Сақтандырудың экономикалық категоря ретіндегі ролі және әлеуметтік - экономикалық мәні
Кірісепе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 . тақырып. Сақтандырудың экономикалық категорня
ретіндегі ролі және әлеуметтік . экономикалық мәні 5
Сақтандырудың экономикалық мәні мен маңызы 5
Сақтандырудың аткаратын қызметтері. 8
2. тақырып. Сақтандырудың түрлері және олардың жіктелуі
Сақтандырудың түрлері ... ... ... ... ... ... 13
Сақтандырудың жіктелуі ... ... ... ... ... .. 15
3. тақырып. Сақтаңдыру нарығының реформаларын заңмен
қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
З.І.Сақтандырунарығындағы реформалардыңмәні мен маңызы... 22
3.2.Сақтандыру нарығын нормативтік.құқықтык қамтамасыз ету.. 27
4 . тақырып. Дүниежүзілік каржы нарығындағы
сақтандыру қызметінің даму тенденциялары 30
4.1. Әлемдік қаржы нарығындағы сақтандыру қызметінің маңызымен алатын орны ... ... ... ... ... ... . 30
4.2. Сақтандыру қызметіндегі даму тенденциялары 32
5 . тақырып. Қазақстан Республикасындағы сақтаидыру
ісінің даму тенденциялары ... ... ... ... ... .. 34
5.1 Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы
5.2 Қазақстанның сақтандыру секторындағы тенденциялар 37
6 . тақырып. Жеке басты және мүліктерді сақтандыру ... ... ... ... ... ... .. 39
6.1Жеке басты сақтандыру ... ... ... ... ... .. 39
6.2Азаматтардың мүлкін сақтандыру ... .. 41
6.3 Заңды түлғалардың мүлкін сақтандыру ... ... ... 41
7 . тақырып. Жауапкершілікті сақтандыру ... ... .. 42
7.1. Жауапкершілікті сақтандырудың экономикапық мәні мен
мазмүлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
7.2 Азаматтық.қү.қықтык жауапкершілікті сзқтандыру (көлік
құралдары иелерінің жауапкершілігін сақтандыру мысалында)
8 . тақырып. Тасымалдаушының жолаушылар алдындағы
азаматтық.құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру
8.1Тасымалдаушының азаматтық.құқықтық жауапкершілігін сақтандыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
8.2Тарифтік төлемдер және төлеу тәртіптері 52
9 . тақырып. Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін
атқарған кезде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені
үшін жұмыс берушінің азаматтық.қ^қықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
9.1Жауапкершілікті сақтандырудың қүқыктық.нормативтік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
9.2Төлем тарифтері мен толеу тәртібі.. 56
10. тақырып. Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді және колік
құралдарын сақтандыру ... ... ... ... ... ... .. 58
10.1Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді сақтандыру 58
10.2Келік құралдарын сақтандыру ... ... 58
11 . тақырып. Өзара сақтандыру ... ... . 60
11.1Өзара сақтандырудың құқыктык.теориялық негіздері
11.2Телем тарифтерІ мен қызмет ету тәртІбі 61
12 . тақырын. Туроператордың және турагенттің азаматтық.
қүқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру 63
12.1Сақтандырудың қүқықтық.теориялық негіздерІ 63
12.2Тарифтер мен толеу тәртІбІ ... ... ... ... 65
13 . тақырып. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры ...
13.1.Қордың атқаратын қызметтері мен міндеттері ... 67
13.2.Қордың жұмысына қатысушылардың қүқықтары мен
мІндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
14. . тақырып. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінде орналастырылған депозиттерге міндетті кепілдік
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
14.1Депозиттергеміндеттікепілдікберудіңқү.кыктьжнегіздері..
14.2Төлем ставкалары мен толеу тәртібі 75
16}. тақырып. Қазакстан Республикасындағы сақтандыру
қызметінің мәселелері және даму перспективалары
15.1Сақтандыру қызметіне талдау ... ... 77
15.2Сақтандыру нарығының даму мүмкіншіліктері Қаржы нарығындағы сақтандыру қызметінің жаңа бағыттары 85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... .. 93
1 . тақырып. Сақтандырудың экономикалық категорня
ретіндегі ролі және әлеуметтік . экономикалық мәні 5
Сақтандырудың экономикалық мәні мен маңызы 5
Сақтандырудың аткаратын қызметтері. 8
2. тақырып. Сақтандырудың түрлері және олардың жіктелуі
Сақтандырудың түрлері ... ... ... ... ... ... 13
Сақтандырудың жіктелуі ... ... ... ... ... .. 15
3. тақырып. Сақтаңдыру нарығының реформаларын заңмен
қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
З.І.Сақтандырунарығындағы реформалардыңмәні мен маңызы... 22
3.2.Сақтандыру нарығын нормативтік.құқықтык қамтамасыз ету.. 27
4 . тақырып. Дүниежүзілік каржы нарығындағы
сақтандыру қызметінің даму тенденциялары 30
4.1. Әлемдік қаржы нарығындағы сақтандыру қызметінің маңызымен алатын орны ... ... ... ... ... ... . 30
4.2. Сақтандыру қызметіндегі даму тенденциялары 32
5 . тақырып. Қазақстан Республикасындағы сақтаидыру
ісінің даму тенденциялары ... ... ... ... ... .. 34
5.1 Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы
5.2 Қазақстанның сақтандыру секторындағы тенденциялар 37
6 . тақырып. Жеке басты және мүліктерді сақтандыру ... ... ... ... ... ... .. 39
6.1Жеке басты сақтандыру ... ... ... ... ... .. 39
6.2Азаматтардың мүлкін сақтандыру ... .. 41
6.3 Заңды түлғалардың мүлкін сақтандыру ... ... ... 41
7 . тақырып. Жауапкершілікті сақтандыру ... ... .. 42
7.1. Жауапкершілікті сақтандырудың экономикапық мәні мен
мазмүлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
7.2 Азаматтық.қү.қықтык жауапкершілікті сзқтандыру (көлік
құралдары иелерінің жауапкершілігін сақтандыру мысалында)
8 . тақырып. Тасымалдаушының жолаушылар алдындағы
азаматтық.құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру
8.1Тасымалдаушының азаматтық.құқықтық жауапкершілігін сақтандыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
8.2Тарифтік төлемдер және төлеу тәртіптері 52
9 . тақырып. Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін
атқарған кезде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені
үшін жұмыс берушінің азаматтық.қ^қықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
9.1Жауапкершілікті сақтандырудың қүқыктық.нормативтік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
9.2Төлем тарифтері мен толеу тәртібі.. 56
10. тақырып. Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді және колік
құралдарын сақтандыру ... ... ... ... ... ... .. 58
10.1Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді сақтандыру 58
10.2Келік құралдарын сақтандыру ... ... 58
11 . тақырып. Өзара сақтандыру ... ... . 60
11.1Өзара сақтандырудың құқыктык.теориялық негіздері
11.2Телем тарифтерІ мен қызмет ету тәртІбі 61
12 . тақырын. Туроператордың және турагенттің азаматтық.
қүқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру 63
12.1Сақтандырудың қүқықтық.теориялық негіздерІ 63
12.2Тарифтер мен толеу тәртІбІ ... ... ... ... 65
13 . тақырып. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры ...
13.1.Қордың атқаратын қызметтері мен міндеттері ... 67
13.2.Қордың жұмысына қатысушылардың қүқықтары мен
мІндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
14. . тақырып. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінде орналастырылған депозиттерге міндетті кепілдік
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
14.1Депозиттергеміндеттікепілдікберудіңқү.кыктьжнегіздері..
14.2Төлем ставкалары мен толеу тәртібі 75
16}. тақырып. Қазакстан Республикасындағы сақтандыру
қызметінің мәселелері және даму перспективалары
15.1Сақтандыру қызметіне талдау ... ... 77
15.2Сақтандыру нарығының даму мүмкіншіліктері Қаржы нарығындағы сақтандыру қызметінің жаңа бағыттары 85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... .. 93
Қазақстандағы сақтандыру ісі бұрынғы мемлекетік сақтандыру жүйесі негізінде қалыптасты. Бұған дейін Қазақстан Республикасында тұрғындармен, кәсіпорындармен және ұйымдармен сақтандыру операцияларын жүргізудің монопольдық құқығына мемлекеттік сақтандыру ұйымдары ғана ие болып келді. Нарықты экономика жағдайында мемлекеттік сақтандыру ұйымдарымен экономикалық және ұйымдық тұрғыдан байланысты емес, дербес сақтандыру ұйымдары құрылып, дами бастады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы "Сақтандыру туралы" заң күші бар жарлығымен сақтандыру шараларын жүргізудегі монополия жойылды және қазіргі уакытта республиканың сақтандыру нарығында барлық сақтандыру ұйымдары бірдей құқықтың дәрежеге ие болды. Отандық сақтандыру ісі өзінің даму жолында түрлі кедергілерді артқа тастап,бәсекелестік ортаны қалыптастыру жолында дамыды. Қазіргі танда республикада адал бәсеке нарығы қалыптасты деп айтуға болады. Бұрындары тек шетелдерде қолданып келген сақтандырудың жаңа түрлері енгізіліп, жауапкершілік артуда.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2006 жылдың 1 наурызындағы халыкқа жолдауында «ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, ақша-несие, салық, сақтандыру саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті» деп атап өтті.
Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік бере отырып, әлеуметтік экономикалық тұрақтылықты қамтамасызетеді. Сақтандыру компанияларының резервтері экономикалық дамуды қаржыландыратын инвестициялардың сенімді көзі болып табылады, сақтандыруды дамытудың негізі мақсаты - мемлекеттердің, азаматтарды және шаруашылық субъектілерінің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толық қанды орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы "Сақтандыру туралы" заң күші бар жарлығымен сақтандыру шараларын жүргізудегі монополия жойылды және қазіргі уакытта республиканың сақтандыру нарығында барлық сақтандыру ұйымдары бірдей құқықтың дәрежеге ие болды. Отандық сақтандыру ісі өзінің даму жолында түрлі кедергілерді артқа тастап,бәсекелестік ортаны қалыптастыру жолында дамыды. Қазіргі танда республикада адал бәсеке нарығы қалыптасты деп айтуға болады. Бұрындары тек шетелдерде қолданып келген сақтандырудың жаңа түрлері енгізіліп, жауапкершілік артуда.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2006 жылдың 1 наурызындағы халыкқа жолдауында «ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, ақша-несие, салық, сақтандыру саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті» деп атап өтті.
Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік бере отырып, әлеуметтік экономикалық тұрақтылықты қамтамасызетеді. Сақтандыру компанияларының резервтері экономикалық дамуды қаржыландыратын инвестициялардың сенімді көзі болып табылады, сақтандыруды дамытудың негізі мақсаты - мемлекеттердің, азаматтарды және шаруашылық субъектілерінің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толық қанды орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру.
1 .Қазақстан Республикасының „Сақтандыру қызметі туралы" Заңы 18 желтоқсан 2000 жыл N126-11.
2.ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдаулары.
З.Қазақстан Республикасының „Тасымалдаушының жолдаушылар алдындағы азаматтық-қүқықтық жауапкершілігін мІндетті сақтандыру туралы" Заңы. 01.07.2003 жылКЕ444-11
4.Қазақстан Республикасының „МІндетті әлеуметгІк сақтандыру туралы" заңы 25.04.2003 жын N405-11
5.Қазақстан Республикасының „Жеке нотариустардың азаматтық-кұқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы" Заңы 11.06.2003 жыл N432-11.
б.Қазақстан Республикасының „Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-қүкыңтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру" туралы Заңы 13.06. 20003ж. №440-11.
7.Қазақстан Республикасының „ӨсімдІк шаруашылығындағы міндетті сақтандыру „ туралы Заңы 10.03.2004ж. № 533- ІІ.
8.Қазақстан Республикасынъщ „Міндетті әлеуметтІк сақтандыру" туралы Заңы . 25.04.2003ж. № 405- ІІ.
9.Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын 2007-2010 жж. Дамыту бағдарламасы 01.09.2006 жыл N729. Жайлин Ғ.А. Азаматтық қүқық. Оқулық - Алматы, 2003 - 170 б.
10.Құлпыбаев Қ.С. Қаржы. Оку құралы - Алматы: 2003.
11.Жуйриков К., Назарчук И., Жуйриков Р., Страхование: теория, практика, зарубежный опты: Учебник для студентов вузов и колледжей/Под редакцией К.К. Жуйрикова. - Алматы: ОФ „БИС" -2000-384 с.
13. Журавлев Ю.М. Страхование во внешнеэкономическихсвязях. М.: „Анкил", 2003 г. -73с.
14. Страховое дело. Учебник./ Под редакцией Рейтмана Л.И. М.:„Рост", 1992 г. -с530с.
15. Шахов В.В. Страхование. Учебник. М.: „ЮНИТИ", 1997г. -312с.
16. Берг Т.К. Рынок страхования: организация и регулирование.Минск: „БӘУ", 2006 г. -119 с.
17. Текущее состояние страхового рынка.// Рынокстрахования,№2, 2010г.-47 6.
2.ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдаулары.
З.Қазақстан Республикасының „Тасымалдаушының жолдаушылар алдындағы азаматтық-қүқықтық жауапкершілігін мІндетті сақтандыру туралы" Заңы. 01.07.2003 жылКЕ444-11
4.Қазақстан Республикасының „МІндетті әлеуметгІк сақтандыру туралы" заңы 25.04.2003 жын N405-11
5.Қазақстан Республикасының „Жеке нотариустардың азаматтық-кұқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы" Заңы 11.06.2003 жыл N432-11.
б.Қазақстан Республикасының „Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-қүкыңтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру" туралы Заңы 13.06. 20003ж. №440-11.
7.Қазақстан Республикасының „ӨсімдІк шаруашылығындағы міндетті сақтандыру „ туралы Заңы 10.03.2004ж. № 533- ІІ.
8.Қазақстан Республикасынъщ „Міндетті әлеуметтІк сақтандыру" туралы Заңы . 25.04.2003ж. № 405- ІІ.
9.Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын 2007-2010 жж. Дамыту бағдарламасы 01.09.2006 жыл N729. Жайлин Ғ.А. Азаматтық қүқық. Оқулық - Алматы, 2003 - 170 б.
10.Құлпыбаев Қ.С. Қаржы. Оку құралы - Алматы: 2003.
11.Жуйриков К., Назарчук И., Жуйриков Р., Страхование: теория, практика, зарубежный опты: Учебник для студентов вузов и колледжей/Под редакцией К.К. Жуйрикова. - Алматы: ОФ „БИС" -2000-384 с.
13. Журавлев Ю.М. Страхование во внешнеэкономическихсвязях. М.: „Анкил", 2003 г. -73с.
14. Страховое дело. Учебник./ Под редакцией Рейтмана Л.И. М.:„Рост", 1992 г. -с530с.
15. Шахов В.В. Страхование. Учебник. М.: „ЮНИТИ", 1997г. -312с.
16. Берг Т.К. Рынок страхования: организация и регулирование.Минск: „БӘУ", 2006 г. -119 с.
17. Текущее состояние страхового рынка.// Рынокстрахования,№2, 2010г.-47 6.
МАЗМYenНЫ
Кіріепе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 - тақырып. Сақтандырудың экономикалық категорня
ретіндегі ролі және әлеуметтік - экономикалық мәні 5
Сақтандырудың экономикалық мәні мен маңызы 5
Сақтандырудың аткаратын қызметтері. 8
2- тақырып. Сақтандырудың түрлері және олардың жіктелуі 13
Сақтандырудың түрлері ... ... ... ... ... ... 13
Сақтандырудың жіктелуі ... ... ... ... ... .. 15
3- тақырып. Сақтаңдыру нарығының реформаларын заңмен
қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
З.І.Сақтандырунарығындағы реформалардыңмәні мен маңызы... 22
3.2-Сақтандыру нарығын нормативтік-құқықтык қамтамасыз ету.. 27
4 - тақырып. Дүниежүзілік каржы нарығындағы
сақтандыру қызметінің даму тенденциялары 30
4.1. Әлемдік қаржы нарығындағы сақтандыру қызметінің маңызымен алатын орны ... ... ... ... ... ... . 30
4.2. Сақтандыру қызметіндегі даму тенденциялары 32
5 - тақырып. Қазақстан Республикасындағы сақтаидыру
ісінің даму тенденциялары ... ... ... ... ... .. 34
5.1 Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы 34
5.2 Қазақстанның сақтандыру секторындағы тенденциялар 37
6 - тақырып. Жеке басты және мүліктерді сақтандыру ... ... ... ... ... ... . . 39
6.1Жеке басты сақтандыру ... ... ... ... ... .. 39
6.2Азаматтардың мүлкін сақтандыру ... .. 41
6.3 Заңды түлғалардың мүлкін сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . 41
7 - тақырып. Жауапкершілікті сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 42
7.1. Жауапкершілікті сақтандырудың экономикапық мәні мен
мазмүлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
7.2 Азаматтық-қү-қықтык жауапкершілікті сзқтандыру (көлік
құралдары иелерінің жауапкершілігін сақтандыру мысалында)
8 - тақырып. Тасымалдаушының жолаушылар алдындағы
азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру 50
8.1Тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 50
8.2Тарифтік төлемдер және төлеу тәртіптері 52
9 - тақырып. Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін
атқарған кезде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені
үшін жұмыс берушінің азаматтық-қ^қықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 54
9.1Жауапкершілікті сақтандырудың қүқыктық-нормативтік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
9.2Төлем тарифтері мен толеу тәртібі.. 56
10- тақырып. Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді және колік
құралдарын сақтандыру ... ... ... ... ... ... . . 58
10.1Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді сақтандыру 58
10.2Келік құралдарын сақтандыру ... ... 58
11 - тақырып. Өзара сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
11.1Өзара сақтандырудың құқыктык-теориялық негіздері 60
11.2Телем тарифтерІ мен қызмет ету тәртІбі 61
12 - тақырын. Туроператордың және турагенттің азаматтық-
қүқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру 63
12.1Сақтандырудың қүқықтық-теориялық негіздерІ 63
12.2Тарифтер мен толеу тәртІбІ ... ... ... ... 65
13 - тақырып. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры ... 67
13.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Қордың атқаратын қызметтері мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... . 67
13.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Қордың жұмысына қатысушылардың қүқықтары мен
мІндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 70
14. - тақырып. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінде орналастырылған депозиттерге міндетті кепілдік
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
14.1Депозиттергеміндеттікепілдікбер удіңқү-кыктьжнегіздері.. 72
14.2Төлем ставкалары мен толеу тәртібі 75
16}- тақырып. Қазакстан Республикасындағы сақтандыру
қызметінің мәселелері және даму перспективалары 77
15.1Сақтандыру қызметіне талдау ... ... 77
15.2Сақтандыру нарығының даму мүмкіншіліктері Қаржы нарығындағы сақтандыру қызметінің жаңа бағыттары 85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 89
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... .. 93
КІРІСПЕ
Қазақстандағы сақтандыру ісі бұрынғы мемлекетік сақтандыру жүйесі негізінде қалыптасты. Бұған дейін Қазақстан Республикасында тұрғындармен, кәсіпорындармен және ұйымдармен сақтандыру операцияларын жүргізудің монопольдық құқығына мемлекеттік сақтандыру ұйымдары ғана ие болып келді. Нарықты экономика жағдайында мемлекеттік сақтандыру ұйымдарымен экономикалық және ұйымдық тұрғыдан байланысты емес, дербес сақтандыру ұйымдары құрылып, дами бастады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы "Сақтандыру туралы" заң күші бар жарлығымен сақтандыру шараларын жүргізудегі монополия жойылды және қазіргі уакытта республиканың сақтандыру нарығында барлық сақтандыру ұйымдары бірдей құқықтың дәрежеге ие болды. Отандық сақтандыру ісі өзінің даму жолында түрлі кедергілерді артқа тастап,бәсекелестік ортаны қалыптастыру жолында дамыды. Қазіргі танда республикада адал бәсеке нарығы қалыптасты деп айтуға болады. Бұрындары тек шетелдерде қолданып келген сақтандырудың жаңа түрлері енгізіліп, жауапкершілік артуда.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2006 жылдың 1 наурызындағы халыкқа жолдауында ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, ақша-несие, салық, сақтандыру саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті деп атап өтті.
Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік бере отырып, әлеуметтік экономикалық тұрақтылықты қамтамасызетеді. Сақтандыру компанияларының резервтері экономикалық дамуды қаржыландыратын инвестициялардың сенімді көзі болып табылады, сақтандыруды дамытудың негізі мақсаты - мемлекеттердің, азаматтарды және шаруашылық субъектілерінің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толық қанды орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру.
Сақтандыру экономиканың маңызды әрі аз зерттелген саласы болып табылады. Қазақстанда өзінің даму кезеңінде болуына қарамастан, ерте кезде пайда болған. Содан бері жазатайым жағдайлардан сақтандыру жүйесі арқылы қорғап, адамзаттың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып даму жолында.
Сақтандыруда адамдар арасында материалды игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну саласындағы экономикалық қатынастар орнайды. Ол барлық шаруашылық субъектілеріне және қоғам мүшелеріне залалдардан кепіддік береді.
Қайта өндіру процесі табиғат, табиғи және қоғамдық сипаттағы қарым -қатынастарды білдіреді. Қоғам мен табиғат арасында түрлі қайшылықтар орнайды. Қоғамдық өндіріс саласында түрлі тәуекел каупі орын алады . Міне, осының барлығы әлемдегі сақтандыру қатынастарының пайда болуы мен дамуына негіз болды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше тәуекелдердің өсе түсуіне әкеледі, олар іскерліктегі әріптестердің сеніміз болып шығуы, нарықтағы бағалар құндылықтар кенет өзгеріп кетуіне шарт бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар болады. Өз кезегінде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы жаксаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандыруға деген қажеттілік одан әрі өсе түседі.
Нарықты экономикасы дамыған елдерде сақгандыру экономиканың стратегияалық маңызы бар салаларына жатады.
Қазіргі кезде сақтандыру ісін ұйымдастыру бір жағынан нарықтық экономиканың әрекет етіуінің жалпы экономикалық зандылықтарына сүйенсе, екінші жағынан оған Қазақстан
Республикасының өтіуінің өзіндік ерекшелігімен сипатталады. Өз кезегінде сақтандырудың өзі реттеу объектісі болып табылады.
Нарықтық қатынастарға өту Қазақстан Республикасының сақтандыру жүйесіне бірқатар құрылымдық өзгерістер алып келді. Қазіргі кезде өз жұмыстарын жаңашыл қалыптастыратын сақтандырудың қазіргі жағдайы сақтандыруды одан әрі дамыту мен модернизациялаудың әлемдік тәжірибелерге негізделуін қажет етеді. Бұл ең алдымен құқықтык және ақпараттық базаның жетілмегендігіне, әдістемелік жұмыстардың жүргізілмеуіне байланысты.
Осы орайда сақтандыруды ұйымдастырудың әдістемелік негізін қалыптастырудың ұлттық сақтандыру ісінің даму ерекшіліктері мен тенденцияларын айқындаудың өзектілігі зор.
1 - тақырып. Сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі рөлі және әлеуметтік - экономикалық мәні
Түйінді сұрақтар:
1. Сақтандырудың экономикалық мәні мен маңызы.
2. Сақтандырудың атқаратын қызметтері
Сақтандыру қоғамның экономикалық қатынастарының сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау кезеңінде пайда болып, ол біртіндеп коғамдық өндірістің қажетті серіктесіне айналды. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп - бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп - катерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процестерін жалғастыру, азаматтардың жеке санатының өмір тіршілігі мен жақсы тұрмыс халін қолдап отыру мақсатында қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының натуралдық - заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де сондай - ақ ақша ресурстарын да қамтитын қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары түрінде қалыптасады.
Қазіргі жағдайда сақтандыру - бұл өмірдің әр түрлі салаларында барынша жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен аңды тұлғалар мен азаматтардың мүдделерін қорғау әдістерінің бірі. Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты т.б. жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктерінен айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше тәуекелдердің өсе түсуіне әкеледі, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне шарт бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар болады. Өз кезегінеде бұл сақтаңдырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы кажеттілік одан әрі өсе түседі.
Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорларды калыптастырудың екі негізгі әдісі қолданылады, олар бюджеттік және сақтық әдіс. Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі -бюджеттердің қаражаттарын, яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдіс қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың жарналары есебінен жасауды алдын - ала қарастырады.
Сақтық қорлар - қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын-ала болжалануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған. Қоғамның резерв қорлар жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүлікті мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және оның орнын толтыруды жүзеге асыратын сақтық қор материалдық немесе ақша қорлары нысаныңда жасалады, Сақтық қорларда қоғам мүшелерінің ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын - ала тұтыну қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол - табыс ретінде тынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың бірден -бір бөлігі.
Сақтандырудың жарналары есебінен жасалатын сақтық қорлар белгілі бір уақытта тікелей арналымында - сақтық төлемдерді төлеу үшін (сақтық жағдайдың болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұңдай жағдайларда сақтық корлардың қаражаттары қосымша табыс алу үшін оммерциялық айналымға берілуі мүмкін. Өз кезегінде, бұл
табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін сақтық қызметтер көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды.
Ұқтық Ұйыймдардың осыған ұқсас операциясы сақтандыру нарығыңды пайдалырақ шарттарды қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысырыптармен залардардан кашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтағы қатынастарға көшуі, кәсіпкерлі қызметтің дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізулі субъектілер арасындағы өзара келісім-шарт міңдеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын кепілдіктердің серік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінді ғана материалдық иеліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады. Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан, халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкін береді. Қазіргі кезде табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайларды жою жөніндегі шьығыстардың негізгі ауыртпалығы мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табынатын мемлекеттік бюджетке түседі.
Сақтандыру осы қолайсыздықты жою тиіс. Сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуын, әкологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйе республиканың экономикасының сенімді әрі орнықты, халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азамматтар мен шаруашылық субъектілерінің мүмкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі замаңғы сақтандыру индустриясын құру мемлекетке міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік береді:
1)табиғи - техногендік сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруға мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты азайтудың;
2) нарықтың экономика қағидаларына сай сақтандыру
жәрдемімен әлеуметтік қамтамасыз етудің жекелеген мәселелерін шешуге жинақталған зейнетақыны төлеу, еңбекке қабілеттілікті жоғалтуға, асыраушысының қайтыс болуына, жұмыссыздыққа жәрдем ақыларды төлеуге, денсаулық сақтауға қатысты шығындардың орын толтыруға;
3)халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға шоғырландыруға;
Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер жүйесін қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз ету міндеті қазір сақтандырудың иығында болып тұр. Осымен бірге бірқатар мамандықтардың қауіптілігінің дәрежесіне өсе түсті. Құқық органдары ұйымдасқан (кәсіби) қылмыспен бетпе - бет келді, техногендік аппаттар саны артты. Нарық жағдайынада (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмір сүруі үшін өмір мен денсаулыққа келтірілген зардаптарды қалпына келтіруде қандай да болсын бір мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен келтірілген зардаптардың орын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі және т.б. мәселе де өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық қайта қалыптасу кезенде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер басталуына негіз қалаған зандардың, өзге нормативті, құқықтық актілердің қабылдауына әкелді. Бірінші кезекте өзін тиімсыз қылып көрсеткен сақтандырудың толығынан мемлекет жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге негізделген сақтандыруға жол беріледі. Сақтандыру кәсіпкерлік түрлерінің біріне айналды және ол кәсіпкерлік ең жоғарғы ұйымдастырылған түрлерінің бірі. Сақтандыру мен әлеуметтік
міндеттерді орындалудың маңыздылығын есепке ала отырып, мемлекет сақтандыру дамуы бақылаусыз өз бетІмен жібере алмауда. Сондықтан сақтандырудың дамуы қазіргі замаңғы құқыктык салалрдың бірінің сақтандыру күқығының дамуымен бірге болды.
Сақтандырудың мәні осылайша, шығыңды уақытша және аймақтық бірігуінен құралады. Шығынды таратудың сақтандыруға қажеттІ шарттары болып: шаруашылық звенолары мен азаматтардың жащяларының мүліктерінің оңашалығы, сақтандыруға қатысушы шаруашылық санының айтарлықтай болуы; қауіптілік кездерінің әртүрлілігі мен өзгеше табиғаттары.
Сақтандырудың экономикалық категориядағы арнайылығы келесі белгілермен сипатталады:
1) кездейсоктыктың белгілері;
а) жазатайым жағдайлар, яғни нақты тәуекелдің болуы; б)қоғамдық өндіріске түскен материалдық немесе басқада шығынды өтеу қажеттілігі;
2) жеке тұлғаның, кәсіпорынның, қоғамдық қауіпсіздік
талаптарын объективті түрде қанағаттандыру;
3) сақтандыруда оған қатысушы сақтандырушылар арасында болған шығынды өтеу таралымы іске асады;
4) шығынды қайта тарату, аймақтық бірліктер арасында; Сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі бұл формалары мен әдістер жүйесі мақсаттық ақша қаражатттарын қалыптастыру мен оларды әртүрлі күтпеген, қолайсыз болмыстарда шығынды өтеуде қолданылатын, сонымен бірге азаматтарға олардың өміріндегі оқиғалар болғанда көмек көрсету үшін қажет.
2. Сақтандырудың атқаратын қызметтері
Сақтандыру экономикалық категория ретінде қаржыға тән
қызметтері атқарады. Сақтандырудың қызметі мен
экономикалық категория ретінде мазмұны бір - бірімен тығыз байланысты. Сақтандырудың келесі кызметтерін атап көрсетуге болады.
Белу қызметі: Сақтандырудың бұл қызметінің өзгешілігі қайта бөлу ретінде көрінуі. Ол алдын алу қызметіне, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен сақтық жағдайдың болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтаңдыруда бөлу қызметі сақтаңдырудың тиісті түрлерінің жинақтық қызметіне бүгіледі.
Бақынау қызметі тараптардың сақтық телемдерін жұмындыруды сақтық қорды мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын нақты қатынастарда көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандырудың экономикалық категориясын сипаттау үшін тәуекелдік қызметті қарауды ұсынады, өйткені сақтық тәуекел сақтандырудың негізгі арналымымен - қолайсыз оқиғалардан болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтық келісім шарттарын жасауға және сақтық операциялардың нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың өзара іс қимылы сақтандыру нарығында жүргізіледі.
Сақтандыру нарығы ақша қатынастарының сферасы онда сату сатып алудың объектісі ерекше тауар - сақтық қызмет болып табылады және оған деген ұсыным мен сұраным қалыптасады. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты Қазақстан Республикасындағы сақтық қызметтің монополиясы өзгерді, сақтандыру кеңістігі едеуір кеңейді, сақтық қызметтердің кең спектерін ұсынатын мемлекеттік немесе акционерлік сақтандыру компаниялары пайда болды.
Елімізде сақтандыруды дамытудың негізі мақсаты мемлекеттердің, азаматтарды және шаруашылық субъектілерінің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толық канды орнықты жұмыс істейтін ұлттьгқ сақтандыру нарығын қалыптастыру.
Қазіргі замаңғы ұлттық сақтандыру жүйесін құру сақтық қызмет нарығы сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуде және кезеңімен іске асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында сақтандырудың дамытудың 2002-2004 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде жүргізіледі. Онда мынандай міндеттері шешуді көзделді:
- сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міңдетті
сақтандыру түрлерін нақтылау;
- сақтандыру нарығының қазіргі заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру және оның қатысушыларының - сақтаңдыру (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, сақтық агент, сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы, актерий, уәкілетті аудиторлық ұйым, өзара сақтандыру қоғамы, сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік жұмысты жүзеге асыратын езге де занды және жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;
- халықаралық стандартты ескере отырып, сақтық қадағалаудың жүйесін ұйымдастыру;
Сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық орталығымен төлеу қабілеті бойынша талаптарды күшейту;
Осы замаңғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;
Сақтандыру саласында кадрлар даярдау, қайта даярлау және біліктігін арттыру жүйесін ұйымдастыру.
Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтандыру жүйесін дұрыс ұйымдастыруда және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв жасалған.
Қазіргі замаңғы сақтаңдыру индустриясын құру мемлекетке: мемлекеттік бюджеттің табиғи техногендік сипаттағы көлденең шығыстардьі өтеу белгісіндегі салмақты азайтуға; нарықтық экономикадағы кағидаттарында сақтандыру ақылы, халықтың, жеке ұйымдастырудың жинақ ақшасын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға тарту мүмкін береді.
Азаматтардың ақшасымен операцияларды жүзеге асыратын банктер мен жинақтаушы зейнетақы корларының қызметі сияқты , сақтандыру ұйымдарының қызметі де белгілі бір мөлшерде халықтың сақтандыру институтына деген сенімінің деңгейіне байланысты.
Сақтандыру экономикалық қатынастардың жүйесі ретінде сақтандыру жауапкершілігінің әртүрлі объектілері мен субъектелерін, қызметті ұйымдастырудың әртүрлі формаларын қамтиды. Экономикалық қатынастардың әртүрлілігін ретке келтіру және бірыңғай өзара байланысты жүйе құру үшін сақтандыру жіктеу қажет.
Сақтандыру жүйесі республиканың экономикасының түрақты және сенімді түрде дамуына септігін тигізуі керек, халықтың әлеуметтік қорғауын көтеру үшін, азаматтардың мүліктерін және шаруашылық субъектілерді сақтандыруға толықтыруын негізді орнату керек.
Сақтандырудың дамуы, оз кезегінде заң қорларының жетілуіне байланысты болады, мемлекеттің ақша- несиелік саясаты мен салыктық-бюджеттік тиімділігіне, сақтандыру қызметін қадағалау сапасы мен сақтандыру ұйымының қызметінің сенімділігіне байланысты болады.
Кез келген салада кәсіпкерлік кызмет өмір мен мүліктің жоғалу тәуекеліне ықпалды, олардың уақыты мен масштабын анықтау мүмкін емес, Кездейсоқтық емес, кәсіпкерлік табысының шығу тегі капиталды салудың тәуекеліне берілген төлемі болын табылады. Экономикалық қатынастардың жүйесі саймандар қатарын өңдеді, олар тәуекелді тиімді басқаруға жол береді, кәсіпкер үшін қауіпсіз орынды таңдай отырып.
Сақтандыру қаржы рыногнің элементтерінің бірі болып табылып экономикалық категориялар арасынан ерекше орынға ие болады. Сақтандырудың айырмашылықты ерекшелігі болып каржы қаражаттары мағыналарының шоғырлануы болып табынады. Дүниеде
сақтандыру капиталы банктен түсіп ғана қоймай, одан озып кетеді:
АҚШ, Финляндия, Швейцария, Жапония және басқа да мемлекеттер қатарында сақтандыру қорлары бұл мемлекеттердің Жалпы ұлттық
өнімінен 3-4 мәрте алып түседі. Сақтандыру компаниялары АҚШ долларымен 4 триллион сомасы көлемінде экономикаға салынған қаражаттан жалпы көлемдерін басқарып отырады. Көріп отырғанымыздай;, онда сақтандыру өзінің спецификасы мен орындалатын функциясының күшімен қоғамда экономиканың стратегиялық секторы болып табылады. Қазақстан Республикасында сақтандыру резервтері ішкі вальдық өкілінің 0,2% құрайды, жүз сақтандыру қаржыларын инвестициондық процесске әрекеттенуіне жол бермейді.
Сақтандыру әлеуметтік қолсыздандыру мәселелерін сәтті шешуге жол береді, мемлекеттің әлеуметтік жүйесінің қажетті элементі болып табылады. Дамыған елдерде халықты әлеуметтік қорғау жүйесі өзіне мемлекеттік әлеуметтік қамсыздануды, нормативтікті, жеке сақтандыруды, мемлекеттік емес зейнеткерлік қамсыздандыруды өзіне қосады. Қазақстанда бұл жүйені нақтырақ және реттеу қажет.
Осыдан басқа сақтандыру аса қажетті кызметті орындайды -бюджеттік шығын бөлігінің жүгін төмендету, өйткені табиғи және техногенді болмыстар кезінде шығындар тығынын қалады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше маңызды факторлар қатарымен анықталады.
Біріншіден, сақтандыру халық пен ұйымның әр түрлі қызығушынығын қорғауға жол береді, мемлекет жағы қарастырынған шара көлемі мен мінезге қарамастан. Табиғи және техногенді болмыстардың әрекетін жою шығыны мемлекеттік бюджетке тиелген, олардың мүмкіндіктері шектелген.
Екіншіден, қазіргі жағдайда сақтандыру механизмін қолдану еліміздегі кәсіпкерлік кызметтінің жедел дамуын, Қазақстан экономикасының негізгі салалық ерешеліктерін қоса алғанда қолданылатын технологияның өндірісінің кейінгі жетіле түсуін, оның климаты мен географиялық орналасуын және экономиканың деңгейінің дамуын қамтамасыз етеді.
Осылайша, қазіргі сақтандыру индустриясын құру мемлекетке:
1) күтілмеген табиғи- техногенді жағдайларды өтеу бәлігіндегі мемлекеттік бюджеттің жүгін азайтуға;
2) сақтандыру арқылы жеке әлеуметтік қамту мәселелерін шешуге;
3) халық пен ұйымның жинағын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға тартуға мүмкіндік береді.
Сақтандыру экономикалың қатынастардың жүйесі ретінде сақтандыру жауапкершілігінің әртүрлі объектілері мен субъектелерін, қызметті ұйымдастырудың әртүрлі үлгілерін қамтиды. Экономикалық қатынастардың әртүрлілігін ретке келтіру және бірыңғай өзара байланысты жүйе құру үшін сақтандыруды жіктеу қажет.
2 - тақырып. Сақтандырудың түрлері және олардың жіктелуі
Түйінді сұрақтар:
1. Сақтандырудың түрлері
2.Сақтандырудың жіктелуі
Сақтандыру көп қырлы ол әр түрлі категориядағы сақтаушылар
мен сақтандыру объектілері қамтиды.
Сақтандыру шарттары сақтандыру жауапкершілігінің көлемімен ерекшеледі: ол заң күшімен міндетті және ерікті түрде жүрзілуі мүмкін. Сақтаңдыру қатынастарын ретке келтіру сақтандыруды жіктеуді қажет етеді.
Жіктеу дегеніміз өзара байланысты звенолардың бағынышты жүйеге жинақталуы. Қазіргі Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі туралы Заңының 6 бабына сәйкес сақтандыру салаларға кластарға түрлерге жіктеледі. Сақтандырудың жіктелуі мынандай екі белгілі байланысты: сақтандыру объектілеріндегі өзгешелік және сақтандыру жауапкершілігіндегі өзгешелік. Осыған байланысты сақтандыру объектілер және қауіп қатердің түрлері бойынша жіктеледі.
Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі өмірді сақтандыру саласы және Жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырынады (сурет 1).
Аталған сақтандыру саласының біріншісі заңмен қорғалатын игіліктердің арасындағы ең жоғарғы құндылық болып табылатын азаматтар өміріне қатысы болып келеді. Өмірді сақтандыру саласы бірқатар болмай қоймайтын объективтік сипаты бар өмірлік жағдайларға сақтандырылған (пайда алушы) тұлғаға ақыны төлеуін
қарастырады.
Бұл тұлғаның қартайған шағында мүліктік мүдделеін кешенді қамтамасыз етуге, адамды жерлеуте шығындарды өтеуге мүмкіншіліктер береді. Осы себептен өмірді сақтандыру өмірді азаматтық кұкықтық тәсілдермен қорғаудың бір жолы болып келетінін айтуға болады.
Ерікті нысанда сақтандыру өмірді сақтандыру санасына өз кезегінде кластарды енгізеді. Ерікті өмірді сақтандыруға екі класс қарастырылған, олар: 1) өмірді сақтандыру; 2) аннуитетті сақтандыру.
Өмірді сақтандыру - сақтандыру мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Аннуитеттік сақтандыру - сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының келуіне немесе одан айырылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жалпы сақтаңдыру белгілі бір сақтандыру жағдайларының келіп түсуінде заңды және жеке тұлғалардың аймақтық бұзылған құқықтары мен қызығушылықтарының орын төлеуді қамтамасыз етуде дәстүрлі жолда болып келеді. Қазіргі кезде жалпы сақтандыруды кластарға бөлу кеңейтілген тізімді қамтиды, оған шолу жасасақ қазіргі кезеңде азаматтық - құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтарын қамтамасыз етуде сақтандырудың мәні бұрыңғыға қарағанда салыстарымсыз жоғары болып келеді деген пікірде орнығуымыз мүмкін.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынандай сыныптарды қамтиды:
1)жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;
2)медициналық сақтаңдыру;
3)автомобиль көлігін сақтандыру;
4)темір жол көлігін сақтандыру;
5)әуе көлігін сақтандыру;
6)су көлігін сақтандыру;
7)жүктерді сақтандыру;
8)көлік пен жүктерді сақтандыру қоспағанда, мүлікті сақтандыру;
9)кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық - кұқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
11)темір жол көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
12) әуе көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
13) су көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық
жауапкершілігін сақтаңдыру;
14) тасымалдаушының азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
15) шарт бойынша азаматтық - құкықтық жауапкершілігін сақтандыру;
16) зиян келтіргені үшін азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру.
Ерікті сақтандыру нысаныңдағы әрбір кластың мазмұны және оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша кластар өкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді. Сонымен, сақтандырудағы әрбір класқа байланысты заңнама занды нормативтік актілері бойынша арнайы реттеуді қарастыруы қажет.
Осыған байланысты, сақтандырушылар үшін сақтандырудың әрбір класы бойынша жалпы жағдайлар көбіне міндетті болып анықталатынын айтуға болады. бұның өз сыры бар, міндетті реттеу сақтандырушылардың қызметін пайдаланатын субъектілерінің мүдделерін ескеруіне мүмкіндік береді.
Заңда берілген анықтамаға сәйкес, сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы әзірлейтін және ұсынатын сақтандыру өнімі болып табынады. Өнім деген түсінікті қолдану интеллектуалдық меншік категорияларын ойға шақырады. Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болын келетін мәліметтердің болуы мүмкін. Бірақ Өнім деген түсінікті біз басқа да позицияда бағалай аламыз. Сақтандыру түрі сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының) ескеруді қамтамасыз өтетін заңның міндетті нормаларына қайшы келмейтін және онда сақтандырудың барлық керекті жағдайлары ескерілген шарт болып келеді.
2.Сақтандырудың жіктелуі
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру, сақтандырылған тұлға жазалайтын жағдайдың немесе аурудың салдарын қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығындарын шектеулі сомада не Ішінара немесе толық өтеуді қарастыратын жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Төленетін өтемдердің негіздері мен көлемі азаматтың деликтік құдықтық нормалармен айқындалатын адамның өмірі мен денсаулығына келтіретін зиянның түрлерімен байланысты.
Медициналық сақтандыру,сақтандырылатындардың
медициналық мекемесін медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығындарын ішінара жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Міндетті медициналық сақтандыру жүйесі (бұл қатынастардың азаматтық - құқықтық реттеу сұрақтары ескерілмеген) уақыт санын көтере алмай мүліктік айла - амалға жол салынды. Басқа жақтан, Қазақстанда кейбір ұйымдармен іс жүзінде медициналық сақтандыру бойынша шарттың сақтандыру қызметтері көрсетілетін болды. осымен байланысты қатынастарда қатысушылар тең жағдайда болып келеді. Және қымбат медициналық қызметтерде стационарлық емдеуде, протездеуде және тағы басқа қажеттік пайда болған жағдайда бұл сақтандыру сөзсіз өте пайдалы болды. Осының барысында қалыптасқан қажеттілік тиісті сақтандыру нормалары қалыптасуының қажеттілігін әкелді.
Жалпы сақтандыруға көлікті сақтандыруды жатқызады, ол көлік құралын иеленуге, пайдалануға оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Тасымалдау шартымен тығыз байланыста болатын көлікті сақтандыру мен қатар, жоғарыға айтылғандай сақтандырудың жеке класында болып келетін жүктерді сақтандыру тұрады. Жүктерді сақтандыру, жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктердің тасымалдау әдісіне қарамастан жоғалын кетуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Міндеттілік дәрежесіне қарай сақтандыру ерікті және міндетті болады. Соңғы жылдары міндетті сақтандыру кеңінен қодданынады.
Мысалы, әскери қызметкерлердің, ішкі істер органдарының қызметкерлерінің өмірі мен денсаулығын, мүлігін міндетті сақтандыру жүргізілген. Міндетті сақтандыру азаматтық - құқықтық жауапкершілікті сақтандыру саласында дамыған, яғни автомобиль көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық жауапкершілігі, нотариустардың және кейбір өзге субъектілернің азаматтық құқықтық жауапкершілігі міндетті сақтандыруға жатады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Қазақстан Республикасы заңының 52 бабына сәйкес, банктердегі салымдарды (депозиттерді) ұжымдық Қазақстан Республикасы жүзеге асады.
Міндетті сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілерімен белгіленуі өз өмірін немесе денсаулығына сақтандыру міндетін азаматқа заң актілерімен де шартпен сақтандыру жағдайларында міндетті сақтандыру сақтандыру қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан бөлек қатысуын) міндетті қатысуын талап етеді. Жиі -- жиі шартта сақтанушы болып онымен азамат еңбек - қызметтік қатынаста тұратын мемлекеттік орган қатысады. Мұндай жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебінен жүргізіледі.
Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырудың осы түрін реттейтін заң актІлерінде жазынған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт жасауға міндетті Міндеттілік негізінен сақтандыру объектілеріне, сақтандыру жағдайларының тізіміне бір немесе басқа жағдайларда тиесілі сақтандыру төлемінің көлеміне, қатысты болып келеді. Сақтандыру төлемдерінің мөлшері өз кезегінде сақтанушының сақтандыру сыйақыларын телеу міндетіне әсер етеді.
Заң актілеріне сәйкес пайдасына міндетті сақтандыру жүзеге асырылуы тиіс болған адам, егер оған оның сақтандырылғандығы белгілі болса, осы міндет жүктелген тұлғадан өзінің сақтандырылуын сот тәртібінде талап етуге құқылы.
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру Медициналык сақтандыру Автомобиль көлігін сақтандыру Темір жол келігін сақтандыру Әуе көлігін сақтандыру Су көлігін сақтандыру Жүктерді сақтандыру Мүлікті сақтандыру Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру Автомобиль көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Темір жол көлігі иелерінің азаматтық -құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Әуе көлігі иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Су көлігі иелерінің азаматтық - кұқықтық жауалкершілігін сақтандыру. Тасымалдаушының азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Шарт бойынша азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Зиян келтіргені үшін азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандыру
Сурет 1. Ескерту: авторлардың құрастыруымен.
Сонымен міңдетті сақтандыруға тән белгілер:
1. Міндетті сақтандыру шарттары заңмен бекітіледі. Сақтандырушы заң бойынша сақтандырылуға тиісті объектілерді сақтандыруға ал сақтанушы сақтандыру төлемдерін төлеуге міндетті.
Заңды нормативті актке мыналар қарастырылған:
- сақтандыруға жататын объектілер тізімі;
- сақтандыру жауапкершілігінің көлемі;
- сақтандыру сомасын қамтамасыз ету деңгеиі;
- тарифтік ставкаларды белгілеу тәртібІ;
- сақтандыру төлемдерінің төлену тәртібі;
сақтандырушы мен сақтанушының негізгі құқықтары мен міндеттері.
2. Заңда көрсетілген объектілердің барлығының жаппай
сақтандырылуы. Бұл қағида әсіресе мүлікті сақтандыруда қатты сақталады.
3.Сақтандыру сомасымен қамтамасыз ету нормаланған. Мысалы автокөлік иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігінің жабуға арналған сома 400 айлық есептік көрсеткішпен шектелген.
Ерікті сақтандырудың міндетті сақтандырудан айырмашылығы, ол толығымен тараптардың еркін білдіруіне негізделеді. Ерікті сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді.
Ерікті сақгандыруға тән белгілер:
1. Ерікті сақтандыру заңды және ерікті түрде жүргізіледі. Заң сақтандырудың жалпы шарттарын және ерікті сақтандыру объектілерін белгілейді.
2.Сақтандыруға қатысу сақтандырушыларға байланысты. Бұл принцип сақтандыру келісім шартының сақтанушының талабына сай жасалатынына кепілдік береді.
3. Ерікті сақтандыру ішінара қамту арқылы жүргізіледі, яғни барлығы жаппай сақтандырылуы міндетті емес.
4.Ерікті сақтандыру сақтандыру мерзімімен шектелген.
5. Сақтандыру сомасымен қамтамасыз ету сақтанушы талабына байланысты болады.
Сақтандыру объектілеріндегі өзгешелікке байланысты сақтандыру жеке және мүліктік болып бөлінеді. Азаматтық өмірін, денсаулығын, еңбекке қабілеттілігін және басына сақтандыруға жатады, мысалы, олардың белгілі жасқа келгеніне сақтандыру. Жеке сақтандыру шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа (пайда алушы адам сақтандырылған болуы мүмкін).
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер мен азаматтық - құқықтық жауапкершілікті қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру мүліктік сақтандыруға жатады.
Мүліктік сақтандыру кезінде мүліктің жоғалуы (жойылуы), жетіспеуі немесе бүлінуі және занда көзделген өзге де мүліктік құқықтар сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүліктерді сақтандыру мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады. Мүлікті сақтандырудың объектілері -- сақтанушының мүліктік мүдделері, яғни құрылыс, үй мүліктері, малдар, көлік кұралдары, субъектелері - сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде сақтанушы ретінде іс -қимыл жасайтын кәсіпкердің шарттары бойынша әріптестерінің өз міндеттемелерін бұзуынан болуы мүмкін залалдардың тәуекелі немесе кәсіпкерден тәуелсіз жағдайлардан осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Мүлікті сақтандырудан айырмашылығы сақтандырудың бұл санатында тек сол сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін. Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған шарт жарамсыз болады.
Кәсіпкерлік екі мағынада пайдаланынады.
а)белгілі бір істің түрі;
б)сол іспен шұғылданатын нақтыны қоғамдың ұйым.
Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің ерекшеліктері кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік, болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызметпен байланысты тәуекелдің түрлері де көбеюде. Нарықты экономика жағдайында кәсіпкерлер үшін коммерциялық тәуекелділікті сақтандырудың маңызы зор. Коммерциялық тәуекелділІкті сақтаңдыруда сақтандыру объектісі сақтанушының коммерциялық қызметі болып табылады.
Коммерциялық сақтандыруда сақтандыру тарифтер көптеген факторларға байланысты. Олар коммерциялық кызметтің түрі,сақтандыру мерзімі, нарық қатынастарының тұрақтылық деңгейі. Сақтаңдырудың бұл түрі шаруашылықтың барлық салаларын қалпына келтіру мен дамытудағы перспективалы сақтандыру болып табылады.
Жауапкершілікті сақтандыру - сақтандыру қызметінің жеке саласы болып табылады. Жауапкершілікті сақтандыру объектісіне -сақтанушының қандай да бір әрекетін немесе әрекетсіздігінен зиян келтірілуі мүмкін үшінші жақ алдындағы жауапкершілігі жатады. Субъектілері - сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы. Жауапкершілікті сақтандырудың мақсаты залал келтірушінің экономикалық мүддесін сақтандыру арқылы қорғау. Азаматтық -құқықтық жауапкершілікті сақтандыру кезінде басқа тұлғалардың
өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын жауапкершіліктің болу тәуекелі (қаупі) сақтандырылады. Азаматтық - құкықтық шарттардан және басқа да негіздерден пайда болуы мүмкін, жауапкершілік сақтандырылуы мүмкін.
Жауапкершілікті сақтандыру ерікті және міндетті түрде жүргізіледі. Жауапкершілікті сақтандырудың оны басқа салалардан бөліп тұратын өзіндік ерекшеліктері бар:
1) азаматтық жауапкершілікті сақтандыру түрлерінде
сақтандыру окиғасының болуын анықтау сақтандырудың
қатысушыларының құқықтары мен міндеттерін белгілейтін азаматтың
- құқықтың нормалары мен тікелей байланысты.
2) жауапкершілікті сақтандыру сақтанушының үшінші
тұлғаға келтірген зиянының орнын, келісім шартта көрсетілген сақтандыру сомасы көлемінде жабуды қамтамасыз етеді, яғни жауапкершілікті
сақтандыру келісім шарты үшінші тұлғаның пайдасына жасалады.
3) жауапкершілікті сақтандыру сақтанушының үшінші тұлғаға алдындағы жауапкершілігін сақтандыру болып табылады.
Кәсіпкерлік жауапкершілікті сақтандыру - кәсіби кызметі барысында үшінші тұлғаға зиян келтіруі мүмкін, әр түрлі категориядағы тұлғалардың мүліктік мүддесін сақтандыру түрлерін қамтиды. Кәсіби жауапкершілікті сақтандырудағы тәуекелдер екі топқа бөлінеді:
1) үшінші тұлғаның денсаулығына залал келтіру және дене
жарақатымен байланысты тәуекелдер. Мұндай жағдайлар дәрігерлер, хирургтар, дантистер, формацевтер тәжірибесінде жиі кездеседі.
2) материалды шығын келтірумен байланысты тәуекелдер. Кәсіби қызметке талап және оның жүрзілуі арнаулы заңды және нормативті актілерге сәйкес белгіленеді. Сақтандыру жеке кәсіби қызметпен айналысатыны тұлғаға қатысты жүргізіледі. Жеке тәжірибеленуші маманның (сақтанушының) клиентке келтірілген материалдық зияны
мен оның көлемі соттың шешімі бойынша анықталған жағдайда ғана сақтандыру оқиғасы болады деп есептеледі.
Экологиялық сақтандыру қазіргі кездегі актуальды мәселелердің бірі. Экологиялық сақтаңдыруда сақтандыру сомасы екі жактың келісімі бойынша немесе табиғатты қоршаған ортаны ластау жауапкершілігінің лимиті бойынша анықталады.
Аннуитет шарты сақтандырушының шартта белгіленген мерзім ішінде пайда алушының пайдасына мерзімді төлемдер түрінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруға міндетті ететін сақтандыру шарты.
Жинақтаушы емес сақтандыруда сақтандырудың төлемін жүргізудің негізі болып сақтандыру жағдайы есептеледі. Көрсетілген сақтандыру нысандарының тағы бір ерекшелігі сақтандыру жүргізіліп жатқан объектілерінің өзгешілігі.
Қайта сақтандыру - сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы кабылдап, кейіннен өздерінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта сақтандыру ұйымына сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бір бөлігін беруге байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын қатынастар.
Сонымен сақтанушы пайдаланатын сақтандырудың әртүрлі жиынын сақтандыру нарығының ассортиментін кұрайды.
3 - тақырып. Сақтандыру нарығының реформаларын заңмен қамтамасыз ету
Түйіңді сұрақтар:
1.Сақтаңдыру нарығындағы реформалардың мәні мен маңызы
2.Сақтандыру нарығын нормативтік-кұкықтық қамтамасыз ету
Мемлекет сақтандырудың коғам өмірінде басты роль атқаратын сала екенін біліп, оны қараусыз қалдырмайды. Сондықтан да мемлекет оны реттеу мақсатында нормативті-құқыктық актілер шығарады. Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметін рыногының, азаматтар мен занды тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы қорғау, сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңымен, сақтандыру мәселелері жөніндегі Үкімет қаулыларымен және Ұлттық Банктің сақтандыруды кадағалау департаментінің нормативтік актілерімен реттеліп отырады. Осыған дейін біршама уақыт бұрын сақтандыру қатынастарын кешенді реттейтін заң актісі болып Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 3 қазанынан Сақтандыру туралы заң күші бар жарлығы саналды. 2000 жылдың 18 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Сақтандыру қызметі туралы жаңа заңы қабылданды. Қазір заңгерлер тарапынан жоғары деп бағаланады. Онда сақтандыру ісін ұйымдастырудың қазіргі замаңғы талаптарға сәйкес келтіруді қамтамасыз ететін шаралар қарастынған. Сақтандыру жағдайларының түрі заң актілерімен (сақтандыру міндеті болып келген кезде) және шарттарынен (сақтандыру ерікті болып келген кезде) анықталады.
Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:
1) сақтандыру объектілерінің тізімін;
2) сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;
3) сақтандыру тәуекелдерін;
4) сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тасталуы және сақтандыруға шек қоюы;
5)сақтандыру шарты қолданылуының мерзімі мен орнын;
6)сақтандьіру шартын жасаудың тәртібін;
7)талаптардың құқықтары мен міндеттерін;
8) сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы
жасауы тиіс әрекеттерді;
Сақтандыру ережелерінде жағдайларды сақтандырудың әдет -ғұрып нормаларына жатқызуға болады деп айта аламыз. Келісім бойынша сақтандырушы мен сақтанушы арасында қосымша жағдайларды ескеретін сақтандыру шарты жасалмауы мүмкін.
Қосымша жағдайлар үш еседен көп қайталанса, сақтандырушы заңнама қарастырған тәртіпте сақтандырудың белгілі түрі бойынша ережелерді өзгертуге міндетті. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған тәжірибесін бөлігі ретінде қарастырылады. Енді сақтандыру шартының белгілі түрі бойынша ережелерді өзгертуге міндетті. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған тәжірибесін бөлігі ретінде қарастырылады. Енді сақтандыру шартының сипаттамаларын қарастырайық.
Сақтандыру нарығын қалыптастыру сақтанушылардың мүддесін қорғайтын, барлық сақтандырушылар үшін теңдей жағдай жасайтын арнайы сақтандыру зандылығына негізделуі қажет.
Сақтандыру заңдылығы клиенттердің ғана емес сонымен қатар сақтандыру компанияларын банкротқа құлдыраудан, сақтандыру құрылымындағы монополизмнен қорғауы, сақтандыру ұйымдарының қаржылық тұрақтынығын қамтамасыз ету үшін де кажет.
Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы Кеңес одағы ыдырап, тарағаннан кейін біртіндеп дами бастады. Қазақстанның егеменді мемлекет ретіңде қалыптасу жылдарында сақтандырудың құқықтық негізін қалаған бірнеше заң актілері кабылданды. Сақтандыру туралы ең алғашқы заң 1992 жылы шілде айында қабылданды. Ол заң осы саланы реттеу жұмыстарының жалпы бастамаларын ғана анықтады. Онда сақтандыру ісінің дұрыс реттілікпен дамуы үшін қажетті - сақтандырушылардың қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету жағдайы және олардың төлем қабілетінің кепілдігі, сақтандыру қызметін мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыру және оны лицензиялау туралы ережелер болмады.
Қазақстан Республикасының Президентінің 1994 жылғы 14 сәуіріңдегі заң күші бар Сақтандыру нарығың қалыптастыру және дамудың ұйымдастырушы - кұқықтық іс шаралары туралы жарлығы осы кемшіліктерді болдырмауға тырысты. Заң талабы бойынша сақтандыру ұйымдарының жарғынық қоры 2 млн. теңгеден кем болмауы керек. сонымен қатар шетелдік сақтандырушылардың қызметіне тиым салынды. Сақтандыру қызметін лицензиялау енгізілді және де сақтандырудан басқа кәсіпкерлік қызметінің басқа түрлерімен айналысуға тиым салынды. Соның нәтижесінде бір жыл ішінде сақтандыру ұйымдарының сандары 10 еседен азайып, 22 - ге жетті.
Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтандыру жүйесін ұйымдастыруда және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв жасалған. 1995 жылғы Сақтандыру туралы заңның кейбір Пайыз жерлерін қайта құру қажеттілігі туындап, 2000 желтоқсан айында Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі туралы заңы қабылданды.
Занда сақтандыру қызметі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады делінген. Сақтандыру нарығы дегеніміз - бұл бір жағынан сақтандыру қызметіне деген сұраным да, екінші жағынан осы қызметтерді ұсыну шараларының жиынтығы Қазақстан Республикасы сақтаңдыру нарығының қатысушылары:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;
2)сақтандыру брокері; ,.
3)сақтандыру агенті;
4)сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;
5)актуарий;
6) уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);
7)өзара сақтандыру қоғамы;
8) сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын өзге де және жеке тұлғалар болып табылады.
Сақтандыруды жүргізумен байланысты барлық құқықтық қатынастарды екі топқа бөлуге болады: біріншісі, сақтандыруды реттейтін құкықтың қатынастар, яғни сақтандыру резервтерінің қалыптасу және пайдалану процесі, екіншісі, сақтандыру ісін ұйымдастыруға байланысты туындайтын құқықтық қатынастар, яғни сақтандырушынардың қызметі, олардың банк мекемелерімен, бюджетпен, мемлекеттік басқару, бақылау және реттеу органдарымен байланысы.
Осы жоғарыда агалған құқықтық қатынастың бірінші тобы азаматтық құқық нормаларымен, ал екіншісі әкімшілік, қаржылық, қылмыстық, процессуалды және құкықтың басқа да салаларымен реттеледі.
Азаматтық құқыққа құқықтық реттеудің келісімді немесе диспозитивті әдісі . Әкімшілік, қаржылық және т.б. құқыққа құқықтық реттеудің әкімшілік әдісі тән. Сақтандырудағы құқықтық қатынастар сақтандырудың категориясын көрсете отырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріепе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 - тақырып. Сақтандырудың экономикалық категорня
ретіндегі ролі және әлеуметтік - экономикалық мәні 5
Сақтандырудың экономикалық мәні мен маңызы 5
Сақтандырудың аткаратын қызметтері. 8
2- тақырып. Сақтандырудың түрлері және олардың жіктелуі 13
Сақтандырудың түрлері ... ... ... ... ... ... 13
Сақтандырудың жіктелуі ... ... ... ... ... .. 15
3- тақырып. Сақтаңдыру нарығының реформаларын заңмен
қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
З.І.Сақтандырунарығындағы реформалардыңмәні мен маңызы... 22
3.2-Сақтандыру нарығын нормативтік-құқықтык қамтамасыз ету.. 27
4 - тақырып. Дүниежүзілік каржы нарығындағы
сақтандыру қызметінің даму тенденциялары 30
4.1. Әлемдік қаржы нарығындағы сақтандыру қызметінің маңызымен алатын орны ... ... ... ... ... ... . 30
4.2. Сақтандыру қызметіндегі даму тенденциялары 32
5 - тақырып. Қазақстан Республикасындағы сақтаидыру
ісінің даму тенденциялары ... ... ... ... ... .. 34
5.1 Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы 34
5.2 Қазақстанның сақтандыру секторындағы тенденциялар 37
6 - тақырып. Жеке басты және мүліктерді сақтандыру ... ... ... ... ... ... . . 39
6.1Жеке басты сақтандыру ... ... ... ... ... .. 39
6.2Азаматтардың мүлкін сақтандыру ... .. 41
6.3 Заңды түлғалардың мүлкін сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . 41
7 - тақырып. Жауапкершілікті сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 42
7.1. Жауапкершілікті сақтандырудың экономикапық мәні мен
мазмүлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
7.2 Азаматтық-қү-қықтык жауапкершілікті сзқтандыру (көлік
құралдары иелерінің жауапкершілігін сақтандыру мысалында)
8 - тақырып. Тасымалдаушының жолаушылар алдындағы
азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру 50
8.1Тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 50
8.2Тарифтік төлемдер және төлеу тәртіптері 52
9 - тақырып. Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін
атқарған кезде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені
үшін жұмыс берушінің азаматтық-қ^қықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 54
9.1Жауапкершілікті сақтандырудың қүқыктық-нормативтік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
9.2Төлем тарифтері мен толеу тәртібі.. 56
10- тақырып. Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді және колік
құралдарын сақтандыру ... ... ... ... ... ... . . 58
10.1Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді сақтандыру 58
10.2Келік құралдарын сақтандыру ... ... 58
11 - тақырып. Өзара сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
11.1Өзара сақтандырудың құқыктык-теориялық негіздері 60
11.2Телем тарифтерІ мен қызмет ету тәртІбі 61
12 - тақырын. Туроператордың және турагенттің азаматтық-
қүқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру 63
12.1Сақтандырудың қүқықтық-теориялық негіздерІ 63
12.2Тарифтер мен толеу тәртІбІ ... ... ... ... 65
13 - тақырып. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры ... 67
13.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Қордың атқаратын қызметтері мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... . 67
13.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Қордың жұмысына қатысушылардың қүқықтары мен
мІндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 70
14. - тақырып. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінде орналастырылған депозиттерге міндетті кепілдік
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
14.1Депозиттергеміндеттікепілдікбер удіңқү-кыктьжнегіздері.. 72
14.2Төлем ставкалары мен толеу тәртібі 75
16}- тақырып. Қазакстан Республикасындағы сақтандыру
қызметінің мәселелері және даму перспективалары 77
15.1Сақтандыру қызметіне талдау ... ... 77
15.2Сақтандыру нарығының даму мүмкіншіліктері Қаржы нарығындағы сақтандыру қызметінің жаңа бағыттары 85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 89
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... .. 93
КІРІСПЕ
Қазақстандағы сақтандыру ісі бұрынғы мемлекетік сақтандыру жүйесі негізінде қалыптасты. Бұған дейін Қазақстан Республикасында тұрғындармен, кәсіпорындармен және ұйымдармен сақтандыру операцияларын жүргізудің монопольдық құқығына мемлекеттік сақтандыру ұйымдары ғана ие болып келді. Нарықты экономика жағдайында мемлекеттік сақтандыру ұйымдарымен экономикалық және ұйымдық тұрғыдан байланысты емес, дербес сақтандыру ұйымдары құрылып, дами бастады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы "Сақтандыру туралы" заң күші бар жарлығымен сақтандыру шараларын жүргізудегі монополия жойылды және қазіргі уакытта республиканың сақтандыру нарығында барлық сақтандыру ұйымдары бірдей құқықтың дәрежеге ие болды. Отандық сақтандыру ісі өзінің даму жолында түрлі кедергілерді артқа тастап,бәсекелестік ортаны қалыптастыру жолында дамыды. Қазіргі танда республикада адал бәсеке нарығы қалыптасты деп айтуға болады. Бұрындары тек шетелдерде қолданып келген сақтандырудың жаңа түрлері енгізіліп, жауапкершілік артуда.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2006 жылдың 1 наурызындағы халыкқа жолдауында ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, ақша-несие, салық, сақтандыру саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті деп атап өтті.
Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік бере отырып, әлеуметтік экономикалық тұрақтылықты қамтамасызетеді. Сақтандыру компанияларының резервтері экономикалық дамуды қаржыландыратын инвестициялардың сенімді көзі болып табылады, сақтандыруды дамытудың негізі мақсаты - мемлекеттердің, азаматтарды және шаруашылық субъектілерінің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толық қанды орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру.
Сақтандыру экономиканың маңызды әрі аз зерттелген саласы болып табылады. Қазақстанда өзінің даму кезеңінде болуына қарамастан, ерте кезде пайда болған. Содан бері жазатайым жағдайлардан сақтандыру жүйесі арқылы қорғап, адамзаттың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып даму жолында.
Сақтандыруда адамдар арасында материалды игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну саласындағы экономикалық қатынастар орнайды. Ол барлық шаруашылық субъектілеріне және қоғам мүшелеріне залалдардан кепіддік береді.
Қайта өндіру процесі табиғат, табиғи және қоғамдық сипаттағы қарым -қатынастарды білдіреді. Қоғам мен табиғат арасында түрлі қайшылықтар орнайды. Қоғамдық өндіріс саласында түрлі тәуекел каупі орын алады . Міне, осының барлығы әлемдегі сақтандыру қатынастарының пайда болуы мен дамуына негіз болды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше тәуекелдердің өсе түсуіне әкеледі, олар іскерліктегі әріптестердің сеніміз болып шығуы, нарықтағы бағалар құндылықтар кенет өзгеріп кетуіне шарт бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар болады. Өз кезегінде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы жаксаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандыруға деген қажеттілік одан әрі өсе түседі.
Нарықты экономикасы дамыған елдерде сақгандыру экономиканың стратегияалық маңызы бар салаларына жатады.
Қазіргі кезде сақтандыру ісін ұйымдастыру бір жағынан нарықтық экономиканың әрекет етіуінің жалпы экономикалық зандылықтарына сүйенсе, екінші жағынан оған Қазақстан
Республикасының өтіуінің өзіндік ерекшелігімен сипатталады. Өз кезегінде сақтандырудың өзі реттеу объектісі болып табылады.
Нарықтық қатынастарға өту Қазақстан Республикасының сақтандыру жүйесіне бірқатар құрылымдық өзгерістер алып келді. Қазіргі кезде өз жұмыстарын жаңашыл қалыптастыратын сақтандырудың қазіргі жағдайы сақтандыруды одан әрі дамыту мен модернизациялаудың әлемдік тәжірибелерге негізделуін қажет етеді. Бұл ең алдымен құқықтык және ақпараттық базаның жетілмегендігіне, әдістемелік жұмыстардың жүргізілмеуіне байланысты.
Осы орайда сақтандыруды ұйымдастырудың әдістемелік негізін қалыптастырудың ұлттық сақтандыру ісінің даму ерекшіліктері мен тенденцияларын айқындаудың өзектілігі зор.
1 - тақырып. Сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі рөлі және әлеуметтік - экономикалық мәні
Түйінді сұрақтар:
1. Сақтандырудың экономикалық мәні мен маңызы.
2. Сақтандырудың атқаратын қызметтері
Сақтандыру қоғамның экономикалық қатынастарының сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау кезеңінде пайда болып, ол біртіндеп коғамдық өндірістің қажетті серіктесіне айналды. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп - бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп - катерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процестерін жалғастыру, азаматтардың жеке санатының өмір тіршілігі мен жақсы тұрмыс халін қолдап отыру мақсатында қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының натуралдық - заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де сондай - ақ ақша ресурстарын да қамтитын қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары түрінде қалыптасады.
Қазіргі жағдайда сақтандыру - бұл өмірдің әр түрлі салаларында барынша жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен аңды тұлғалар мен азаматтардың мүдделерін қорғау әдістерінің бірі. Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты т.б. жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктерінен айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше тәуекелдердің өсе түсуіне әкеледі, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне шарт бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар болады. Өз кезегінеде бұл сақтаңдырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы кажеттілік одан әрі өсе түседі.
Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорларды калыптастырудың екі негізгі әдісі қолданылады, олар бюджеттік және сақтық әдіс. Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі -бюджеттердің қаражаттарын, яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдіс қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың жарналары есебінен жасауды алдын - ала қарастырады.
Сақтық қорлар - қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын-ала болжалануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған. Қоғамның резерв қорлар жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүлікті мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және оның орнын толтыруды жүзеге асыратын сақтық қор материалдық немесе ақша қорлары нысаныңда жасалады, Сақтық қорларда қоғам мүшелерінің ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын - ала тұтыну қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол - табыс ретінде тынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың бірден -бір бөлігі.
Сақтандырудың жарналары есебінен жасалатын сақтық қорлар белгілі бір уақытта тікелей арналымында - сақтық төлемдерді төлеу үшін (сақтық жағдайдың болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұңдай жағдайларда сақтық корлардың қаражаттары қосымша табыс алу үшін оммерциялық айналымға берілуі мүмкін. Өз кезегінде, бұл
табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін сақтық қызметтер көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды.
Ұқтық Ұйыймдардың осыған ұқсас операциясы сақтандыру нарығыңды пайдалырақ шарттарды қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысырыптармен залардардан кашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтағы қатынастарға көшуі, кәсіпкерлі қызметтің дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізулі субъектілер арасындағы өзара келісім-шарт міңдеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын кепілдіктердің серік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінді ғана материалдық иеліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады. Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан, халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкін береді. Қазіргі кезде табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайларды жою жөніндегі шьығыстардың негізгі ауыртпалығы мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табынатын мемлекеттік бюджетке түседі.
Сақтандыру осы қолайсыздықты жою тиіс. Сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуын, әкологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйе республиканың экономикасының сенімді әрі орнықты, халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азамматтар мен шаруашылық субъектілерінің мүмкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі замаңғы сақтандыру индустриясын құру мемлекетке міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік береді:
1)табиғи - техногендік сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруға мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты азайтудың;
2) нарықтың экономика қағидаларына сай сақтандыру
жәрдемімен әлеуметтік қамтамасыз етудің жекелеген мәселелерін шешуге жинақталған зейнетақыны төлеу, еңбекке қабілеттілікті жоғалтуға, асыраушысының қайтыс болуына, жұмыссыздыққа жәрдем ақыларды төлеуге, денсаулық сақтауға қатысты шығындардың орын толтыруға;
3)халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға шоғырландыруға;
Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер жүйесін қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз ету міндеті қазір сақтандырудың иығында болып тұр. Осымен бірге бірқатар мамандықтардың қауіптілігінің дәрежесіне өсе түсті. Құқық органдары ұйымдасқан (кәсіби) қылмыспен бетпе - бет келді, техногендік аппаттар саны артты. Нарық жағдайынада (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмір сүруі үшін өмір мен денсаулыққа келтірілген зардаптарды қалпына келтіруде қандай да болсын бір мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен келтірілген зардаптардың орын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі және т.б. мәселе де өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық қайта қалыптасу кезенде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер басталуына негіз қалаған зандардың, өзге нормативті, құқықтық актілердің қабылдауына әкелді. Бірінші кезекте өзін тиімсыз қылып көрсеткен сақтандырудың толығынан мемлекет жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге негізделген сақтандыруға жол беріледі. Сақтандыру кәсіпкерлік түрлерінің біріне айналды және ол кәсіпкерлік ең жоғарғы ұйымдастырылған түрлерінің бірі. Сақтандыру мен әлеуметтік
міндеттерді орындалудың маңыздылығын есепке ала отырып, мемлекет сақтандыру дамуы бақылаусыз өз бетІмен жібере алмауда. Сондықтан сақтандырудың дамуы қазіргі замаңғы құқыктык салалрдың бірінің сақтандыру күқығының дамуымен бірге болды.
Сақтандырудың мәні осылайша, шығыңды уақытша және аймақтық бірігуінен құралады. Шығынды таратудың сақтандыруға қажеттІ шарттары болып: шаруашылық звенолары мен азаматтардың жащяларының мүліктерінің оңашалығы, сақтандыруға қатысушы шаруашылық санының айтарлықтай болуы; қауіптілік кездерінің әртүрлілігі мен өзгеше табиғаттары.
Сақтандырудың экономикалық категориядағы арнайылығы келесі белгілермен сипатталады:
1) кездейсоктыктың белгілері;
а) жазатайым жағдайлар, яғни нақты тәуекелдің болуы; б)қоғамдық өндіріске түскен материалдық немесе басқада шығынды өтеу қажеттілігі;
2) жеке тұлғаның, кәсіпорынның, қоғамдық қауіпсіздік
талаптарын объективті түрде қанағаттандыру;
3) сақтандыруда оған қатысушы сақтандырушылар арасында болған шығынды өтеу таралымы іске асады;
4) шығынды қайта тарату, аймақтық бірліктер арасында; Сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі бұл формалары мен әдістер жүйесі мақсаттық ақша қаражатттарын қалыптастыру мен оларды әртүрлі күтпеген, қолайсыз болмыстарда шығынды өтеуде қолданылатын, сонымен бірге азаматтарға олардың өміріндегі оқиғалар болғанда көмек көрсету үшін қажет.
2. Сақтандырудың атқаратын қызметтері
Сақтандыру экономикалық категория ретінде қаржыға тән
қызметтері атқарады. Сақтандырудың қызметі мен
экономикалық категория ретінде мазмұны бір - бірімен тығыз байланысты. Сақтандырудың келесі кызметтерін атап көрсетуге болады.
Белу қызметі: Сақтандырудың бұл қызметінің өзгешілігі қайта бөлу ретінде көрінуі. Ол алдын алу қызметіне, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен сақтық жағдайдың болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтаңдыруда бөлу қызметі сақтаңдырудың тиісті түрлерінің жинақтық қызметіне бүгіледі.
Бақынау қызметі тараптардың сақтық телемдерін жұмындыруды сақтық қорды мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын нақты қатынастарда көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандырудың экономикалық категориясын сипаттау үшін тәуекелдік қызметті қарауды ұсынады, өйткені сақтық тәуекел сақтандырудың негізгі арналымымен - қолайсыз оқиғалардан болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтық келісім шарттарын жасауға және сақтық операциялардың нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың өзара іс қимылы сақтандыру нарығында жүргізіледі.
Сақтандыру нарығы ақша қатынастарының сферасы онда сату сатып алудың объектісі ерекше тауар - сақтық қызмет болып табылады және оған деген ұсыным мен сұраным қалыптасады. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты Қазақстан Республикасындағы сақтық қызметтің монополиясы өзгерді, сақтандыру кеңістігі едеуір кеңейді, сақтық қызметтердің кең спектерін ұсынатын мемлекеттік немесе акционерлік сақтандыру компаниялары пайда болды.
Елімізде сақтандыруды дамытудың негізі мақсаты мемлекеттердің, азаматтарды және шаруашылық субъектілерінің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толық канды орнықты жұмыс істейтін ұлттьгқ сақтандыру нарығын қалыптастыру.
Қазіргі замаңғы ұлттық сақтандыру жүйесін құру сақтық қызмет нарығы сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуде және кезеңімен іске асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында сақтандырудың дамытудың 2002-2004 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде жүргізіледі. Онда мынандай міндеттері шешуді көзделді:
- сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міңдетті
сақтандыру түрлерін нақтылау;
- сақтандыру нарығының қазіргі заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру және оның қатысушыларының - сақтаңдыру (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, сақтық агент, сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы, актерий, уәкілетті аудиторлық ұйым, өзара сақтандыру қоғамы, сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік жұмысты жүзеге асыратын езге де занды және жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;
- халықаралық стандартты ескере отырып, сақтық қадағалаудың жүйесін ұйымдастыру;
Сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық орталығымен төлеу қабілеті бойынша талаптарды күшейту;
Осы замаңғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;
Сақтандыру саласында кадрлар даярдау, қайта даярлау және біліктігін арттыру жүйесін ұйымдастыру.
Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтандыру жүйесін дұрыс ұйымдастыруда және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв жасалған.
Қазіргі замаңғы сақтаңдыру индустриясын құру мемлекетке: мемлекеттік бюджеттің табиғи техногендік сипаттағы көлденең шығыстардьі өтеу белгісіндегі салмақты азайтуға; нарықтық экономикадағы кағидаттарында сақтандыру ақылы, халықтың, жеке ұйымдастырудың жинақ ақшасын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға тарту мүмкін береді.
Азаматтардың ақшасымен операцияларды жүзеге асыратын банктер мен жинақтаушы зейнетақы корларының қызметі сияқты , сақтандыру ұйымдарының қызметі де белгілі бір мөлшерде халықтың сақтандыру институтына деген сенімінің деңгейіне байланысты.
Сақтандыру экономикалық қатынастардың жүйесі ретінде сақтандыру жауапкершілігінің әртүрлі объектілері мен субъектелерін, қызметті ұйымдастырудың әртүрлі формаларын қамтиды. Экономикалық қатынастардың әртүрлілігін ретке келтіру және бірыңғай өзара байланысты жүйе құру үшін сақтандыру жіктеу қажет.
Сақтандыру жүйесі республиканың экономикасының түрақты және сенімді түрде дамуына септігін тигізуі керек, халықтың әлеуметтік қорғауын көтеру үшін, азаматтардың мүліктерін және шаруашылық субъектілерді сақтандыруға толықтыруын негізді орнату керек.
Сақтандырудың дамуы, оз кезегінде заң қорларының жетілуіне байланысты болады, мемлекеттің ақша- несиелік саясаты мен салыктық-бюджеттік тиімділігіне, сақтандыру қызметін қадағалау сапасы мен сақтандыру ұйымының қызметінің сенімділігіне байланысты болады.
Кез келген салада кәсіпкерлік кызмет өмір мен мүліктің жоғалу тәуекеліне ықпалды, олардың уақыты мен масштабын анықтау мүмкін емес, Кездейсоқтық емес, кәсіпкерлік табысының шығу тегі капиталды салудың тәуекеліне берілген төлемі болын табылады. Экономикалық қатынастардың жүйесі саймандар қатарын өңдеді, олар тәуекелді тиімді басқаруға жол береді, кәсіпкер үшін қауіпсіз орынды таңдай отырып.
Сақтандыру қаржы рыногнің элементтерінің бірі болып табылып экономикалық категориялар арасынан ерекше орынға ие болады. Сақтандырудың айырмашылықты ерекшелігі болып каржы қаражаттары мағыналарының шоғырлануы болып табынады. Дүниеде
сақтандыру капиталы банктен түсіп ғана қоймай, одан озып кетеді:
АҚШ, Финляндия, Швейцария, Жапония және басқа да мемлекеттер қатарында сақтандыру қорлары бұл мемлекеттердің Жалпы ұлттық
өнімінен 3-4 мәрте алып түседі. Сақтандыру компаниялары АҚШ долларымен 4 триллион сомасы көлемінде экономикаға салынған қаражаттан жалпы көлемдерін басқарып отырады. Көріп отырғанымыздай;, онда сақтандыру өзінің спецификасы мен орындалатын функциясының күшімен қоғамда экономиканың стратегиялық секторы болып табылады. Қазақстан Республикасында сақтандыру резервтері ішкі вальдық өкілінің 0,2% құрайды, жүз сақтандыру қаржыларын инвестициондық процесске әрекеттенуіне жол бермейді.
Сақтандыру әлеуметтік қолсыздандыру мәселелерін сәтті шешуге жол береді, мемлекеттің әлеуметтік жүйесінің қажетті элементі болып табылады. Дамыған елдерде халықты әлеуметтік қорғау жүйесі өзіне мемлекеттік әлеуметтік қамсыздануды, нормативтікті, жеке сақтандыруды, мемлекеттік емес зейнеткерлік қамсыздандыруды өзіне қосады. Қазақстанда бұл жүйені нақтырақ және реттеу қажет.
Осыдан басқа сақтандыру аса қажетті кызметті орындайды -бюджеттік шығын бөлігінің жүгін төмендету, өйткені табиғи және техногенді болмыстар кезінде шығындар тығынын қалады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше маңызды факторлар қатарымен анықталады.
Біріншіден, сақтандыру халық пен ұйымның әр түрлі қызығушынығын қорғауға жол береді, мемлекет жағы қарастырынған шара көлемі мен мінезге қарамастан. Табиғи және техногенді болмыстардың әрекетін жою шығыны мемлекеттік бюджетке тиелген, олардың мүмкіндіктері шектелген.
Екіншіден, қазіргі жағдайда сақтандыру механизмін қолдану еліміздегі кәсіпкерлік кызметтінің жедел дамуын, Қазақстан экономикасының негізгі салалық ерешеліктерін қоса алғанда қолданылатын технологияның өндірісінің кейінгі жетіле түсуін, оның климаты мен географиялық орналасуын және экономиканың деңгейінің дамуын қамтамасыз етеді.
Осылайша, қазіргі сақтандыру индустриясын құру мемлекетке:
1) күтілмеген табиғи- техногенді жағдайларды өтеу бәлігіндегі мемлекеттік бюджеттің жүгін азайтуға;
2) сақтандыру арқылы жеке әлеуметтік қамту мәселелерін шешуге;
3) халық пен ұйымның жинағын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға тартуға мүмкіндік береді.
Сақтандыру экономикалың қатынастардың жүйесі ретінде сақтандыру жауапкершілігінің әртүрлі объектілері мен субъектелерін, қызметті ұйымдастырудың әртүрлі үлгілерін қамтиды. Экономикалық қатынастардың әртүрлілігін ретке келтіру және бірыңғай өзара байланысты жүйе құру үшін сақтандыруды жіктеу қажет.
2 - тақырып. Сақтандырудың түрлері және олардың жіктелуі
Түйінді сұрақтар:
1. Сақтандырудың түрлері
2.Сақтандырудың жіктелуі
Сақтандыру көп қырлы ол әр түрлі категориядағы сақтаушылар
мен сақтандыру объектілері қамтиды.
Сақтандыру шарттары сақтандыру жауапкершілігінің көлемімен ерекшеледі: ол заң күшімен міндетті және ерікті түрде жүрзілуі мүмкін. Сақтаңдыру қатынастарын ретке келтіру сақтандыруды жіктеуді қажет етеді.
Жіктеу дегеніміз өзара байланысты звенолардың бағынышты жүйеге жинақталуы. Қазіргі Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі туралы Заңының 6 бабына сәйкес сақтандыру салаларға кластарға түрлерге жіктеледі. Сақтандырудың жіктелуі мынандай екі белгілі байланысты: сақтандыру объектілеріндегі өзгешелік және сақтандыру жауапкершілігіндегі өзгешелік. Осыған байланысты сақтандыру объектілер және қауіп қатердің түрлері бойынша жіктеледі.
Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі өмірді сақтандыру саласы және Жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырынады (сурет 1).
Аталған сақтандыру саласының біріншісі заңмен қорғалатын игіліктердің арасындағы ең жоғарғы құндылық болып табылатын азаматтар өміріне қатысы болып келеді. Өмірді сақтандыру саласы бірқатар болмай қоймайтын объективтік сипаты бар өмірлік жағдайларға сақтандырылған (пайда алушы) тұлғаға ақыны төлеуін
қарастырады.
Бұл тұлғаның қартайған шағында мүліктік мүдделеін кешенді қамтамасыз етуге, адамды жерлеуте шығындарды өтеуге мүмкіншіліктер береді. Осы себептен өмірді сақтандыру өмірді азаматтық кұкықтық тәсілдермен қорғаудың бір жолы болып келетінін айтуға болады.
Ерікті нысанда сақтандыру өмірді сақтандыру санасына өз кезегінде кластарды енгізеді. Ерікті өмірді сақтандыруға екі класс қарастырылған, олар: 1) өмірді сақтандыру; 2) аннуитетті сақтандыру.
Өмірді сақтандыру - сақтандыру мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Аннуитеттік сақтандыру - сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының келуіне немесе одан айырылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жалпы сақтаңдыру белгілі бір сақтандыру жағдайларының келіп түсуінде заңды және жеке тұлғалардың аймақтық бұзылған құқықтары мен қызығушылықтарының орын төлеуді қамтамасыз етуде дәстүрлі жолда болып келеді. Қазіргі кезде жалпы сақтандыруды кластарға бөлу кеңейтілген тізімді қамтиды, оған шолу жасасақ қазіргі кезеңде азаматтық - құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтарын қамтамасыз етуде сақтандырудың мәні бұрыңғыға қарағанда салыстарымсыз жоғары болып келеді деген пікірде орнығуымыз мүмкін.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынандай сыныптарды қамтиды:
1)жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;
2)медициналық сақтаңдыру;
3)автомобиль көлігін сақтандыру;
4)темір жол көлігін сақтандыру;
5)әуе көлігін сақтандыру;
6)су көлігін сақтандыру;
7)жүктерді сақтандыру;
8)көлік пен жүктерді сақтандыру қоспағанда, мүлікті сақтандыру;
9)кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық - кұқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
11)темір жол көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
12) әуе көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
13) су көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық
жауапкершілігін сақтаңдыру;
14) тасымалдаушының азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
15) шарт бойынша азаматтық - құкықтық жауапкершілігін сақтандыру;
16) зиян келтіргені үшін азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру.
Ерікті сақтандыру нысаныңдағы әрбір кластың мазмұны және оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша кластар өкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді. Сонымен, сақтандырудағы әрбір класқа байланысты заңнама занды нормативтік актілері бойынша арнайы реттеуді қарастыруы қажет.
Осыған байланысты, сақтандырушылар үшін сақтандырудың әрбір класы бойынша жалпы жағдайлар көбіне міндетті болып анықталатынын айтуға болады. бұның өз сыры бар, міндетті реттеу сақтандырушылардың қызметін пайдаланатын субъектілерінің мүдделерін ескеруіне мүмкіндік береді.
Заңда берілген анықтамаға сәйкес, сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы әзірлейтін және ұсынатын сақтандыру өнімі болып табынады. Өнім деген түсінікті қолдану интеллектуалдық меншік категорияларын ойға шақырады. Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болын келетін мәліметтердің болуы мүмкін. Бірақ Өнім деген түсінікті біз басқа да позицияда бағалай аламыз. Сақтандыру түрі сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының) ескеруді қамтамасыз өтетін заңның міндетті нормаларына қайшы келмейтін және онда сақтандырудың барлық керекті жағдайлары ескерілген шарт болып келеді.
2.Сақтандырудың жіктелуі
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру, сақтандырылған тұлға жазалайтын жағдайдың немесе аурудың салдарын қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығындарын шектеулі сомада не Ішінара немесе толық өтеуді қарастыратын жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Төленетін өтемдердің негіздері мен көлемі азаматтың деликтік құдықтық нормалармен айқындалатын адамның өмірі мен денсаулығына келтіретін зиянның түрлерімен байланысты.
Медициналық сақтандыру,сақтандырылатындардың
медициналық мекемесін медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығындарын ішінара жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Міндетті медициналық сақтандыру жүйесі (бұл қатынастардың азаматтық - құқықтық реттеу сұрақтары ескерілмеген) уақыт санын көтере алмай мүліктік айла - амалға жол салынды. Басқа жақтан, Қазақстанда кейбір ұйымдармен іс жүзінде медициналық сақтандыру бойынша шарттың сақтандыру қызметтері көрсетілетін болды. осымен байланысты қатынастарда қатысушылар тең жағдайда болып келеді. Және қымбат медициналық қызметтерде стационарлық емдеуде, протездеуде және тағы басқа қажеттік пайда болған жағдайда бұл сақтандыру сөзсіз өте пайдалы болды. Осының барысында қалыптасқан қажеттілік тиісті сақтандыру нормалары қалыптасуының қажеттілігін әкелді.
Жалпы сақтандыруға көлікті сақтандыруды жатқызады, ол көлік құралын иеленуге, пайдалануға оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Тасымалдау шартымен тығыз байланыста болатын көлікті сақтандыру мен қатар, жоғарыға айтылғандай сақтандырудың жеке класында болып келетін жүктерді сақтандыру тұрады. Жүктерді сақтандыру, жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктердің тасымалдау әдісіне қарамастан жоғалын кетуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Міндеттілік дәрежесіне қарай сақтандыру ерікті және міндетті болады. Соңғы жылдары міндетті сақтандыру кеңінен қодданынады.
Мысалы, әскери қызметкерлердің, ішкі істер органдарының қызметкерлерінің өмірі мен денсаулығын, мүлігін міндетті сақтандыру жүргізілген. Міндетті сақтандыру азаматтық - құқықтық жауапкершілікті сақтандыру саласында дамыған, яғни автомобиль көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық жауапкершілігі, нотариустардың және кейбір өзге субъектілернің азаматтық құқықтық жауапкершілігі міндетті сақтандыруға жатады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Қазақстан Республикасы заңының 52 бабына сәйкес, банктердегі салымдарды (депозиттерді) ұжымдық Қазақстан Республикасы жүзеге асады.
Міндетті сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілерімен белгіленуі өз өмірін немесе денсаулығына сақтандыру міндетін азаматқа заң актілерімен де шартпен сақтандыру жағдайларында міндетті сақтандыру сақтандыру қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан бөлек қатысуын) міндетті қатысуын талап етеді. Жиі -- жиі шартта сақтанушы болып онымен азамат еңбек - қызметтік қатынаста тұратын мемлекеттік орган қатысады. Мұндай жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебінен жүргізіледі.
Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырудың осы түрін реттейтін заң актІлерінде жазынған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт жасауға міндетті Міндеттілік негізінен сақтандыру объектілеріне, сақтандыру жағдайларының тізіміне бір немесе басқа жағдайларда тиесілі сақтандыру төлемінің көлеміне, қатысты болып келеді. Сақтандыру төлемдерінің мөлшері өз кезегінде сақтанушының сақтандыру сыйақыларын телеу міндетіне әсер етеді.
Заң актілеріне сәйкес пайдасына міндетті сақтандыру жүзеге асырылуы тиіс болған адам, егер оған оның сақтандырылғандығы белгілі болса, осы міндет жүктелген тұлғадан өзінің сақтандырылуын сот тәртібінде талап етуге құқылы.
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру Медициналык сақтандыру Автомобиль көлігін сақтандыру Темір жол келігін сақтандыру Әуе көлігін сақтандыру Су көлігін сақтандыру Жүктерді сақтандыру Мүлікті сақтандыру Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру Автомобиль көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Темір жол көлігі иелерінің азаматтық -құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Әуе көлігі иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Су көлігі иелерінің азаматтық - кұқықтық жауалкершілігін сақтандыру. Тасымалдаушының азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Шарт бойынша азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Зиян келтіргені үшін азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандыру
Сурет 1. Ескерту: авторлардың құрастыруымен.
Сонымен міңдетті сақтандыруға тән белгілер:
1. Міндетті сақтандыру шарттары заңмен бекітіледі. Сақтандырушы заң бойынша сақтандырылуға тиісті объектілерді сақтандыруға ал сақтанушы сақтандыру төлемдерін төлеуге міндетті.
Заңды нормативті актке мыналар қарастырылған:
- сақтандыруға жататын объектілер тізімі;
- сақтандыру жауапкершілігінің көлемі;
- сақтандыру сомасын қамтамасыз ету деңгеиі;
- тарифтік ставкаларды белгілеу тәртібІ;
- сақтандыру төлемдерінің төлену тәртібі;
сақтандырушы мен сақтанушының негізгі құқықтары мен міндеттері.
2. Заңда көрсетілген объектілердің барлығының жаппай
сақтандырылуы. Бұл қағида әсіресе мүлікті сақтандыруда қатты сақталады.
3.Сақтандыру сомасымен қамтамасыз ету нормаланған. Мысалы автокөлік иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігінің жабуға арналған сома 400 айлық есептік көрсеткішпен шектелген.
Ерікті сақтандырудың міндетті сақтандырудан айырмашылығы, ол толығымен тараптардың еркін білдіруіне негізделеді. Ерікті сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді.
Ерікті сақгандыруға тән белгілер:
1. Ерікті сақтандыру заңды және ерікті түрде жүргізіледі. Заң сақтандырудың жалпы шарттарын және ерікті сақтандыру объектілерін белгілейді.
2.Сақтандыруға қатысу сақтандырушыларға байланысты. Бұл принцип сақтандыру келісім шартының сақтанушының талабына сай жасалатынына кепілдік береді.
3. Ерікті сақтандыру ішінара қамту арқылы жүргізіледі, яғни барлығы жаппай сақтандырылуы міндетті емес.
4.Ерікті сақтандыру сақтандыру мерзімімен шектелген.
5. Сақтандыру сомасымен қамтамасыз ету сақтанушы талабына байланысты болады.
Сақтандыру объектілеріндегі өзгешелікке байланысты сақтандыру жеке және мүліктік болып бөлінеді. Азаматтық өмірін, денсаулығын, еңбекке қабілеттілігін және басына сақтандыруға жатады, мысалы, олардың белгілі жасқа келгеніне сақтандыру. Жеке сақтандыру шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа (пайда алушы адам сақтандырылған болуы мүмкін).
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер мен азаматтық - құқықтық жауапкершілікті қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру мүліктік сақтандыруға жатады.
Мүліктік сақтандыру кезінде мүліктің жоғалуы (жойылуы), жетіспеуі немесе бүлінуі және занда көзделген өзге де мүліктік құқықтар сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүліктерді сақтандыру мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады. Мүлікті сақтандырудың объектілері -- сақтанушының мүліктік мүдделері, яғни құрылыс, үй мүліктері, малдар, көлік кұралдары, субъектелері - сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде сақтанушы ретінде іс -қимыл жасайтын кәсіпкердің шарттары бойынша әріптестерінің өз міндеттемелерін бұзуынан болуы мүмкін залалдардың тәуекелі немесе кәсіпкерден тәуелсіз жағдайлардан осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Мүлікті сақтандырудан айырмашылығы сақтандырудың бұл санатында тек сол сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін. Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған шарт жарамсыз болады.
Кәсіпкерлік екі мағынада пайдаланынады.
а)белгілі бір істің түрі;
б)сол іспен шұғылданатын нақтыны қоғамдың ұйым.
Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің ерекшеліктері кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік, болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызметпен байланысты тәуекелдің түрлері де көбеюде. Нарықты экономика жағдайында кәсіпкерлер үшін коммерциялық тәуекелділікті сақтандырудың маңызы зор. Коммерциялық тәуекелділІкті сақтаңдыруда сақтандыру объектісі сақтанушының коммерциялық қызметі болып табылады.
Коммерциялық сақтандыруда сақтандыру тарифтер көптеген факторларға байланысты. Олар коммерциялық кызметтің түрі,сақтандыру мерзімі, нарық қатынастарының тұрақтылық деңгейі. Сақтаңдырудың бұл түрі шаруашылықтың барлық салаларын қалпына келтіру мен дамытудағы перспективалы сақтандыру болып табылады.
Жауапкершілікті сақтандыру - сақтандыру қызметінің жеке саласы болып табылады. Жауапкершілікті сақтандыру объектісіне -сақтанушының қандай да бір әрекетін немесе әрекетсіздігінен зиян келтірілуі мүмкін үшінші жақ алдындағы жауапкершілігі жатады. Субъектілері - сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы. Жауапкершілікті сақтандырудың мақсаты залал келтірушінің экономикалық мүддесін сақтандыру арқылы қорғау. Азаматтық -құқықтық жауапкершілікті сақтандыру кезінде басқа тұлғалардың
өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын жауапкершіліктің болу тәуекелі (қаупі) сақтандырылады. Азаматтық - құкықтық шарттардан және басқа да негіздерден пайда болуы мүмкін, жауапкершілік сақтандырылуы мүмкін.
Жауапкершілікті сақтандыру ерікті және міндетті түрде жүргізіледі. Жауапкершілікті сақтандырудың оны басқа салалардан бөліп тұратын өзіндік ерекшеліктері бар:
1) азаматтық жауапкершілікті сақтандыру түрлерінде
сақтандыру окиғасының болуын анықтау сақтандырудың
қатысушыларының құқықтары мен міндеттерін белгілейтін азаматтың
- құқықтың нормалары мен тікелей байланысты.
2) жауапкершілікті сақтандыру сақтанушының үшінші
тұлғаға келтірген зиянының орнын, келісім шартта көрсетілген сақтандыру сомасы көлемінде жабуды қамтамасыз етеді, яғни жауапкершілікті
сақтандыру келісім шарты үшінші тұлғаның пайдасына жасалады.
3) жауапкершілікті сақтандыру сақтанушының үшінші тұлғаға алдындағы жауапкершілігін сақтандыру болып табылады.
Кәсіпкерлік жауапкершілікті сақтандыру - кәсіби кызметі барысында үшінші тұлғаға зиян келтіруі мүмкін, әр түрлі категориядағы тұлғалардың мүліктік мүддесін сақтандыру түрлерін қамтиды. Кәсіби жауапкершілікті сақтандырудағы тәуекелдер екі топқа бөлінеді:
1) үшінші тұлғаның денсаулығына залал келтіру және дене
жарақатымен байланысты тәуекелдер. Мұндай жағдайлар дәрігерлер, хирургтар, дантистер, формацевтер тәжірибесінде жиі кездеседі.
2) материалды шығын келтірумен байланысты тәуекелдер. Кәсіби қызметке талап және оның жүрзілуі арнаулы заңды және нормативті актілерге сәйкес белгіленеді. Сақтандыру жеке кәсіби қызметпен айналысатыны тұлғаға қатысты жүргізіледі. Жеке тәжірибеленуші маманның (сақтанушының) клиентке келтірілген материалдық зияны
мен оның көлемі соттың шешімі бойынша анықталған жағдайда ғана сақтандыру оқиғасы болады деп есептеледі.
Экологиялық сақтандыру қазіргі кездегі актуальды мәселелердің бірі. Экологиялық сақтаңдыруда сақтандыру сомасы екі жактың келісімі бойынша немесе табиғатты қоршаған ортаны ластау жауапкершілігінің лимиті бойынша анықталады.
Аннуитет шарты сақтандырушының шартта белгіленген мерзім ішінде пайда алушының пайдасына мерзімді төлемдер түрінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруға міндетті ететін сақтандыру шарты.
Жинақтаушы емес сақтандыруда сақтандырудың төлемін жүргізудің негізі болып сақтандыру жағдайы есептеледі. Көрсетілген сақтандыру нысандарының тағы бір ерекшелігі сақтандыру жүргізіліп жатқан объектілерінің өзгешілігі.
Қайта сақтандыру - сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы кабылдап, кейіннен өздерінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта сақтандыру ұйымына сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бір бөлігін беруге байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын қатынастар.
Сонымен сақтанушы пайдаланатын сақтандырудың әртүрлі жиынын сақтандыру нарығының ассортиментін кұрайды.
3 - тақырып. Сақтандыру нарығының реформаларын заңмен қамтамасыз ету
Түйіңді сұрақтар:
1.Сақтаңдыру нарығындағы реформалардың мәні мен маңызы
2.Сақтандыру нарығын нормативтік-кұкықтық қамтамасыз ету
Мемлекет сақтандырудың коғам өмірінде басты роль атқаратын сала екенін біліп, оны қараусыз қалдырмайды. Сондықтан да мемлекет оны реттеу мақсатында нормативті-құқыктық актілер шығарады. Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметін рыногының, азаматтар мен занды тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы қорғау, сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңымен, сақтандыру мәселелері жөніндегі Үкімет қаулыларымен және Ұлттық Банктің сақтандыруды кадағалау департаментінің нормативтік актілерімен реттеліп отырады. Осыған дейін біршама уақыт бұрын сақтандыру қатынастарын кешенді реттейтін заң актісі болып Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 3 қазанынан Сақтандыру туралы заң күші бар жарлығы саналды. 2000 жылдың 18 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Сақтандыру қызметі туралы жаңа заңы қабылданды. Қазір заңгерлер тарапынан жоғары деп бағаланады. Онда сақтандыру ісін ұйымдастырудың қазіргі замаңғы талаптарға сәйкес келтіруді қамтамасыз ететін шаралар қарастынған. Сақтандыру жағдайларының түрі заң актілерімен (сақтандыру міндеті болып келген кезде) және шарттарынен (сақтандыру ерікті болып келген кезде) анықталады.
Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:
1) сақтандыру объектілерінің тізімін;
2) сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;
3) сақтандыру тәуекелдерін;
4) сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тасталуы және сақтандыруға шек қоюы;
5)сақтандыру шарты қолданылуының мерзімі мен орнын;
6)сақтандьіру шартын жасаудың тәртібін;
7)талаптардың құқықтары мен міндеттерін;
8) сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы
жасауы тиіс әрекеттерді;
Сақтандыру ережелерінде жағдайларды сақтандырудың әдет -ғұрып нормаларына жатқызуға болады деп айта аламыз. Келісім бойынша сақтандырушы мен сақтанушы арасында қосымша жағдайларды ескеретін сақтандыру шарты жасалмауы мүмкін.
Қосымша жағдайлар үш еседен көп қайталанса, сақтандырушы заңнама қарастырған тәртіпте сақтандырудың белгілі түрі бойынша ережелерді өзгертуге міндетті. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған тәжірибесін бөлігі ретінде қарастырылады. Енді сақтандыру шартының белгілі түрі бойынша ережелерді өзгертуге міндетті. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған тәжірибесін бөлігі ретінде қарастырылады. Енді сақтандыру шартының сипаттамаларын қарастырайық.
Сақтандыру нарығын қалыптастыру сақтанушылардың мүддесін қорғайтын, барлық сақтандырушылар үшін теңдей жағдай жасайтын арнайы сақтандыру зандылығына негізделуі қажет.
Сақтандыру заңдылығы клиенттердің ғана емес сонымен қатар сақтандыру компанияларын банкротқа құлдыраудан, сақтандыру құрылымындағы монополизмнен қорғауы, сақтандыру ұйымдарының қаржылық тұрақтынығын қамтамасыз ету үшін де кажет.
Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы Кеңес одағы ыдырап, тарағаннан кейін біртіндеп дами бастады. Қазақстанның егеменді мемлекет ретіңде қалыптасу жылдарында сақтандырудың құқықтық негізін қалаған бірнеше заң актілері кабылданды. Сақтандыру туралы ең алғашқы заң 1992 жылы шілде айында қабылданды. Ол заң осы саланы реттеу жұмыстарының жалпы бастамаларын ғана анықтады. Онда сақтандыру ісінің дұрыс реттілікпен дамуы үшін қажетті - сақтандырушылардың қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету жағдайы және олардың төлем қабілетінің кепілдігі, сақтандыру қызметін мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыру және оны лицензиялау туралы ережелер болмады.
Қазақстан Республикасының Президентінің 1994 жылғы 14 сәуіріңдегі заң күші бар Сақтандыру нарығың қалыптастыру және дамудың ұйымдастырушы - кұқықтық іс шаралары туралы жарлығы осы кемшіліктерді болдырмауға тырысты. Заң талабы бойынша сақтандыру ұйымдарының жарғынық қоры 2 млн. теңгеден кем болмауы керек. сонымен қатар шетелдік сақтандырушылардың қызметіне тиым салынды. Сақтандыру қызметін лицензиялау енгізілді және де сақтандырудан басқа кәсіпкерлік қызметінің басқа түрлерімен айналысуға тиым салынды. Соның нәтижесінде бір жыл ішінде сақтандыру ұйымдарының сандары 10 еседен азайып, 22 - ге жетті.
Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтандыру жүйесін ұйымдастыруда және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв жасалған. 1995 жылғы Сақтандыру туралы заңның кейбір Пайыз жерлерін қайта құру қажеттілігі туындап, 2000 желтоқсан айында Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі туралы заңы қабылданды.
Занда сақтандыру қызметі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады делінген. Сақтандыру нарығы дегеніміз - бұл бір жағынан сақтандыру қызметіне деген сұраным да, екінші жағынан осы қызметтерді ұсыну шараларының жиынтығы Қазақстан Республикасы сақтаңдыру нарығының қатысушылары:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;
2)сақтандыру брокері; ,.
3)сақтандыру агенті;
4)сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;
5)актуарий;
6) уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);
7)өзара сақтандыру қоғамы;
8) сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын өзге де және жеке тұлғалар болып табылады.
Сақтандыруды жүргізумен байланысты барлық құқықтық қатынастарды екі топқа бөлуге болады: біріншісі, сақтандыруды реттейтін құкықтың қатынастар, яғни сақтандыру резервтерінің қалыптасу және пайдалану процесі, екіншісі, сақтандыру ісін ұйымдастыруға байланысты туындайтын құқықтық қатынастар, яғни сақтандырушынардың қызметі, олардың банк мекемелерімен, бюджетпен, мемлекеттік басқару, бақылау және реттеу органдарымен байланысы.
Осы жоғарыда агалған құқықтық қатынастың бірінші тобы азаматтық құқық нормаларымен, ал екіншісі әкімшілік, қаржылық, қылмыстық, процессуалды және құкықтың басқа да салаларымен реттеледі.
Азаматтық құқыққа құқықтық реттеудің келісімді немесе диспозитивті әдісі . Әкімшілік, қаржылық және т.б. құқыққа құқықтық реттеудің әкімшілік әдісі тән. Сақтандырудағы құқықтық қатынастар сақтандырудың категориясын көрсете отырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz