Заңдық фактілердің мағынасына ие фактілерді анықтау
КІРІСПЕ
1 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ ҰҒЫМЫ
1.1 Авторлық құқық ұғымы
1.2 Сабақтас құқықтың ұғымы
2 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ
2.1 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің түсінігі
2.2 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің түрлері
2.3 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелері
3 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Авторлық және сабақтас құқықтардың өзекті мәселелері
3.2 Авторлық құқық пен сабақтас құқықтар туралы Заң талаптары бұзылудағы өзекті мәселелер
3.3 Авторлық және сабақтас құқықты қорғау . маңызды мәселе
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ ҰҒЫМЫ
1.1 Авторлық құқық ұғымы
1.2 Сабақтас құқықтың ұғымы
2 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ
2.1 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің түсінігі
2.2 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің түрлері
2.3 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелері
3 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Авторлық және сабақтас құқықтардың өзекті мәселелері
3.2 Авторлық құқық пен сабақтас құқықтар туралы Заң талаптары бұзылудағы өзекті мәселелер
3.3 Авторлық және сабақтас құқықты қорғау . маңызды мәселе
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бұл тақырыптың өзекті болуы мынада: КСРО ыдырағаннан кейін, одақтас республикаларға ортақ болған авторлық құқықты қорғау жүйесі де жойылып кетті. Соған сәйкес, ТМД елдері арасында біртұтас құқықтық база құру қажет болады. 1993 жылы 23 қыркүйекте Мәскеуде ТМД елдерінің 11 мүше мемлекеттері, соның ішінде Қазақстан Республикасы авторлық құқық және сабақтас құқықтарды қорғау аясындағы ынтымақтастық жөніндегі келісімге қол қойылды. Қазақстан Республикасы жоғарыда аталған халықаралық Конвенцияларға қосылған.
Қазақстан тәуелсіз жас мемлекет ретінде ашық және халықаралық ынтымақтастық пен интеграцияға ұмтылуда. Сол себепті авторлық және сабақтас құқықтардың елімізде толықтай танылуы оның қорғалуы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Бұл жұмыстың мақсаты мен мәселелері: Сондықтан да авторлықты тану үшін заңдық фактілердің маңызы жоғары болып келеді. Тәжірибеде заңдық фактілердің мағынасына ие фактілерді анықтаудың екі тәсілі белгілі: соттық және нотариалдық.
Сот мүдделі тұлғаның арызы бойынша осындай фактіні анықтау туралы іс ерекше тәртіпте, яғни даусыз өндіріспен қарастырылады. Сот заңдық фактілерді анықтайды, егер тиісті құжаттарды өзге тәртіпте алу мүмкін болмаса.
Зерттеу мәні: Қазіргі уақытта, ғылыми техникалық революция өзінің шырқау шегіне жетіп отыр. Соның бір нәтижесі ретінде интернетті атауға болады. Бірақ, бұл вебсайттың өзінде де бұзушылықтар болып жатыр. Мысалға, Ұлыбританияда Shetland Times htd-ның Dr. Jonathan Wills пен Zetnews htd-қа қарсы істе жауапкер талапқоюшының сілтемелерін пайдаланған. Соның нәтижесінде талапқоюшы өзінің сайтындағы жарнамаларды жүзеге асыру қиындықтары туады. Сот талапқоюшының талаптарын заңды деп тауып, жауапкерге сілтемелерінің алдында белгілі бір түсіндірмелерді қосуды міндеттеді. Оған қоса жасөспірімдер интернеттік алаяқтылықпен де айналысуда. Оның дәлелі ретінде, мынандай іс бар. 18 жасқа толмаған хакер сайттарды ауыстырып, оларды қайтадан иелеріне беру үшін ақы сұраған. Міне, осындай құқықбұзушылықтар толып жатыр.
Сондықтан да, авторлардың құқықтарын қорғау өте қажет болып отыр. Оған қоса, авторлық құқық аясындағы құқықтарды қорғау туралы шаралар мен жауапкершілік көзделген.
Зерттеу әдістері: Жалпы авторлық және сабақтас құқықтардың өзекті мәселелерін дұрыс түсіну үшін оның жалпы ұғымына тоқталып, жан-жақты талдаулар жасап түсіндірілу керек. Содан кейін ғана олардың нақты өзекті мәселелеріне тоқталып өту керек.
Қазақстан тәуелсіз жас мемлекет ретінде ашық және халықаралық ынтымақтастық пен интеграцияға ұмтылуда. Сол себепті авторлық және сабақтас құқықтардың елімізде толықтай танылуы оның қорғалуы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Бұл жұмыстың мақсаты мен мәселелері: Сондықтан да авторлықты тану үшін заңдық фактілердің маңызы жоғары болып келеді. Тәжірибеде заңдық фактілердің мағынасына ие фактілерді анықтаудың екі тәсілі белгілі: соттық және нотариалдық.
Сот мүдделі тұлғаның арызы бойынша осындай фактіні анықтау туралы іс ерекше тәртіпте, яғни даусыз өндіріспен қарастырылады. Сот заңдық фактілерді анықтайды, егер тиісті құжаттарды өзге тәртіпте алу мүмкін болмаса.
Зерттеу мәні: Қазіргі уақытта, ғылыми техникалық революция өзінің шырқау шегіне жетіп отыр. Соның бір нәтижесі ретінде интернетті атауға болады. Бірақ, бұл вебсайттың өзінде де бұзушылықтар болып жатыр. Мысалға, Ұлыбританияда Shetland Times htd-ның Dr. Jonathan Wills пен Zetnews htd-қа қарсы істе жауапкер талапқоюшының сілтемелерін пайдаланған. Соның нәтижесінде талапқоюшы өзінің сайтындағы жарнамаларды жүзеге асыру қиындықтары туады. Сот талапқоюшының талаптарын заңды деп тауып, жауапкерге сілтемелерінің алдында белгілі бір түсіндірмелерді қосуды міндеттеді. Оған қоса жасөспірімдер интернеттік алаяқтылықпен де айналысуда. Оның дәлелі ретінде, мынандай іс бар. 18 жасқа толмаған хакер сайттарды ауыстырып, оларды қайтадан иелеріне беру үшін ақы сұраған. Міне, осындай құқықбұзушылықтар толып жатыр.
Сондықтан да, авторлардың құқықтарын қорғау өте қажет болып отыр. Оған қоса, авторлық құқық аясындағы құқықтарды қорғау туралы шаралар мен жауапкершілік көзделген.
Зерттеу әдістері: Жалпы авторлық және сабақтас құқықтардың өзекті мәселелерін дұрыс түсіну үшін оның жалпы ұғымына тоқталып, жан-жақты талдаулар жасап түсіндірілу керек. Содан кейін ғана олардың нақты өзекті мәселелеріне тоқталып өту керек.
Нормативтік-кұқықтық актілер.
1. ҚР Конституциясы. Алматы. 1995 ж. Жеті-Жарғы
2. Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы. ҚР Заңы. Алматы Жеті-Жарғы 2006 ж. 11-бабының 3 абзацы.
3. ҚР Азаматтық Кодексін күшіне енгізу туралы. ҚР Жоғары Кеңесінің қаулысы 1997 ж. 27 желтоқсан.
4. ҚР Заңы. «ҚР Азаматтық кодексін (Ерекше бөлім) күшіне енгізу туралы.» 1999 ж. 1 шілде.
5. Қазақ ССР-інің азаматтық кодексі 1963ж. 28 желтоқсан.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Конституциялық заң күшіне ие Жарлығы. // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңес Жаршысы. - 1995. - N 24.
7. Қазақстан Республикасының Парламентінің Комитеттері мен Комиссиялары туралы" Қазақстан Республикасы Парламент Жаршысы. 1999. N 9.
8. Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы жергілікті, өкілетті және атқарушы органдары туралы" заңы. 10 желтоқсан 1993 жыл. // Халық Кеңесі. 1993. 28 желтоқсан.
9. Қазақстан Республикасындағы "Қоғамдық бірлестіктер
10. 1994 жылғы 27 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім).
11. 1999 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Ерекше бөлім).
12. ҚР Патент Занының 6-бабы 2-тармағы.
13. «Тауар таңбалары, кызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған жерлердін атаулары туралы» ҚР Заңы.
14. "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңының 11-бабының 3 абзацы.
15. ГПК РК. ст. 126.
Әдебиеттер:
16. Гражданское право // Под ред. А.П. Сергеева и Ю.К. Толстого. М., 2000 г. Т. 3. с. 143.
17. Муромцев С.А. Авторское право. // Юридический вестник. 1879 г. ғ 3.
18. Спасович В.В. Права авторские и контрафакция. СПБ., 1865 г.
19. Табашников И.Г. Литературная, музыкальная и художественная собственность. СПБ., 1878 г.
20. Победоносцев К.П. Курс гражданского права. Ч.1. СПБ., 1973 г.
21. Табашников И.Г. Литературная, музыкальная и художественная собственность. Т.1. с. 509.
22. Победоносцев К.П. Курс гражданского права. с. 574.
23. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. (по изд. 1907 года) / Вступительная статья Е.А.Суханова. М., 1995 г. с. 255.
24. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. М., 1995 г. с. 259.
25. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. М., 1995 г. с. 260.
26. Пиленко А.А. Новый закон об авторском праве. СПБ., 1914 г. с. 89.
27. Шершеневич Г.Ф. Авторское право на литературные произведения. Казань, 1891 г. с. 130.
28. Шершеневич Г.Ф. Авторское право на литературные произведения. Казань, 1891 г. с. 130.
29. Серебровский В.И. Вопросы советского авторского права. М., 1956 г.
30. ҚР Азаматтық процесуалдық құқығы. Баймолдина. Оқулық Алматы, 2001 ж.
3 . Грузенберг С.О. Гений и творчество. Основы теории и психология творчества. Л., 1924 г. с. 176-177.
32. Райгородский Н.А. Юридическое лицо как субъект авторского права. Л., 1957 г. с. 207.
33. Гордон М.В. Советское авторское право. М., 1955 г. с. 49-50; Гаврилов Э.П. Советское авторское право. М., 1985 г. с. 125-132.
34. Гордон М.В. Наследование по закону и по завещанию.М. 1967 ж.
35. Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. М., 1996 г. с. 158.
36. Советское государство и право. 1995 г. ғ 11.
37. Камышев В.Г. Право авторов литературных произведений. М., 1972 г. с. 108.
38. Антимонов Б.С., Флейшиц Е.А. Авторскре право. с. 68.
39. Гаврилов Э.П. Советское авторское право. с. 124.
40. Гаврилов Э.П. Советское авторское право. с. 125.
41. Паустовский К. Собрание сочинений в 6-ти томах. М., 1957 г. Т.1. с. 643.
42. Дозорцев В.А. Доверительное управление имуществом // Комментарий к ГК РФ. Часть (глава-53). М., 1996 г. с. 539.
43. Тимм В.Ф. О позаимствовании портретов и рисунков из "Русского художественного листка" – Русский художник Бисток – 1862 г. ғ 1. Январь 1.
44. Глоссарий, ғ 31. с. 134.
45. Словарь иностранных слов. с. 256.
46. Шершеневич Г.Ф. Авторское право на литературные произведения. с. 279.
47. Шершеневич Г.Ф. Указ. соч. с. 283.
48. Азаматтық құқық // Под ред. А.П. Сергеева и Ю.К. Толстого. М., 2000 г. Т. 3. 143 б.
49. Богуславский М.М. Вопросы авторского права в международных отношениях. М., 1973 г. с. 126.
50. Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. В 4-х Т. М., 1956 г. Т. 1. с. 4.
51. Словарь иностранных слов. Изд. 8-е. М., 1981 г. с. 13.
52. Словарь современного русского литературного языка. Т. 1. с.72.
1. ҚР Конституциясы. Алматы. 1995 ж. Жеті-Жарғы
2. Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы. ҚР Заңы. Алматы Жеті-Жарғы 2006 ж. 11-бабының 3 абзацы.
3. ҚР Азаматтық Кодексін күшіне енгізу туралы. ҚР Жоғары Кеңесінің қаулысы 1997 ж. 27 желтоқсан.
4. ҚР Заңы. «ҚР Азаматтық кодексін (Ерекше бөлім) күшіне енгізу туралы.» 1999 ж. 1 шілде.
5. Қазақ ССР-інің азаматтық кодексі 1963ж. 28 желтоқсан.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Конституциялық заң күшіне ие Жарлығы. // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңес Жаршысы. - 1995. - N 24.
7. Қазақстан Республикасының Парламентінің Комитеттері мен Комиссиялары туралы" Қазақстан Республикасы Парламент Жаршысы. 1999. N 9.
8. Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы жергілікті, өкілетті және атқарушы органдары туралы" заңы. 10 желтоқсан 1993 жыл. // Халық Кеңесі. 1993. 28 желтоқсан.
9. Қазақстан Республикасындағы "Қоғамдық бірлестіктер
10. 1994 жылғы 27 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім).
11. 1999 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Ерекше бөлім).
12. ҚР Патент Занының 6-бабы 2-тармағы.
13. «Тауар таңбалары, кызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған жерлердін атаулары туралы» ҚР Заңы.
14. "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңының 11-бабының 3 абзацы.
15. ГПК РК. ст. 126.
Әдебиеттер:
16. Гражданское право // Под ред. А.П. Сергеева и Ю.К. Толстого. М., 2000 г. Т. 3. с. 143.
17. Муромцев С.А. Авторское право. // Юридический вестник. 1879 г. ғ 3.
18. Спасович В.В. Права авторские и контрафакция. СПБ., 1865 г.
19. Табашников И.Г. Литературная, музыкальная и художественная собственность. СПБ., 1878 г.
20. Победоносцев К.П. Курс гражданского права. Ч.1. СПБ., 1973 г.
21. Табашников И.Г. Литературная, музыкальная и художественная собственность. Т.1. с. 509.
22. Победоносцев К.П. Курс гражданского права. с. 574.
23. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. (по изд. 1907 года) / Вступительная статья Е.А.Суханова. М., 1995 г. с. 255.
24. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. М., 1995 г. с. 259.
25. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. М., 1995 г. с. 260.
26. Пиленко А.А. Новый закон об авторском праве. СПБ., 1914 г. с. 89.
27. Шершеневич Г.Ф. Авторское право на литературные произведения. Казань, 1891 г. с. 130.
28. Шершеневич Г.Ф. Авторское право на литературные произведения. Казань, 1891 г. с. 130.
29. Серебровский В.И. Вопросы советского авторского права. М., 1956 г.
30. ҚР Азаматтық процесуалдық құқығы. Баймолдина. Оқулық Алматы, 2001 ж.
3 . Грузенберг С.О. Гений и творчество. Основы теории и психология творчества. Л., 1924 г. с. 176-177.
32. Райгородский Н.А. Юридическое лицо как субъект авторского права. Л., 1957 г. с. 207.
33. Гордон М.В. Советское авторское право. М., 1955 г. с. 49-50; Гаврилов Э.П. Советское авторское право. М., 1985 г. с. 125-132.
34. Гордон М.В. Наследование по закону и по завещанию.М. 1967 ж.
35. Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. М., 1996 г. с. 158.
36. Советское государство и право. 1995 г. ғ 11.
37. Камышев В.Г. Право авторов литературных произведений. М., 1972 г. с. 108.
38. Антимонов Б.С., Флейшиц Е.А. Авторскре право. с. 68.
39. Гаврилов Э.П. Советское авторское право. с. 124.
40. Гаврилов Э.П. Советское авторское право. с. 125.
41. Паустовский К. Собрание сочинений в 6-ти томах. М., 1957 г. Т.1. с. 643.
42. Дозорцев В.А. Доверительное управление имуществом // Комментарий к ГК РФ. Часть (глава-53). М., 1996 г. с. 539.
43. Тимм В.Ф. О позаимствовании портретов и рисунков из "Русского художественного листка" – Русский художник Бисток – 1862 г. ғ 1. Январь 1.
44. Глоссарий, ғ 31. с. 134.
45. Словарь иностранных слов. с. 256.
46. Шершеневич Г.Ф. Авторское право на литературные произведения. с. 279.
47. Шершеневич Г.Ф. Указ. соч. с. 283.
48. Азаматтық құқық // Под ред. А.П. Сергеева и Ю.К. Толстого. М., 2000 г. Т. 3. 143 б.
49. Богуславский М.М. Вопросы авторского права в международных отношениях. М., 1973 г. с. 126.
50. Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. В 4-х Т. М., 1956 г. Т. 1. с. 4.
51. Словарь иностранных слов. Изд. 8-е. М., 1981 г. с. 13.
52. Словарь современного русского литературного языка. Т. 1. с.72.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ ҰҒЫМЫ 5
1.1 Авторлық құқық ұғымы 5
1.2 Сабақтас құқықтың ұғымы 9
2 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ 13
2.1 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің түсінігі 13
2.2 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің түрлері 18
2.3 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің 34
құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелері
3 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 41
3.1 Авторлық және сабақтас құқықтардың өзекті мәселелері 41
3.2 Авторлық құқық пен сабақтас құқықтар туралы Заң талаптары42
бұзылудағы өзекті мәселелер
3.3 Авторлық және сабақтас құқықты қорғау – маңызды мәселе 69
ҚОРЫТЫНДЫ 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 75
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ:
КСРО - Кеңестік Социалистік Республика Одағы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
БИМҰ - Бүкіләлемдік интелектуалдық меншік ұйымы
РПҚ - Республикалық патенттік қор
АҚШ - Америка құрамы штаты
БСҰ - Бүкіләлемдік сауда ұйымы
ТРИПС-Интеллектуалдық меншік кұқықтарының сауда аспектілері жөніндегі
келісім
ҚР АК - Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҚИПЭ - Қазақстан патенттік сараптама институты
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің интеллектуалдық меншік
құқықтары жөніндегі Комитетінің интеллектуалдық меншік институтының
Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорнын құру туралы қаулысымен
бұрынғы ҚИПЭ функциялары қысқартылған атауы РГКП НИИС жаңа институтына
жүктелді.
ҚазгосИНТИ - Қазақстандық мемлекеттік ғылыми-техникалық институтты
РҒТК - Республикалық ғылыми-техникалық кітапхананы
ВОИС - интеллектуалдық меншіктің бүкіл әлемдік ұйымы
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзекті болуы мынада: КСРО ыдырағаннан кейін, одақтас
республикаларға ортақ болған авторлық құқықты қорғау жүйесі де жойылып
кетті. Соған сәйкес, ТМД елдері арасында біртұтас құқықтық база құру қажет
болады. 1993 жылы 23 қыркүйекте Мәскеуде ТМД елдерінің 11 мүше
мемлекеттері, соның ішінде Қазақстан Республикасы авторлық құқық және
сабақтас құқықтарды қорғау аясындағы ынтымақтастық жөніндегі келісімге қол
қойылды. Қазақстан Республикасы жоғарыда аталған халықаралық Конвенцияларға
қосылған.
Қазақстан тәуелсіз жас мемлекет ретінде ашық және халықаралық
ынтымақтастық пен интеграцияға ұмтылуда. Сол себепті авторлық және сабақтас
құқықтардың елімізде толықтай танылуы оның қорғалуы өзекті мәселелердің
бірі болып отыр.
Бұл жұмыстың мақсаты мен мәселелері: Сондықтан да авторлықты тану үшін
заңдық фактілердің маңызы жоғары болып келеді. Тәжірибеде заңдық
фактілердің мағынасына ие фактілерді анықтаудың екі тәсілі белгілі: соттық
және нотариалдық.
Сот мүдделі тұлғаның арызы бойынша осындай фактіні анықтау туралы іс
ерекше тәртіпте, яғни даусыз өндіріспен қарастырылады. Сот заңдық
фактілерді анықтайды, егер тиісті құжаттарды өзге тәртіпте алу мүмкін
болмаса.
Зерттеу мәні: Қазіргі уақытта, ғылыми техникалық революция өзінің
шырқау шегіне жетіп отыр. Соның бір нәтижесі ретінде интернетті атауға
болады. Бірақ, бұл вебсайттың өзінде де бұзушылықтар болып жатыр. Мысалға,
Ұлыбританияда Shetland Times htd-ның Dr. Jonathan Wills пен Zetnews htd-қа
қарсы істе жауапкер талапқоюшының сілтемелерін пайдаланған. Соның
нәтижесінде талапқоюшы өзінің сайтындағы жарнамаларды жүзеге асыру
қиындықтары туады. Сот талапқоюшының талаптарын заңды деп тауып, жауапкерге
сілтемелерінің алдында белгілі бір түсіндірмелерді қосуды міндеттеді. Оған
қоса жасөспірімдер интернеттік алаяқтылықпен де айналысуда. Оның дәлелі
ретінде, мынандай іс бар. 18 жасқа толмаған хакер сайттарды ауыстырып,
оларды қайтадан иелеріне беру үшін ақы сұраған. Міне, осындай
құқықбұзушылықтар толып жатыр.
Сондықтан да, авторлардың құқықтарын қорғау өте қажет болып отыр. Оған
қоса, авторлық құқық аясындағы құқықтарды қорғау туралы шаралар мен
жауапкершілік көзделген.
Зерттеу әдістері: Жалпы авторлық және сабақтас құқықтардың өзекті
мәселелерін дұрыс түсіну үшін оның жалпы ұғымына тоқталып, жан-жақты
талдаулар жасап түсіндірілу керек. Содан кейін ғана олардың нақты өзекті
мәселелеріне тоқталып өту керек.
Ғылыми жаңалығы: Авторлық құқықтар жөніндегі ресми құжаттар
Қазақстанда тұңғыш рет XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ғылыми
қоғамдық еңбектерде көрініс берді, ал одаң соң қолданылып жүрген бір қатар
заң ережелерінде, оның ішінде 1928 жылғы Заң кодексінде айқындала түскені
мәлім. Дегенмен бұл заңдар жүйесі 1917 жылғы 29 желтоқсанда қабылданған.
Мемлекет баспа туралы декреттен бастау алады. Қазіргі мемлекеттік
кешенді заң жүйесіндегі емес, ол кездегі заң еределері әлемдік һәм аймақтық
дәрежедегі көкейтесті мәселелерді шешуге, авторлық құқық саласының көптеген
проблемаларын реттеуге дәрменсіз еді.
Қазақстандағы авторлық құқықты қорғаудың мемлекеттік негізі 1973 жылы
Бүкіл одақтық Авторлық құқық жөніндегі Агентіктің Қазақстандағы білімшесі
жұмыс істей бастаған күнен басталады.
Шағын ғана топтан тұратын бұл бөлімше авторлық қаламақысын реттеумен
шұғылданып, Мәскеуден келетін нұсқауларды орындаудан аса алған жоқ.
Өз тарапынан авторлық құқықты реттейтін бірдеөбір құжат әзірлеген
емес. Оған мүмкіндіктері де жоқ еді. Дегенмен де бұл мекеменің өмірге келуі-
әдебиет пен өнер өкілдерінің творчествалық еңбегінің ақысын қорғау
мүмкіндігі тұрады.
Баспа мен газет журналдарда, радио мен телевидениеде, театр сахнасы
мен эстрадада жарық көрген туындылары үшін авторлары мен сабақтас құқық
иелері ө актерлер, әншілер, цирк ойыншылары, т.б. өз өнерінің жемісін
өкімет белгіленген мөлшер бойынша алатын дәрежеге жетті. Бөлімшеде
Қазақстан авторларымен орындаушылардың, олардың шығармалардың аса мол
деректері жинақталады. Бұл мекемені әр кезде Әнуар Әлімжанов,Сағат
Әшімбаев, сиақты қазақтың белгілі жазушылары басқарды.
Зерттеу құрылымы: Жұмыстың бірінші тарауы интелектуалдық қызмет ұғымы
мен оны ұйымдастырудағы азаматтық құқық ролі мәселелерін, оның меншік құқы
институтындағы орнын көрсетеді. Сонымен қатар материалдық емес объектілер
қатарына жатқызылатын мәселер қаралады. Жұмыстың екінші тарауы
интеллектуалдық меншік құқықтарын қорғау арналған. Бұл жерде шығарма
жасауын пайда болатын құқықтардың табиғаты мен маңызы, авторлық құқық
субъектілерінің статусы және басқада жағдайлар көрсетілді. Жұмыстың үшінші
тарауында интеллектуалдық меншік құқығындағы халықаралық конвенцияларға
көңіл бөлінді.
1 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ ҰҒЫМЫ
1.1 Авторлық құқық ұғымы
Авторлық құқық-азаматтық құқық институтарының бірі. Ол реттейтін
мүліктік және жеке мүліктік емес қатынынастар әдебиет ғылым мен өнер
туындыларын жасау және қолданумен байланысты. Авторлық құқық өзіндік
институт ретінде нақты міндеттерді шешеді. Оған кіреді - мүліктік, жеке
мүліктік емес құқықтарды және авторлардың заңды көзқарастарын жан-жақты
қорғаудан тұрады; ғылыми және көркем шығармаларды жасау үшін едәуір қолайлы
жағдайларды құқық құралдарымен қамтамасыз ету.
Объективті мағынада авторлық құқық бұл ғылым әдебиет және өнер
туындыларын жасау мен қолдану бойынша қатынастырады реттейтін құқықтық
нормалар жиынтығы. Субъективті мағынада авторлық құқық-жеке мүліктік емес
және мүліктік құқықтар. Олар әдебиет ғылым және өнер туындыларын жасаған
адамдарға тиісті (субективті мағынада авторлық құқық).[1]
Шығарма еркіндігі принципті авторға өз қалауынша тақырып, болашақ
туынды формасы жасау тәсілін таңдап алуға мүмкіндік береді, өз туындысын
заңмен рұқсат етілген барлық тәсілдермен қолдануға мүмкіндік береді.
Конституция заңы ғылыми зерттеулерді, ойлап табу мен рационализаторлық
қызметті кең түрде қолдану, әдебиет пен өнерді дамыту жолымен ғылыми
техникалық және көркем шығармасына еркіндік берілуіне кепілдік береді.
Автордың жеке көзқарастарының бүкіл қоғам көз қарасымен бірігу принципі
бойынша автор өз қажетілігін қанағаттандыру үшін шығарманы қолдану туралы
айтылған.
Шығарманы қолдану мен жасауда автордың моральдық және материалдық
қызығушылығы принциптері. Практикада моральді қолданудың жеке формалары
бар: құрметті атақтар беру (еңбегі сіңген артист және т.б); халық
мойындаған шығармаларды қайта басып шығару. Моральды және материалды
қолдауға жатады - ғылым, әдебиет және өнер туындылары авторларына әр түрлі
мемлекеттік және атаулы премиялар беру әртүрлі типтегі шығармалар үшін
икемді ставакалар түріндегі авторлық жалақылар бекіту де материалдық
ынталандыру тәсілі жатады.
Автордың заңды көзқарастарын және құқықтарын жан-жақты қорғау принціпі
тек авторлық құқықтық қатынастары қатысушылары құқықтары мен міндеттерін
бекітетін, субьективті құқықтары жүзеге асыру кепілдемелерін бекітеді.
Авторлық құқық туралы заңдылық ғылыми және көркем шығармашылық
сферасындағы қатынастар әртүрлі норматифтік актілермен реттеледі, өз
кезінде жиынтықта олар авторлық құқық туралы зандылықты құрайды. Заңдылық
белгілі біртұтастығымен сипаталады. Ол тапсырмалар мен барлық заңды
актілердің жалпы бағытында: өзі реттейтін қатынастар шеңберінде: авторлық
құқықтарды қорғау тәсілдерінде көрініс табады. Авторлық құқық туралы заң-
азаматтық заңдылығының құрама бөлігі.
Азаматтық заң негіздері мен азаматтық кодексте авторлық құқық жеке
бөлім болып бөлінсе де, оны реттейтін қатынастарға бұл заңдардың басқа
нормалары қызметі де қолданылады, тек жалпылары ғана емес (мысалы, авторлық
құқықты иеленуге мүмкіндігі бар азаматтардың құқығы туралы), сонымен қатар
бірқатар арнайы нормалары. Мысал, автордың кейбір құқықтарының мұрагерлік
бойынша көшудегі мұрасы туралы және т.б.)
Авторлық құқық нормалары республикалық мәні бар әртүрлі заңды және
нормативті актілерде жазылған. Азаматтық заңдылық негіздері барлық
республикаларда біртекті шешімдерді талап ететін сұрақтар бойынша принціпті
жағдайларды бекітеді Авторлық құқық негіздері бөлімі осындай критерлилерге
мыналарды жатқызады: авторлық құқық обьектілері ретінде шығарманың қорғау
қабілеті, ғылыми және көркем шығармашылық субьекттерінің құқықтары, ғылыми
және көркем шығармашылық нәтижелерін қолданудың құқықтық сұрақтары,
авторлық құқықтың қызмет ету мерзімі. Осындай біртұтастық авторлық
құқықтарды қорғау бойынша халықаралық конвенцияларға қатысу қажеттілігімен
де туындаған.
Қазақстан Республикасы авторлық құқық туралы Бүкіләлемдік (Женева)
конвенциясына қосылды. Бүкіләлемдік конвенция ұлттық режим принципинен
шығады. Осы принцип күшіне қарай әрбір елде-шетел авторлары туындыларымен
қатысушыларына өз азаматтары туындылары қалай қорғалса, оларды да солай
қорғайды, яғни авторлық құқық туралы ұлттық заң ережелері қолданылады.
Конвенция қорғалатын туындылардың ұқсас тізімін береді. Бірқатар елдер
заңы тура осы жолды ұстауда.
Бүкіләлемдік конвенцияда қорғануға құқығы бар барлық азаматтар туралы
сұрақ толық шешілген. Оның ережелеріне сәйкес, Конвенцияға қатысушы барлық
мемлекеттер азаматтарының авторлық құқықтары бірдей қорғалады, олардың
туындыларының бірінші рет қай жерде шығуына қарамастан.[4]
Бүкіләлемдік конвенция қызметі азаматтығы жоқ авторлық құқық иелеріне
де қатысты, өйіткені әрбір мемлекет қатысушы ішкі заңдылығы өз
территориясында тұрақты (әрдайым) тұратын әр адамның авторлық құқықтарын
қорғайды, өз азаматтары сияқты.
Бүкіләлемдік конвенция авторлық құқықты қорғау жағдайларына да көңіл
бөледі: бірінші басылымнан бастап, шығарманың барлық данасында арнайы
белгі, авторлық құқық иесінің аты, бірінші рет жарыққа шығу жылы: арнайы
атқару талаптары, қорғау мерзімінің ұзақтығы және т.б.
Мынаны ескере кету қажет, жаңа авторлық заң негіздерінің нормалары
авторлық құқықты қорғауды кеңейту жолдары бойынша әрі қарай жетілдірілген.
Онда көптеген әдебиет және көркем туындыларын қорғау туралы едәуір түрлері
халықаралық конвеция (Берн конвенциясы) мен орындаушы - артистер,
фанаграмма дайындаушылар және радио хабарлау ұйымдары көзқарастарын қорғау
туралы конвенция (Рим конвенциясы) жағдайлары ескерілген.
Авторлық құқықтың негізгі категориялары және авторлық құқық
объектілері.
Авторлық құқық әдебиет, ғылым және өнер туындыларына таралады
(қолданылады). Авторлық құқықпен тек белгілі сипаттарға ие туынды ғана
қорғалады, яғни шығармашылық қызметтің басқа да нәтижелерінен ерекшелінеді.
Ең алдымен, туынды шығармашылық қызметтің нәтижесі болуы тиіс.
Кейінірек, ол көріністің объективті формасын алу тиіс.
Авторлық құқық объектісімен мойындалатын туынды шығармашылық қызмет
нәтижесінде пайда болады, бірақ барлығында емес, тек тікелей әдебиет,
ғылым мен өнер облысына қатысты (тиісті) болса ғана.
Заң әдебиеттерінде шығармашылық деп, жаңаны жасауға бағытталған
интелектуалдық жұмысты атайды. Шығармашылық анықтамасын Б. И. Серебровский
былай тұжырымдаған: бұл саналы және көп жағдайда еңбекті көп қажет ететін
процесс, оның мақсаты белгілі нәтижеге жету.
Шығармашылық қызмет үшін екі жағдай тән:
а) жұмыстың саналы, интелектуалдық сипаты;
ә) жасалған шығарманың жаңалығы;
Өнер адамы қызметінің саналы, интелектуалдық сипати мынадан көрініс
табады, туынды жасалынбағанға дейін ол оның санасы, көрінісінде жиналады,
қалыптасады. Туынды үлгісінен бұрын түпкі ой қызмет атқарады, ол өз
дамуында бірнеше этаптардан тұрады: түпкі ой-идея, түпкі ой-жоспар, болашақ
туындының ұзын-ұрғасы (набросок), түпкі ойды іске асыру, туындыны жасау.
Бір этаптан екінші этапқа көшу шығармашылық процесін құрайды. Әр
этаптың өз ерекшеліктері бар, авторға объективті шындық туралы көріністі
туралауға көмектеседі, оны эмоциональды көрініспен салыстыруға мүмкіндік
береді және, әрине, шығармашылық стилі мен тәсілдері бойынша өте
индивидуалды.
Жаңалық ашу тек шығармаға ғана тән емес, сонымен бірге шығармашылық
қызметке де тән. Шығармадағы жаңалық байқалады, автор ерекше (айрықша)
шығарма жасағанда сонымен қатар бар шығарма негізінде өзіндік басқаша
шығарма жасаған кезде де байқалады, В. И. Серебровскийдің ойы бойынша,
жаңалық шығармашылық қызметтің қажетті элементі ретінде жаңа құрамында,
шығарманың жаңа формасында, жаңа идеяда, жаңа ғылыми тұжырымдамада көрініс
табады.
Шығармашылық қызмет жаңалығымен салыстырғанда, объективті көрініс алған
өнер туындысының жаңалығы бар. Ол міндетте және өзіндік белгіні құрайды,
өнер кәсіп үлгілері, өнеркәсіп жаңалықтарына т.б. қатысты заңмен
бекітілген, яғни ғылыми және техникалық шығармалар нәтижесі.[2]
Авторлық құқық объектілеріне қатысты заң жаңалық белгілерін атамайды.
Заң әдебиеттерінде шығарма жаңалығын оның тақырыбы, идеясы, құрамы,
формасымен байланыстырады.
Шығарманың басқа белгісі-көрінісінің объективті формасы. Автордың түпкі
ойы сыртқа шықпағанша, қорғау объектісі де жоқ. Оның әдебиет, ғылым мен
мәдениет туындысына айналуы сәйкес құқықтық ретеуді талап етеді, шығарманың
обьективті формасы басқа адамдар да көре алатын, идея, бейнелер, ойлардың
кез-келген көрінісін білдіреді. Ол ауызша да, жазбашада да, қолжазба, сызба
және т.б. формада болуы мүмкін.
Шығарманы авторлық құқық обьектісі ретінде мойындау үшін заң жұмыстың
аяқталуын талап етпейді. Шығарма бітпеген болуы мүмкін, бірақ құқықты
қорғаумен қамтамасыз етіледі. Авторлық құқық обьектілері тізімінде
эскиздер, жоспар және т.б. аталған, оларды, әдетте, автор шығарма жасау
кезінде қолданылады
Заң шығарма туындысының обьективті формадағы көрінісін оны қалпына
келтіру, қайталау мүмкіндігімен байланыстырады. Осылайша, қолжазба, онда
автордың түпкі ой көрсетілген, баспаға шығарулы, басқа түрде де қолданылуы
мүмкін, обьективті еңбек әртүрлі тәсілдермен қалпына келтіріледі.
Шығарманы (туындыны) көрсету формуларына қолжазба, сызба, бейне
көрінісі, механикалық жазбаның әртүрлі түрлері және т.б. Туынды мынадай
обьективті формаға келтірілуі тиіс, яғни басқа адамдар автордың көмегісіз
оны қолдана алу керек. Егер шығарма түпкі ойының қандай да бір түрдегі
формасын практикалық түрде қалпына келтіруге мүмкін болмаса, онда
шығарманың осы нәтижесі авторлық құқық обьектісі деп мойындалмайды.
Заң авторлық құқыққа ие шығармалардың үлкен тізімін біледі. Тізім
жобалы, өйткені барлық белгілі (әйгілі) шығармаларды атап өту мүмкін емес.
Авторлық құқық обьектілерінің негізгі түрлері. Әдеби туындылар авторлық
құқық обьектілерінің үлкен бөлігін құрайды олардың ерекшелігі мынада, ой,
сезім, идеялар мен бейнелер сөз арқылы ерекше баяндауда көрсетіледі.
Әдеби туындылар құрылысында тақырып, материал, идеалогия, образды жүйе,
сюжет, тіл, тақырып басы бөлінеді. Әдеби туындылардың осы элементтері заңды
мәнсіз, яғни тақырып, материал, сюжет, идеялы құрамы; және заңды мәнді-
үлгілі жүйе мен тіл, болып бөлінеді. Шығарманың мәнді элементтерін қолдану
бірқатар жағдайларда автор келісімін талап етеді.
Әдеби туындыларымен қатар өнер туындыларының бір тобын бөліп
қарастырылады; музыкалық хореграфиялық, сақыналық, бейнелеу өнерінің
туындылары, кинофильімдер, телефильімдер және т.б.
Музыкалық шығарылмалар әуенді құрайтын дыбыстар бірлестігінде және ритм
мен гармония байланысында көрініс табады. Олар ораторий симфониялар, сонат,
кварттер және т.б. формада келеді.
Музыкалықтан басқа музыкалы-драмалық шығармалар бар, олар әдеби-
драмалық негізде (литретто) құралады және сақнада опера, балет, оперетта
түрінде орындалады.
Хореографиялық туындылар мен пантомимдер адам денесінің пластикалық
қозғалысы көмегімен орындалады. Музыкамен бірлестікте хареографиялық туынды
музыкалық-сақналық туындыны құрайды.
Бейнелеу өнері туындылары ішінен живопись, мүсін, графика, декоративті-
қосалқы өнер, иллюстрация, сурет және т.б. туындыларын бөліп қарастырады.
Авторлық құқық обьектісіне жататын архитектуралық шығармалар бұл
инженерлік өнер, бионика, живопись, мүсін, ғылым, архитектура синтезі. Онда
ғылым, техника, өнер бірігіп кеткен. Эскизді архитектуралық жоба, онда
түпкі ой іске асқан, болашақ құрылыс шешімі, оның бөлшектен кеңістіктерінің
ішкі дамуы, олардың көлемі, фактурасы мен түрінен тұрады. Эскизді
архитектуралық жоба негізінде ғимараттар, құрылыстар, ансамбльдер және т.б.
жатады.
Киноматографикалық туындылар кино үшін әрқилы шығармаларды қамтиды:
сценарийлер, сценарийлі жоспарлар, дикторлық мәтін (текст), өлеңдер мәтіні,
кинофильмдер және т.б. кинофильм негізіндегі сценарий заң талаптарына,
сонымен қатар кино өнерінің ерекшелігін көрсететін (бейнелейтін) сценария
келісім – шарт талаптарына жауап беруі тиіс. [3]
Кинотелевизиялық фильмдердің материалдық тасымалдаушылары – бұл пленка,
видеокассета, видеодискета және т.б. Оларға мүліктік құқық қолданылады.
Авторлық құқық объектілеріне шығарма жинақтары жатады. Жинаққа ешкімнің
авторлық еңбегіне (заңдар, сот шешімдері және т.б.) жатпайтын шығармалыр,
сонымен қатар жеке авторлар туындылары да енгізілуі мүмкін. Құраушы
еңбегінің шығармашылық сипаты материалды таңдау мен түрлерінде көрініс
табады. Жинақты құраушының авторлық құқығы басқа адамға өзінше жүйелеп,
өңдеп, тура сол шығарманы жарыққа шығаруға зиянын келтірмейді.
1.2 Сабақтас құқықтың ұғымы
Әдетте, қандай да бір шығарманың авторы бұл бір адам, оны шығармашылық
еңбекпен жасаған. Бірақ әдебиет, ғылым мен өнер туыдыларымен
(шығармаларымен жұмыс істеуде бірнеше адамдардың күш-жігері бірігуі
мүмкін.) авторлар ұжымы құралады.
Осы құқықтың нормалардан шығады, екі немесе бірнеше адамдардың (ұжымдық
шығарма) бірлескен еңбегімен жасалған шығармаға деген авторлық құқық
сабақтас авторлардың бәріне де қатысты, бұл шығарма біртұтас жалпы немесе
әрқайсысының өзіндік мәні бар бөлшектерден құралса да, бұларға байланысты
болмайды.[52]
Сабақтас авторлық бірнеше белгілермен сипатталады:
а) бірнеше адамдардың бірлескен жұмысы;
ә) ұжымдық шығарма жасау;
б) авторлық құқықтың шығарма үстінде жұмыс істеген барлық адамдарға
қатыстылығы.
Бірнеше адамдардың бірлескен еңбегі шығармашылық сипатқа ие. Тек
шығармашылық қызмет нәтижесінде әдебиет, ғылым мен өнер туындылары пайда
болады, олар қорғауға қабілетті объектілер деп мойындалады.
Сабақтас авторлардың бірлескен еңбегі әртүрлі жүреді. Біреулер
шығармашылық процесін біріктіреді де, бірге жұмыс істейді мысалы,
кейбіреулер жоспар, шығарма құрылысын жасайды да, шығармашылық ұжымның
әрбір мүшесіне өзі жасап шығаруы тиіс бөлімін таратып береді. Сосын жұмыс
бірігеді, өзгертеді, редакциялайды.
Сабақтас авторлықты сипаттайтын басқа белгі – ұжымдық шығарма жасау.
Ұжымдық шығармамен жұмыс істеу кезінде сабақтас авторлар түпкі ой
көрінісінің әртүрлі формаларын қолданады: сөз, дыбыс, бейне көрініс және
т.б.[5]
Сабақтас авторлықтың үшінші белгісі – шығарманы жасауға қатысушы
адамдардың авторлық құқыққа қатыстылығы. Сабақтас авторлардың әр бірі өзі
жасап шығарып ұжымдық шығармаға қосқан бөлімі артынан авторлық құқығын
сақтайды.
Заңмен бекітілген, сабақтас авторлық белгілері сабақтас авторлытың екі
түрін бөліп қарастыруға мүмкіндік береді:
а) бөлінген;
ә) бөлінбеген.
Бөлінбеген сабақтас авторлық кезінде, екі немесе одан да көп
авторлармен жасалған, шығарма біртұтас жалпыны құрайды, мұнда жеке
бөлімдерді бөліп қарастыру мүмкін емес.
Бұл жағдайда сабақтас авторларға жалпы шығармаға деген авторлық құқық
қатысты. Сабақтас авторлардың жауапкершілік туралы сұрақ нормативті
реттелмеген.
Сабақтас авторлардың бірлескен еңбегімен жеке өзіндік бөлімдерден
тұратын шығармалар жасалады. Осындай түрдегі шығармаларға өлең (музыка мен
ақын мәтіні), опера (музыка мен либретто), кітап (мәтін мен иллюстрация)
жатады. Бұл жағдайда сабақтас авторлық бөлек, өйткені шығарманың әрбір
бөлімі өзіндік әдеби, ғылыми және көркемдік мәніне ие.
Ұжымдық шығарманың осындай бөлімінің авторы оған деген авторлық құқыққа
ие және оны басқа бөлімдерінен бөлек қолдана алады.
Тәуелді (байланысты) шығармалардың авторлық құқықтары субъектілері.
Авторлық құқық субъектісі бұл жинақты құраушы. Оның еңбегі мынадан
көрініс табады, ол ұйымдастырады, өңдейді, жүйелейді не қандай да бір
шығармаларды қалпына келтіреді. Текстпалогиялық (мәтінді)дайындығы бар
әдеби шығармалар жинағын құрастыру кезінде құраушы жинаққа енгізу үшін
материялдытаңдаумен қатар белгілі зерттеу жұмысын жүргізеді.
Құраушылар қандай да бір авторлық құқық затын (пәнін) құрайтын немесе
олай болып табылмайтын шығармаларды қолданады. Авторлары бар шығармалардан
жинақты құрау кезінде кезінде, құраушы олардың келісімімен алуы тиіс. Ол
авторлар құқықтарын сақтау кезінде ғана жинаққа деген авторлық құқығын
қолдана алады. (977 б. АК)
АК-ң 975 б. сәйкес,аудару-авторлық құқықтың өзіндік объектісі, ал оны
жүзеге асырған адам авторлық құқық субъетісі деп мойындалады. Аудармашы
аударған аудармасының бірқатар өкілеттігіне ие: өз атын жазу, баспаға
шығару, аударманы тарату мен қайта қалпына келтіру, авторлық еңбекақыға
(жалақыға) және т.б.
Аудару үшін ерекше шығарма авторының келісімі қажет. Автор мени
аудармашы жеке объектілердің (ерекше шығарма мен жасалған аударма) авторлық
құқығына ие. Аударманы пайдалану аудармашы келімімен жүзеге асырылады.
Шығармашылық қызметтің дамуы, оның нәтижелерінің техникалық формаларын
көрсету күн тізбегіне бұрыннан-ақ (әлдеқайда ерте) авторлық құқықтық
қатынастар мүшелері шеңберін кеңейту туралы сұрақты қойған, мысалы,
орындаушы-артистер, қоюшы-режиссәрлер, фонограмма дайындаушылар, дыбыспен
бейне көріністің ең соңғы құралдарын қолданатын ұжымдар (жекелей алғанда,
спутниктер, кабельді теледидар және т.б.)
Аталған адамдар мен ұжымдардың шығармашылық қызметі кең публика
(көрермен) үшін музыкалық,драмалық және авторлық құқық пен қорғалатын басқа
да шығармалар түрлерін көрсетеді, ол өздері құқықтық қорғаусыз қала береді.
Осылардың барлығы шығармашылық түрде басқа адамдар (авторлар)
шығармаларын қолданғандықтан, олар “сабақтас” құқықтар атауын алды.
Азаматтық заң негіздерінің 141 бабында біздің ел үшін бірінші рет
орындаушылар (артистер), режиссәлер (қоюшылар, дирижәрлар), дыбыс - және
видиожазбаларды шығарушылар (жазышулар), эфирде көрсету ұжымдарының
құқықтарын қорғау айтылған. Осыған орай олар авторлық құқық субъектілеріне
(негіздердің 142, 143 б.) жатады.
Заң әдебитерінде осы автор құқығының заңда бекітілуі қажеттігі туралы
ұсынстар айтылуда.
Авторлық құқық адам артынан шығарманың формасы, тығайындалуы жқне
беделдгне қарамастан сақөталады. Шығарма жарыққа шықты ма, жоқ па,ешқандай
маңызы жоқ.[6]
Әдебиет, ғылым мен өнерді жасайтын адамдарды индивидум қылу мақсатымен,
оларға атын атау құқығын беріледі. Автор шығарманы жарыққа өз атымен,
псевдониммен немесе амонимді шығара алады. Ол атын атау құқығын, басқа
адамдар және ұжымдармен келісім қатынастарына түсу кезінде, яғни оның
шығармасын қолдану жағдайында, жүзеге асырады (пайдаланады).
Заң барлық рұқсат етілген тқсілдермен шығарманы жариялауға, қалпына
келтіруге жқне таратуға рұқсат етеді.
Автордың қалпына келтру (қайталау) құқығы бұл одан копия немесе басқа
тқсілмен шығарманы көбейту мүмкіндігін білдіреді. Баспаға шығару да,
көбейту де (қайталау) келісім негізімде жүзеге асырады, автор ұжымен
келісімге отырады (баспамен, театрмен, киностудиямен және т.б.). Шығарманы
қайталау, жариалау сияқты автор келісімін талап етеді.[7]
Келісім негізінде шығарманы қолдану туралы ережелік заңда бекітілген.
АК-ң 978 бет. Автордың келісімінсіз-ақ шығарманы қолдану жағдайларын қа
растырады, авторлық жалақыны төлеми-ақ, ал АК-ң 983 бабы автордың
келісімінсіз-ақ шығарманы қолдануын, брақ авторлық жалақына төлеиді,
қарастырады (негіздердің 138 бабы).
¤з шығармасын таратуға қвген қнін иеленуде (алуда). Соңғы жылдары
қалыптасқан автордың қаражаты есебінен шығармаларды баспаға шығару
практикасы оған өз шығармаларын өзі тарату мүмкіндігігін берді. Ослайша
ғылым-юріестердің мынандай тұжырымдасы өз мқнін жайды, автор өз шығармасын
тарату құқығына ие емес, өйткені оның баспа құралдары, қағаздары жқне т.б.
жоқ.
Заңмен бектілген, авторлар құқығы санына шығарманы қолдануға рұқсат алу
үшін ақша Алу құқығы жатады. Бұл – мүліктік құқық.
Авторлық сыйақы (ақша) ерекшектері шығармашылық еңбек ерекшілктеріне
(өзгешіліктеріне) байланысты.
Шығарманы қолданғаны үшін авторлық сыйақы ставкаларыда шығарма сипаты,
түрі, оның көлемі, қиындығы, сандық критерийлері ескеріледі. Ғылыми немесе
көркем шығарманы баспаға шығапу уезінде сыйақы былайша төленеді, яғни әрбір
авторлық бет үшін. Ақындық шығармалар әрбір жол үшін ставка бойынша
төленелді. Жеке шығармалар - әңгіме, эпиграмма, өлең 30 жылға дейін –
аккордты төленеді, яғни жалпы шығарма үшін.
Әдебиет, ғылым мен өнер туындыларын баспаға шығарған кезде автор 100 %
авторлық сыйақы алады. Әрбір кейінгі басылым әдетте қысқартылған мөлшерде
төленеді:
көркем - әдеби шығарманың 2-ші және үшінші басылымы – 1- ші басылымнан
60 % мөлшерінде, 4-ші- 40%, бесінші – 30 % және т.б.
Әдебиет, ғылым мен өнер туындылары авторларының жоғарыда қарастырылған
құқықтары жеке және мүліктік болып бөлінеді. Жеке құқық авторлық, авторлық
аты, шығарманың сұғылмауы, автор атына ешкім де қол сұғылмау (сұқтау)
құқығын қамтиды. Мүліктікке шығарманы тарату мен қайталау құқығы, авторлық
сыйақы құқықтары жатады.[7]
Жеке және мүліктік құқықтарды таза түрінде практикалық бөліп қарастыру
қиын, өйткені авторға қатысты қандай да бір құқық оның мүліктік те,
мүліктік емес те көзқарастарын қоғайды.
2 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ
2.1 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің түсінігі
Авторлық құқықтың субъектілері болып туындыға қатысты субъективтік
авторлық құқықтар жататын тұлғалар табылады[16]. Қазақстандық заңнамаға
сәйкес субъективтік авторлық құқықтарды қазақстандық азаматтар, шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар, олардың мұрагерлері мен
құқықмирасқорлары иеленеді. Субъектілердің әр санаттары үшін туындыға құқық
әртүрлі заңды фактілерге байланысты – туындыны тудырумен, мұра бойынша
авторлық құқықтардың өтуімен, т.б. туындайды.
Авторлық құқықтың негізгі субъектілері болып туындының авторы табылады.
Автор – туындыны шығармашылық еңбегімен тудырған жеке тұлға ("Авторлық
құқық және сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңының 4-бабы).
Авторлық құқық субъектілері жөніндегі мәселе жалпы цивилистикалық
әдебиеттерде, сондай-ақ авторлық құқыққа арнайы арналған еңбектерде орын
тапқан. Революциялық кезеңге дейін әдебиеттерде осы мәселеге
С.А.Муромцевтің[17], В.В.Спасовичтің[18], И.Г.Табашниковтың[19],
К.П.Победоносцевтің[20] және басқаларының еңбектері арналған.
И.Г.Табашников әдеби меншіктің субъектісін зерттей отырып, мынандай
қорытындыға келді: авторлық құқықтың субъектісі болып ең алдымен туынды
өзінің пайда болуына міндетті болатын тұлға табылады.
Қалған барлық тұлғалар авторлық құқықтың субъектілері болып "одан
мирасқорлыққа байланысты ғана күшіне еніп" табылады.
Заңды байланыстың күшіне қарай үшінші тұлғалар авторлық құқықтың
субъектілері болып әртүрлі жағдайларда және шарттық қатынастарда пайда
болатын заңда тікелей көрсету түрінде болады.
К.П.Победоносцевтің "Азаматтық құқық курсында", "Құқық иеленуші"
рубрикасында ("иеленуші" мағынада "осы құқыққа иеленуші" табылады)
келесідей түсіндірме беріледі: "Авторлық құқық белгілі тұлғаға беріледі,
яғни сол тұлғамен байланысты: бұл туынды авторы, тудырушы. Бірақ кей кезде
бір туындының бірнеше тудырушылары болуы мүмкін, және осындай жағдайда
тудырушылардың өзара қатынастары мен туындыға қатысу деңгейі әртүрлі болуы
мүмкін"[21]. Бұл жерде назарды автор мен туынды арасындағы үзіліссіз
байланысқа бөлу қажет.
Әрекет етуші заңның терминологиясы бойынша "өндіруші – сабақтас
құқықтардың ғана субъектісі". ("Авторлық құқық және сабақтас құқықтар
туралы" ҚР Заңының 38-бабы "Фонограмма жасаушының құқықтары")[22].
Г.Ф.Шершеневич авторлық құқықтың субъектілері мен объектілерінің
мәселелерін құқыққа сәйкес: әдеби туындыларға; мерзімді басылымдарға,
көркем әдебиеттерге; музыкалық туындыларға орай жеке қарастырады.
Әдеби туындыларға авторлық құқықтың субъектісі болып "әдеби туындыны
тудырған автор мен оның мұрагерлері, құқықмирасқорлары және өзінің
құқығын басқаға берген тұлғалар да" табылады[23].
Көркем туындыларға құқықтың субъектісі - "туынды өзінің бар болуына
міндетті жағдай ретіндегі ой мен өнердің суретшісі, мүсіншісі, сәулетшісі
немесе гравері". Біздің заң бұл жағдайда да заңды тұлғалар үшін көркемдік
құқықтың субъектілері болып табылу мүмкіндігін таниды[24].
Сонымен, музыкалық туындының субъектісі - "музыкалық ой мен оның сыртқы
нысанын айқындаған сазгер"[25]. Бұл жерде мынандай сұрақ туындайды: бұл
музыкалық туындыны орындаушы бөтеннің туындысын орындады ма? Біздің
көзқарасымыз бойынша бұл жерде орындау кезіндегі шығарма, яғни
импровизация туралы сөз болып отыр.
А.А.Пиленконың пікірінше, авторлық құқықтың субъектісі болып тек қана
жеке тұлға табылады, ал заңды тұлғалардың авторлық құқығы, яғни әртүрлі
қоғамдар шарт немесе қызметтік жағдай бойынша заңды тұлғаларға автордың
құқықтары өтуіне негізделеді. Осындай тұжырымды мемлекеттік ұйымдарға
қатысты айуға да болады. Олар қызметшілерге жалақы төлей отырып, олардың
әртүрлі ережелер, жарғылар, нұсқаулықтар құрастыруы бойынша еңбектерімен
өздерінің меншікке қатысты авторлық құқықтарын жоғалтпай-ақ пайдалануға
құқылы[26].
Г.Ф.Шершеневич пікірі бойынша, "авторлық құқықтың субъектісі болып өзінің
бар болуына рухани шығармашылық еңбегі нәтижесінде тәуелді болатын
шығарманың тұлғасы саналады. Бұндай тұлға ретінде, тек қана ойлай алатын
және тудыра алатын тұлға бола алады"[27]. Заңда авторлық құқықтың заңды
тұлғаларға қатысты орнықтырылуы, Г.Ф.Шершеневичтің айтуы бойынша өзінің
құқықтарын осы фиктивті субъектіге беру шын мәніндегі авторлардың мүмкін
болатын еріктерімен түсіндіріледі. Авторлық құқықтың субъектілерінің бір
түрі осылай туындайды, яғни "шығармашылықтың рухани байланысымен
құрастыруда тікелей әрекет етпейтін"[28]. Олар – тудырушы, продюсерлер,
әдеби агенттер және т.б.
Сондай-ақ авторлық құқықтың субъектілері ретінде әдебиет, ғылым және өнер
туындыларын шығармашылық еңбекпен тудырған тұлғалар танылады (авторлар).
Субъективтік авторлық құқықтардың азаматта пайда болуы оның жасына,
денсаулық жағдайына, мүліктік жағдайына, туындыны шығару жері мен жарыққа
шығарумен және т.б. байланысты емес.
Шетел азаматы қазақстандық авторлық құқықтың субъектісі болуы мүмкін,
егер оның туындысы алғаш рет мемлекеттің аумағында жарыққа шығарылса
немесе шығарылмаса, бірақ оның аумағында белгілі бір объективтік нысанда
болып табылса. Шетел авторының туындысы алғаш рет шет елге жарияланса
немесе сол жерде белгілі бір объективтік нысанда болса, онда ол ҚР-ның
бекіткен келісімдерінің күшінде және онымен бекітілген шектерді ғана
қазақстандық авторлық құқықтың субъектісі болып табылады.
Авторда субъективтік авторлық құқықтар туындыны тудыру фактісінің
нәтижесінде пайда болады. Оның құқықтарын заң әдебиеттерінде алғашқы деп
тану қабылданған[29].
Авторлық құқық нақты сол алғашқы субъекті мүдделері жөнінде ерекше
қорғалуды көздеп отыр, яғни туындыны жасаушының, автордың өзінің авторлық
құқығы оның өмірінің барлық сәтіне дейін танылады. Мұрагер – мирасқорға
қатысты заңмен көзделетін авторлық-құқықтық қорғау уақытына байланысты
шектеулі сипатқа ие (автордың қайтыс болғанынан кейін 50 жыл)[30].
Авторлармен қатар авторлық құқықтың субъектілерімен қоса әдебиет, ғылым
және өнер туындыларын жасауға қатыспайтын тұлғалар (азаматтар мен
ұйымдар) танылады. Оларды құқықмирасқорлар дейді. Құқықмирасқорларға
автордың туындысын пайдалану бойынша авторлық
құқықтардың белгілі бір шеңбері өтеді. Құқықмирасқорлар болып мұрагерлер,
мемлекет, автордың туындысын пайдалану бойынша шарттық қатынастарды
орнатқан ұйымдар (баспалар, театрлар және т.б.) саналады.
Көрсетілген тұлғалардың құқықтарының шегі авторға қарағанда, сипаты
бойынша туынды болып келеді, өйткені олар автордан өтеді.
Авторлық құқықтың субъектілері ретінде мұрагерлер заң күшіне немесе
өсиеттік нұсқауларға сай құқықты иеленеді. Заң мен өсиет бойынша
мұрагерге туындыны жариялау, қайта жаңғырту және тарату құқығы, сыйақы
алу құқығы тиесілі. Мұрагер шығарылған туындыларды пайдалану жөнінде
мәселені шешуге, сондай-ақ әлі жарыққа шықпаған туындыларға да қатысты
құқықтарды жүзеге асыруға құқылы.
Мұрагер мен шын мәніндегі автордың құқықтарының айырмашылықтары олардың
көлемінде ғана емес, сондай-ақ әрекет ету мерзімінде де айқындалады.
Мұрагерлердің авторлық құқықтары автор қайтыс болғаннан кейін 25 жыл
мерзім ішінде әрекет етеді.
ҚР АК-нің 497-бабына сай, туындыны шығару, көпшілік алдында орындау және
өзге пайдалануға авторлық құқық мемлекетпен сатып алынуы мүмкін. Әр
жағдайда туындының пайдалану тәртібі мен талаптарын анықтайтын Үкіметтің
қаулысы қабылдануы тиіс. Мемлекет авторлық құқықтардың барлығын иеленуші
болып табылмайды, ал тек қана жеке құқықтарға ие болады.
Авторлық құқықтың субъектісі ретінде мемлекетті танудың өзге негізі болып
туындыны мемлекет игілігі ретінде жариялау табылады. Бұл жерде заң
авторлық құқықтың мерзімі өтіп кеткен туындыларға қатысты келтіріп отыр.
(АК-тің 496-бабы). Бұл жағдайда да мемлекет игілігі деп танылған
туындыларды пайдаланудың тәртібі мен шарттарын анықтайтын Үкімет қаулысы
қабылданады.
Әрекет етуші заңнама авторлық құқықты заңды тұлғаларда арнайы бекітілген
заңнама шегінде және жағдайында таниды.
Азаматтық Кодекс энциклопедия, газеттер, журналдар, ғылыми еңбектердің
жинақтары мен өзге де мерзімді басылымдарды шығарушы баспалар үшін
туындыны (кітаптар, журналдар, жинақтар, газеттер) пайдалануға құқығын
(479-бап); кино-телестудиялар үшін – тұтасымен фильмді пайдалану құқығын
(480-бап); эфирлік хабар тарату ұйымдары үшін – олардың бағдарламаларын
басқа ұйымдарға тарату, жазу және қайта жаңғыртуға рұқсат беру құқығын,
сондай-ақ телебағдарламаларды көпшілік алдында қайта жаңғыртуға рұқсат
беру құқығын (480-бап) танып отыр. Бірақ, бұл құқықтар заңмен авторлық
деп аталмайды.
Осындай ұстаным заңда авторлық құқықтарды шығармашылық ұжымның мүшелеріне
– сценарий авторын біріктіретін, сазгер, суретші, режиссер-қоюшы,
оператор және өзге шығармашылық қызметкерлеріне бекітуге негіз бола
алады. Өйткені, қатаң түрде алып қарайтын болсақ, кез келген жағдайда
туынды нақты азаматтардың шығармашылық еңбегімен туындайды, ал заңды
тұлғалар авторлар (тудырушылар) ретінде емес, олардың туындыларды
пайдалану барысында тек авторлық құқықтық қатынастардың субъектілері ғана
болуы мүмкін.
"Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңы авторлық құқықтың
субъектілерінің келесідей түрлерін көрсетуге мүмкіндік береді:
1) автор (4-бап);
2) аудиовизуалдық туындылардың авторлары (13-бап);
3) жұмысберуші (14-бап);
4) мұрагерлер (29-бап);
5) авторлардың мүліктік құқықтарын ұжымдық негізде басқаратын ұйымдар (43-
бап);
6) өзге тұлғалар.
Жекелеген авторлық құқықтардың субъектілері болып сабақтас құқықтардың
субъектілері табылуы мүмкін – орындаушылар, фонограмма жасаушылар,
эфирлік немесе кабельдік хабар тарату ұйымдары ("Авторлық құқық және
сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңның 36-бабының 1-бөлігі).
Сонымен, авторлық құқық субъектісі пайда бола алмайтын фактілік құрамға
үш элемент кіреді:
1) туындыны тудыру барысындағы автордың шығармашылық еңбегі;
2) туындыны тудыратын нақты автордың немесе бірнеше тең авторлардың, немесе
авторлық құқықта шартты түрде "заңды тұлға" түсінігіне біріктірілетін
авторлардың тобының бар болуы;
3) бекітілген талаптарға жауап беретін субъектіде авторлық құқықтарды
заңмен танудың бар болуы.
Осы үш жағдайлардың барлығының сәйкес келуі ғана авторлық құқықтың
субъектісінің пайда болуына әкеліп соғады.
Авторлық заңнама мен азаматтық кодекстің ережелерінен шыға отырып,
"авторлық құқықтың субъектісі" түсінігі "автор" түсінігінен кең екенін
көруге болады. Өйткені, авторлық құқықтарды (туындыны пайдалану үшін
айрықша құқықтар) автордан басқа өзге тұлғалар да иелене алады (мысалы,
еңбек шарты бойынша автордың өз міндеттерін орындау тәртібінде туындыны
тудыру жағдайында жұмысберуші нақты құқықтық қатынастарға байланысты
қатысушысы болып табылатын автор).
Автордың құқықтары әрқашанда авторлық құқықтың өзге субъектілерінен кең.
Авторлық құқықтың субъектілерінің ішінен авторға ғана тән туындыны кез
келген нысан мен тәсілде пайдалануға айрықша құқықтар тиесілі. ("Авторлық
құқық және сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңның 16-бабында бекітілген
"мүліктік құқықтар"). Сондай-ақ, Заңның 15-бабындағы автордың жеке
мүліктік емес құқықтары тән. Авторлық құқықтың қалған субъектілері
туындыға қатысты мүліктік құқықтарды тек алып жүруші ғана болып табылады.
Туындыны тудырушы тұлғадан жеке мүліктік емес құқықтардың бөлінбестік
қағидасы Заңның 15-бабының 3-бөлігінде келесідей үлгіде орын тапқан:
"Автордың мүліктік құқықтарына қарамастан, оның мүліктік емес жеке
құқықтары болады және оларды туындыны пайдалану жөніндегі айрықша
құқықтарын біреуге берген жағдайда да сақтап қалады".
Жеке мүліктік емес құқықтарға ("Авторлық құқық және сабақтас құқықтар
туралы" ҚР Заңның 15-бабының 1және 2 бөліктеріне сәйкес) мыналар жатады:
- авторлық құқық (туындының авторы ретінде танылу құқығы);
- есімі аталу құқығы (туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның
даналарына автордың шын есімінің орнына лақап есімін (бүркеншік есімін)
көрсету талап ету немесе есімін көрсетуден бас тарту құқығы, яғни
жасырындық);
- автордың беделін қорғау құқығы (туындының атауымен қоса, оған қол сұғуға
жол бермеу, туындыны кез келген жолмен бүлдіруге, бұрмалауға немесе өзге
жолмен өзгертуге, сондай-ақ автордың ар-ожданына яки беделіне нұқсан
келтіре алатын басқа да кез келген қол сұғушылыққа қарсы әрекет ету
құқығы);
- кері қайтарып алу құқығы (бұрын қабылданған шешімнен пайдаланушыға
келтірілген зиян, соның ішінде оның айырылып қалған пайдасы өтелген
жағдайда автордың туындыны жариялау туралы ондай шешімнен бас тартуға
құқығы бар).
Авторлық құқықтарды иелену мүмкіндігі өз алдына азаматтардың
құқыққабілеттілік элементін білдіреді. ҚР АК-нің 14-бабы
"Құқыққабілеттіліктің негізгі мазмұны" азаматтардың иеленетін
құқықтарының ішінде, сонымен қатар "өнертабысқа, әдебиет, ғылым және өнер
туындыларына, өзге санаткерлік қызметтің нәтижелеріне санаткерлік меншік
құқығын" бекітеді. Бұл жалпы – азаматтық құқықтық мүмкіндік әркіммен
танылады. Заңмен әркімнің шығармашылық еңбектерін дамытуға тиым
салынбаған. Бұл жерде авторлық құқық үшін нәтиже қағидасы, заңды тану мен
санаткерлік еңбек нәтижелеріне құқықты қорғау орын алып отыр.
Азамат қандай да болсын жағдайда авторлық құқықтарды, жеке мүліктік емес
құқықтарды иелену мүмкіндігінен айырылмауы тиіс.
Авторлық құқықтың субъектілері болып ҚР АК-нің 2-бабында реттелген
азаматтық-құқықтық қатынастардың қатысушылары табылады. Азаматтық
заңнамамен авторлық құқықтық қатынастырдың субъектілерінің құқықтық
жағдайы, пайда болу негіздері, өзгертулер мен толықтырулар, сондай-ақ
санаткерлік меншікке құқықтарды тану, бекіту және қорғау тәртібі,
авторлық құқықтарды және санаткерлік қызметтің өзге нәтижелерін қорғау
тәсілдері анықталады.
Авторлық құқықтық қатынастар – азаматтық құқықтың қатынастар болып
табылады. Азаматтық құқық аясынан тыс орналасқан авторлардың басқа
құқықтың субъектілерімен өзге қатынастары таратылуы бойынша аса кең емес.
Плагиатпен байланысты туындайтын және процесте сәйкесінше іспен қаралатын
қатынастар қылмыстық құқық және қылмыстық іс жүргізуде бар.
Субъектілер арасындағы авторлық-құқықтың қатынастар ҚР АК-нің 2-бабында
көзделген азаматтық заңнаманың принциптеріне сай құрылады.
2.2 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің түрлері
А. (1) Жалпы ережелер.
Авторлық құқықпен реттелетін қатынастарда алғашқы мәселелердің бірі болып
осындай құқықтың субъектісі кім болатындығы табылады. Автор болып өзінің
шығармашылық еңбегімен туынды жасаған жеке тұлға табылады. Туындыны
жасаушысы болып жынысына, жасына, азаматтығына және әрекет қабілеттілік
жағдайына қарамастан, кез келген жеке тұлға танылады. Тудырушыда авторлық
құқықтар туындының объективтік нысанда шығарылу сәтінен бастап туындайды.
Соның ішінде ол туындының жарияланғандығы, толық аяқталғандығы немесе
нобай мен үлгіде көрініс тапқандығы ескерілмейді. Тұлғаны автор деп тану
үшін туындының нысаны, мақсаты мен құндылығы әсер етпейді. Авторға қандай
да болсын шарттылықтың сақталуы, біреудің келісімі немесе қандай да
болмасын шарттың қажеті жоқ.
Авторлар болып тек қана біртума туындылардың жасаушылары танылмайды,
сонымен қатар туынды (тәуелді) шығармаларды жасаушылар табылады. Олар
көбінесе аудармалардың, өңдеулердің, бейнелеу өнерінің және т.б.
тудырушылары болып келеді. Сонымен қатар, бұл тұлғаларда авторлық құқықтар
пайда болу үшін біртума туындының заңмен қорғалатындығы, не
қорғалмайтындығы маңызды емес.
(2) Кәмелетке толмаған және әрекетқабілеттілігі жоқ авторлардың
қорғалуы.
Шығармашылық туындылар көбінесе кәмелетке толмаған немесе заңмен
бекітілген тәртіпте әрекет қабілетсіз немесе әрекет қабілеттілігі
шектелген тұлғалармен туады. Мысалы, Надя Рушева өзінің 17 жасында 11
мыңға жуық суреттер салды. Оның өмірі шегінде жұмыстарының 15 көрмесі
өтті, соның ішінде шетелдерде де. Ника Турбинаның алғашқы поэзиялық
жинағы оған 8 жас болғанда шыққан. Осындай мысалдар тәжірибеде өте көп
кездеседі.
Кәмелетке толмаған және әрекет қабілеттілігі жоқ тұлғаларда авторлық
құқықтардың туындауы ғылымда да, тәжірибеде де жоққа шығарылмайды. Осы
мүмкіндіктің өзі азаматтық құқық қабілеттіліктің мазмұнына енеді, ал
соңғысы жасына, денсаулығына байланысты емес. Бұл абстрактілі мүмкіндікті
нақты субъективтік авторлық құқыққа айналдыру үшін заңды факті қажет.
Осындай фактінің ролін ғылым, әдебиет және өнер туындыларын жасау атқарады,
яғни фактілік сипаттағы әрекет, ал мәміле емес. Фактілік әрекеттер әрекет
қабілетсіз тұлғалармен жасалатындықтан, нақты субъективтік авторлық
құқықтар жасына және әрекет қабілеттілік жағдайына қарамастан пайда болады.
Сондықтан, авторлық құқықтың пайда болған туындыға қатысты авторлары болып
кәмелетке толмағандардың өзі және әрекет қабілетсіз тұлғалар табылады.
Кәмелетке толмаған автордың авторлық-құқықтың қатынастардағы құқықтық
мәртебесі жалпы азаматтық нормалармен анықталады. (ҚР АК-нің 23-бабы).
Біріншіден, кәмелетке толмағандар үшін (яғни, 14 жасқа дейін) мәмілелерді
ата-анасы, асырап алушылары немесе қорғаншылары жасайды. Бұл жерде мәміле
кәмелетке толмағанның атынан жасалады. Екіншіден, кәмелетке толмаған жеке
өзі мәмілелер жасай алады: тұрмыстық ұсақ. Олардың қатарына шығармашылық
еңбек үшін қажетті құралдарды, материалдарды (дискета, бояу, негативті
шығаруға беру) сатып алу мәмілері жатады.
Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың
мәртебесі АК-пен анықталады.
Кәмелетке толмаған жеке дербес өзі құқылы:
1) өздерінің табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне (соның ішінде
авторлық шарттардан туындайтын) билік етуге;
2) ғылым, әдебиет, өнер туындылары авторларының құқықтарын жүзеге
асыруға;
3) жарналар енгізуге және оларға билік етуге.
Бұл мәселе "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңымен
реттелмеген. Өйткені, кәмелетке толмаған автор тәжірибе жоқтығынан басқа
тұлғалармен алданып қалуы мүмкін. Сондықтан, олардың құқықтарын қорғауды
заң жүзінде іске асыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ ҰҒЫМЫ 5
1.1 Авторлық құқық ұғымы 5
1.2 Сабақтас құқықтың ұғымы 9
2 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ 13
2.1 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің түсінігі 13
2.2 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің түрлері 18
2.3 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің 34
құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелері
3 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 41
3.1 Авторлық және сабақтас құқықтардың өзекті мәселелері 41
3.2 Авторлық құқық пен сабақтас құқықтар туралы Заң талаптары42
бұзылудағы өзекті мәселелер
3.3 Авторлық және сабақтас құқықты қорғау – маңызды мәселе 69
ҚОРЫТЫНДЫ 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 75
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ:
КСРО - Кеңестік Социалистік Республика Одағы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
БИМҰ - Бүкіләлемдік интелектуалдық меншік ұйымы
РПҚ - Республикалық патенттік қор
АҚШ - Америка құрамы штаты
БСҰ - Бүкіләлемдік сауда ұйымы
ТРИПС-Интеллектуалдық меншік кұқықтарының сауда аспектілері жөніндегі
келісім
ҚР АК - Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҚИПЭ - Қазақстан патенттік сараптама институты
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің интеллектуалдық меншік
құқықтары жөніндегі Комитетінің интеллектуалдық меншік институтының
Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорнын құру туралы қаулысымен
бұрынғы ҚИПЭ функциялары қысқартылған атауы РГКП НИИС жаңа институтына
жүктелді.
ҚазгосИНТИ - Қазақстандық мемлекеттік ғылыми-техникалық институтты
РҒТК - Республикалық ғылыми-техникалық кітапхананы
ВОИС - интеллектуалдық меншіктің бүкіл әлемдік ұйымы
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзекті болуы мынада: КСРО ыдырағаннан кейін, одақтас
республикаларға ортақ болған авторлық құқықты қорғау жүйесі де жойылып
кетті. Соған сәйкес, ТМД елдері арасында біртұтас құқықтық база құру қажет
болады. 1993 жылы 23 қыркүйекте Мәскеуде ТМД елдерінің 11 мүше
мемлекеттері, соның ішінде Қазақстан Республикасы авторлық құқық және
сабақтас құқықтарды қорғау аясындағы ынтымақтастық жөніндегі келісімге қол
қойылды. Қазақстан Республикасы жоғарыда аталған халықаралық Конвенцияларға
қосылған.
Қазақстан тәуелсіз жас мемлекет ретінде ашық және халықаралық
ынтымақтастық пен интеграцияға ұмтылуда. Сол себепті авторлық және сабақтас
құқықтардың елімізде толықтай танылуы оның қорғалуы өзекті мәселелердің
бірі болып отыр.
Бұл жұмыстың мақсаты мен мәселелері: Сондықтан да авторлықты тану үшін
заңдық фактілердің маңызы жоғары болып келеді. Тәжірибеде заңдық
фактілердің мағынасына ие фактілерді анықтаудың екі тәсілі белгілі: соттық
және нотариалдық.
Сот мүдделі тұлғаның арызы бойынша осындай фактіні анықтау туралы іс
ерекше тәртіпте, яғни даусыз өндіріспен қарастырылады. Сот заңдық
фактілерді анықтайды, егер тиісті құжаттарды өзге тәртіпте алу мүмкін
болмаса.
Зерттеу мәні: Қазіргі уақытта, ғылыми техникалық революция өзінің
шырқау шегіне жетіп отыр. Соның бір нәтижесі ретінде интернетті атауға
болады. Бірақ, бұл вебсайттың өзінде де бұзушылықтар болып жатыр. Мысалға,
Ұлыбританияда Shetland Times htd-ның Dr. Jonathan Wills пен Zetnews htd-қа
қарсы істе жауапкер талапқоюшының сілтемелерін пайдаланған. Соның
нәтижесінде талапқоюшы өзінің сайтындағы жарнамаларды жүзеге асыру
қиындықтары туады. Сот талапқоюшының талаптарын заңды деп тауып, жауапкерге
сілтемелерінің алдында белгілі бір түсіндірмелерді қосуды міндеттеді. Оған
қоса жасөспірімдер интернеттік алаяқтылықпен де айналысуда. Оның дәлелі
ретінде, мынандай іс бар. 18 жасқа толмаған хакер сайттарды ауыстырып,
оларды қайтадан иелеріне беру үшін ақы сұраған. Міне, осындай
құқықбұзушылықтар толып жатыр.
Сондықтан да, авторлардың құқықтарын қорғау өте қажет болып отыр. Оған
қоса, авторлық құқық аясындағы құқықтарды қорғау туралы шаралар мен
жауапкершілік көзделген.
Зерттеу әдістері: Жалпы авторлық және сабақтас құқықтардың өзекті
мәселелерін дұрыс түсіну үшін оның жалпы ұғымына тоқталып, жан-жақты
талдаулар жасап түсіндірілу керек. Содан кейін ғана олардың нақты өзекті
мәселелеріне тоқталып өту керек.
Ғылыми жаңалығы: Авторлық құқықтар жөніндегі ресми құжаттар
Қазақстанда тұңғыш рет XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ғылыми
қоғамдық еңбектерде көрініс берді, ал одаң соң қолданылып жүрген бір қатар
заң ережелерінде, оның ішінде 1928 жылғы Заң кодексінде айқындала түскені
мәлім. Дегенмен бұл заңдар жүйесі 1917 жылғы 29 желтоқсанда қабылданған.
Мемлекет баспа туралы декреттен бастау алады. Қазіргі мемлекеттік
кешенді заң жүйесіндегі емес, ол кездегі заң еределері әлемдік һәм аймақтық
дәрежедегі көкейтесті мәселелерді шешуге, авторлық құқық саласының көптеген
проблемаларын реттеуге дәрменсіз еді.
Қазақстандағы авторлық құқықты қорғаудың мемлекеттік негізі 1973 жылы
Бүкіл одақтық Авторлық құқық жөніндегі Агентіктің Қазақстандағы білімшесі
жұмыс істей бастаған күнен басталады.
Шағын ғана топтан тұратын бұл бөлімше авторлық қаламақысын реттеумен
шұғылданып, Мәскеуден келетін нұсқауларды орындаудан аса алған жоқ.
Өз тарапынан авторлық құқықты реттейтін бірдеөбір құжат әзірлеген
емес. Оған мүмкіндіктері де жоқ еді. Дегенмен де бұл мекеменің өмірге келуі-
әдебиет пен өнер өкілдерінің творчествалық еңбегінің ақысын қорғау
мүмкіндігі тұрады.
Баспа мен газет журналдарда, радио мен телевидениеде, театр сахнасы
мен эстрадада жарық көрген туындылары үшін авторлары мен сабақтас құқық
иелері ө актерлер, әншілер, цирк ойыншылары, т.б. өз өнерінің жемісін
өкімет белгіленген мөлшер бойынша алатын дәрежеге жетті. Бөлімшеде
Қазақстан авторларымен орындаушылардың, олардың шығармалардың аса мол
деректері жинақталады. Бұл мекемені әр кезде Әнуар Әлімжанов,Сағат
Әшімбаев, сиақты қазақтың белгілі жазушылары басқарды.
Зерттеу құрылымы: Жұмыстың бірінші тарауы интелектуалдық қызмет ұғымы
мен оны ұйымдастырудағы азаматтық құқық ролі мәселелерін, оның меншік құқы
институтындағы орнын көрсетеді. Сонымен қатар материалдық емес объектілер
қатарына жатқызылатын мәселер қаралады. Жұмыстың екінші тарауы
интеллектуалдық меншік құқықтарын қорғау арналған. Бұл жерде шығарма
жасауын пайда болатын құқықтардың табиғаты мен маңызы, авторлық құқық
субъектілерінің статусы және басқада жағдайлар көрсетілді. Жұмыстың үшінші
тарауында интеллектуалдық меншік құқығындағы халықаралық конвенцияларға
көңіл бөлінді.
1 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ ҰҒЫМЫ
1.1 Авторлық құқық ұғымы
Авторлық құқық-азаматтық құқық институтарының бірі. Ол реттейтін
мүліктік және жеке мүліктік емес қатынынастар әдебиет ғылым мен өнер
туындыларын жасау және қолданумен байланысты. Авторлық құқық өзіндік
институт ретінде нақты міндеттерді шешеді. Оған кіреді - мүліктік, жеке
мүліктік емес құқықтарды және авторлардың заңды көзқарастарын жан-жақты
қорғаудан тұрады; ғылыми және көркем шығармаларды жасау үшін едәуір қолайлы
жағдайларды құқық құралдарымен қамтамасыз ету.
Объективті мағынада авторлық құқық бұл ғылым әдебиет және өнер
туындыларын жасау мен қолдану бойынша қатынастырады реттейтін құқықтық
нормалар жиынтығы. Субъективті мағынада авторлық құқық-жеке мүліктік емес
және мүліктік құқықтар. Олар әдебиет ғылым және өнер туындыларын жасаған
адамдарға тиісті (субективті мағынада авторлық құқық).[1]
Шығарма еркіндігі принципті авторға өз қалауынша тақырып, болашақ
туынды формасы жасау тәсілін таңдап алуға мүмкіндік береді, өз туындысын
заңмен рұқсат етілген барлық тәсілдермен қолдануға мүмкіндік береді.
Конституция заңы ғылыми зерттеулерді, ойлап табу мен рационализаторлық
қызметті кең түрде қолдану, әдебиет пен өнерді дамыту жолымен ғылыми
техникалық және көркем шығармасына еркіндік берілуіне кепілдік береді.
Автордың жеке көзқарастарының бүкіл қоғам көз қарасымен бірігу принципі
бойынша автор өз қажетілігін қанағаттандыру үшін шығарманы қолдану туралы
айтылған.
Шығарманы қолдану мен жасауда автордың моральдық және материалдық
қызығушылығы принциптері. Практикада моральді қолданудың жеке формалары
бар: құрметті атақтар беру (еңбегі сіңген артист және т.б); халық
мойындаған шығармаларды қайта басып шығару. Моральды және материалды
қолдауға жатады - ғылым, әдебиет және өнер туындылары авторларына әр түрлі
мемлекеттік және атаулы премиялар беру әртүрлі типтегі шығармалар үшін
икемді ставакалар түріндегі авторлық жалақылар бекіту де материалдық
ынталандыру тәсілі жатады.
Автордың заңды көзқарастарын және құқықтарын жан-жақты қорғау принціпі
тек авторлық құқықтық қатынастары қатысушылары құқықтары мен міндеттерін
бекітетін, субьективті құқықтары жүзеге асыру кепілдемелерін бекітеді.
Авторлық құқық туралы заңдылық ғылыми және көркем шығармашылық
сферасындағы қатынастар әртүрлі норматифтік актілермен реттеледі, өз
кезінде жиынтықта олар авторлық құқық туралы зандылықты құрайды. Заңдылық
белгілі біртұтастығымен сипаталады. Ол тапсырмалар мен барлық заңды
актілердің жалпы бағытында: өзі реттейтін қатынастар шеңберінде: авторлық
құқықтарды қорғау тәсілдерінде көрініс табады. Авторлық құқық туралы заң-
азаматтық заңдылығының құрама бөлігі.
Азаматтық заң негіздері мен азаматтық кодексте авторлық құқық жеке
бөлім болып бөлінсе де, оны реттейтін қатынастарға бұл заңдардың басқа
нормалары қызметі де қолданылады, тек жалпылары ғана емес (мысалы, авторлық
құқықты иеленуге мүмкіндігі бар азаматтардың құқығы туралы), сонымен қатар
бірқатар арнайы нормалары. Мысал, автордың кейбір құқықтарының мұрагерлік
бойынша көшудегі мұрасы туралы және т.б.)
Авторлық құқық нормалары республикалық мәні бар әртүрлі заңды және
нормативті актілерде жазылған. Азаматтық заңдылық негіздері барлық
республикаларда біртекті шешімдерді талап ететін сұрақтар бойынша принціпті
жағдайларды бекітеді Авторлық құқық негіздері бөлімі осындай критерлилерге
мыналарды жатқызады: авторлық құқық обьектілері ретінде шығарманың қорғау
қабілеті, ғылыми және көркем шығармашылық субьекттерінің құқықтары, ғылыми
және көркем шығармашылық нәтижелерін қолданудың құқықтық сұрақтары,
авторлық құқықтың қызмет ету мерзімі. Осындай біртұтастық авторлық
құқықтарды қорғау бойынша халықаралық конвенцияларға қатысу қажеттілігімен
де туындаған.
Қазақстан Республикасы авторлық құқық туралы Бүкіләлемдік (Женева)
конвенциясына қосылды. Бүкіләлемдік конвенция ұлттық режим принципинен
шығады. Осы принцип күшіне қарай әрбір елде-шетел авторлары туындыларымен
қатысушыларына өз азаматтары туындылары қалай қорғалса, оларды да солай
қорғайды, яғни авторлық құқық туралы ұлттық заң ережелері қолданылады.
Конвенция қорғалатын туындылардың ұқсас тізімін береді. Бірқатар елдер
заңы тура осы жолды ұстауда.
Бүкіләлемдік конвенцияда қорғануға құқығы бар барлық азаматтар туралы
сұрақ толық шешілген. Оның ережелеріне сәйкес, Конвенцияға қатысушы барлық
мемлекеттер азаматтарының авторлық құқықтары бірдей қорғалады, олардың
туындыларының бірінші рет қай жерде шығуына қарамастан.[4]
Бүкіләлемдік конвенция қызметі азаматтығы жоқ авторлық құқық иелеріне
де қатысты, өйіткені әрбір мемлекет қатысушы ішкі заңдылығы өз
территориясында тұрақты (әрдайым) тұратын әр адамның авторлық құқықтарын
қорғайды, өз азаматтары сияқты.
Бүкіләлемдік конвенция авторлық құқықты қорғау жағдайларына да көңіл
бөледі: бірінші басылымнан бастап, шығарманың барлық данасында арнайы
белгі, авторлық құқық иесінің аты, бірінші рет жарыққа шығу жылы: арнайы
атқару талаптары, қорғау мерзімінің ұзақтығы және т.б.
Мынаны ескере кету қажет, жаңа авторлық заң негіздерінің нормалары
авторлық құқықты қорғауды кеңейту жолдары бойынша әрі қарай жетілдірілген.
Онда көптеген әдебиет және көркем туындыларын қорғау туралы едәуір түрлері
халықаралық конвеция (Берн конвенциясы) мен орындаушы - артистер,
фанаграмма дайындаушылар және радио хабарлау ұйымдары көзқарастарын қорғау
туралы конвенция (Рим конвенциясы) жағдайлары ескерілген.
Авторлық құқықтың негізгі категориялары және авторлық құқық
объектілері.
Авторлық құқық әдебиет, ғылым және өнер туындыларына таралады
(қолданылады). Авторлық құқықпен тек белгілі сипаттарға ие туынды ғана
қорғалады, яғни шығармашылық қызметтің басқа да нәтижелерінен ерекшелінеді.
Ең алдымен, туынды шығармашылық қызметтің нәтижесі болуы тиіс.
Кейінірек, ол көріністің объективті формасын алу тиіс.
Авторлық құқық объектісімен мойындалатын туынды шығармашылық қызмет
нәтижесінде пайда болады, бірақ барлығында емес, тек тікелей әдебиет,
ғылым мен өнер облысына қатысты (тиісті) болса ғана.
Заң әдебиеттерінде шығармашылық деп, жаңаны жасауға бағытталған
интелектуалдық жұмысты атайды. Шығармашылық анықтамасын Б. И. Серебровский
былай тұжырымдаған: бұл саналы және көп жағдайда еңбекті көп қажет ететін
процесс, оның мақсаты белгілі нәтижеге жету.
Шығармашылық қызмет үшін екі жағдай тән:
а) жұмыстың саналы, интелектуалдық сипаты;
ә) жасалған шығарманың жаңалығы;
Өнер адамы қызметінің саналы, интелектуалдық сипати мынадан көрініс
табады, туынды жасалынбағанға дейін ол оның санасы, көрінісінде жиналады,
қалыптасады. Туынды үлгісінен бұрын түпкі ой қызмет атқарады, ол өз
дамуында бірнеше этаптардан тұрады: түпкі ой-идея, түпкі ой-жоспар, болашақ
туындының ұзын-ұрғасы (набросок), түпкі ойды іске асыру, туындыны жасау.
Бір этаптан екінші этапқа көшу шығармашылық процесін құрайды. Әр
этаптың өз ерекшеліктері бар, авторға объективті шындық туралы көріністі
туралауға көмектеседі, оны эмоциональды көрініспен салыстыруға мүмкіндік
береді және, әрине, шығармашылық стилі мен тәсілдері бойынша өте
индивидуалды.
Жаңалық ашу тек шығармаға ғана тән емес, сонымен бірге шығармашылық
қызметке де тән. Шығармадағы жаңалық байқалады, автор ерекше (айрықша)
шығарма жасағанда сонымен қатар бар шығарма негізінде өзіндік басқаша
шығарма жасаған кезде де байқалады, В. И. Серебровскийдің ойы бойынша,
жаңалық шығармашылық қызметтің қажетті элементі ретінде жаңа құрамында,
шығарманың жаңа формасында, жаңа идеяда, жаңа ғылыми тұжырымдамада көрініс
табады.
Шығармашылық қызмет жаңалығымен салыстырғанда, объективті көрініс алған
өнер туындысының жаңалығы бар. Ол міндетте және өзіндік белгіні құрайды,
өнер кәсіп үлгілері, өнеркәсіп жаңалықтарына т.б. қатысты заңмен
бекітілген, яғни ғылыми және техникалық шығармалар нәтижесі.[2]
Авторлық құқық объектілеріне қатысты заң жаңалық белгілерін атамайды.
Заң әдебиеттерінде шығарма жаңалығын оның тақырыбы, идеясы, құрамы,
формасымен байланыстырады.
Шығарманың басқа белгісі-көрінісінің объективті формасы. Автордың түпкі
ойы сыртқа шықпағанша, қорғау объектісі де жоқ. Оның әдебиет, ғылым мен
мәдениет туындысына айналуы сәйкес құқықтық ретеуді талап етеді, шығарманың
обьективті формасы басқа адамдар да көре алатын, идея, бейнелер, ойлардың
кез-келген көрінісін білдіреді. Ол ауызша да, жазбашада да, қолжазба, сызба
және т.б. формада болуы мүмкін.
Шығарманы авторлық құқық обьектісі ретінде мойындау үшін заң жұмыстың
аяқталуын талап етпейді. Шығарма бітпеген болуы мүмкін, бірақ құқықты
қорғаумен қамтамасыз етіледі. Авторлық құқық обьектілері тізімінде
эскиздер, жоспар және т.б. аталған, оларды, әдетте, автор шығарма жасау
кезінде қолданылады
Заң шығарма туындысының обьективті формадағы көрінісін оны қалпына
келтіру, қайталау мүмкіндігімен байланыстырады. Осылайша, қолжазба, онда
автордың түпкі ой көрсетілген, баспаға шығарулы, басқа түрде де қолданылуы
мүмкін, обьективті еңбек әртүрлі тәсілдермен қалпына келтіріледі.
Шығарманы (туындыны) көрсету формуларына қолжазба, сызба, бейне
көрінісі, механикалық жазбаның әртүрлі түрлері және т.б. Туынды мынадай
обьективті формаға келтірілуі тиіс, яғни басқа адамдар автордың көмегісіз
оны қолдана алу керек. Егер шығарма түпкі ойының қандай да бір түрдегі
формасын практикалық түрде қалпына келтіруге мүмкін болмаса, онда
шығарманың осы нәтижесі авторлық құқық обьектісі деп мойындалмайды.
Заң авторлық құқыққа ие шығармалардың үлкен тізімін біледі. Тізім
жобалы, өйткені барлық белгілі (әйгілі) шығармаларды атап өту мүмкін емес.
Авторлық құқық обьектілерінің негізгі түрлері. Әдеби туындылар авторлық
құқық обьектілерінің үлкен бөлігін құрайды олардың ерекшелігі мынада, ой,
сезім, идеялар мен бейнелер сөз арқылы ерекше баяндауда көрсетіледі.
Әдеби туындылар құрылысында тақырып, материал, идеалогия, образды жүйе,
сюжет, тіл, тақырып басы бөлінеді. Әдеби туындылардың осы элементтері заңды
мәнсіз, яғни тақырып, материал, сюжет, идеялы құрамы; және заңды мәнді-
үлгілі жүйе мен тіл, болып бөлінеді. Шығарманың мәнді элементтерін қолдану
бірқатар жағдайларда автор келісімін талап етеді.
Әдеби туындыларымен қатар өнер туындыларының бір тобын бөліп
қарастырылады; музыкалық хореграфиялық, сақыналық, бейнелеу өнерінің
туындылары, кинофильімдер, телефильімдер және т.б.
Музыкалық шығарылмалар әуенді құрайтын дыбыстар бірлестігінде және ритм
мен гармония байланысында көрініс табады. Олар ораторий симфониялар, сонат,
кварттер және т.б. формада келеді.
Музыкалықтан басқа музыкалы-драмалық шығармалар бар, олар әдеби-
драмалық негізде (литретто) құралады және сақнада опера, балет, оперетта
түрінде орындалады.
Хореографиялық туындылар мен пантомимдер адам денесінің пластикалық
қозғалысы көмегімен орындалады. Музыкамен бірлестікте хареографиялық туынды
музыкалық-сақналық туындыны құрайды.
Бейнелеу өнері туындылары ішінен живопись, мүсін, графика, декоративті-
қосалқы өнер, иллюстрация, сурет және т.б. туындыларын бөліп қарастырады.
Авторлық құқық обьектісіне жататын архитектуралық шығармалар бұл
инженерлік өнер, бионика, живопись, мүсін, ғылым, архитектура синтезі. Онда
ғылым, техника, өнер бірігіп кеткен. Эскизді архитектуралық жоба, онда
түпкі ой іске асқан, болашақ құрылыс шешімі, оның бөлшектен кеңістіктерінің
ішкі дамуы, олардың көлемі, фактурасы мен түрінен тұрады. Эскизді
архитектуралық жоба негізінде ғимараттар, құрылыстар, ансамбльдер және т.б.
жатады.
Киноматографикалық туындылар кино үшін әрқилы шығармаларды қамтиды:
сценарийлер, сценарийлі жоспарлар, дикторлық мәтін (текст), өлеңдер мәтіні,
кинофильмдер және т.б. кинофильм негізіндегі сценарий заң талаптарына,
сонымен қатар кино өнерінің ерекшелігін көрсететін (бейнелейтін) сценария
келісім – шарт талаптарына жауап беруі тиіс. [3]
Кинотелевизиялық фильмдердің материалдық тасымалдаушылары – бұл пленка,
видеокассета, видеодискета және т.б. Оларға мүліктік құқық қолданылады.
Авторлық құқық объектілеріне шығарма жинақтары жатады. Жинаққа ешкімнің
авторлық еңбегіне (заңдар, сот шешімдері және т.б.) жатпайтын шығармалыр,
сонымен қатар жеке авторлар туындылары да енгізілуі мүмкін. Құраушы
еңбегінің шығармашылық сипаты материалды таңдау мен түрлерінде көрініс
табады. Жинақты құраушының авторлық құқығы басқа адамға өзінше жүйелеп,
өңдеп, тура сол шығарманы жарыққа шығаруға зиянын келтірмейді.
1.2 Сабақтас құқықтың ұғымы
Әдетте, қандай да бір шығарманың авторы бұл бір адам, оны шығармашылық
еңбекпен жасаған. Бірақ әдебиет, ғылым мен өнер туыдыларымен
(шығармаларымен жұмыс істеуде бірнеше адамдардың күш-жігері бірігуі
мүмкін.) авторлар ұжымы құралады.
Осы құқықтың нормалардан шығады, екі немесе бірнеше адамдардың (ұжымдық
шығарма) бірлескен еңбегімен жасалған шығармаға деген авторлық құқық
сабақтас авторлардың бәріне де қатысты, бұл шығарма біртұтас жалпы немесе
әрқайсысының өзіндік мәні бар бөлшектерден құралса да, бұларға байланысты
болмайды.[52]
Сабақтас авторлық бірнеше белгілермен сипатталады:
а) бірнеше адамдардың бірлескен жұмысы;
ә) ұжымдық шығарма жасау;
б) авторлық құқықтың шығарма үстінде жұмыс істеген барлық адамдарға
қатыстылығы.
Бірнеше адамдардың бірлескен еңбегі шығармашылық сипатқа ие. Тек
шығармашылық қызмет нәтижесінде әдебиет, ғылым мен өнер туындылары пайда
болады, олар қорғауға қабілетті объектілер деп мойындалады.
Сабақтас авторлардың бірлескен еңбегі әртүрлі жүреді. Біреулер
шығармашылық процесін біріктіреді де, бірге жұмыс істейді мысалы,
кейбіреулер жоспар, шығарма құрылысын жасайды да, шығармашылық ұжымның
әрбір мүшесіне өзі жасап шығаруы тиіс бөлімін таратып береді. Сосын жұмыс
бірігеді, өзгертеді, редакциялайды.
Сабақтас авторлықты сипаттайтын басқа белгі – ұжымдық шығарма жасау.
Ұжымдық шығармамен жұмыс істеу кезінде сабақтас авторлар түпкі ой
көрінісінің әртүрлі формаларын қолданады: сөз, дыбыс, бейне көрініс және
т.б.[5]
Сабақтас авторлықтың үшінші белгісі – шығарманы жасауға қатысушы
адамдардың авторлық құқыққа қатыстылығы. Сабақтас авторлардың әр бірі өзі
жасап шығарып ұжымдық шығармаға қосқан бөлімі артынан авторлық құқығын
сақтайды.
Заңмен бекітілген, сабақтас авторлық белгілері сабақтас авторлытың екі
түрін бөліп қарастыруға мүмкіндік береді:
а) бөлінген;
ә) бөлінбеген.
Бөлінбеген сабақтас авторлық кезінде, екі немесе одан да көп
авторлармен жасалған, шығарма біртұтас жалпыны құрайды, мұнда жеке
бөлімдерді бөліп қарастыру мүмкін емес.
Бұл жағдайда сабақтас авторларға жалпы шығармаға деген авторлық құқық
қатысты. Сабақтас авторлардың жауапкершілік туралы сұрақ нормативті
реттелмеген.
Сабақтас авторлардың бірлескен еңбегімен жеке өзіндік бөлімдерден
тұратын шығармалар жасалады. Осындай түрдегі шығармаларға өлең (музыка мен
ақын мәтіні), опера (музыка мен либретто), кітап (мәтін мен иллюстрация)
жатады. Бұл жағдайда сабақтас авторлық бөлек, өйткені шығарманың әрбір
бөлімі өзіндік әдеби, ғылыми және көркемдік мәніне ие.
Ұжымдық шығарманың осындай бөлімінің авторы оған деген авторлық құқыққа
ие және оны басқа бөлімдерінен бөлек қолдана алады.
Тәуелді (байланысты) шығармалардың авторлық құқықтары субъектілері.
Авторлық құқық субъектісі бұл жинақты құраушы. Оның еңбегі мынадан
көрініс табады, ол ұйымдастырады, өңдейді, жүйелейді не қандай да бір
шығармаларды қалпына келтіреді. Текстпалогиялық (мәтінді)дайындығы бар
әдеби шығармалар жинағын құрастыру кезінде құраушы жинаққа енгізу үшін
материялдытаңдаумен қатар белгілі зерттеу жұмысын жүргізеді.
Құраушылар қандай да бір авторлық құқық затын (пәнін) құрайтын немесе
олай болып табылмайтын шығармаларды қолданады. Авторлары бар шығармалардан
жинақты құрау кезінде кезінде, құраушы олардың келісімімен алуы тиіс. Ол
авторлар құқықтарын сақтау кезінде ғана жинаққа деген авторлық құқығын
қолдана алады. (977 б. АК)
АК-ң 975 б. сәйкес,аудару-авторлық құқықтың өзіндік объектісі, ал оны
жүзеге асырған адам авторлық құқық субъетісі деп мойындалады. Аудармашы
аударған аудармасының бірқатар өкілеттігіне ие: өз атын жазу, баспаға
шығару, аударманы тарату мен қайта қалпына келтіру, авторлық еңбекақыға
(жалақыға) және т.б.
Аудару үшін ерекше шығарма авторының келісімі қажет. Автор мени
аудармашы жеке объектілердің (ерекше шығарма мен жасалған аударма) авторлық
құқығына ие. Аударманы пайдалану аудармашы келімімен жүзеге асырылады.
Шығармашылық қызметтің дамуы, оның нәтижелерінің техникалық формаларын
көрсету күн тізбегіне бұрыннан-ақ (әлдеқайда ерте) авторлық құқықтық
қатынастар мүшелері шеңберін кеңейту туралы сұрақты қойған, мысалы,
орындаушы-артистер, қоюшы-режиссәрлер, фонограмма дайындаушылар, дыбыспен
бейне көріністің ең соңғы құралдарын қолданатын ұжымдар (жекелей алғанда,
спутниктер, кабельді теледидар және т.б.)
Аталған адамдар мен ұжымдардың шығармашылық қызметі кең публика
(көрермен) үшін музыкалық,драмалық және авторлық құқық пен қорғалатын басқа
да шығармалар түрлерін көрсетеді, ол өздері құқықтық қорғаусыз қала береді.
Осылардың барлығы шығармашылық түрде басқа адамдар (авторлар)
шығармаларын қолданғандықтан, олар “сабақтас” құқықтар атауын алды.
Азаматтық заң негіздерінің 141 бабында біздің ел үшін бірінші рет
орындаушылар (артистер), режиссәлер (қоюшылар, дирижәрлар), дыбыс - және
видиожазбаларды шығарушылар (жазышулар), эфирде көрсету ұжымдарының
құқықтарын қорғау айтылған. Осыған орай олар авторлық құқық субъектілеріне
(негіздердің 142, 143 б.) жатады.
Заң әдебитерінде осы автор құқығының заңда бекітілуі қажеттігі туралы
ұсынстар айтылуда.
Авторлық құқық адам артынан шығарманың формасы, тығайындалуы жқне
беделдгне қарамастан сақөталады. Шығарма жарыққа шықты ма, жоқ па,ешқандай
маңызы жоқ.[6]
Әдебиет, ғылым мен өнерді жасайтын адамдарды индивидум қылу мақсатымен,
оларға атын атау құқығын беріледі. Автор шығарманы жарыққа өз атымен,
псевдониммен немесе амонимді шығара алады. Ол атын атау құқығын, басқа
адамдар және ұжымдармен келісім қатынастарына түсу кезінде, яғни оның
шығармасын қолдану жағдайында, жүзеге асырады (пайдаланады).
Заң барлық рұқсат етілген тқсілдермен шығарманы жариялауға, қалпына
келтіруге жқне таратуға рұқсат етеді.
Автордың қалпына келтру (қайталау) құқығы бұл одан копия немесе басқа
тқсілмен шығарманы көбейту мүмкіндігін білдіреді. Баспаға шығару да,
көбейту де (қайталау) келісім негізімде жүзеге асырады, автор ұжымен
келісімге отырады (баспамен, театрмен, киностудиямен және т.б.). Шығарманы
қайталау, жариалау сияқты автор келісімін талап етеді.[7]
Келісім негізінде шығарманы қолдану туралы ережелік заңда бекітілген.
АК-ң 978 бет. Автордың келісімінсіз-ақ шығарманы қолдану жағдайларын қа
растырады, авторлық жалақыны төлеми-ақ, ал АК-ң 983 бабы автордың
келісімінсіз-ақ шығарманы қолдануын, брақ авторлық жалақына төлеиді,
қарастырады (негіздердің 138 бабы).
¤з шығармасын таратуға қвген қнін иеленуде (алуда). Соңғы жылдары
қалыптасқан автордың қаражаты есебінен шығармаларды баспаға шығару
практикасы оған өз шығармаларын өзі тарату мүмкіндігігін берді. Ослайша
ғылым-юріестердің мынандай тұжырымдасы өз мқнін жайды, автор өз шығармасын
тарату құқығына ие емес, өйткені оның баспа құралдары, қағаздары жқне т.б.
жоқ.
Заңмен бектілген, авторлар құқығы санына шығарманы қолдануға рұқсат алу
үшін ақша Алу құқығы жатады. Бұл – мүліктік құқық.
Авторлық сыйақы (ақша) ерекшектері шығармашылық еңбек ерекшілктеріне
(өзгешіліктеріне) байланысты.
Шығарманы қолданғаны үшін авторлық сыйақы ставкаларыда шығарма сипаты,
түрі, оның көлемі, қиындығы, сандық критерийлері ескеріледі. Ғылыми немесе
көркем шығарманы баспаға шығапу уезінде сыйақы былайша төленеді, яғни әрбір
авторлық бет үшін. Ақындық шығармалар әрбір жол үшін ставка бойынша
төленелді. Жеке шығармалар - әңгіме, эпиграмма, өлең 30 жылға дейін –
аккордты төленеді, яғни жалпы шығарма үшін.
Әдебиет, ғылым мен өнер туындыларын баспаға шығарған кезде автор 100 %
авторлық сыйақы алады. Әрбір кейінгі басылым әдетте қысқартылған мөлшерде
төленеді:
көркем - әдеби шығарманың 2-ші және үшінші басылымы – 1- ші басылымнан
60 % мөлшерінде, 4-ші- 40%, бесінші – 30 % және т.б.
Әдебиет, ғылым мен өнер туындылары авторларының жоғарыда қарастырылған
құқықтары жеке және мүліктік болып бөлінеді. Жеке құқық авторлық, авторлық
аты, шығарманың сұғылмауы, автор атына ешкім де қол сұғылмау (сұқтау)
құқығын қамтиды. Мүліктікке шығарманы тарату мен қайталау құқығы, авторлық
сыйақы құқықтары жатады.[7]
Жеке және мүліктік құқықтарды таза түрінде практикалық бөліп қарастыру
қиын, өйткені авторға қатысты қандай да бір құқық оның мүліктік те,
мүліктік емес те көзқарастарын қоғайды.
2 АВТОРЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАС ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ
2.1 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің түсінігі
Авторлық құқықтың субъектілері болып туындыға қатысты субъективтік
авторлық құқықтар жататын тұлғалар табылады[16]. Қазақстандық заңнамаға
сәйкес субъективтік авторлық құқықтарды қазақстандық азаматтар, шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар, олардың мұрагерлері мен
құқықмирасқорлары иеленеді. Субъектілердің әр санаттары үшін туындыға құқық
әртүрлі заңды фактілерге байланысты – туындыны тудырумен, мұра бойынша
авторлық құқықтардың өтуімен, т.б. туындайды.
Авторлық құқықтың негізгі субъектілері болып туындының авторы табылады.
Автор – туындыны шығармашылық еңбегімен тудырған жеке тұлға ("Авторлық
құқық және сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңының 4-бабы).
Авторлық құқық субъектілері жөніндегі мәселе жалпы цивилистикалық
әдебиеттерде, сондай-ақ авторлық құқыққа арнайы арналған еңбектерде орын
тапқан. Революциялық кезеңге дейін әдебиеттерде осы мәселеге
С.А.Муромцевтің[17], В.В.Спасовичтің[18], И.Г.Табашниковтың[19],
К.П.Победоносцевтің[20] және басқаларының еңбектері арналған.
И.Г.Табашников әдеби меншіктің субъектісін зерттей отырып, мынандай
қорытындыға келді: авторлық құқықтың субъектісі болып ең алдымен туынды
өзінің пайда болуына міндетті болатын тұлға табылады.
Қалған барлық тұлғалар авторлық құқықтың субъектілері болып "одан
мирасқорлыққа байланысты ғана күшіне еніп" табылады.
Заңды байланыстың күшіне қарай үшінші тұлғалар авторлық құқықтың
субъектілері болып әртүрлі жағдайларда және шарттық қатынастарда пайда
болатын заңда тікелей көрсету түрінде болады.
К.П.Победоносцевтің "Азаматтық құқық курсында", "Құқық иеленуші"
рубрикасында ("иеленуші" мағынада "осы құқыққа иеленуші" табылады)
келесідей түсіндірме беріледі: "Авторлық құқық белгілі тұлғаға беріледі,
яғни сол тұлғамен байланысты: бұл туынды авторы, тудырушы. Бірақ кей кезде
бір туындының бірнеше тудырушылары болуы мүмкін, және осындай жағдайда
тудырушылардың өзара қатынастары мен туындыға қатысу деңгейі әртүрлі болуы
мүмкін"[21]. Бұл жерде назарды автор мен туынды арасындағы үзіліссіз
байланысқа бөлу қажет.
Әрекет етуші заңның терминологиясы бойынша "өндіруші – сабақтас
құқықтардың ғана субъектісі". ("Авторлық құқық және сабақтас құқықтар
туралы" ҚР Заңының 38-бабы "Фонограмма жасаушының құқықтары")[22].
Г.Ф.Шершеневич авторлық құқықтың субъектілері мен объектілерінің
мәселелерін құқыққа сәйкес: әдеби туындыларға; мерзімді басылымдарға,
көркем әдебиеттерге; музыкалық туындыларға орай жеке қарастырады.
Әдеби туындыларға авторлық құқықтың субъектісі болып "әдеби туындыны
тудырған автор мен оның мұрагерлері, құқықмирасқорлары және өзінің
құқығын басқаға берген тұлғалар да" табылады[23].
Көркем туындыларға құқықтың субъектісі - "туынды өзінің бар болуына
міндетті жағдай ретіндегі ой мен өнердің суретшісі, мүсіншісі, сәулетшісі
немесе гравері". Біздің заң бұл жағдайда да заңды тұлғалар үшін көркемдік
құқықтың субъектілері болып табылу мүмкіндігін таниды[24].
Сонымен, музыкалық туындының субъектісі - "музыкалық ой мен оның сыртқы
нысанын айқындаған сазгер"[25]. Бұл жерде мынандай сұрақ туындайды: бұл
музыкалық туындыны орындаушы бөтеннің туындысын орындады ма? Біздің
көзқарасымыз бойынша бұл жерде орындау кезіндегі шығарма, яғни
импровизация туралы сөз болып отыр.
А.А.Пиленконың пікірінше, авторлық құқықтың субъектісі болып тек қана
жеке тұлға табылады, ал заңды тұлғалардың авторлық құқығы, яғни әртүрлі
қоғамдар шарт немесе қызметтік жағдай бойынша заңды тұлғаларға автордың
құқықтары өтуіне негізделеді. Осындай тұжырымды мемлекеттік ұйымдарға
қатысты айуға да болады. Олар қызметшілерге жалақы төлей отырып, олардың
әртүрлі ережелер, жарғылар, нұсқаулықтар құрастыруы бойынша еңбектерімен
өздерінің меншікке қатысты авторлық құқықтарын жоғалтпай-ақ пайдалануға
құқылы[26].
Г.Ф.Шершеневич пікірі бойынша, "авторлық құқықтың субъектісі болып өзінің
бар болуына рухани шығармашылық еңбегі нәтижесінде тәуелді болатын
шығарманың тұлғасы саналады. Бұндай тұлға ретінде, тек қана ойлай алатын
және тудыра алатын тұлға бола алады"[27]. Заңда авторлық құқықтың заңды
тұлғаларға қатысты орнықтырылуы, Г.Ф.Шершеневичтің айтуы бойынша өзінің
құқықтарын осы фиктивті субъектіге беру шын мәніндегі авторлардың мүмкін
болатын еріктерімен түсіндіріледі. Авторлық құқықтың субъектілерінің бір
түрі осылай туындайды, яғни "шығармашылықтың рухани байланысымен
құрастыруда тікелей әрекет етпейтін"[28]. Олар – тудырушы, продюсерлер,
әдеби агенттер және т.б.
Сондай-ақ авторлық құқықтың субъектілері ретінде әдебиет, ғылым және өнер
туындыларын шығармашылық еңбекпен тудырған тұлғалар танылады (авторлар).
Субъективтік авторлық құқықтардың азаматта пайда болуы оның жасына,
денсаулық жағдайына, мүліктік жағдайына, туындыны шығару жері мен жарыққа
шығарумен және т.б. байланысты емес.
Шетел азаматы қазақстандық авторлық құқықтың субъектісі болуы мүмкін,
егер оның туындысы алғаш рет мемлекеттің аумағында жарыққа шығарылса
немесе шығарылмаса, бірақ оның аумағында белгілі бір объективтік нысанда
болып табылса. Шетел авторының туындысы алғаш рет шет елге жарияланса
немесе сол жерде белгілі бір объективтік нысанда болса, онда ол ҚР-ның
бекіткен келісімдерінің күшінде және онымен бекітілген шектерді ғана
қазақстандық авторлық құқықтың субъектісі болып табылады.
Авторда субъективтік авторлық құқықтар туындыны тудыру фактісінің
нәтижесінде пайда болады. Оның құқықтарын заң әдебиеттерінде алғашқы деп
тану қабылданған[29].
Авторлық құқық нақты сол алғашқы субъекті мүдделері жөнінде ерекше
қорғалуды көздеп отыр, яғни туындыны жасаушының, автордың өзінің авторлық
құқығы оның өмірінің барлық сәтіне дейін танылады. Мұрагер – мирасқорға
қатысты заңмен көзделетін авторлық-құқықтық қорғау уақытына байланысты
шектеулі сипатқа ие (автордың қайтыс болғанынан кейін 50 жыл)[30].
Авторлармен қатар авторлық құқықтың субъектілерімен қоса әдебиет, ғылым
және өнер туындыларын жасауға қатыспайтын тұлғалар (азаматтар мен
ұйымдар) танылады. Оларды құқықмирасқорлар дейді. Құқықмирасқорларға
автордың туындысын пайдалану бойынша авторлық
құқықтардың белгілі бір шеңбері өтеді. Құқықмирасқорлар болып мұрагерлер,
мемлекет, автордың туындысын пайдалану бойынша шарттық қатынастарды
орнатқан ұйымдар (баспалар, театрлар және т.б.) саналады.
Көрсетілген тұлғалардың құқықтарының шегі авторға қарағанда, сипаты
бойынша туынды болып келеді, өйткені олар автордан өтеді.
Авторлық құқықтың субъектілері ретінде мұрагерлер заң күшіне немесе
өсиеттік нұсқауларға сай құқықты иеленеді. Заң мен өсиет бойынша
мұрагерге туындыны жариялау, қайта жаңғырту және тарату құқығы, сыйақы
алу құқығы тиесілі. Мұрагер шығарылған туындыларды пайдалану жөнінде
мәселені шешуге, сондай-ақ әлі жарыққа шықпаған туындыларға да қатысты
құқықтарды жүзеге асыруға құқылы.
Мұрагер мен шын мәніндегі автордың құқықтарының айырмашылықтары олардың
көлемінде ғана емес, сондай-ақ әрекет ету мерзімінде де айқындалады.
Мұрагерлердің авторлық құқықтары автор қайтыс болғаннан кейін 25 жыл
мерзім ішінде әрекет етеді.
ҚР АК-нің 497-бабына сай, туындыны шығару, көпшілік алдында орындау және
өзге пайдалануға авторлық құқық мемлекетпен сатып алынуы мүмкін. Әр
жағдайда туындының пайдалану тәртібі мен талаптарын анықтайтын Үкіметтің
қаулысы қабылдануы тиіс. Мемлекет авторлық құқықтардың барлығын иеленуші
болып табылмайды, ал тек қана жеке құқықтарға ие болады.
Авторлық құқықтың субъектісі ретінде мемлекетті танудың өзге негізі болып
туындыны мемлекет игілігі ретінде жариялау табылады. Бұл жерде заң
авторлық құқықтың мерзімі өтіп кеткен туындыларға қатысты келтіріп отыр.
(АК-тің 496-бабы). Бұл жағдайда да мемлекет игілігі деп танылған
туындыларды пайдаланудың тәртібі мен шарттарын анықтайтын Үкімет қаулысы
қабылданады.
Әрекет етуші заңнама авторлық құқықты заңды тұлғаларда арнайы бекітілген
заңнама шегінде және жағдайында таниды.
Азаматтық Кодекс энциклопедия, газеттер, журналдар, ғылыми еңбектердің
жинақтары мен өзге де мерзімді басылымдарды шығарушы баспалар үшін
туындыны (кітаптар, журналдар, жинақтар, газеттер) пайдалануға құқығын
(479-бап); кино-телестудиялар үшін – тұтасымен фильмді пайдалану құқығын
(480-бап); эфирлік хабар тарату ұйымдары үшін – олардың бағдарламаларын
басқа ұйымдарға тарату, жазу және қайта жаңғыртуға рұқсат беру құқығын,
сондай-ақ телебағдарламаларды көпшілік алдында қайта жаңғыртуға рұқсат
беру құқығын (480-бап) танып отыр. Бірақ, бұл құқықтар заңмен авторлық
деп аталмайды.
Осындай ұстаным заңда авторлық құқықтарды шығармашылық ұжымның мүшелеріне
– сценарий авторын біріктіретін, сазгер, суретші, режиссер-қоюшы,
оператор және өзге шығармашылық қызметкерлеріне бекітуге негіз бола
алады. Өйткені, қатаң түрде алып қарайтын болсақ, кез келген жағдайда
туынды нақты азаматтардың шығармашылық еңбегімен туындайды, ал заңды
тұлғалар авторлар (тудырушылар) ретінде емес, олардың туындыларды
пайдалану барысында тек авторлық құқықтық қатынастардың субъектілері ғана
болуы мүмкін.
"Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңы авторлық құқықтың
субъектілерінің келесідей түрлерін көрсетуге мүмкіндік береді:
1) автор (4-бап);
2) аудиовизуалдық туындылардың авторлары (13-бап);
3) жұмысберуші (14-бап);
4) мұрагерлер (29-бап);
5) авторлардың мүліктік құқықтарын ұжымдық негізде басқаратын ұйымдар (43-
бап);
6) өзге тұлғалар.
Жекелеген авторлық құқықтардың субъектілері болып сабақтас құқықтардың
субъектілері табылуы мүмкін – орындаушылар, фонограмма жасаушылар,
эфирлік немесе кабельдік хабар тарату ұйымдары ("Авторлық құқық және
сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңның 36-бабының 1-бөлігі).
Сонымен, авторлық құқық субъектісі пайда бола алмайтын фактілік құрамға
үш элемент кіреді:
1) туындыны тудыру барысындағы автордың шығармашылық еңбегі;
2) туындыны тудыратын нақты автордың немесе бірнеше тең авторлардың, немесе
авторлық құқықта шартты түрде "заңды тұлға" түсінігіне біріктірілетін
авторлардың тобының бар болуы;
3) бекітілген талаптарға жауап беретін субъектіде авторлық құқықтарды
заңмен танудың бар болуы.
Осы үш жағдайлардың барлығының сәйкес келуі ғана авторлық құқықтың
субъектісінің пайда болуына әкеліп соғады.
Авторлық заңнама мен азаматтық кодекстің ережелерінен шыға отырып,
"авторлық құқықтың субъектісі" түсінігі "автор" түсінігінен кең екенін
көруге болады. Өйткені, авторлық құқықтарды (туындыны пайдалану үшін
айрықша құқықтар) автордан басқа өзге тұлғалар да иелене алады (мысалы,
еңбек шарты бойынша автордың өз міндеттерін орындау тәртібінде туындыны
тудыру жағдайында жұмысберуші нақты құқықтық қатынастарға байланысты
қатысушысы болып табылатын автор).
Автордың құқықтары әрқашанда авторлық құқықтың өзге субъектілерінен кең.
Авторлық құқықтың субъектілерінің ішінен авторға ғана тән туындыны кез
келген нысан мен тәсілде пайдалануға айрықша құқықтар тиесілі. ("Авторлық
құқық және сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңның 16-бабында бекітілген
"мүліктік құқықтар"). Сондай-ақ, Заңның 15-бабындағы автордың жеке
мүліктік емес құқықтары тән. Авторлық құқықтың қалған субъектілері
туындыға қатысты мүліктік құқықтарды тек алып жүруші ғана болып табылады.
Туындыны тудырушы тұлғадан жеке мүліктік емес құқықтардың бөлінбестік
қағидасы Заңның 15-бабының 3-бөлігінде келесідей үлгіде орын тапқан:
"Автордың мүліктік құқықтарына қарамастан, оның мүліктік емес жеке
құқықтары болады және оларды туындыны пайдалану жөніндегі айрықша
құқықтарын біреуге берген жағдайда да сақтап қалады".
Жеке мүліктік емес құқықтарға ("Авторлық құқық және сабақтас құқықтар
туралы" ҚР Заңның 15-бабының 1және 2 бөліктеріне сәйкес) мыналар жатады:
- авторлық құқық (туындының авторы ретінде танылу құқығы);
- есімі аталу құқығы (туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның
даналарына автордың шын есімінің орнына лақап есімін (бүркеншік есімін)
көрсету талап ету немесе есімін көрсетуден бас тарту құқығы, яғни
жасырындық);
- автордың беделін қорғау құқығы (туындының атауымен қоса, оған қол сұғуға
жол бермеу, туындыны кез келген жолмен бүлдіруге, бұрмалауға немесе өзге
жолмен өзгертуге, сондай-ақ автордың ар-ожданына яки беделіне нұқсан
келтіре алатын басқа да кез келген қол сұғушылыққа қарсы әрекет ету
құқығы);
- кері қайтарып алу құқығы (бұрын қабылданған шешімнен пайдаланушыға
келтірілген зиян, соның ішінде оның айырылып қалған пайдасы өтелген
жағдайда автордың туындыны жариялау туралы ондай шешімнен бас тартуға
құқығы бар).
Авторлық құқықтарды иелену мүмкіндігі өз алдына азаматтардың
құқыққабілеттілік элементін білдіреді. ҚР АК-нің 14-бабы
"Құқыққабілеттіліктің негізгі мазмұны" азаматтардың иеленетін
құқықтарының ішінде, сонымен қатар "өнертабысқа, әдебиет, ғылым және өнер
туындыларына, өзге санаткерлік қызметтің нәтижелеріне санаткерлік меншік
құқығын" бекітеді. Бұл жалпы – азаматтық құқықтық мүмкіндік әркіммен
танылады. Заңмен әркімнің шығармашылық еңбектерін дамытуға тиым
салынбаған. Бұл жерде авторлық құқық үшін нәтиже қағидасы, заңды тану мен
санаткерлік еңбек нәтижелеріне құқықты қорғау орын алып отыр.
Азамат қандай да болсын жағдайда авторлық құқықтарды, жеке мүліктік емес
құқықтарды иелену мүмкіндігінен айырылмауы тиіс.
Авторлық құқықтың субъектілері болып ҚР АК-нің 2-бабында реттелген
азаматтық-құқықтық қатынастардың қатысушылары табылады. Азаматтық
заңнамамен авторлық құқықтық қатынастырдың субъектілерінің құқықтық
жағдайы, пайда болу негіздері, өзгертулер мен толықтырулар, сондай-ақ
санаткерлік меншікке құқықтарды тану, бекіту және қорғау тәртібі,
авторлық құқықтарды және санаткерлік қызметтің өзге нәтижелерін қорғау
тәсілдері анықталады.
Авторлық құқықтық қатынастар – азаматтық құқықтың қатынастар болып
табылады. Азаматтық құқық аясынан тыс орналасқан авторлардың басқа
құқықтың субъектілерімен өзге қатынастары таратылуы бойынша аса кең емес.
Плагиатпен байланысты туындайтын және процесте сәйкесінше іспен қаралатын
қатынастар қылмыстық құқық және қылмыстық іс жүргізуде бар.
Субъектілер арасындағы авторлық-құқықтың қатынастар ҚР АК-нің 2-бабында
көзделген азаматтық заңнаманың принциптеріне сай құрылады.
2.2 Авторлық және сабақтас құқықтың субъектілерінің түрлері
А. (1) Жалпы ережелер.
Авторлық құқықпен реттелетін қатынастарда алғашқы мәселелердің бірі болып
осындай құқықтың субъектісі кім болатындығы табылады. Автор болып өзінің
шығармашылық еңбегімен туынды жасаған жеке тұлға табылады. Туындыны
жасаушысы болып жынысына, жасына, азаматтығына және әрекет қабілеттілік
жағдайына қарамастан, кез келген жеке тұлға танылады. Тудырушыда авторлық
құқықтар туындының объективтік нысанда шығарылу сәтінен бастап туындайды.
Соның ішінде ол туындының жарияланғандығы, толық аяқталғандығы немесе
нобай мен үлгіде көрініс тапқандығы ескерілмейді. Тұлғаны автор деп тану
үшін туындының нысаны, мақсаты мен құндылығы әсер етпейді. Авторға қандай
да болсын шарттылықтың сақталуы, біреудің келісімі немесе қандай да
болмасын шарттың қажеті жоқ.
Авторлар болып тек қана біртума туындылардың жасаушылары танылмайды,
сонымен қатар туынды (тәуелді) шығармаларды жасаушылар табылады. Олар
көбінесе аудармалардың, өңдеулердің, бейнелеу өнерінің және т.б.
тудырушылары болып келеді. Сонымен қатар, бұл тұлғаларда авторлық құқықтар
пайда болу үшін біртума туындының заңмен қорғалатындығы, не
қорғалмайтындығы маңызды емес.
(2) Кәмелетке толмаған және әрекетқабілеттілігі жоқ авторлардың
қорғалуы.
Шығармашылық туындылар көбінесе кәмелетке толмаған немесе заңмен
бекітілген тәртіпте әрекет қабілетсіз немесе әрекет қабілеттілігі
шектелген тұлғалармен туады. Мысалы, Надя Рушева өзінің 17 жасында 11
мыңға жуық суреттер салды. Оның өмірі шегінде жұмыстарының 15 көрмесі
өтті, соның ішінде шетелдерде де. Ника Турбинаның алғашқы поэзиялық
жинағы оған 8 жас болғанда шыққан. Осындай мысалдар тәжірибеде өте көп
кездеседі.
Кәмелетке толмаған және әрекет қабілеттілігі жоқ тұлғаларда авторлық
құқықтардың туындауы ғылымда да, тәжірибеде де жоққа шығарылмайды. Осы
мүмкіндіктің өзі азаматтық құқық қабілеттіліктің мазмұнына енеді, ал
соңғысы жасына, денсаулығына байланысты емес. Бұл абстрактілі мүмкіндікті
нақты субъективтік авторлық құқыққа айналдыру үшін заңды факті қажет.
Осындай фактінің ролін ғылым, әдебиет және өнер туындыларын жасау атқарады,
яғни фактілік сипаттағы әрекет, ал мәміле емес. Фактілік әрекеттер әрекет
қабілетсіз тұлғалармен жасалатындықтан, нақты субъективтік авторлық
құқықтар жасына және әрекет қабілеттілік жағдайына қарамастан пайда болады.
Сондықтан, авторлық құқықтың пайда болған туындыға қатысты авторлары болып
кәмелетке толмағандардың өзі және әрекет қабілетсіз тұлғалар табылады.
Кәмелетке толмаған автордың авторлық-құқықтың қатынастардағы құқықтық
мәртебесі жалпы азаматтық нормалармен анықталады. (ҚР АК-нің 23-бабы).
Біріншіден, кәмелетке толмағандар үшін (яғни, 14 жасқа дейін) мәмілелерді
ата-анасы, асырап алушылары немесе қорғаншылары жасайды. Бұл жерде мәміле
кәмелетке толмағанның атынан жасалады. Екіншіден, кәмелетке толмаған жеке
өзі мәмілелер жасай алады: тұрмыстық ұсақ. Олардың қатарына шығармашылық
еңбек үшін қажетті құралдарды, материалдарды (дискета, бояу, негативті
шығаруға беру) сатып алу мәмілері жатады.
Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың
мәртебесі АК-пен анықталады.
Кәмелетке толмаған жеке дербес өзі құқылы:
1) өздерінің табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне (соның ішінде
авторлық шарттардан туындайтын) билік етуге;
2) ғылым, әдебиет, өнер туындылары авторларының құқықтарын жүзеге
асыруға;
3) жарналар енгізуге және оларға билік етуге.
Бұл мәселе "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңымен
реттелмеген. Өйткені, кәмелетке толмаған автор тәжірибе жоқтығынан басқа
тұлғалармен алданып қалуы мүмкін. Сондықтан, олардың құқықтарын қорғауды
заң жүзінде іске асыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz