе – күн үздықсыз жүргізіліп
отыратын ең жақсы тәрбие болып табылады. С. Көббев отансүйгіштік
тәрбие негізі ана – тілі екенін терең түсіндіре білді. Оның
пікірінше, жас ұрпаққа білім беру өз ана тілінде жүргізілуі
керек. Педагогикалық қызметінің алғашқы кезінде – ақ С. Көбеев қазақ
балаларын ана – тілінде оқытудың тиімді де бірден – бір дұрыс жол
екенін қуаттайды. Ұлт мектептерінде жастар, ең алдымен, өз ана
тілінде сауатын ашуы қажет. Сабақты өзінің ақыл – ой дүниесіне,
сезіміне, қиялына күшті әсер етеді. Көркем сөз зергерінің бояулы
да сырлы, асқақ та әсем, кестелі де айшықты, мағыналы сөз
бедерлері оқушыларға өмір құбылыстарын, табиғат көріністерін, адамдар
арасындағы түрлі қарым – қатынастарды дұрыс түсініп, баланың
дүниетанымын дұрыс қалыптастыруға ықпал етеді. Оқушыны ана – тілінде
жазылған әңгіме, өлеңдер арқылы рухани өмірмен, халқының арман -
мүддесімен таныстырып, ана тіліне, сол арқылы халқына, еліне,
сүйіспеншілік сезімін оятса, балада елжандылық қасиет қалыптасады.
Сондықтан мектептерде сабақты ана – тілінде қазақ тілінде жүргізу
қажет деп есептейді. С. Көбеев саналы өмірін жас ұрпаққа саналы
және тәлімді тәрбие мен сапалы білім беруге жұмсады. Оқушыларды
адамзат қауымын сүйетін интернационалист азамат етіп қалыптастырудың
да елжандылыққа әсері зор екенін ұғынып, осы жолда да күш –
жігерін, өнерін, білімін алмады. Бала, - деп жазды ол, - өз елін,
жерін, халқын сүйе отырып, барлық елдердің қарапайым халқын,
правалары мен тәуелсіздігін құрметтеу рухында тәрбиеленуі тиіс.
Интерноционалдық достықтың жаршысы А. Герцен, Көршінің мойнына
құрақ салып, қылқындырып отырып, өз еліңе еркіндік дәуірін
бастауға болмайды деген еді. Барлық ақыл – ойнын, күш жігерін
аянбай жұмсап, өз өмірінің жарты ғасырдан астамын мектепте
өткізген. С. Көбеев хылықтар достығы жолынды жаршы бола білді,
жастарды туған халқын құрметтеуге тәрбиеледі.
Б. Момышұлы Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың
тыныштығын алатын лаңкестермен қарсы ұйымшылдықпен күрес,
мемлекеттерге қауіп төндіретін кез келген сыртқы және ішкі күштерге
қарсы тұрудың өзі жастардың отаншылдық рухта тәрбиелеу міндетін
жүктейді. Осыған орай патриоттық тәрбие мәселесі адамзат тарихының
он бойындағы ұрпақтан – ұрпаққа жалғасын келе жатқан ұлы мақсат
болғандықтан мектеп оқушыларының бойындағы Отанға деген
сүйіспеншілігін, яғни патриоттық санасын дарытуда халқымыздың біртуар
ұлы, ердүрек қолбасшы, жазушы. Батыр Қазақстанның Халық Қаһарманы
Б. Момышұлы ағамыздың кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырып кеткен
өсиеттері және ерлікке толы шығармаларының алатын орны ерекше.
Жиырма жылдық өмірін әскер қатарында өткізген Бауыржан ағамыз
өмірінің соңына дефін әскери – патриоттық тақырыптарға шығармалар
жазды. Екінші дүиежүзілік соғыс кезінде атақты генерал И. Панфиловтың
сегізінші гвардиялық дивизиясында рота, батальон, полк кейін
дивизия командирі қызметін атқарып, неміс фашист басқыншылырына
соққы бері, батальон ды бірнеше мәрте жау қоршауынан алып шықты.
Бұл жөніндегі өлең жырлары арқылы жауынгерлерге рух беріп ерлік
істерге шақырады. Кейіннен атақты жазушы Александр Бек батыр
ағамыздың ерліктері жайлы. Волокаламск тас жолы атты романын
жазды. Осы роман арқылы Бауыржан ағамыздың аты әлемге әйгілі
болды.
Патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік жеке адамның
аман – саулығының қоғамдық – мемлекеттік қауыпсіздікке тікелей
байланыстығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз – жеке адамды
көркейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет
туралы ұғымды жекеадаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен
және болашағымен қарым – қатынасты білдіреді.
Ерлік дегеніміз - табиғат сыйы емес, ең алдымен өзінің ар –
намысында және азаматтық қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық
жасап масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін
– азаматтық парызын орындау үшін осындай адамгершілік теңдікті
өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым өмірінің игілігіне ғана
емес, оның қауіп – қатерінде бөлісіп, жауды барынша жою, жанға
жанмен, қанға қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және
отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп – қатерге
бас тігу. Батылдық – қимыл - әрекет есебін тәуекелдеумен үйлестіре
алушылық. Табандылық – батырлардың қалқаны. Өжеттілік, қайсарлық –
адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың өзінде абыроймен өлімге
бас тігуге тәуекел етушілік, игілікті құлшыныс.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың
психологиялық тұрғысы.
Елжандылық адам баласына туа бітпейді. Ол айнала қоршаған
дүниені дұрыс танып білгенде ғана пайда болатын құбылыс. Айнала
қоршаған ортадан беймәлім нәресте дүниеге келгенде мейірімділік пен
шындықты, батылдықты, жауапкершілікті, сатқындық пен әділетсіздікті,
пайда күнемдікті кездестіреді. Өмірлік тәжірибесі енді ғана
қалыптасып жатқан даланы ненің жақсы - жаман қасиет екенін тани
білуге тәрбиелеу және қалыптастыру маңызды мәселе. Баланы елжандылық
рухта қалыптастырудың алғашқы кезі мектепке дейінгі жастан басталып
әрі қарай бастауыш сыныптан жан – жақты жүзеге асатын үрдіс.
Бастауыш сынып оқушылары айналамен таныстыруда сезім мүшелерінің
- көру, есту, түйсіну, иіскеу, сипап сезу сезімдері белсенді жұмыс
жасап, одан әрі даму қарқынды түрде дамып отырады. Өйткені алуан
түрлі іс - әрекеттер арқылы балалар қоршаған орта мен ондағы түрлі
заттардың ерекшеліктерін сол мүшелер арқылы зерттеп, оны сезініп
сараптама жасайды. Сезім – бұл, адам жанының мазмұны, оның жүйесі
түгелдей керіп тұратын күрделі психикалық процес.
Психология ғылымында ғалымдар сезімнің бірнеше түрлерін
қарастырған: сезім тәрбиелеудің құралдарын қазақ халқының үш
құндылық, үш бірлігі арқылы қарастырамыз:
Адамгершілік (моральдық) сезімді жеке адамның өздерімен қарым-
қатынасқа түскен басқа адамдарға, өзіне деген эмоциялық қатынас
және Отанға, достыққа, намыс – борышқа деген көзқарасы.
Интеллктуалдық (сенсорлық) сезімді ақыл - ой процесінде пайда
болған жеке дара сезімін, терең, ішкі толқыныстардың қанағат, юмыр,
ирония және жаңалыққа ұмтылуы.
Эстетикалық сезім - әсемдікті қабылдау мен жасау пайда болған
рахатты, Отанға сүйіспеншілік сезімін жатқызады.
Патриоттық сезім – адамгершілік сезімінің бір қомақты саласы
болып табылады. Сенім. Ел басшылығы, Үкімет орындағы халқының
бейбіт, тынышта өмір сүруі мен жарқын болашағы үшін қызмет етуде.
Осыған орай норма.
Тәрбиеге ең қиын нәрсе – сезе білуге үйрету. Балаларды сезе
білуге үйрету, оларға өзінің эмоциялық – адамгершілік мәдениетін
бере білу. Баланы сезе білуге жақын адамдарының көздерінен рухани
дүниесін көре білуге үйрету үшін тәрбиелеуші бала бойындағы сезімін
бүкіл сезімдік қасиетін аялай білу керек.
Сонымен баланы елжандылық рухта дамытуда айналамен таныстыру –
бұл, әлеуметтік орта жөнінде мағлұмат беру болып табылады.
Әлеуметтік орта күрделі, қыр сыры көп, көп жағдайда қайшылықты
дүние. Осы жағдайда қоғамда белсенді әрекет, әрине психолог –
педагог қауымдарының екіншісіне бөлінеді. Патриотизм сезімі мазмұны
жағынан көпқұрлы, бірнеше сөздермен айту жеткіліксіз. Бұл туған
жерге деген сүйіспеншілік, өз халқы үшін мақтаныш, және өзінің
қоршаған ортамен тығыз байланыста екенін сезіну мен өз елінің
байлығын сақтап, молайту ниетінің болуы. Патриотизм тек күрделі
ауыр жағдайларда ғана емес, күнделікті халықтың еңбегімен рухани
өмірінде байқалады. Патриотизм сезімі осыншама күрделі болса, онда
бастауыш сыныптың оқушыларын осы сезімде тәрбиелеу жөнінде сөз
қозғауға болар ма екен? Жас ерекшелігінің өзгешеліктерін ескеріп,
балаларды зор ықыласпен бақыласақ, мынадай қорытынды жасауға болады.
Бастауыш сыныптың оқушыларында білім көрсеткіші едәуір көбейген
деуге болады және тек қазіргі жағдайды ғана емес, болашақ туралы
мәселе қызықтырады. Олардың әңгімелерінен, сұрақтарынан мейірімділік
пен жауыздық, әлеуметтік әділетсіздік туралы байымдауларын есітуге
болады: Неге жер шарында халықтар бейбіт жағдайда өмір сүрмейді?
Неге басқа елдерге біздің еліміздегідей ынтымақтастық жоқ?
Біздің елдің халқы бірліктен болғандықтан, біз ешкімнен қорықпаймыз.
Соғыс жүріп жатқан елдердің жетім бүлдіршіндеріне кітап,
ойыншықтарымызды жіберейік. Үлкен өмірдегі бүткіл орын алып отырған
оқиғаларға қызығушылық танытқан өз оқушыларының осындай пікірлерінің
тізімін әрбір ұстаз жалғастыра алады. Балаларда үлкендердің ортасына
үлкендердің ортасына деген қызығушылықтары – сұрақтарында, адамдардың
еңектегі ерлігі туралы, соғыс батырлары туралы, түрлі елдер туралы
мұғалімдердің әңгімелерін құштарлықпен тыңдауында байқалады. Мұны
оқушылардың ойнаған ойын түрлерінен де көреміз. Бұл ойындарда елде
болып жатқан айшықты оқиғалар бейнеленеді. Мысалы олар Бауыржан
Момыш – ұлы аталарындай батыр және жаужүрек жауынгерлер болып
ойнайды, космонавт болып ойнағанды да тәуір көреді.
Бастауыш сынып оқушылары жалпы халықтық мүдде үшін еңбек етуге,
табиғат байлығын қорғауға толыққанды қатынасқылары келеді. Ұлы Отан
соғысы жылдары балалар соғысқа суреттерін, өздері жасаған заттарын
жіберді, жаралы жауынгерлердің алдында концерттер қойды.
А. И. Герцен: бүкіл ақыл – ой болмысының негіздері балаң жаста
қаланады, - деген. Яғни, патриоттық сезімді тәрбиелеу балалардың
жас кезінен бастап, мектеп табалдырығын аттаған жылдары қарқынды,
тереңдетіліп қолға алынуы тиіс.
Ел жандылық сезімінің бастапқы кездерін еске алғанымызда,
алдымен балалық шағымыздағы әсерлерге жүгінеміз: бұл тереземіздің
түбінде өскен ағаштар, атамыздың жайқалған бау – бақшасы,
ауылдастардың дастарған бастағы таусылмас әңгімелері, қосыла шырқаған
тамаша әндері.
Бала туылғаннан ана тілін есітеді. Анасының бесік жыры, айтқан
ертегілері беймәлім өмірдің есігін ашады, дүниені құлпыртып,
айналаны нұрға бөлейді, болашаққа үміт пен үлкен сенім арттырады.
Ертегілер балаға ой салады, түрлі сезімдерге жетелеп бірде жылатып,
бірде күлдіреді ең негізгісі халықтың бағасы жоқ байлығы достық,
еңбексүйгіштік, отансүйгіштік, өзара көмек екенін көрсетеді. Ұрпақтан
– ұрпаққа жалғасып отыратын адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелейтін әр
халықтың өз ертегілері бар. Ертегіні тыңдай отырып бала өз халқы
нені сүйсе соны сүйеді, неден жиренсе содан жиренеді. Халқымыздың
асылы – жұмбақтарды балалар жеңіл де зор ынтамен қабылдайды. Онда
әзіл де, наз да, адамға деген, Отанға деген терең сүйіспеншілік
те бар. Ертегілер, мақал – мәтелдер елге деген, жерге деген, тілге
деген сүйіспеншілікті тәрбиелеудің кәусар бұлағы.
Балалық шақтағы әсерлер кейде үлкен оқиғаларға байланысты
өрбейді. Мысалы үлкен ағасын әскерге шығарып салу кешін оқушының
қалай қабылдағанына зер салсақ, көптеген сезімдердің тоғысуын
байқаймыз. Бала мұндай кештің алғаш куәгері болғандықтан және де
арқа сүйер бауыр басқан ағасын бірнеше жыл көре алмайтындығынан
оның басында сансыз сұрақтар туындайды, оларға жауап іздеп
мазасызданады. Да ағасын сұрақтың астына алады.
➢ Аға, сіз қайда кетіп барасыз?
➢ Әскерге.
➢ Әскер, не үшін қажет?
➢ Ұланғайыр еліміздің, халқымыздың, көрші қолаңның,
бауырларымыздың, ата – аналарымыздың, достарымыздың тыныштығын
қорғау үшін қажет.
Ағасын әскерге шығарып салу кешіндегі әкесінің, анасының айтқан
тілектерінің, берген ақ баталарының, кереметтілігін айтсаңызшы!
Аспанды жамылғы, жерді төсек етіп ұланғайыр дала төсінде дархан
пейілмен көшіп – қонып жүріп ұрпақ өсірген қазақ халқының осы ұлан
– ғайыр даланың ақ білектің күшімен ақ найзаның ұшымен ұстап,
қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқыттырмай бүгінгі көнімізде
жеткерген батыр бабамның ұрпағысың, құрметті балам!
Сен бүгін әскерге шығарып салып тұрғанда айтар сөзім: аман
барып, сау қайт! Малым – жанымның садағасы, жан – жаным – арымның
сабағасы деп ұл – қыз өсірген елдің ұрпағысың. Қашанда жүздерің
жарық, мәртебелерің биік болсын! Жаратушы ием ақ жол, сәттілік
берсін. Біздің халық батыр жүректі, ақын жанды болатыны әбден
дәлелденген. Яғни, сендер жүйріктігі ғасырлар бойы өшпейтін аңызға
айналған арғымақ жаратып мінген арыстан келбетті, жолбарыс жүректі
батырлардың, елдің мұңын жоқтап, күннің нүрын, жердің гүлін өмір
бойы тамсанып жырға қосқан ақындардың ұрпағысың. Олай болса Отан
алдындағы борыштарынды сол тектілердің ұрпағы деген атқа лайықты
абыроймен атқарып қайтуыңа тілектеспін. Бала бұл тілектердің
баталардың сөздерінің мәнін түсінуге ақылының әлі де болса толық
жетіспейтінін сезсе де, көрші – қолаңдарды, дос – туыстарды шақырып
ұйымдастырылған кеш, қимастық, сыйластық сезім, әке – шешенің тілегі,
қариялардың ақ батасы, жастардың ел алдындағы борышын ақтауға
берген жалынды уәдесі, осындай сұлу сезімдерінің сана – сезімінде
өшпестей орын алады.
Мағжан Жұмабаев: Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сұлу, ләззат
іздеуіне, сұлу нәрсені сүйіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, хатта
жақсылыққа ұмтылып, жауыздықтан құтылуына көп көмек көрсетеді деген
тамаша сөздері осының айғағындай.
Баланың өз Отанымен танысуы табиғатпен тығыз байланыста болады.
Ауладағы гүлдер, бақшадағы жеміс ағаштары, шомылатын көл, күнге
қыздырынатын жағажай, барлығы баланың сезімінде мәңгі қалыптасып,
сүйіспеншілік сезімін оятады.
Бірақ үлкендердің көмегінсіз елжандылық сезімін қалыпастыру өте
қиын, себебі оқушы жас ерекшеліктеріне байланысты көп мәліметтерді
шатастырып алуы мүмкін. Кішкентай, әлсіз жер бетіне зорға
көтерілген көшеттің тамырын қатайту үшін бағбан қаншама жылдар бойы
тер төксе ұстаз да тап солай оқушыларының сезіміне шексіз. Отанын
сүюді елді сүюді, жерді сүюді, ана тілін сүюді, елді басқарып
отырған Елбасын құрметтеп, сүюді, осындай байлыққа кенелтіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 3
І бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін
қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 8
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін
қалыптастырудың педагогикалық тұрғысы ... 8
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың
психологиялық
тұрғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21
ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін
педагогикалық процестер арқылы
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.1.Сынып сабақтарында бастауыш сынып
оқушысының патриоттық сезімдерін тәрбиелеудегі
негізгі бағыт
бағдарлылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.2. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш
сынып оқушысының патриоттық сезімін
қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 71
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 74
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 77
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бастауыш буын – қайталанбайтын кезең,
ақиқаты сол, білім негізі бастауыштан басталады. Бастауыш білім
беру сатысы оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен
тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен оқушы тұлғасы
ұйытқысының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін аса маңызды, құнды,
қайталанбайтын буын екендігімен ерекшеленеді. Бастауыш сатыдағы
білім берудің бағдарлы мақсаты – оқу әрекетін қалыптастыру;
айналадағы дүниемен белсенді әрекеттестік тәрбие түрлеріне сай сезім
қатынас қарым – қатынасқа дайындау; өзін қоршаған және өмір сүрген
жаңа табиғи және әлеуметтік ортаны тануға, сүюге, қорғауға, өзін
ұстай білуге үйрету болып табылады. Оны оқу, ойын, еңбек, қарым –
қатынас сияқты түрлерін меңгерумен қамтамасыз етуге болады.
Басты назар аударатын мәселелердің бірі – патриотизм. Патриотизм
патриоттық тәрбие құндылықтары арқылы жүзеге асатыны белгілі.
Бастауыш сынып оқушылары оқу сабағы, тәрбие сағаттары, сыныптан,
мектептен тыс жұмыстар арқылы танымдық, тәрбиелік әрекеттерін
қалыптастырады.
Оқу адамның жеке басы танынымының ерекше түрі. Оқи жүріп
оқушылар өздерін қоршаған дүниені, елін, жерін, ұлтын, мәдениетін,
тілін таниды.
Өмір ағымы талап етіп отырған жаңа қоғамға лайықты саналы,
білімді, жетілген жеке тұлғаны дайындау бүгінгі мектеп алдында
тұрған негізгі міндет. Сондықтан мектептің бастауыш оқыту
сатысындағы оқу – тәрбие жұмыстарын жан – жақты толықтырып, халықтық
тәлім- тәрбиенің озық үлгілерімен сабақтастырып, бойында еліне,
жеріне деген сүйіспеншілік сезімі дамыған азамат тәрбиелеу бүгінгі
күн талабының өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.
Отаншылдыққа, туған жерін қорғауға баулу мектептің тәрбиелік
жұмыстарының аса маңызды бөлігін құрайтындықтан, өмірде болып жатқан
бетбұрыстар, қоғамдағы саяси көзқарастар, әлеуметтік – экономикалық
өзгерістер – еліміздің тарихына, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан салт –
дәстүріне құрметпен қараумен қатар, оны бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне
пайдалануға жол ашып отыр.
Қазақстан – 2030 бағдарламасына қатысты Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаевтың Оқушыларды қазақстандық патриотизмге, шығармашылық
жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қажет. Бүгіннен бастап
ұлттық мінез – құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік,
білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп
қалыптастыруымыз керек, - делінген.
Отан сүю, патриотизм деген ұғымдар мектепке, үйге жақынына,
туған қаласына (ауылына) деген сүйіспеншіліктен басталады.
Әрбір халық ел мен жер қадірін, ата – баба дәстүрін, ұрпағының
құлағына кішкентайынан құюға тырысады. Бұл тұрғыда, қазақ халқының
жаңа туған нәрестені бесікке салып, шілдехана тойынан бастау алып,
тұсау кесу, қыз ұзату, үйлену тойы, тіпті адамды соңғы ақтық
сапарға шығарып салу секілді сан – қилы ырымдар мен кәделерге толы
салт - дәстүрлерінің маңызы ерекше.
Ұрпақты ата – салтымызбен ұлтжанды етіп тәрбиелеу ұстаздар
қауымына үлкен талап қоюда. Себебі бала мектеп табалдырығынан
көрсем – білсем деген алып – ұшпа құмарлық сезіммен келеді. Осы
сәтті ұтымды пайдаланып, білімді ұлттық тәрбиемен ұштастыра білген
мұғалім ғана жемісті жетістіктерге қол жеткізеді. Жас ұрпақты
халқымыздың әдет – ғұрып, салт – санасымен сусындату ел ертеңін
ойлайтын саналы азамат қалыптасуының бірден – бір кепілі.
Мектепке келген баланың отбасында бойына сіңірген мейірімділік,
сүйіспеншілік, бауырмалдық секілді қасиеттерін одан әрі шыңдап,
соның негізінде патриоттық сезімді аша білу үшін әрбір мұғалім жүйе
бойынша белгіленген нақты іс- шараларды аса шеберлікпен үйлестіріп
жүргізуі тиіс.
Елдің елдігін оның тарихы, әдебиеті, салт – дәстүрі сақтайды
деген ұғымды бастау етіп алатын болсақ, патриотизмге тәрбиелеу
үрдісін шартты түрде мынандай іс – шараларға бөлуге болады:
➢ тілді құрметтеу;
➢ ұлттық салт – дәстүрді зерделеу;
➢ елдің тарихы мен мәдениетін оқып зерттеу;
➢ ата – бабалар өсиетін орындау;
➢ жер байлығы мен табиғатты қастерлеу.
Яғни, патриоттық тәрбие беруде, ең алдымен ана тілі,
табиғаттану, әліппе сияқты пәндер едәуір үлес қосады. Тарихты оқу
үйрену, әсіресе Отанымыздың тарихын оқу еліміздің қаһармандық өткені
мен теңдік алған қазіргі күніне сүйіспеншілік сезімдері нығаяды.
Халқымыздың әдебиеті мен тіл өнері – бабаларымыздың бізге қалдырған
бай мұрасы. Ана тілімен Отан деген ұғымдар – бір – біріне ажыратуға
келмейтін түсініктер. Ана тілінің бүгіні мен болашағына немқұрайлы
қарайтын кісі өз Отанының мүддесіне де дәл солай салғырт қарамақ.
Табиғаттану сабақтары еліміздің жер байлығы мен әсем табиғаты
туралы түсінік беріп қана қоймай, оқушылардың елі үшін мақтаныш
сезімін оятып, мұндай байлықты қорғау қажеттігін көрсетуі тиіс.
Ел болам десең, бесігінді түзе, - дейді ұлы жазушымыз Мұхтар
Әуезов. Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан салт – дәрсүр, әдет –
ғұрып үлгілері мен өнегелері соның айғағы. Елін сүйген адам сол
елдің салт – санасын, мәдени мұрасын қастерлеп, өнеге тұтуы тиіс.
Оқушыларды өз елін, туған жерін қорғауға және оны сүюге
баулып, оларға сонау Абылай бабамыздан бастап кешегі желтоқсанға
дейін азаттық үшін алысқан ұлы тұлғалардың ел тәуелсіздігі
жолындағы ерлік істерін ұғындыру мақсатында ел тану материалдарын,
белгілі қоғам қайреткерлерінің өмір деректерін көптеп қолдану ел
жандық сезімдерін тереңдетені сөзсіз.
Жастарымыздың бойында елжандылық, азаматтық, жоғары ізгілік пен
адамгершілік сезімдері жан жақты жетілгенде ғана Қазақстандық
патриотизм сезімі асқақтай түседі.
Негізгі білім бастауышта болғандықтан, жастайынан халықтың тарихи
– этникалық мұрасын, ұлтының әдет – ғұрып өнегесін, салтын сақтауға,
саналы көз қарасын қалыптастыруға, ұлттық мақтаныш туғызуға
оқушыларды жасынан тәрбиелеу бастауыш мектеп саласымен айналысатын
педагогтардың міндеті болмақ.
Елдің елдігін сақтап, ұрпақтан ұрпаққа мирас етіп қалдыратын
құндылықтарына деген жан – ашырлық танытуда патриотизмнің рөлі
ерекше. Сондықтан дипломдық зерттеу тақырыбымды Бастауыш сынып
оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастыру деп таңдауыма негіз
болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімін
қалыптасырудың мазмұнын, формасын, әдістерін негіздеу.
Зерттеу объектісі: оқушыларды патриоттық сезімдерін қалыптастыру.
Зерттеу пәні: патриоттық сезімді жетілдірудің жолдарын
педагогикалық процесте қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
1. Патриотизм туралы қазіргі кезде қалыптасып отырған ой –
пікірлерді анықтау;
2. Патриоттық тәрбие жөніндегі теориялық, тәжірибелік ой -
пікірлерді айқындау;
3. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімін тәрбиелеу
құндылықтарын белгілеу;
4. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімін педагогикалық
процесте қалыптастырудың мүмкіндіктерін қарастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер патриоттық тәрбиенің кіші мектеп
жасы кезеңіндегі мазмұны белгіленіп, оқушының патриоттық сезімі
қалыптастырылса Егеменді Қазақстан Республикасының өркендеуіне, оның
құндылықтарын сақтауға, құрметтеуге, сүюге, қызмет көрсетуге және
т.б. сияқты сезімдерінің арқасында өздерінің патриоттық
мүмкіндіктерін қосуды меңгереді.
Зерттеу әдістері: педегогикалық, психологиялық, этно –
педагогикалық, тарихи – этнографиялық, фольклорлық, бастауыш
әдістемелік, әдеби, әлеуметтік әдебиеттерге тақырып бойынша теориялық
талдау жасау; бастауыш педагогикасы мен әдістемесі, бастауыш сынып
мұғалімдерінің инновациялық жұмыстарына талдау; педагогикалық
тәжірибелерді жинақтап қорыту.
Дипломның құрылымы. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, әр бөлім
екі бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
І бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін
қалыптастыру мәселелері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың
педагогикалық тұрғысы.
Адамға ең бірінші тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген
білім – азаматтың қас жауы, ол келешекте оның барлық барлық өміріне
апат әкеледі, - депті әл – Фараби бабамыз. Мұнан өз тағдырын өзін
шешуге қолы жеткен халқымызға ұлттық рухани болмысты дұрыс
қалыптастыру аса қажет екенін байқаймыз.
Отаннына деген сүйіспеншілікті қалыптастыру мәселесі – бүгінгі
күннің білім беру жүйесі алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі.
Отан дегеніміз – халық. Халық дегеніміз – адам. Адамды сүю – оған
жақсылық жасау. Ендеше отаншылдық – сонау ерте заманнан қалыптасып
келе жатқан қасиетті сезім. Халықтық құндылықтарға сүйене отырып,
елдікке, ерлікке, азаматтыққа тәрбиелеудегі өлең - жырлар, мақал –
мәтелдердің әсері ұтымды болатындығы туралы танымал педагогтарымыз
айтып та, жазып та жүр.
Патриотизм мәселесі қай халықтың болмасын басты тәрбие бағдары
болады. Патриоттық сезімді тәрбиелеуде түрлі құралдар пайдаланылады.
Патриоттық сезімдер құралдарына:
1. Ұлттық құндылықтары – жер, ел, тіл жатады.
2. Ұлттық нышандары - Ел таңба, Ту, Әнұран.
3. Ұлттық мәдениеті – сөз, бейнелеу, саз, дене тәрбие және т.б.
4. Қазақ зиялыларының өнегелі іс - әрекеттері мен сөздері.
Халқымыздың отан сүйгіштік, патриоттық туралы, ұлттық мұрасының
даму тарихына үгілетін болсақ, ХҮ – ХҮІІІ ғасырлардағы Асан Қайғы
бастаған, Ақтамберді, Доспамбет, Шалкиіз, Бұхар, Махамбет т.б. ақын
– жыраулардың поэзияларындағы тәлімгерлік ой пікірлерінен көреміз.
Жас ұрпақтың оның ішінде төменгі сынып оқушыларының төл
мәдениетінен нәр алуы ұлттық фольклорымен тығыз байланысты. Қазақ
халқының өте әрідегі ата – бабаларының өмір сүрген кезінен (ҮІ
ғасыр, Түрік қағанаты) бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне
жарап келе жатқан рухани мұраның бірі – халықтық педагогика. Халық
педагогикасының басты мәселелерінің бірі – ұлттық үрдістер тұтастығын
сақтай отырып азаматтық, адамгершілік, патриотизмге тәрбиелеу болды.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой – толғаныстары бесік жырымен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен
айтыс - термелерде, жұмбақ - жаңылтпаштар мен мақал – мәтелдерде
көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні –
адамгершілік – имандылық, ақыл – ой, еңбек, эстетика, дене, патриоттық
тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі. Қазақ халқы бала
тәрбиесімен арнайы айналысатын қоғамдық орындар (балалар бақшасы
т.б.) ашпаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезіннен бастап - ақ
өлең – жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ тәрізді мәтіндік ұлағаттармен
санамақ, жаңылтпаш сияқты ойындар арқылы тәрбиелеп отырған. Ауыз
әдебиетінің басқа түрлеріне қарағанда, мақал – мәтелдердің өзіне тән
ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар. Ол адам өмірінде, тұрмыс –
тіршілікте, қоғамдық жайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға,
тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға, тұжырымды түйін
есебінде қолданылады.
Отансүйгіштікке тәрбиелейтін мақал – мәтелдердің алатын орны өз
алдына бір төбе. Мақал – мәтел ойды қысқа да ұтымды жеткізетін,
өмір тәжірибесін қолдана айтатын сөздер. Онда ел, жер, халық, Отан
жайында айтылған өнегелі сөздер өте көп. Мысалы, Өз елім өрен
төсегім, Ел – жұрты бардың жұтамы жоқ, Туған жердің күні де,
күлі де ыстық, Туған жер – тұғырың, туған ел - қыдырың, т.б.
мән мағынасына зер салатын болсақ, ешқандай дәлелдеуді қажет
етпейтін, жас ұрпақтың отансүйгіштік, патриоттық сезімін жетілдіру
үшін қажетті қағидалар, бұлардың тәрбиелік мәнін түсіндіре отырып,
бала тәрбиесінде кең пайдаланылды. Өзінің мақалдарында туған жер, ел
– отанды аса жоғары бағалап ардақтаған халық енді оларды қорғау
әрбір ер – азаматтың басты борышы деп біледі. Ел талап, ойран
салуды көздеген шапқыншы жау болса, оған қарсы аттану, қасықтай
қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп дұшпаннан Отанды
қорғап қалу халқын сүйген әрбір ер жігіттің азаматтық борышы
болатындығын көрсетеді. Жат елдің жақсысы болғанша, өз еліңнің
сақшысы бол, Елін сүйген ер болар деген мақалдар осының айғағы.
Халық мақалдары ел қорғау, басқыншы жауды талқандап жену жолында
ерлік жасаған, қара қылды қақ жарған, қиядан тартып жол салған,
жау қамалын қиратқан, табан тірескен айқастарда тайсалып тартынбаған
жігіттерді ардақтайды, абыройлы атақ пен даңққа бөлейді. Олардың
халық сүйсінген ерлік істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді.
Қазақ ауыз әдебиетінен орын алған және ерте заманнан бастап
бүгінгі күнге дейін даму, өсу үстінде келе жатқан жанрлардың бірі
– жұмбақтар.
Жұмбақ - өскелең ұрпаққа білім берерлік, тәрбиелік мәні бар
құралдардың бірі. Мақал адамның логикалық ойын дамытса, жұмбақ,
жаңылтпаш жас баланың тілін жетілдіріп, табиғат өмір жағдайындағы
түсінігі мен қиялдау қабілетін дамытады. Жұмбақ ең алдымен жас
бөбектерге үйретілген. Оның өзі көбіне ұйқасқан өлең түрінде
айтылатын болған. Алдында айтылған мақал – мәтелдер тәрізді жұмбасқтар
да балаларды ерлікке отаншылдыққа, патриотыққа үндейтін маңызды
құралдардың бірі. Өйткені көптеген жұмбақтардың астарында батырлық
ел қорғаған ерлердің бойындағы бес қарулы жасырын түрінде айтылады.
Мысалы: Белі қайқы, жоны тайқы. (қылыш).
Сүмбелі теректі,
Қызыл желекті.
Ерден қалмайды,
Жауда керекті. (найза)
Негізі, жұмбақты сөз образының кілті есебінде тануға болады.
Жұмбақ ақындықтың ұрығы – дәні тәрізді. Жұмбақтардың шешуін іздеймін
деген баланы ойына және қиялына әсер етіп қана қоймайды, сонымен
қатар қылыш, найза тәрізді ер қаруын қолға ылып, елін жаудан
қорғауға деген құштарлықтар пайда болады.
Аңыз әңгімелерде елдің мұңын мұндап, жоғын жоқтайтын қаһармандар
өскелен буынға тәрбиелі де ізгі ықпалын тигізеді. Мысалы,
көпшілікке мәлім, ұлы даланың абыз жырауы атанған Асан Қайғы
туралы айтсақ артық болмас. Асан Қайғының халқы уайым - қайғыны
білмейтін, жан – жануары жылына екі мәрте балалайтын жазы самал,
қысы шуақты Жерұйықты іздеуі баяндалады. Желмаяға мініп тынымсыз
сапар шегетін, Алтай мен Атырау арасындағы жер – судың қадір –
қасиетіне қарай сипаттама беретін дала даңышпаны қартайған шағында
жарғақ құлағы жастыққа тимей жүрсе, ол халқы үшін жасаған қызметі.
Сол үшін де халқы да оны қадірлеген, оны кейінгі ұрпағына
Асан Қайғының отаншылдығын, үлгі етіп ұсынған. Асан Қайғыдай ел
ұлы болуға үндеген. Жалғыз Асан Қайғы емес, сонымен бірге Жиренше
шешен туралы айтылған аңыз әңгімелерді де патриотизм туралы
айтылған. Айталық, ұзақ мерзім бойы әз – Жәнібек ханның ақ
ордасында болып, өзінің ұядай қосына анда – санда бір оралатын
Жиреншенің екі тізесі сыртқа шығып жататын баспанасы жайлы қайран
менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім деп айтатын қанатты сөзінде
патриоттық ой жатыр. Өйткені, ел деген ұғым осы шағын қостан
басталатынын, туған жерге деген сүйіспеншілік осындай түсініктен нәр
алатынын қиыр жайлап, шет қонып жүрген көшпелі жақсы білген.
Сондықтан, оны ұрпақығына өнегелі жол деп көрсетті.
Ертегілерге бай елдердің бірі – қазақ халқы. Қазақ халқының ой –
қиялының жемісі болып саналатын ертегілер балалардың патриоттық
тәрбиесінде аса маңызды рөл атқарады. Өйткені, ондағы патриотизм
шығарма қаһармандарының туған еліне, кіндік қаны талған жеріне
деген құмтарлығы ауыз әдебиеті нұсқауларының басқа жанрларына
қарағанда ертегілерде анық байқалады. Мәселен, Ер Төстік
ертегісіндегі оқиғалар бас кейіпкер өзінің елден ауып кеткен
ағаларын іздеп тауып әкелуі, өз басына, еліне қауіп төндірген
перінің қызы Бекторы мен Жалмауыз кемпірден құтылып, кек алуы
жалаң батырлық емес, ізгі пейілді азаматтығын да байқатады. Халық
ертегілері өткенді ғана баяндаумен шектелмейді, болашақ, келешек
туралы қатты ойланады. Қазақ ертегілерінің басым бөлігінде ерлік,
батырлықпен қатар үлкен адамгершілік, қайырымдылық ақыл, тапқырлық,
мейірімділік пен парасат мадақталып, өскелең ұрпаққа – үлгі ретінде
ұсыналады.
Отаншылдық, ел – жұртын сүю, азаматтық борышын атқаруға болатын
халықтық рухани құндылықтың бірі – ар – намыс. Бұл – борышты атқаруға
итермелейтін әлеуметтік күш. Осы тұрғыдан алғанда ар – намыс қазақ
халқының бойына туа біткен ұлттық әлеуметтік - психологиялық
ерекшелік болмысы және ол азаматтық елін, жерін, тілін сүюге
отандық ойлау жүйесінің негізі болмақ. Сондықтан баланың жасынан ар
– намысын қалыптастыру үшін халықтық ертегілердің, ер – азамат
бейнесін сомдап, үлгі етіп, мақтанышын, ерлігін мадақтап
тәрбиелеудің маңызы зор.
Қазақ ауыз әдебиетінің ертеден кем жатқан күрделі саласының
бірі – батырлар жыры. Бұл жырлардың көпшілігі халықтың Отанды сүю,
басқыншы жаудан елді қорғау, халық үшін емес ерлік еңбек ету
идеясынан туған. Дәстүрлі қазақ эпосы – ұрпақтар бірлігі мен
сабақтастығының айқын айғағы ретінде бүгінгі күні де халықтың
жадында сақталып, ғасырдан – ғасырға, ұрпақтан – ұрпаққа асыл мұра
болып жетіп отыр. Батырлар жыры бір ғасырдың ғана жемісі емес. Ол
халықтың ертедегі тұрмыс – тіршілігіне, тарихына, қоғамдық өміріне
байланысты туып, солармен бірге жасасқан. Елін, жерін қорғаған
батырларды мадақтап жырға қосу арқылы халық жас ұрпақты ерлікке,
өрлікке, мәрттілікке, ұлтжандылыққа үйретуге тырысқан. Мысалы,
Қамбар батыр жыры еерсектермен қатар, кіші сынып оқушыларының
қабілетіне сай шығарма. Қамбар батырдың ерлік істері, халқына
сіңірген еңбегі балаларды қажырлы өжет іске бастайды.
Ұлттық ойындардың да балаға тигізетін пайдасын халық ертеден –
ақ білген. Бәйге аттың озып келуі баланың батылдық пен
өжеттілікке, шапшаңдыққа, ептілікке тәрбиелейді. Жастайыннан ат
құлағында ойнайтын қазақ баласы үшін бәйге ертеңгі әскери мектептің
бір сынағы іспеттес. Қазақтың баласы жасы жетіге келгенде атқа
мінгізіп үзеңгіні ұстатуы, ел болуға, өз ісіне жауапты болуға
меңзегені де жақсы дәстүр. Бұл жерде баланың жетіге келгенде
мектепке баруы да, оң – солын, танудағы алғашқы қадамы да
кездейсоқтық емес.
Жалпы кез келген адам соғыс іс - әрекетінде немесе басқа
жағдайда ерлік істерге бару үшін алдымен рухани тұрғыдан дайын
болуы керек.
Адам өмірінде тәлім – тәрбиенің маңызының зор екенін терең
түсінген олардың ешқайсысы да осы тақырыпты айналып өте алмады.
Жалпы ұрпақ тәрбиесінде ұлттық ерекшеліктерде, халықтың тәлім –
тәрбиені ұлттық құндылықтарын ескере отырып тәрбиелеудің тұтас
жүйесін жасауда өткен ғасырдағы көрнекті ағартушылардың
педагогтардың, қазақ зиялыларының алаш азаматтарының өнегелі істері
мен ой – пікірлері патриоттық тәрбиенің құралы бола алады.
Қазақ зиялыларының тәлім – тәрбиелік беру жөніндегі құндылықтары
елжандылық, халқы үшін адал қызмет ету екенін өз еңбектерінде
терең түсіндіре алды. Ұлтжандылықтың, елін сүюдің ғажайып күш
екендігін терең сезінген ежелгі қазақ ақын – жыраулары, ойшылдары өз
шығармаларына осы тақырыпты үнемі арқау етті, көп көңіл бөліп,
халықты елі үшін жанын жеда етуге, жастарды елжандылық рухы
тәрбиелеуге баса көңіл бөледі.
Жастарды елжандылық рухта тәрбиелеу жауынгер жыршысы Махамбет
Өтемісұлының өлеңдерінде өзекті орын алады. Ол өз еңбектерінде
жастарды ерлікке, Отан сүюшілікке, ар – намысты қорғауға,
адамгершілікке уағыздайды. Ақынның қай өлеңін алсақ та, халыққа
адал қызмет ет, еліңді, жеріңді жаудан қасық қаның қалғанша қорға,
әділет үшін, халық үшін өкінбей өлу азамат ердің ісі деген аталы
сөз өрнектеледі. Осындай халықшылдық идея, елжандылық сезім
жастардың жүрегінен терең орын алып, оларды белсенді іс - әрекетке
баулиды. Махамбет, Ақтанберді, Шал, т.б. ақын – жыраулар шығармасында
ерекше сөз болатын ерлік, Отанын, елін жерін жаудан қорғай
білушілік, отбасы, ауыл – аймақ, ел намысын қорғау жолында жан
аямаушылық сияқты ізгі қасиеттерді дәріптей отырып, жастардың бойына
елжандылық пен интернационализмді, гуманистік қасиеттерді сіңіре
аламыз.
Профессор М. Ғабдуллин өзінің Ата – аналарға тәрбие туралы
кеңес еңбегінде Бүгінгі жастарды елжандылық рухта тәрбиелеуде ақын
– жыраулардың өнеге сөздерінің белгілі мөлшерде пайдасы бар екені
хақ. Мұндағы тәрбиелік мәні бар әңгімелер жастарға жат емес.
Халықты сүй, халық үшін ерлік еңбек ет, ел – жұртқа қорған бол
деушілік қазіргі күнде ескірген сөздер емес, қайта мағыналы, мәнді
сөздер. Сондықтан бұлардың ішінен жастарымыздың тәрбиелеуде әсер
ететіндерінтаңдап алып, орнымен пайдалана білсек, нұр үстіне нұр
болар еді дейді. Осы тұрғыдан алғанда қазақтың ұлы ойшылдарының
кемеңгерлік ой – пікірлерін оқу – тәрбие ісінде орынды пайдалана
отырып, оқушы – жастарды ұлтжандылыққа тәрбиелеу - әрбір тәрбиеші
ұстаздың басты парызы.
Шоқан Уәлиханов баға жетпес құнды еңбектерінде ауызекі
шығармашылық арқылы халықтың (өлең, мақал – мәтелдер, эпостар және
т.б.) патриоттық тәрбиеге қойылған талап тілектерін, ой – пікірлерін
көрсете білген. Қазақ табиғатының адамгершілік – патриоттық тәрбиесіне
деген ықпалын өзінің күнделіктері мен сапарнама естеліктерінде
тұжырымдап жазған. Шоқан өз халқының мәдени құндылықтарын маржандай
тізіп жинауы, олардың тәрбиедегі мәнін көрсете білуі, оған өзінің
көзқарасын білдіруі - өзінің Отанына, халқына, елі мен жеріне деген
сүйіспеншілігінің белгісі, патриоттық сезімі мен ұлттық намысының
жоғары деңгейді қалыптасуының көрсеткіші. Шоқанның Отанға деген
сүйіспеншілігінің қалыптасуына, патриоттық сезімінің жетілуіне, адами
дүниетанымының дамуына бірнеше факторлар әсер етті. Оның рухани
жетілуіне, еліне, Отанына сүйіспеншілігінің қалыптасуына туған жері
Көкше өңірінің (Оқжетпес, Қосмұрын, Сырымбет) тамаша табиғаты,
ержүрек батырлары, ғұлама азаматтары тікелей әсер етті десек артық
болмайды. Ол бала жасынан Айғанымнан естіген ертегі, аңыз -
әңгімелері батырлардың ерліктері туралы естеліктері оның ұлттық
патриотизмінің қалыптасуына әсер етті, туған елінің, Отанының
алдында жауапкершілігін арттырды, халық дәстүрін бағалай білуге
үйретті. Шоқан шығармаларының мазмұны оның туған еліне деген
сүйіспеншілігін, өз халқының рухани жағдайын жақсы түсінгенін, оның
болашағына сенгенін көрсетеді. Оның өз халқының тарихын жақсы
білуі, батырлар ерлігін нақты деректер арқылы әсерлі әңгімелеуі
кімді де болса таңдандырмай қоймайды. Мысалы, ХҮІІІ ғасыр батырлары
туралы тарихи аңыз - әңгімелер еңбегінде Шоқан сол дәуірдің
белгілі батыр қайраткерлері: Абылай, Бөгенбай, Жанатай, Сырымбет,
Жәнібек, Байғозы, Оразымбет, Елшібек, Малайсары, Баян жайында он
төрт түрлі әңгіме беріледі. Қалмақ ханы Қалдан Церенмен арада
болған жорықтар, қарым – қатынастар туралы мағлұматтар бар. Бұл
тарихи деректеменің мәні өте жоғары. Өйткені, олар ХҮІІ ғасырдағы
жаугершіліктің мән – мағынасын жан – жақты танып білуге көмектеседі.
осы оқыиғаларға қатысқан батырлардың адами қасиеттерін, бір – біріне
деген сыйластық көзқарасын, шыдамдылығын, қайсарлығын білуге
жәрдемдеседі. Шоқанның Едіге жырын жазып алуы да, оны орыс тіліне
мазмұндап аударуды да, эпостық генезисі мен тарихи оқиғаларға
қатысты айтқан пікірлері де ұлттық патриотизмнің бір көрсеткіші
десе болады. Шоқан өзінің үлгі - өнегесімен халқының сонау көне
заманнан бері тұнып тұрған шежіре тарихын аялау, әрбір ой – тұжырым
қастерлеу, мәдени мұрасын көздің қарашығындай сақтау, оны
патриоттық сезіммен адамгершіліек, эстетикалық тұрғыда қабылдау
арқылы азаматтық борышым деп түсінгенін байқатады және осы сезімді
жеткіншектердің санасына құюға талпынады.
Балалар мен жеткіншектерде ұлттық патриотизмді қалыптастыру
мәселесі ұлы абай шығармаларында жақсы көрініс тапқан. Ұлттық
патриотизмді қалыптастыруда ол халық ауызекі шығармаларының рөлін
өте жоғары бағалаған. Оның тәрбиелік мүмкіндіктерін бала жастан
меңгерген, өзінің өлеңдері мен қаар сөздерінде өте ұтымды
пайдаланған.
Абай қазақ ертегілері мен аңыздарын, өлеңдері мен жырларын,
мақал – мәтелдері мен жұмбақтарын бала кезден естіп, бойына сіңіріп
өсті және ұдайы қалың елдің ішінде, өмір бойы фольклорлық дәстүр
арасында болды. Небір әдемі айтыстардың, шешендер мен билер дауының
куәгері болды. Абай өзінің еңбегінде халықтың ауызекі шығармаларын,
көркем өнердің шебері, эстетика өкілі ойшыл ақын ретінде
пайдаланады. Ол өзінің қара сөздерінде (отыз тоғызыншы т.б.) және
Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы атты еңбегінде 10
мақалға талдау береді. Мақалдарды халықтың өмірімен және тарихымен
тығыз байланыстыра алып қарайды және қоғамдық мәні тұрғысынан
бағалайды, мақал – мәтелдерді талдау барысында адамгершілік, ұлт
жандылық, ынтымақтастық, ел тарихы мәселелеріне аса назар аударады,
оларды зұлымдық, сұрқиялық, екіжүзділік, барымташылық тәрізді
жағымсыз мінез – құлықтармен салыстырмалы түрде қарастырады. Мысалы,
Он үшінші, Отыз алтыншы сөздерінде жастарды имандылыққа
шақырады. Қазақтың Құдайтағаланың кешпес күнәсі жоқ, Ұят кімде
болса, иман сонда деген мақалдарын келтіре отырып, олардың мазмұнын
дұрыс түсіндіруге талпынады. Абай Отыз тоғызыншы сөздегі (Аз
араздықты қуған көп пайдасын кетірер, Ағайынның азары болса да,
безері болмайды, Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел
болса, төбедегі келеді мақалдары арқылы халықты гуменистік
көзқарасқа шақырады, елдегі тыныштық, ынтымаққа, отансүйгіштікке,
елжандылыққа, татулыққа байланысты дегенді айтады. Абай өзінің
Бірақ сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы деген зерттеу
еңбегінде балаларды құнды тарихи деректермен таныстырады. Шыңғыс хан
мен Жошының билеген кезеңдерін баян ете отырып, Ондағы Түгел
сөздің түбі бір, түр атасы – Майқы би, Жылан жылы жылыс болды,
жылқы жылы ұрыс болды, Қой жылы зеңгер тоғыс болды,
Самарқанның сар жолы, Бұланайдың тар жолы деген мақалдарға
түсініктемені Шыңғыс ханмен оның жорық – сапарымен байланыстырады.
Абайдың бұл арадағы мақсаты – жастарға қазақтың арғы тегін, қайдан
шыққанын түсіндіру , Жеті атасын білмеген ұл - жетесіз дегізбей,
оларды өз руын, шыққан тегін білуге баулу. Балалар мен жастардың
ұлттық патриотизмін қалыптастыруда Абай өдеңдерінің рөлі ерекше.
Оның Жаз, Күз, Қыс, Жазғытұрым, Желсіз түнде жарық ой
т.б. өлеңдеріндегі туған жер табиғатының әсем көріністері,
адамдардың күнделікті тыныс – тіршілігі, іс - әрекеттер, балалардың
Отанға, елге, туған жерге деген сүйіспеншілігін арттырады,
патриоттық сана – сезімнің оянуына әсер етеді.
Сонымен, ағартушылар қазақ халқының тарихы мен тіршілігіндегі ең
күрделі мәселелеріне көңіл бөлген, елдің өркендегі өмірін тарихи
тұрғыдан түсінуге тырысқан, сол дәуірдегі құбылыстар мен оқиғаларды
әлеуметтік тұрғыдан қарастырған, халықты, елін, жерін, Отанын
сақтауға, мәдениетін аялай білуге, жоғары адамгершілікке шақырған.
Қазақ халқының рухани көсемі, қазақ тілі білімінің атасы, мемлекет
және саяси қайраткер, халқымыздың ұлы реформаторы Ахмет Байтұрсынов
Атадан балаға мирас болып екі – ақ нәрсе қалады: біріншісі – бай
тіл, екіншісі – байтақ жер, - деген еді. Біз, бүгінгі ұрпақ, осы
екі нәрсені көзіміздің қарашығындай сақтап, келер ұрпаққа
табыстауымыз керек. Ол үшін бізге отансүйгіштік, патриоттық, ұлттық
сана – сезім қажет. Бұл қасиеттер ұарпақ бойына оқумен, біліммен,
үйренумен, талаптанумен бітеді. Ұлы қасиеттерді ұрпақ бойына
дарытатын ұстаз, ата – ана, тәрбиеші, қоршаған ортасы екені дау
туғызбайды. Патриотизмнің шынайы үлгісі – ұстаз.
Ерлік тәрбиден туады деп Бауыржан атамыз айтқандай, өзінің
бар саналы өмірін жас ұрпақты оқыту – тәрбиелеу ісіне жұмсаған,
қазақ халқының прогрессивті, педагогикалық ой – пікірлерін
қалыптастырып, ұлт – мектебінің іргетасын қалаушылардың бірі – қоғам
қайраткері, белгілі жазушы, тамаша аудармашы, ағартушы – демократ С.
Көбеевтің жас ұрпақтың бойына отансүйгіштік қасиеттерді
қалыптастырып, оларды елжандылыққа баулуда еткен еңбегінің мол
екенін байқаймыз. С. Көбеев жастарды елжандылыққа тәрбиелеуді
табиғаттану пәндерінің маңызын атай келіп, оқушыларды елжандылық пен
ерлікке тәрбиелеуде алуан түрлі қоғамдық істерді пайдалану
керектігін, әсіресе, өлкетану мұражайларына және туған өлкедегі
тарихи жерлерге саяхатқа апару, еңбек және соғыс ардагерлерімен
кездесу кештерін өткізіп отыру істерімен бірге мәдени - әдеби
мұраларды да тиімді пайдалану керек дейді. С. Көбеевтің пікірінше,
елжандылыққа баулу ұзақ уақыт бойына үзбей, қажымай – талмай мектеп
пен ата – ана бірлесе, ойласа жүргізгенде ғана сәтті болады. С.
Көбеев оқушыларды елжандылық рухта тәрбиелеу жұмысы тек мектеп
ішінде, тек сыныпта, тек сабақ үстінде ғана жүргізіледі деп
ұғынудың қате екенін ескертеді. С. Көбеев баланың өз Отаны үшін
қажетті азамат болып қалыптасуына ата – ананың алатын орны мен
атқаратын мәнін зор бағалады. Ата – ана өзінің баласына, - дейді
ол, - ұдайы ақыл айтып, кеңес беріп, оны үйретіп отырады. Жақсы
оқы, шыншыл бол, әділ бол, халыққа адал қызмет ет дейді олар.
Бұл өте жақсы, бірақ жеткіліксіз. Баланың ата – ана, туған –
туысқаны, ең алдымен, өздері үлгі болулары ерек. Үй ішінде үлкен
адамдар бос уақыттарында газет, журнал, кітап оқитын болса немесе
үйде істейтін белгілі бір жұмыспен шұғылданатын болса, бұл да
балаға үлгі... Айталық баланың ата – ана, не басқа туысқандары
өзара дос, бірін – бірі сыйлайды екен, дос адамдарды да сыпайы,
саналы адал адамдар екен, ата – ана бұлармен тату – тәтті екен.
Солар қуанса баланың әке – шешесі де қуанады. Сонда бала мұны да
үлгі етеді, еліктейді. Демек, бұл күнбе – күн үздықсыз жүргізіліп
отыратын ең жақсы тәрбие болып табылады. С. Көббев отансүйгіштік
тәрбие негізі ана – тілі екенін терең түсіндіре білді. Оның
пікірінше, жас ұрпаққа білім беру өз ана тілінде жүргізілуі
керек. Педагогикалық қызметінің алғашқы кезінде – ақ С. Көбеев қазақ
балаларын ана – тілінде оқытудың тиімді де бірден – бір дұрыс жол
екенін қуаттайды. Ұлт мектептерінде жастар, ең алдымен, өз ана
тілінде сауатын ашуы қажет. Сабақты өзінің ақыл – ой дүниесіне,
сезіміне, қиялына күшті әсер етеді. Көркем сөз зергерінің бояулы
да сырлы, асқақ та әсем, кестелі де айшықты, мағыналы сөз
бедерлері оқушыларға өмір құбылыстарын, табиғат көріністерін, адамдар
арасындағы түрлі қарым – қатынастарды дұрыс түсініп, баланың
дүниетанымын дұрыс қалыптастыруға ықпал етеді. Оқушыны ана – тілінде
жазылған әңгіме, өлеңдер арқылы рухани өмірмен, халқының арман -
мүддесімен таныстырып, ана тіліне, сол арқылы халқына, еліне,
сүйіспеншілік сезімін оятса, балада елжандылық қасиет қалыптасады.
Сондықтан мектептерде сабақты ана – тілінде қазақ тілінде жүргізу
қажет деп есептейді. С. Көбеев саналы өмірін жас ұрпаққа саналы
және тәлімді тәрбие мен сапалы білім беруге жұмсады. Оқушыларды
адамзат қауымын сүйетін интернационалист азамат етіп қалыптастырудың
да елжандылыққа әсері зор екенін ұғынып, осы жолда да күш –
жігерін, өнерін, білімін алмады. Бала, - деп жазды ол, - өз елін,
жерін, халқын сүйе отырып, барлық елдердің қарапайым халқын,
правалары мен тәуелсіздігін құрметтеу рухында тәрбиеленуі тиіс.
Интерноционалдық достықтың жаршысы А. Герцен, Көршінің мойнына
құрақ салып, қылқындырып отырып, өз еліңе еркіндік дәуірін
бастауға болмайды деген еді. Барлық ақыл – ойнын, күш жігерін
аянбай жұмсап, өз өмірінің жарты ғасырдан астамын мектепте
өткізген. С. Көбеев хылықтар достығы жолынды жаршы бола білді,
жастарды туған халқын құрметтеуге тәрбиеледі.
Б. Момышұлы Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың
тыныштығын алатын лаңкестермен қарсы ұйымшылдықпен күрес,
мемлекеттерге қауіп төндіретін кез келген сыртқы және ішкі күштерге
қарсы тұрудың өзі жастардың отаншылдық рухта тәрбиелеу міндетін
жүктейді. Осыған орай патриоттық тәрбие мәселесі адамзат тарихының
он бойындағы ұрпақтан – ұрпаққа жалғасын келе жатқан ұлы мақсат
болғандықтан мектеп оқушыларының бойындағы Отанға деген
сүйіспеншілігін, яғни патриоттық санасын дарытуда халқымыздың біртуар
ұлы, ердүрек қолбасшы, жазушы. Батыр Қазақстанның Халық Қаһарманы
Б. Момышұлы ағамыздың кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырып кеткен
өсиеттері және ерлікке толы шығармаларының алатын орны ерекше.
Жиырма жылдық өмірін әскер қатарында өткізген Бауыржан ағамыз
өмірінің соңына дефін әскери – патриоттық тақырыптарға шығармалар
жазды. Екінші дүиежүзілік соғыс кезінде атақты генерал И. Панфиловтың
сегізінші гвардиялық дивизиясында рота, батальон, полк кейін
дивизия командирі қызметін атқарып, неміс фашист басқыншылырына
соққы бері, батальон ды бірнеше мәрте жау қоршауынан алып шықты.
Бұл жөніндегі өлең жырлары арқылы жауынгерлерге рух беріп ерлік
істерге шақырады. Кейіннен атақты жазушы Александр Бек батыр
ағамыздың ерліктері жайлы. Волокаламск тас жолы атты романын
жазды. Осы роман арқылы Бауыржан ағамыздың аты әлемге әйгілі
болды.
Патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік жеке адамның
аман – саулығының қоғамдық – мемлекеттік қауыпсіздікке тікелей
байланыстығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз – жеке адамды
көркейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет
туралы ұғымды жекеадаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен
және болашағымен қарым – қатынасты білдіреді.
Ерлік дегеніміз - табиғат сыйы емес, ең алдымен өзінің ар –
намысында және азаматтық қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық
жасап масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін
– азаматтық парызын орындау үшін осындай адамгершілік теңдікті
өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым өмірінің игілігіне ғана
емес, оның қауіп – қатерінде бөлісіп, жауды барынша жою, жанға
жанмен, қанға қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және
отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп – қатерге
бас тігу. Батылдық – қимыл - әрекет есебін тәуекелдеумен үйлестіре
алушылық. Табандылық – батырлардың қалқаны. Өжеттілік, қайсарлық –
адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың өзінде абыроймен өлімге
бас тігуге тәуекел етушілік, игілікті құлшыныс.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың
психологиялық тұрғысы.
Елжандылық адам баласына туа бітпейді. Ол айнала қоршаған
дүниені дұрыс танып білгенде ғана пайда болатын құбылыс. Айнала
қоршаған ортадан беймәлім нәресте дүниеге келгенде мейірімділік пен
шындықты, батылдықты, жауапкершілікті, сатқындық пен әділетсіздікті,
пайда күнемдікті кездестіреді. Өмірлік тәжірибесі енді ғана
қалыптасып жатқан даланы ненің жақсы - жаман қасиет екенін тани
білуге тәрбиелеу және қалыптастыру маңызды мәселе. Баланы елжандылық
рухта қалыптастырудың алғашқы кезі мектепке дейінгі жастан басталып
әрі қарай бастауыш сыныптан жан – жақты жүзеге асатын үрдіс.
Бастауыш сынып оқушылары айналамен таныстыруда сезім мүшелерінің
- көру, есту, түйсіну, иіскеу, сипап сезу сезімдері белсенді жұмыс
жасап, одан әрі даму қарқынды түрде дамып отырады. Өйткені алуан
түрлі іс - әрекеттер арқылы балалар қоршаған орта мен ондағы түрлі
заттардың ерекшеліктерін сол мүшелер арқылы зерттеп, оны сезініп
сараптама жасайды. Сезім – бұл, адам жанының мазмұны, оның жүйесі
түгелдей керіп тұратын күрделі психикалық процес.
Психология ғылымында ғалымдар сезімнің бірнеше түрлерін
қарастырған: сезім тәрбиелеудің құралдарын қазақ халқының үш
құндылық, үш бірлігі арқылы қарастырамыз:
Адамгершілік (моральдық) сезімді жеке адамның өздерімен қарым-
қатынасқа түскен басқа адамдарға, өзіне деген эмоциялық қатынас
және Отанға, достыққа, намыс – борышқа деген көзқарасы.
Интеллктуалдық (сенсорлық) сезімді ақыл - ой процесінде пайда
болған жеке дара сезімін, терең, ішкі толқыныстардың қанағат, юмыр,
ирония және жаңалыққа ұмтылуы.
Эстетикалық сезім - әсемдікті қабылдау мен жасау пайда болған
рахатты, Отанға сүйіспеншілік сезімін жатқызады.
Патриоттық сезім – адамгершілік сезімінің бір қомақты саласы
болып табылады. Сенім. Ел басшылығы, Үкімет орындағы халқының
бейбіт, тынышта өмір сүруі мен жарқын болашағы үшін қызмет етуде.
Осыған орай норма.
Тәрбиеге ең қиын нәрсе – сезе білуге үйрету. Балаларды сезе
білуге үйрету, оларға өзінің эмоциялық – адамгершілік мәдениетін
бере білу. Баланы сезе білуге жақын адамдарының көздерінен рухани
дүниесін көре білуге үйрету үшін тәрбиелеуші бала бойындағы сезімін
бүкіл сезімдік қасиетін аялай білу керек.
Сонымен баланы елжандылық рухта дамытуда айналамен таныстыру –
бұл, әлеуметтік орта жөнінде мағлұмат беру болып табылады.
Әлеуметтік орта күрделі, қыр сыры көп, көп жағдайда қайшылықты
дүние. Осы жағдайда қоғамда белсенді әрекет, әрине психолог –
педагог қауымдарының екіншісіне бөлінеді. Патриотизм сезімі мазмұны
жағынан көпқұрлы, бірнеше сөздермен айту жеткіліксіз. Бұл туған
жерге деген сүйіспеншілік, өз халқы үшін мақтаныш, және өзінің
қоршаған ортамен тығыз байланыста екенін сезіну мен өз елінің
байлығын сақтап, молайту ниетінің болуы. Патриотизм тек күрделі
ауыр жағдайларда ғана емес, күнделікті халықтың еңбегімен рухани
өмірінде байқалады. Патриотизм сезімі осыншама күрделі болса, онда
бастауыш сыныптың оқушыларын осы сезімде тәрбиелеу жөнінде сөз
қозғауға болар ма екен? Жас ерекшелігінің өзгешеліктерін ескеріп,
балаларды зор ықыласпен бақыласақ, мынадай қорытынды жасауға болады.
Бастауыш сыныптың оқушыларында білім көрсеткіші едәуір көбейген
деуге болады және тек қазіргі жағдайды ғана емес, болашақ туралы
мәселе қызықтырады. Олардың әңгімелерінен, сұрақтарынан мейірімділік
пен жауыздық, әлеуметтік әділетсіздік туралы байымдауларын есітуге
болады: Неге жер шарында халықтар бейбіт жағдайда өмір сүрмейді?
Неге басқа елдерге біздің еліміздегідей ынтымақтастық жоқ?
Біздің елдің халқы бірліктен болғандықтан, біз ешкімнен қорықпаймыз.
Соғыс жүріп жатқан елдердің жетім бүлдіршіндеріне кітап,
ойыншықтарымызды жіберейік. Үлкен өмірдегі бүткіл орын алып отырған
оқиғаларға қызығушылық танытқан өз оқушыларының осындай пікірлерінің
тізімін әрбір ұстаз жалғастыра алады. Балаларда үлкендердің ортасына
үлкендердің ортасына деген қызығушылықтары – сұрақтарында, адамдардың
еңектегі ерлігі туралы, соғыс батырлары туралы, түрлі елдер туралы
мұғалімдердің әңгімелерін құштарлықпен тыңдауында байқалады. Мұны
оқушылардың ойнаған ойын түрлерінен де көреміз. Бұл ойындарда елде
болып жатқан айшықты оқиғалар бейнеленеді. Мысалы олар Бауыржан
Момыш – ұлы аталарындай батыр және жаужүрек жауынгерлер болып
ойнайды, космонавт болып ойнағанды да тәуір көреді.
Бастауыш сынып оқушылары жалпы халықтық мүдде үшін еңбек етуге,
табиғат байлығын қорғауға толыққанды қатынасқылары келеді. Ұлы Отан
соғысы жылдары балалар соғысқа суреттерін, өздері жасаған заттарын
жіберді, жаралы жауынгерлердің алдында концерттер қойды.
А. И. Герцен: бүкіл ақыл – ой болмысының негіздері балаң жаста
қаланады, - деген. Яғни, патриоттық сезімді тәрбиелеу балалардың
жас кезінен бастап, мектеп табалдырығын аттаған жылдары қарқынды,
тереңдетіліп қолға алынуы тиіс.
Ел жандылық сезімінің бастапқы кездерін еске алғанымызда,
алдымен балалық шағымыздағы әсерлерге жүгінеміз: бұл тереземіздің
түбінде өскен ағаштар, атамыздың жайқалған бау – бақшасы,
ауылдастардың дастарған бастағы таусылмас әңгімелері, қосыла шырқаған
тамаша әндері.
Бала туылғаннан ана тілін есітеді. Анасының бесік жыры, айтқан
ертегілері беймәлім өмірдің есігін ашады, дүниені құлпыртып,
айналаны нұрға бөлейді, болашаққа үміт пен үлкен сенім арттырады.
Ертегілер балаға ой салады, түрлі сезімдерге жетелеп бірде жылатып,
бірде күлдіреді ең негізгісі халықтың бағасы жоқ байлығы достық,
еңбексүйгіштік, отансүйгіштік, өзара көмек екенін көрсетеді. Ұрпақтан
– ұрпаққа жалғасып отыратын адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелейтін әр
халықтың өз ертегілері бар. Ертегіні тыңдай отырып бала өз халқы
нені сүйсе соны сүйеді, неден жиренсе содан жиренеді. Халқымыздың
асылы – жұмбақтарды балалар жеңіл де зор ынтамен қабылдайды. Онда
әзіл де, наз да, адамға деген, Отанға деген терең сүйіспеншілік
те бар. Ертегілер, мақал – мәтелдер елге деген, жерге деген, тілге
деген сүйіспеншілікті тәрбиелеудің кәусар бұлағы.
Балалық шақтағы әсерлер кейде үлкен оқиғаларға байланысты
өрбейді. Мысалы үлкен ағасын әскерге шығарып салу кешін оқушының
қалай қабылдағанына зер салсақ, көптеген сезімдердің тоғысуын
байқаймыз. Бала мұндай кештің алғаш куәгері болғандықтан және де
арқа сүйер бауыр басқан ағасын бірнеше жыл көре алмайтындығынан
оның басында сансыз сұрақтар туындайды, оларға жауап іздеп
мазасызданады. Да ағасын сұрақтың астына алады.
➢ Аға, сіз қайда кетіп барасыз?
➢ Әскерге.
➢ Әскер, не үшін қажет?
➢ Ұланғайыр еліміздің, халқымыздың, көрші қолаңның,
бауырларымыздың, ата – аналарымыздың, достарымыздың тыныштығын
қорғау үшін қажет.
Ағасын әскерге шығарып салу кешіндегі әкесінің, анасының айтқан
тілектерінің, берген ақ баталарының, кереметтілігін айтсаңызшы!
Аспанды жамылғы, жерді төсек етіп ұланғайыр дала төсінде дархан
пейілмен көшіп – қонып жүріп ұрпақ өсірген қазақ халқының осы ұлан
– ғайыр даланың ақ білектің күшімен ақ найзаның ұшымен ұстап,
қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқыттырмай бүгінгі көнімізде
жеткерген батыр бабамның ұрпағысың, құрметті балам!
Сен бүгін әскерге шығарып салып тұрғанда айтар сөзім: аман
барып, сау қайт! Малым – жанымның садағасы, жан – жаным – арымның
сабағасы деп ұл – қыз өсірген елдің ұрпағысың. Қашанда жүздерің
жарық, мәртебелерің биік болсын! Жаратушы ием ақ жол, сәттілік
берсін. Біздің халық батыр жүректі, ақын жанды болатыны әбден
дәлелденген. Яғни, сендер жүйріктігі ғасырлар бойы өшпейтін аңызға
айналған арғымақ жаратып мінген арыстан келбетті, жолбарыс жүректі
батырлардың, елдің мұңын жоқтап, күннің нүрын, жердің гүлін өмір
бойы тамсанып жырға қосқан ақындардың ұрпағысың. Олай болса Отан
алдындағы борыштарынды сол тектілердің ұрпағы деген атқа лайықты
абыроймен атқарып қайтуыңа тілектеспін. Бала бұл тілектердің
баталардың сөздерінің мәнін түсінуге ақылының әлі де болса толық
жетіспейтінін сезсе де, көрші – қолаңдарды, дос – туыстарды шақырып
ұйымдастырылған кеш, қимастық, сыйластық сезім, әке – шешенің тілегі,
қариялардың ақ батасы, жастардың ел алдындағы борышын ақтауға
берген жалынды уәдесі, осындай сұлу сезімдерінің сана – сезімінде
өшпестей орын алады.
Мағжан Жұмабаев: Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сұлу, ләззат
іздеуіне, сұлу нәрсені сүйіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, хатта
жақсылыққа ұмтылып, жауыздықтан құтылуына көп көмек көрсетеді деген
тамаша сөздері осының айғағындай.
Баланың өз Отанымен танысуы табиғатпен тығыз байланыста болады.
Ауладағы гүлдер, бақшадағы жеміс ағаштары, шомылатын көл, күнге
қыздырынатын жағажай, барлығы баланың сезімінде мәңгі қалыптасып,
сүйіспеншілік сезімін оятады.
Бірақ үлкендердің көмегінсіз елжандылық сезімін қалыпастыру өте
қиын, себебі оқушы жас ерекшеліктеріне байланысты көп мәліметтерді
шатастырып алуы мүмкін. Кішкентай, әлсіз жер бетіне зорға
көтерілген көшеттің тамырын қатайту үшін бағбан қаншама жылдар бойы
тер төксе ұстаз да тап солай оқушыларының сезіміне шексіз. Отанын
сүюді елді сүюді, жерді сүюді, ана тілін сүюді, елді басқарып
отырған Елбасын құрметтеп, сүюді, осындай байлыққа кенелтіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz